Historia Netherlands 2018-01

SAVE OFFLINE

CHICAGO STEEG OP

Geniale ingenieur tilde stad uit de modder

Nr. 1/2018 € 6,95

De gro o t s t e his t or is c he

gebe u r t en is sen

1936

HITLER

was altijd in een roes Een A z te e was 120 ks z waard c belegd m m lang en e vulkanis t scherpe che sten en

Egypte

Katten leefden als goden Oudheid Romeinen op vakantie in

Griekenland Rondkijken in Sparta Wandelen bij Plataeae Atheense tempels bezichtigen

Middeleeuwen

BP

50.000 heksen op de brandstapel historianet.nl

Op jacht naar godendrank 1325 In de jungle van Midden-Amerika wordt een nieuw type soldaat geboren. Gekleed in een jaguarvel jaagt de Azteekse elitekrijger op vijanden om de bloeddorst van de goden te stillen.

6 NIEUWE SPECIALS IN 2018 BESTEL NU VOOR SLECHTS € 39,95

Voor het vijfde jaar brengt Historia weer een schitterende reeks specials met het thema Oorlogen & Veldslagen. Bestel de zes specials nu extra voordelig in de vorm van een aflopend abonnement: je betaalt dan een speciale setprijs van slechts € 39,95 (i.p.v. € 53,70). Je krijgt ze bovendien GRATIS thuisbezorgd en als eerste in huis! Eerder verschenen specials of een Oorlogen & Veldslagen verzamelband (5 nummers) bestellen? Ga naar de webshop www.vipwinkel.nl.

Word abonnee: oorlogen.mijntijdschrift.net

Inhoud Egyptische katten waren goden

58 DE WATERPROEF ONTMASKERDE EEN HEKS In de middeleeuwen brak een heksenwaan uit. Na marteling bekenden vele vrouwen een pact met de duivel te hebben. Er vielen 50.000 doden. GETTY IMAGES

De Egyptenaren mummificeerden alles, als het maar een hartslag had. Apen, honden, stokstaartjes en vogels, maar de kat spande de kroon. Dat dier werd dan ook als een godheid aanbeden in het oude Egypte. En dat is helemaal niet zo gek als je bedenkt dat katten het ongedierte uit de graanschuren hielden en daarmee niets minder dan het voortbestaan van het rijk waarborgden. Overigens is er 6000 jaar later weinig veranderd. Mijn eigen kat dénkt alleen dat ik haar als een godheid aanbid. Ik laat haar in de waan.

E R,  N  B

Nummer 1 · 2018 18

De Azteekse elitetroepen zijn uit op bloed voor de goden.

26

Hele stad stijgt op: Chicago wordt zo’n 2 meter opgetild.

36

Hitler aan de drugs: In de loop van de oorlog raakt Hitler verslaafd aan cocaïne, heroïne en methamfetamine, zo blijkt uit zijn dossier.

46 48

Meesterkaper: Haarlemse zeeman erft een Barbarijse piratenvloot. Middeleeuwers deden heus wel aan seks.

26 36 70 94 58

18

Watergate: Zes redenen dat Nixon aftrad. Vrouwen op zee moeten zich vermommen. De kerstboom komt uit Duitsland maar is geen idee van Maarten Luther.

84

Siciliaanse maffia: Mussolini schuwt geen middel in de strijd tegen de georganiseerde misdaad.

94

Toeristen uit Rome: Het krijgslustige Sparta is de lievelingsbestemming van de Romeinen als ze op vakantie gaan in het oude Griekenland.

98

Gokhallen en bordelen. Pompeï zorgt goed voor zijn gasten.

Heksen gaan in heel Europa op de brandstapel. Rondom ... Koreaanse gepantserde schildpadschepen.

Kat leeft als God in Egypte.

Vaste rubrieken 4 Historische plaat

106 In één oogopslag

6 Nieuws

108 Quiz

10 Geschiedenis in kleur

110 Het prikbord

12 Vraag het historici

112 Ooggetuigenverslag

Historia 1 • 2018

FOTO’S COVER: GETTY IMAGES, CLAUS LUNAU/HISTORIA, SHUTTERSTOCK & PER O. JØRGENSEN/HISTORIA

54 58 68

Sjia en soenna: Waarom de islam verdeeld is.

70 74 76 82

3

4

Historia 1 • 2018

HISTORISCHE PLAAT

 –  923 IM

AG

ES

EL

EC

T

Nieuws

Redactie: Karine Kirkebæk

RICHARD MILLER

t Herakles dooudr. een centa

MARY HAMILTO N FRYE

Twee mannen vonden de oudste munten die in Engeland zijn gebruikt. FACEBOOK:@TWODETECTORISTS

ld De Griekse he het en on ph ro Belle ard vliegende pa en ook m ko s su ga Pe ozaïek. m t he voor op Bij de resten van een Romeinse villa in Engeland is een mozaïek aangetroffen dat vol staat met figuren en verhalen uit de Griekse mythologie.

Mozaïek toont mythologische figuren GROOT-BRITTANNIË | In het Engelse Boxford is een zeldzaam Romeins mozaïek gevonden in een villa uit de 4e eeuw. Het is buitengewoon goed bewaard, en volgens de archeologen die het blootlegden, zijn de motieven ook zeer opzienbarend. Het mozaïek vormt een soort stripverhaal met allerlei vertellingen uit de Griekse mythologie. Een gedeelte gaat over de Griekse held Herakles, door de Romeinen Hercules genoemd, die een centaur doodt. Dit mythologische dier

had het achterlijf van een paard en het hoofd van een mens. ‘Ik was sprakeloos. Dit is een fantastisch mozaïek met heel veel figuren. Het zijn alle personages uit de Griekse mythologie, en dat in Engeland. De eigenaar van de Romeinse villa waar het mozaïek gevonden is, wilde duidelijk zijn kennis tentoonspreiden,’ aldus Joy Appleton van het Boxford History Project. Bij de villa vonden de archeologen ook de resten van een groot badhuis.

: 

Nineveh komt tot leven Nineveh aan de Tigris in het huidige Noord-Irak was rond 700 v.Chr. de hoofdstad van de Assyriërs en de grootste stad ter wereld. Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden wijdt een tentoonstelling aan deze oude metropool. Reliëfs spelen een hoofdrol in de tentoonstelling: niet alleen als toonbeeld van vakmanschap, maar ook als dragers van waardevolle informatie over de geschiedenis van Nineveh en het dagelijks leven in de stad. Reliëfs zijn afbeeldingen die minutieus in steen zijn uitgehakt. Ze waren de kunststukken van de Assyrische koningspaleizen. Vrijwel alle paleismuren werden met stenen beeldverhalen bekleed. In Nineveh bevond zich naar schatting meer dan 15 kilometer aan wandreliëfs. De expositie loopt t/m 25 maart. Meer informatie op rmo.nl/tentoonstellingen/nineveh

6

Dit Akkadische koningsportret uit ca. 2300 v.Chr. is een van de schatten uit Nineveh die op de tentoonstelling te zien zijn. Historia 1 • 2018

BILDARCHIV FOTO MARBURG, ALBERT HIRMER/IRMGARD ERNSTMEIER-HIRMER

Zwagers vinden 282 munten GROOT-BRITTANNIË | Twee amateurarcheologen, die zwagers van elkaar zijn, vonden met hun metaaldetector 282 gouden en zilveren munten uit de ijzertijd. Ze lagen bij het plaatsje Riseholme in het oosten van Engeland en zijn de oudste munten die tot nu toe in Groot-Brittannië opgegraven zijn.

Fruitcake blijft 100 jaar goed

ZUIDPOOL | Wetenschappers hebben een fruitcake gevonden die in 1911 op Antarctica is achtergelaten door een Britse expeditie. De ingeblikte cake is 106 jaar lang intact gebleven dankzij de vrieskou.

JUAN MEDINA/REUTERS/SCANPIX

Kogels getuigen van executies In een aantal van de gevonden schedels zaten kogelgaten. Dat bewijst dat de slachtoffers zijn gefusilleerd.

Valladolid

SPANJE

Een aantal skeletten hebben nog leren laarzen aan hun benen.

SPANJE | De erfenis van Franco

Het archeologische team bestond uit professionals en vrijwilligers.

Bij het Spaanse Valladolid zijn 228 skeletten gevonden in vier massagraven. Het zijn slachtoffers van de Spaanse Burgeroorlog. n het midden van Spanje zijn bij een groot archeologisch project vier massagraven gevonden uit de tijd van de Spaanse Burgeroorlog, die van 1936 tot 1939 werd uitgevochten. Er liggen in totaal 228 mensen in, die zijn gedood door het regime van de fascistische generaal Franco. Volgens deskundigen hebben Franco en zijn leger in totaal 400.000 mensenlevens op hun geweten. De archeologen begonnen in april 2016 met de opgravingen in Valladolid, en op dit moment zijn alle vier de massagraven volledig blootgelegd. Nadat de skeletten waren opgraven, zijn er uitgebreide analyses op uitgevoerd.

‘Ik hoop dat we er door forensisch onderzoek achter kunnen komen wie het waren,’ aldus archeoloog Julio del Olmo. Het werk van het onderzoeksteam zit er echter nog niet op, want de wetenschappers vermoeden dat er nog 10 massagraven in Valladolid zijn. De Spaanse Burgeroorlog werd uitgevochten tussen de nationalisten van Francisco Franco en de Tweede Spaanse Republiek, die werd gesteund door communisten. Bondgenoten van Franco waren Hitlers nazi-Duitsland en Mussolini’s Italië. De nationalisten wonnen de oorlog, waarna Franco Spanje 40 jaar lang als dictator bestuurde.

CRITICI WERDEN GED OOD

Potentiële tegenstanders van Franco waren hun leven niet zeker en moesten vaak dwangarbeid verrichten. Het regime had het vooral gemunt op: POLITIEKE TEGENSTANDERS communisten, socialisten, socals vakbondsleden, liberalen en iaaldemocraten, anarchisten. GELOVIGEN die zich niet tot het katholicisme bekenden, onder wie protes tanten, joden en vrijmetselaars. Ook atheïsten werden vervolgd. REGIONALE NATIONALISTEN Catalanen moesten uitkijke als Basken en n.

SA

I

BIBLIOTECA VIRTUAL DE DEFEN

Vier massagraven uit de tijd van Franco ontdekt

BURGERS die vluchtelingen onderdak boden of de staatsveiligheid bedreigden konden voor een militaire rechtbank komen.

Franco leidde Spanje tot zijn dood in 1975. Historia 1 • 2018

7

Nieuws

: Xianzu in het kort 16 ■ 1550 - 16 ver ■ Schreef o n ve n klasse rschille n worden ■ Zijn werke nog opgevoerd

RICHARD MILLER

Het graf van China’s beroemdste schrijver is gevonden in de provincie Jiangxi.

 

Rauter had geen scrupules Hanns Albin Rauter was als Obergruppenführer de hoogste vertegenwoordiger van de SS in Nederland, en hij voerde uit wat Heinrich Himmler hem opdroeg – zonder vragen te stellen. Zo sloeg hij de Februaristaking van 1941 neer, ging hij achter verzetsstrijders aan en was hij een van de drijvende krachten achter de jodenvervolging in Nederland. De journalist Theo Gerritse schetst een gitzwart beeld van deze ‘tweede Alva’.

Boom Uitgevers 600 pagina’s

Tang Xianzu’s bekendste werk is Het pioenrozenpaviljoen.

CHINA | Bekende schrijver gevonden

Archeologen hebben het graf gevonden van de beroemdste schrijver van China. Tang Xianzu wordt wel vergeleken met Shakespeare.

I

scholing, cultuur en landbouw tijdens de n de Chinese provincie Jiangxi is het graf Mingdynastie,’ aldus Mao Peiqi, vicevan de bekende schrijver Tang Xianzu voorzitter van de Chinese Society on Ming gevonden. Hij is samen met zijn derde Dynasty History, in de krant People’s Daily. vrouw Fu begraven. Het graf van de Xianzu overleed in 1616, schrijver was een van de het jaar waarin ook 41 graven die zijn ontdekt Shakespeare stierf in het bij de stad Fuzhou. Engelse Stratford40 ervan stammen uit upon-Avon. Tang Xianzu de Mingdynastie Het pioenrozenpaviljoen werd in 2015 de (1368-1644). gaat over de moeizame ’Shakespeare van Azië’ Op de graven stonden liefde tussen een genoemd door de Chinese zes grafschriften, en student en de dochter president Xi Jinping. volgens de archeologen van een bediende. Xianzu is vooral bekend heeft Xianzu er een aantal Het verhaal loopt goed om zijn toneelstukken, van geschreven. af: het stel wordt door waarin de personages ‘We leren niet alleen de keizer vergeven. klassenverschillen iets over de familie van overwinnen. Xianzu, maar ook over

Toneelstuk loopt goed af

8

Historia 1 • 2018

BOOM UITGEVERS

Pas ontdekt graf is van ‘Shakespeare van Azië’

4

JAAR

is het gebeier van de Londense Elizabeth Tower, zoals de officiële naam van de Big Ben luidt, niet te horen. De toren wordt gerestaureerd, en om de oren van de werklui te sparen worden de klokken niet geluid. Voor speciale gelegenheden wordt een uitzondering gemaakt.

Goudsmid en vrouw niet alleen begraven

Rendierjagers vinden fraai Vikingzwaard vindplaats uitgekamd met metaaldetectoren, maar vonden geen andere oude voorwerpen. Doordat het zwaard het grootste deel van het jaar bedekt was met sneeuw en ijs, werd het goed beschermd, maar het lag niet in de grond begraven. Het is goed mogelijk dat de eigenaar van het zwaard is omgekomen in de kou.

Het zwaard lag zo’n 1000 jaar op de grond.

Het zwaard is goed bewaard dankzij:

NOORWEGEN

Temperatuur

In een koud klimaat blijven voorwerpen langer bewaard. Op de berg is het erg koud.

Oppland

Hoogte

SCANPIX

HOTSPOT

t IJzerk walitei

Het zwaard is van ijzer met een hoge kwaliteit. Daardoor bleef het lang intact.

De lage luchtdruk op 1640 meter hoogte heeft bijgedragen aan de conservatie.

ESPEN FINSTAD/SECRETSOFTHEICE.COM & SHUTTERSTOCK

NOORWEGEN | Op 1640 meter hoogte in de Noorse provincie Oppland deden rendierjagers een zeer verrassende vondst: een Vikingzwaard. Het verkeert in goede staat, al heeft het 1000 jaar in de barre natuur gelegen. Het wapen zou tussen 850 en 950 gemaakt zijn. Archeologen hebben het gebied in een straal van 50 meter rond de

EGYPTE | In Luxor hebben archeologen het graf van een goudsmid en zijn vrouw gevonden. Het stamt uit de 15e eeuw v.Chr., maar er zijn ook mummies uit de 11e en 10e eeuw v.Chr. aangetroffen.

Babylonische tablet vol wiskunde IRAK | Australische onderzoekers hebben ontdekt dat een 3700 jaar oude kleitablet nieuw licht werpt op de geschiedenis van de wiskunde. De tablet bewijst namelijk dat de Babyloniërs de trigonometrie of driehoeksmeting hebben ontwikkeld – 1500 jaar vóór de Grieken. De archeoloog Edgar Banks vond de tablet al begin 20e eeuw, maar nu zijn de getallen erop pas doorgrond. Het gaat om de oudste trigonometrietabel, die gebruikt zou zijn door Babylonische architecten om tempels en kanalen door te rekenen. Hij bestaat uit 60 getallen die zijn gerangschikt in 15 rijen en vier kolommen.

TUNESIË | Nabeul

Onderwaterstad duikt op 1700 jaar nadat een Tunesische stad is overspoeld door een tsunami, hebben duikers de overblijfselen gevonden op de zeebodem ten noordoosten van Tunesië. Het gaat om de Romeinse stad Neapolis. Er zijn straten en vaten met vissaus aangetroffen.

Grafheuvels gevonden bij Tiel NEDERLAND | In Tiel in de Betuwe zijn twee grafheuvels uit de bronstijd ontdekt met veel intacte skeletten erin. De vondst werd gedaan bij opgravingen op een

bedrijvenpark. De grafheuvels zijn zo’n 3800 jaar oud, en het is heel bijzonder dat er zo veel skeletten in liggen: meer dan 40 mensen zijn er begraven.

Een kleitablet uit Irak bewijst dat de Babyloniërs 1500 jaar vóór de Grieken al bezig waren met trigonometrie. UNSW

Historia 1 • 2018

9

10

Historia 1 • 2018

GESCHIEDENIS IN KLEUR

   . 976 GE

TTY

IM

AG

ES

Vraag het historici

Redactie: Pernille Mogensen

Waarom meten de Amerikanen nog in voeten? Op een paar na, zoals Myanmar en de VS, hebben alle landen ter wereld het metrieke stelsel ingevoerd. Eerder werden afstanden veelal in voeten en duimen uitgedrukt, maar omdat die eenheden per land of per

plaats konden verschillen, kwam in de 19e eeuw de gestandaardiseerde meter op. In de VS werd de meter in 1975 ingevoerd, maar op vrijwillige basis. Daardoor stapten de staten en de industrie niet over.

De ene voet is de andere niet

Voet, el en duim – het lichaam dient al sinds mensenheugenis als maat der dingen.

Amsterdamse voet Rijnlandse voet Antwerpse voet Brusselse voet Amerikaanse voet

28,31 cm 31,40 cm 28,68 cm 27,58 cm 30,48 cm

SHUTTERSTOCK

Zei Bill Clinton echt:

‘Ik heb geen seksuele betrekkingen gehad met die vrouw’?

Jazeker! Tijdens een persconferentie in het Witte Huis op 26 januari 1998 ging de Amerikaanse president eindelijk in op de aanhoudende geruchten dat hij een verhouding had gehad met de 27 jaar jongere stagiaire Monica Lewinski. Clinton wees alle aantijgingen categorisch van de hand. Drie jaar later moest hij toegeven dat hij gelogen had.

SHUTTERSTOCK

Waar komt de davidsster vandaan? In de Tweede Wereldoorlog moesten joden van de Duitsers in de meeste bezette landen een davidsster dragen als herkenningsteken, en dat was geen willekeurige keuze. Sinds de 19e eeuw waren de twee driehoeken in gebruik als symbool voor het jodendom. Tot dan toe werd de ster ook veel in andere culturen gebruikt.

12

Historia 1 • 2018

In de joodse traditie staan de hoeken onder meer voor de zesdaagse schepping van de aarde.

Wie waren de Bataven? De Bataven of Batavieren waren een volk dat rond het begin van de jaartelling in onze streken leefde en door de Romeinen werd onderworpen. Daarna kregen ze zelfbestuur. Toen de Republiek zich in de 16e eeuw losmaakte van Spanje, ontstond de mythe dat de Nederlanders van de Bataven afstammen en daardoor recht hebben op zelfstandigheid.

Hoe kwam Napoleon aan de macht? Hoe kon Napoleon uitgroeien tot keizer van Frankrijk? Dankzij zijn strategische inzicht schopte artillerieluitenant Napoleon Bonaparte het eind 18e eeuw tot generaal in het Franse leger. Zijn talent op het slagveld bezorgde hem een groot

aantal overwinningen in de jaren 1790, en daarom werd hij door de Franse bevolking op handen gedragen. Sinds 1795 werd Frankrijk bestuurd door het Directoire, dat het schrikbewind dat na de revolutie was ontstaan verving, maar beperkingen had gesteld aan de rechten

Keizer kroonde zichzelf Op 2 december 1804 gaf Napoleon tijdens een ceremonie vol pracht en praal een sterk staaltje machtsvertoon ten beste: hij kroonde zichzelf tot keizer.

van burgers. In Parijse kringen heerste er daarom veel onvrede over het nieuwe regime, en in 1799 steunde een handvol officieren de jonge generaal bij een staatsgreep. Het Directoire werd ontbonden en in plaats daarvan kwam het zogeheten Consulaat. Napoleon mocht

zich eerste consul noemen en trok daarmee aan de touwtjes. Al in de eerste paar maanden schafte hij de functie van tweede en derde consul af, waardoor hij alleenheerser werd. Weldra kroonde hij zichzelf tot keizer en was Frankrijk wederom een erfelijke monarchie.

NAPOLEON betoonde zijn macht door de kroon op zijn eigen hoofd te zetten. Normaal werd een kroning uitgevoerd door katholieke geestelijken. PAUS PIUS VII legitimeerde Napoleons kroning met zijn aanwezigheid.

Napoleo

n

BRIDGEM AN

JOSÉPHINE BONAPARTE, Napoleons vrouw, knielde voor haar man toen hij haar tot keizerin kroonde.

Familie bleef weg

EATIVE COMM ONS)

BRIDGEMAN & CREATIVE COMMONS

Napoleons broer was niet uitgenodigd.

LUIGI TORO (CR

Naar de wens van Napoleon werden zijn naaste familieleden afgebeeld op het officiële kroningsschilderij uit 1807. Maar dat was niet helemaal waarheidsgetrouw: een aantal van hen schitterde door afwezigheid. Zo was Napoleons broer Joseph niet uitgenodigd vanwege een ruzie.

Letizia Bonaparte had de uitnodiging afgeslagen.

Napole bleef w ons moede ruzie m eg vanweger et haa r zoon .

Napoleon be Joseph Bona noemde later tot ko parte het zuiden ning van van Italië.

Historia 1 • 2018

13

Vraag het historici Hoe lang gebruikt de mens al vuur? dit vuur door prehistorische mensen is gemaakt. Het spoor kan bijvoorbeeld ook door een blikseminslag zijn ontstaan. De oudste vuurplaatsen die zeker door mensen zijn aangelegd, zijn in Israël aangetroffen. Die zijn naar schatting tussen de 200.000 en 400.000 jaar oud.

Met zo’n 500 miljoen doden zijn de pokken de ziekte die de meeste mensenlevens op zijn geweten heeft. Het virus was zeer besmettelijk en bij de dodelijkste variant was de sterftekans 60 procent De ziekte is nu uitgeroeid.

SHUTTERSTUCK

Het bedwingen van vuur was een enorme stap voorwaarts in de ontwikkeling van de mens. Hoe lang de mens al vuur gebruikt, is echter nog niet precies bekend. De oudste sporen van vuur zijn in Afrika gevonden en zijn ongeveer 1,7 miljoen jaar oud. Maar het is niet zeker of

Wat was de dodelijkste ziekte?

Vuur gaf de vroege mens voedsel, warmte en licht.

Waarom is het luchtschip verdwenen? Waarom won het vliegtuig het van de zeppelin? De ramp met het luchtschip Hindenburg in 1937, waarbij de Duitse zeppelin in brand vloog, maakte een eind aan het tijdperk der luchtschepen. Tot dat jaar leek de zeppelin de concurrentieslag met het vliegtuig te gaan winnen. Met name voor vluchten over de oceaan was het luchtschip geschikt. Vliegtuigen kwamen in die tijd niet in één keer de Atlantische Oceaan over, maar moesten een tussenlanding maken om te

tanken. En de passagiers zaten als haringen in een ton. In luchtschepen was plaats voor slaapcabines, rooksalons en restaurants. Nazi-Duitsland was toonaangevend op het gebied van zeppelins, maar kon niet aan helium komen. In plaats daarvan vulde het zijn luchtschepen met waterstof. De ramp van 1937 maakte een einde aan de vluchten, en niet veel later brak de Tweede Wereldoorlog uit. Daarna waren luchtschepen verouderd.



Luchtschip vs. vliegmachine Waterstof kon ontploffen

Straalmotor gaf snelheid

Vrijwel onbeperkt bereik Comfortabel Betrouwbaar

Hoge snelheid Goed bestuurbaar Veilig

De zeppelin verloor

Het vliegtuig won

Het onbrandbare gas helium had het luchtschip wellicht kunnen redden na 1937. Maar vanwege de hoog opgelopen spanningen was er een internationaal verbod ingesteld op de handel in helium.

Na de Tweede Wereldoorlog maakte het vliegtuig een snelle technische ontwikkeling door, waardoor het sneller en veiliger werd dan de zeppelin. Vliegtuigen werden groter en comfortabeler.

Op het vlak van snelheid is het vliegtuig op dit moment onovertroffen. SHUTTERSTOCK

Zeppelins hadden een restaurant en slaapcabines aan boord.

GETTY IMAGES

GETTY IMAGES

14

Historia 1 • 2018

Wie was Hottentot-Venus? een Frans museum. Op verzoek van de toenmalige Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela werden haar stoffelijke resten naar ZuidAfrika gebracht, en in 2002 werd ze begraven in de buurt van haar geboorteplaats.

SCANPIX & BIBLIO THÈQUE NATION ALE DE FRANCE

Saartjie Baartman werd bekend als ‘Hottentot-Venus’ toen ze begin 19e eeuw als attractie werd getoond in Europese circussen. Vanwege haar donkere huid en opvallende lichaamsbouw was ze een kenmerkend voorbeeld van een ‘wilde negerin’. Baartman werd rond 1790 in het huidige Zuid-Afrika geboren en hoorde bij de Khoi, toen door de Nederlanders Hottentotten genoemd. In 1810 werd ze ontdekt door een Britse arts, die haar meenam naar Groot-Brittannië. Daar werd ze tegen betaling getoond aan een gefascineerd publiek. Tot 1974 waren het skelet, de hersenen en de geslachtsdelen van Baartman tentoongesteld in

Saartjie Baartman is nu een belangrijk Zuid-Afrikaans symbool.

W   VS    E W

1

Duitse U-boten belaagden schepen die naar GrootBrittannië voeren, en in 1915 werd het passagiersschip Lusitania getorpedeerd. 1198 burgers kwamen om het leven, onder wie 128 Amerikanen. Dit droeg bij aan de Amerikaanse wil om te vechten.

2

In 1917 onderschepte de Britse inlichtingendienst een Duits telegram waaruit bleek dat de Duitsers een bondgenootschap wilden sluiten met Mexico tegen de VS. Toen de authenticiteit van het telegram bevestigd was, verklaarden de Amerikanen Duitsland de oorlog.

3

De Amerikaanse president Woodrow Wilson hoopte dat de VS door te gaan vechten een eind zou kunnen maken aan deze en alle andere oorlogen. Volgens hem kon een vredesplan dat op zijn principes was gebaseerd, voor een blijvende vrede zorgen in Europa.

De grootste toeristische attractie van India, de Taj Mahal, werd halverwege de 17e eeuw gebouwd als een enorm mausoleum. In 1631 gaf de Indiase grootmogol Shah Jahan opdracht tot de bouw van het ruim 70 meter hoge monument. Het moest de schoonheid van zijn overleden vrouw benadrukken en zijn eigen rijkdom etaleren. Het gebouw, waar 20.000

arbeiders 21 jaar aan werkten, kwam langs de rivier de Yamuna te staan, zodat reizigers het zouden zien. Volgens de islamitische traditie liet de grootmogol vlak bij het mausoleum een moskee bouwen, waar bezoekers konden bidden. Terwijl het indrukwekkende complex vandaag de dag een toeristentrekpleister is, is de moskee nog steeds in gebruik als godshuis.

SHUTTERSTOCK

Waar diende de Taj Mahal voor?

De Taj Mahal diende als mausoleum voor de vrouw van de Indiase grootmogol Shah Jahan, die in 1631 in het kraambed stierf.

Historia 1 • 2018

15

Vraag het historici STEVE GORTON/GETTY IMAGES

Hoe komen we aan de paraplu? De eerste paraplu’s doken zo’n 3500 jaar geleden in Egypte en het MiddenOosten op. Ze waren gemaakt van palmbladeren en dienden vooral om tegen de zon te beschermen. Het waren dus eigenlijk parasols. In 1100 v.Chr. maakten de Chinezen ’s werelds eerste waterdichte paraplu, die bovendien opvouwbaar was. Deze slimme vinding hielden de Chinezen echter voor zichzelf, en in Europa lieten de vrouwen van de

oudheid zich inspireren door de Egyptische parasol. Toen het Romeinse Rijk in 476 viel, verdween de parasol tijdelijk uit het Europese straatbeeld. Vanaf 1637 kwam de paraplu echter weer in de mode nadat de Franse koning Lodewijk XIII een in olie gedrenkt zijden exemplaar had aangeschaft tegen de Parijse regen. Sindsdien wordt de vinding door mannen en vrouwen gebruikt tegen zon en regen.

De Chinezen liepen op paraplugebied voorop.

W  P

Pruisen was een Duits vorstendom aan de Oostzee en lag in het noorden van het huidige Duitsland, Polen, Litouwen en Kaliningrad. Het werd in 1525 gesticht en groeide in de 18e eeuw uit tot een grootmacht. Twee jaar na de Tweede Wereldoorlog hieven de geallieerden de machtige Duitse deelstaat op.

RON EMBLETON/LOOK AND LEARN/BRIDGEMAN IMAGES

In 1822 werd de Britse kapitein William Smith in de Cariben door Spaanse piraten gedwongen van de plank te lopen.

Lieten piraten hun gevangenen van de plank lopen? Sinds de 18e eeuw doet het verhaal de ronde dat piraten vijanden ‘van de plank’ laten lopen, maar deze gruwelijke executiemethode komt vooral uit de fantasiewereld. Al 300 jaar laten schrijvers de

    

...

‘EEN KAT IN DE ZAK KOPEN’?

Deze uitdrukking betekent dat je be nt opgelicht, voor als je iets aanges al chaf t hebt. Het is niet precies beke hoe we aan deze nd zegswijze komen , maar hij komt vermoedelijk uit he t 14e- eeuwse En geland of Frankrijk Daar werd op mar . kten namelijk gefra udeerd met vlees Af en toe verkocht . en laatmiddeleeu wse marktkooplie hun klanten hond den en - of kattenvlee s voor duur varkensvlees. Va ndaag de dag is de uitdrukking in groot aantal talen een gangbaar, maar he t dier dat in de za zit wisselt per lan k d. In Tsjechië kun je een haas in de zak kopen, terwijl de Arabieren er ee n andere draai aa gegeven hebben n en elkaar vis in ze e verkopen. Als je een kat in de zak hebt gekocht, ben je lelijk bij de neus genome n.

vastgebonden gevangenen van piraten van een duikplank lopen, de verdrinkingsdood tegemoet. Er zijn slechts een paar gevallen bekend waarin deze wrede doodstraf daadwerkelijk toegepast is. SHUTTERSTOCK

16

Historia 1 • 2018

In het volgende nummer ... ● Wie bouwde het Vrijheidsbeeld? ● Wanneer werden rode rozen romantisch? ● Hoe snel voeren de Vikingen?

Wie schreven de Bijbel? De Bijbel zou Gods woord zijn, maar wie schreven het boek? Volgens de meeste deskundigen heeft de Bijbel niet één, maar vele schrijvers. Verreweg de meesten daarvan zijn onbekend. Veel geschriften in het Oude en Nieuwe Testament zijn gebaseerd op mondelinge overleveringen van oude verhalen, die pas vele jaren later zijn opgeschreven. Dat geldt bijvoorbeeld voor het Evangelie volgens Matteüs in

het Nieuwe Testament. Tot aan de verlichting dacht men dat dit boek geschreven was door de apostel Matteüs, die in het verhaal voorkomt als volgeling van Jezus. Maar uit onder meer het taalgebruik blijkt dat het evangelie pas een aantal generaties nadat Jezus geleefd zou hebben is opgeschreven. Het enige wat we weten is dat de boeken van de Bijbel zorgvuldig zijn geselecteerd en samengesteld door bekenden en onbekenden.

De patriarch Athanasius van Alexandrië stelde in 367 het Nieuwe Testament samen. ZEV RADOVAN/BRIDGEMAN IMAGES

De teksten van de Bijbel stammen uit de periode van 600 v.Chr. tot 200 n.Chr.

Bijbelschrijvers:

1 SHUTTERSTOCK

Een van de weinige schrijvers van wie we de naam kennen is de apostel Paulus. Hij schreef brieven die in het Nieuwe Testament zijn opgenomen.

2

Joodse schriftgeleerden en christenen met kennis van Griekse en Romeinse tradities schreven waarschijnlijk een groot deel van de Bijbel.

GETTY IMAGES

Wat is een quaker gun? Quaker guns zijn dingen die er van een afstandje als een echt wapen uitzien, maar alleen bedoeld zijn om de vijand af te schrikken. Valse wapens zijn sinds de 17e eeuw in omloop en zijn in talloze oorlogen gebruikt, waaronder de Amerikaanse Burgeroorlog en de Eerste en

Tweede Wereldoorlog. In het begin moesten de valse wapens vaak op kanonnen lijken en waren ze van hout, maar toen er steeds meer tanks werden ingezet in de strijd, werden die ook nagemaakt. Meestal gaat het om opblaasbare neptanks van plastic.

Dit ‘kanon’ uit de Amerikaanse Burgeroolog is een boomstam.

Historia 1 • 2018

17

NIEUWE WERELD

Jaguarkrijgers wilden bloed voor de goden De Azteekse jaguarkrijgers waren 200 jaar lang beroemd om hun moed en razernij. Ze vormden de voorhoede van het leger en joegen hun vijanden schrik aan, maar ze moesten vooral krijgsgevangenen maken voor bloedige mensenoffers.

MEXICO/1325-1521

MEXICO TENOCHTITLAN

18

Historie 12 • 2017

Bij hun mensenoffers sneden de Azteken het hart van levende gevangenen uit hun borst. (Modelfoto.) GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK & OSPREY

Historie 12 • 2017

19

DOOR ELSE CHRISTENSEN

NIEUWE WERELD

W

e schrijven 1520, en Spaanse soldaten staan voor het eerst oog in oog met de Azteekse krijgers op een slagveld in Mexico. Het maakt een diepe indruk op de Spanjaarden: ‘De aanblik van de Azteken in gevechtsformatie is een van de fraaiste ter wereld, want de krijgers houden de formatie prachtig vast en zien er bovendien heel mooi uit. Er zijn buitengewoon moedige mannen bij die veel daadkracht tonen,’ zo meldt een anonieme Spaanse soldaat. ‘Ik zag hoe een van hen zich tegen twee snelle ruiters verdedigde, een ander tegen drie of vier. Omdat de Spaanse cavaleristen hem niet konden doden, wierp een van hen uit wanhoop zijn lans naar de Azteek. De krijger griste de lans uit de lucht en bleef er nog een uur mee vechten, totdat twee infanteristen hem met pijlen wisten te verwonden.’ Voor de komst van de conquistadores waren de Azteken het sterkste volk van Midden-Amerika. In nog geen 200 jaar – van 1325 tot 1520 – groeide het uit van

K APSEL TOONDE MOED VAN DE KRIJGER

LAGE STATUS Jonge rekruten en krijgers die geen moed hadden getoond, hadden een pagekapsel met een matje in de nek. een onooglijk stadstaatje tot een machtig rijk. In de voorste linies van het uiterst gedisciplineerde en goed georganiseerde leger stonden dappere strijders, gekleed in jaguarvel: de jaguarkrijgers. Alleen al bij de aanblik van deze soldaten deed de vijand het in de broek. De jaguarkrijgers waren niet alleen meedogenloze strijders; hun belangrijkste taak was het maken van krijgsgevangenen die aan de goden werden geofferd.

Alle Azteken moeten leren vechten De Azteekse cultuur was doordesemd van oorlog en bloedvergieten. Jongens werden opgevoed als soldaat, en dat begon al als ze nog maar vier dagen oud waren. Dan kregen ze een pijl en een schild, die samen met de placenta begraven werden in de richting van een vijandelijke stam. Op zijn 15e ging een GETTY IMAGES

Azteekse jongen van de bovenklasse naar een calmécac, een legeracademie, waar de rekruten niet alleen leerden hoe ze op het slagveld moesten opereren, maar ook onderwijs kregen in vakken als godsdienst en astrologie. Zoons van boeren, ambachtslieden en handelaren kwamen op een telpochcalli, waar ze met wapens leerden omgaan en fysiek getraind werden voor de strijd. Het onderwijs op een telpochcalli stond in het teken van discipline. Officieren en veteranen leerden de jongens bevelen blind op te volgen en met een zwaard, pijl-en-boog en atlatl om te gaan. Een atlatl was een slinger waar speren mee geworpen werden. Tijdens hun lange opleiding tot soldaat moesten de jonge Azteken ook een soort maatschappelijke dienstplicht vervullen. In de hoofdstad Tenochtitlan werden straten en pleinen geveegd door rekruten van de vele militaire scholen. Jongeren verzorgden ook de gewassen op de kunstmatige eilandjes rond de stad. Het zwaarste werk bestond uit het aanleggen van de kanalen waar de overige burgers over konden varen. Bij wijze van krachttraining sleepten de rekruten brandhout van het bos naar Tenochtitlan. Elke dag werd er een extra blok hout op de rug van de leerlingen gelegd om erachter te komen of ze het ‘goed zouden doen in de oorlog als ze hen zouden inzetten’, zoals de Spaanse Codex Mendoza uit de 16e eeuw meldt. Dit werk beschrijft in woord en beeld het dagelijks leven en de grootste prestaties van de Midden-Amerikaanse Azteken.

Dansen rond het kampvuur

Jaguars, poema’s en wolven werden aan de goden geofferd.

Killer van de jungle gaf krijgers kracht De jaguar stond bij de Azteken voor macht, moed en kracht. De grootste kat van de Nieuwe Wereld kan met zijn scherpe klauwen en krachtige beet een prooi van drie keer zijn gewicht vellen. Daarom werd dit roofdier aanbeden. De stam verhief de jaguar tot een god, Tezcatlipoca genaamd, die niet alleen de god van de krijgskunst was, maar ook van de nachtelijke hemel,

20

Historia 1 • 2018

orkanen en het zwarte obsidiaan, waar pijlpunten van gemaakt werden. In de vele tempels van Tezcatlipoca zetten de Azteken voedsel neer voor de jaguargod, maar de dieren werden ook geofferd tijdens ceremoniën voor de regengod Tlaloc en de beschermgod van Tenochtitlan, Huitzilopochtli. De jaguarkrijgers trokken een jaguarvel aan om de vijand angst aan te jagen.

Elke wijk van Tenochtitlan had zijn eigen telpochcalli, en de rekruten aten dan ook gewoon thuis bij hun ouders. Maar alle overige uren van de dag brachten ze door op de school in het gezelschap van de andere leerlingen. Als de training en het werk voorbij waren, gingen de jongens in bad. Vervolgens verfden ze hun lichaam zwart en trokken ze een luchtige mantel aan. Zodra de zon onderging, staken ze een vuur aan en dansten en zongen ze tot na middernacht. Deze feesten moesten voor een band tussen de rekruten zorgen en de kameraadschap bevorderen zonder dat ze ontaardden in drankgelagen. Alcohol was uit den boze. Wie betrapt

OSPREY, SHUTTERSTOCK, DEA PICTURE LIBRARY/GETTY IMAGES, BRIDGEMAN

Strenge hiërarchie maakte Azteken sterk Het Azteekse leger had een piramidestructuur. Aan de top stonden enkele leiders, die het bevel voerden over de infanterie en de speciale troepen. Elk legeronderdeel had zijn eigen rol op het slagveld.

Koning De opperbevelhebber van het leger. Hij trok vaak met zijn troepen ten strijde.

dden

ha K OR P S E N DE ELITE ier, die alleen bevelen n eigen of fic hu . als opvolgde van de genera

Generaals Vier generaals vormden de hoge raad van de koning, die hem strategische adviezen gaf. De leden waren hoge edelen, vaak broers van de koning.

Officieren De officieren kwamen uit adellijke families en hadden 10 jaar op een speciale militaire academie gezeten. Zij moesten de bevelen van de generaals uitvoeren.

Gewone soldaten Boeren, ambachtslieden en handelaren waren de boogschutters, slingeraars en speerwerpers. Als een gewone soldaat een krijgsgevangene maakte, stond hij meteen hoger in aanzien.

Dragers Zogeheten tlamemeh, dragers, vervoerden de wapens en het proviand van de soldaten. Dit korps bestond uit volwassenen en tieners van de verplichte militaire academies van de Azteken.

De beste krijgers hadden eigen officieren Op het slagveld gingen de drie elitekorpsen van de Azteken voorop. Ze moesten de vijand zo veel mogelijk schrik aanjagen. Ze hadden elk een bevelhebber, die alleen de bevelen van de hoogste leiders opvolgde.

Adelaars en jaguars

Otontin

Cuahchic

De moedigste soldaten kwamen bij het jaguarkorps als ze vier krijgsgevangenen gemaakt hadden. Dan hoorden ze bij de adel, net als de ‘adelaars’, de dapperste officieren.

Een jaguarkrijger die vijf of zes krijgsgevangenen maakte, werd opgenomen in de otontin-orde. Deze strijders voerden delen van het leger aan en gingen altijd voorop.

Krijgers die 20 gevangenen hadden gemaakt of zich op een andere manier onderscheiden hadden, kregen de rang van cuahchic. Ook zij waren officier en voerden gewone soldaten aan.

NIEUWE WERELD

Doodsverachting en steentjes brachten de zege PER O. JØRGENSEN/HISTORIA

Het Azteekse leger bestond uit compagnieën of xiquipilli van 400 man, die uit hetzelfde dorp of dezelfde wijk van de hoofdstad kwamen. Met behulp van tromgeroffel, hoorngeschal en kreten brachten de generaals de compagnieën in stelling op het slagveld. Als de eenheden ver van elkaar stonden werden er vuren aangestoken om signalen aan iedereen door te geven. Vervolgens kon de slag beginnen.

1

Artillerie bestookte de vijand

Eerst bestookten de gewone soldaten de vijand met pijlen, werpsperen en stenen zo groot als een kippenei, die ze met slingers afvuurden. Het ‘artillerievuur’ duurde een paar minuten, dan was de munitie op. Boogschutters konden doel treffen op 180 meter afstand.

2

Alle jongens leerden omgaan met een boog en een slinger.

De beschieting zaaide chaos in de vijandelijke gelederen.

Onbevreesde elitetroepen rukten op

Als de beschieting voorbij was, stormden de jaguarkrijgers naar voren met de doorgewinterde soldaten van de otontin- en cuahchic-orde. Terwijl de vijandelijke troepen schuilden achter hun schilden, wierpen de elitetroepen speren naar hen, waarna er bloedige gevechten uitbraken met zwaarden en knuppels. De rest van het Azteekse leger volgde, en al snel werd er gevochten over een breed front. Als een jaguarkrijger uitgeput was, trok hij zich terug achter de gewone soldaten om te rusten.

3

Een jaguarkrijger hakte 10 tot 15 minuten op de vijand in voordat hij werd afgelost.

Schijnaanval bracht de vijand in verwarring

Als de veldslag in volle gang was, renden de Azteken soms plotseling weg. De vijand ging vervolgens achter de schijnbaar vluchtende soldaten aan. Dit was een tactiek waar de Azteken uitentreuren op hadden geoefend: de vijand werd in een hinderlaag gelokt, waar de Azteken hun reservetroepen hadden opgesteld. Die vielen de tegenstander in de rug aan. Op het teken van een generaal maakten de ‘vluchtende’ Azteken rechtsomkeert om de aanval te hervatten. Azteken waren meesters in de tactische terugtrekking, die op een panische vlucht leek.

De vijandelijke gelederen vielen uit elkaar als de soldaten achter de ‘vluchtende’ Azteken aan renden.

GEVOERD BONT Onder het jaguarvel droegen sommige krijgers een dik, gevoerd vest van katoen om het bovenlichaam te beschermen. Anderen droegen een harnas van hout.

werd op het drinken van octli, het gegiste sap van de agave, werd zonder pardon doodgeslagen of opgehangen. Lijfstraffen waren aan de orde van de dag op de Azteekse militaire academies. Als een rekruut een kleine overtreding begaan had, werd hij in oren, borst en benen gestoken met lange cactusnaalden.

SPEER Scherpe stenen vastgemaakt met hars vormden de punt van de tepoztopilli. Met deze speer staken de Azteken hun vijanden neer.

ZWAARD Een jaguarkrijger kon een vijand met één houw onthoofden. Het zwaard, macuahuitl genoemd, was 120 centimeter lang, woog 2 à 3 kilo en had aan beide zijden een kling van een serie vlijmscherpe obsidiaanstenen.

Vernedering als straf

SCHILD Het schild of chimalli beschermde de jaguarkrijger tegen stenen en pijlen. Het bestond uit maïs- of agavevezels of hout bekleed met bast.

BEENBESCHERMER Een

OSPREY, SHUTTERSTOCK

‘rok’ van veren aan de onderkant van het schild beschermde de benen tegen pijlen. De bonte kleuren stonden voor kracht.

JAGUARPAK Volgens de Azteken gingen de moed en razernij van de jaguar over op krijgers die zijn vel droegen.

SANDALEN Aleen leden van elite-eenheden en officieren droegen cactli – sandalen van leer of gevlochten cactusvezels. Strijders met een lagere rang vochten blootsvoets.

Omgang met vrouwen was toegestaan, maar de nacht doorbrengen met een liefje of getrouwde minnares was niet de bedoeling. Als een rekruut dit verbod overtrad, werden zijn sieraden in beslag genomen en werd het haar in zijn nek afgeknipt. Deze straf werd in het openbaar voltrokken, zodat de zondaar in het bijzijn van zijn kameraden werd vernederd. Tekeningen in de Florentijnse Codex, een ander Spaans werk uit het eind van de 16e eeuw over de leefwijze van de Azteken, laten zien wat er gebeurde met een rekruut die ’s nachts thuis had geslapen in plaats van op school. Op een afbeelding slaat een leraar een jongen op zijn hoofd met een stuk brandhout omdat hij ervandoor was gegaan met een prostituee. Een andere rekruut, die in het geheim samenwoonde met een vrouw, werd ‘geslagen met een houten stok, zo hard zelfs dat hij flauwviel. Ze bewerkten zijn hoofd met vuur, zodat er rookwolken van zijn lichaam kwamen en er blaren op zijn huid verschenen. En toen hij weer bij was, duwden ze hem omver. Hij kroop stilletjes weg, hevig slingerend. Beduusd trok hij zich voor altijd terug. Nooit meer zou hij zingen en dansen met de anderen,’ zo staat er geschreven in de Codex Mendoza. Al tijdens hun opleiding werden de rekruten meegenomen naar het slagveld. Meestal hielpen ze een handje door wapens en andere uitrusting te dragen – de Azteken hadden geen paarden en kenden de wagen niet. Als een rekruut 20 was geworden, was de tijd rijp om aan de gevechten deel te nemen. Vaak hoefde hij niet lang te wachten, want

Historia 1 • 2018

23

NIEUWE WERELD

de Azteken lagen voortdurend met hun buren overhoop. Elke Azteekse vorst trapte zijn regeringstijd af met een snelle oorlog om daadkracht te tonen.

K APSEL TOONDE MOED VAN DE KRIJGER

HOGE STATUS Wie zijn eerste krijgsgevangene had gemaakt, droeg het nekhaar tot aan de schouders met een knot bovenop, net als jaguarkrijgers.

Rekruten zingen over de dood Als een rekruut voor de eerste keer ging vechten, kreeg hij wat extra hulp. Veel ouders betaalden een ervaren strijder om mentor te zijn en hun zoon te helpen zijn eerste veldtocht te overleven. Zo’n mentor kreeg goed eten, drinken en luxe

goederen. Adellijke officieren in spe die voor het eerst oorlog gingen voeren, konden een voorsprong krijgen door extra lessen te kopen van ervaren jaguarkrijgers. De eerste aanblik van het leger moet overweldigend zijn geweest voor

de nieuwe strijders. Er gingen zelden minder dan 8000 man op de vijand af, en de colonne soldaten die twee aan twee liepen strekte zich over zeker 6 kilometer uit. Op weg naar het slagveld overnachtten de krijgers in de open lucht. Alleen veteranen mochten onder een afdak van rieten matten slapen. Terwijl de duisternis inviel, hieven de rekruten een lied aan: ‘Er is niets zoals te sterven in een oorlog, er is niets zoals een bloeiende dood. Dat behaagt Hem

Vijandenbloed stemde goden tevreden In aanwezigheid van duizenden toeschouwers vochten jaguarkrijgers rituele duels uit met krijgsgevangenen die aan de goden geofferd werden.

A

zteken brachten hun vijanden alleen om het leven als het echt niet anders kon, want het rijk zat te springen om krijgsgevangenen. Die werden namelijk geofferd aan de goden, die bloed wilden zien. Als ze geen offers kregen, zou de wereld vergaan. Af en toe mocht een gevangene nog een laatste keer vechten in de Azteekse hoofdstad, en hoewel alleen de dapperste vijandelijke krijgers voor een ritueel duel in aanmerking kwamen, stond de uitkomst bij voorbaat al vast. Eerst werd zo’n gevangene dronken gevoerd met agavesap, waarna hij werd vastgebonden aan de offersteen waarop hij zou sterven. Hij kreeg drie of vier knuppels, een schild

en een zwaard – met een kling van veren in plaats van scherpe stenen. Twee jaguarkrijgers met echte wapens vielen hem tegelijk aan, en twee adelaarskrijgers stonden klaar om hen af te lossen. Als de gevangene dit overleefde, stortten ze zich alle vier op hem, en als hij ook dat tegen alle verwachtingen in kon navertellen, moest hij het opnemen tegen

een linkshandige krijger. De meeste gevangenen raakten snel zwaargewond en konden zich niet meer verdedigen. De levende of dode gevangene werd op de offersteen gelegd, en vier priesters hielden zijn armen en benen vast. De hogepriester sneed zijn buik open en trok het hart uit zijn borst.

OSPREY

Twee jaguar- en twee adelaarskrijgers vielen de gevangene aan met scherpe wapens. Hij had alleen een zwaard met veren. Op de offersteen moest de sterkste krijgsgevangene het opnemen tegen vier Azteken tegelijk.

De gevangene zat tijdens het duel aan de offersteen vast.

K APSEL TOONDE MOED VAN DE KRIJGER

HOOGSTE STATUS Alleen leden van de cuachic-orde, die 20 moedige daden verricht moesten hebben, hadden een gladgeschoren hoofd met een kleine hanenkam. die het leven geeft,’ luidde een van de teksten die ze op school hadden geleerd. Toch waren de jonge soldaten best zenuwachtig als ze de vijand naderden. Ze liepen het risico op een pijnlijke dood, maar de oorlog bood hun tegelijk de kans om het ver te schoppen. Een Azteek die als zoon van een boer ter wereld was gekomen, werd onherroepelijk zelf ook boer – tenzij hij zich een dappere strijder toonde. Als hij zijn mannetje stond op het slagveld, dan kon hij in de adelstand verheven worden, waar de jaguarkrijgers toe behoorden. Voor de Azteken was het belangrijkste doel van een oorlog het maken van krijgsgevangenen, en de jaguarkrijgers gingen voorop in de jacht daarop. De eerste krijgsgevangene van een veldslag werd op het slagveld geofferd: zijn borst werd opengesneden met een vlijmscherp mes van obsidiaan, waarna de krijger het nog kloppende hart boven zijn hoofd hield. Als dit ritueel ter ere van de oorlogsgod voorbij was, stortte het hele leger zich op de vijand. Hoe sterk die ook was, het werd als ongepast beschouwd om soldaten te doden. Dan konden ze niet gevangengenomen worden. Als de tegenstander capituleerde, dan werden zijn steden geplunderd en de tempels platgebrand, maar de Azteken lieten de koning en adel van vijandelijke stammen vaak in leven. Die moesten zich aan de Azteken onderwerpen en jaarlijks een tribuut betalen. Meteen na een overwinning rende er een bode naar Tenochtitlan om de koning te vertellen hoeveel mannen er waren gesneuveld en hoeveel krijgsgevangenen er waren gemaakt. Die zouden worden geofferd in de tempels van Tenochtitlan om de goden mild te stemmen. Anders zou de zon niet meer opkomen en zou er geen regen meer vallen.

Dappere krijgers krijgen cacaobonen Bij terugkomst in Tenochtitlan werd het leger feestelijk onthaald en toegejuicht. Jonge krijgers die overwinningen hadden behaald, werden rijkelijk beloond. Als een onervaren soldaat zijn eerste krijgsgevangene had gemaakt, mocht hij eindelijk zijn haar opsteken in een knot boven op zijn hoofd. Voortaan mocht hij zich tlamani noemen – jager. Dan werd

Eeuwige eer voor gesneuvelden Voordat het leger het slagveld verliet, werden de doden op grote vuren verbrand. Alleen als de veldslag dicht bij de hoofdstad Tenochtitlan uitgevochten was, gingen gesneuvelden naar huis. Officieren van adel en vermoedelijk ook jaguarkrijgers werden verbrand in de tempel van de oorlogsgod Huitzilopochtli, een grote eer. Hun as werd in een urn gedaan die een prominente plaats kreeg in de tempel, waar alleen elitekrijgers kwamen. Gewone soldaten werden verbrand in grafkamers of voor de telpochcalli of academie waar ze waren onderwezen. De Azteken geloofden dat dode krijgers in ilhuicac kwamen, het huis van de zon. Na vier jaar keerden ze terug in de gedaante van een vogel of vlinder.

De as van gesneuvelde elitekrijgers kwam in een urn. SCALA ARCHIVES

het gezicht van de jonge strijder rood geverfd met oker en ging hij langs bij de koning, die hem een mantel schonk met een grote schorpioen op de rug. Zo was de tlamani te onderscheiden van andere soldaten, die allemaal dezelfde kleur droegen. Als beloning voor de tweede of derde gevangene gaf de koning mooie schilden, gouden beeldjes, oor- en lipsieraden en cacaobonen weg. Cacao was in het hele rijk een betaalmiddel. Wie vier gevangenen had gemaakt, in één keer of meer, schonk de vorst een oranje met zwarte mantel, waarna hij werd opgenomen in de vooraanstaande orde van de jaguarkrijgers. Nu kon de kersverse jaguarkrijger gaan genieten van zijn privileges als lid van de adel. Zo mocht hij bonte kleren dragen en zich tooien met sieraden. En als klap op de vuurpijl mocht hij een mooi huis voor zichzelf laten bouwen en alcohol drinken in het openbaar. Een jaguarkrijger werd uitgenodigd voor het diner in het koninklijk paleis en mocht zelfs sandalen dragen in de luxe vertrekken. Daarnaast had hij het recht er minnaressen op na te houden en het mensenvlees van offers te eten – een delicatesse die was voorbehouden aan de elite. En als de jaguarkrijger een zoon kreeg, zou deze worden opgenomen op een calmécac en opgeleid tot officier in het leger. De toekomst van de hele familie was daarmee veiliggesteld. Als de koning in vredestijd onlusten in de hoofdstad wilde neerslaan, dienden de jaguarkrijgers als politiemacht in de straten van Tenochtitlan. En wanneer

het leger er weer opuit trok, liepen de jaguars voorop. Op het slagveld vijzelden ze het moreel van alle troepen op met hun moed, kracht en behendigheid.

Nepoorlogen zorgen voor bloed Vele generaties lang maakten de jaguarkrijgers het Aztekenrijk sterk. Uiteindelijk waren ze zo gevreesd dat er haast geen vijand meer te vinden was om tegen te vechten en moesten ze andere manieren bedenken om aan krijgsgevangenen te komen voor de bloedige mensenoffers. Zo vochten ze ‘bloemenoorlogen’ uit, waarbij de Azteken met buurstammen afspraken een soort vriendschappelijke oorlog te voeren. Beide partijen onderhandelden over het aantal soldaten dat mocht deelnemen, en de winnaar mocht krijgsgevangenen maken en mee naar huis nemen om te offeren. Pas toen de conquistadores met hun vuurwapens, harnassen en paarden in Mexico verschenen, hadden de jaguars een tegenstander die een maatje te groot was. In nog geen drie jaar was het gedaan met het machtige Aztekenrijk. LEES OOK Bekijk de kleurrijke Florentijnse Codex: tinyurl.com/florentijnsecodex In dit werk worden het dagelijks leven en de oorlogen in het Azteekse Rijk beschreven vóór de komst van de Spanjaarden. Het is gemaakt door Azteken die van 1540 tot 1585 voor een Spaanse monnik werkten.

Historia 1 • 2018

25

BOUWKUNST

Huizen staan op schroefkriks Nu is het tijd om de fundering op te metselen.

CHICAGO S Het grondwater in Chicago staat zo hoog dat de straten zijn veranderd in een modderpoel. Het verkeer loopt vast en besmettelijke ziekten grijpen om zich heen. De situatie is zo ernstig dat het tijd lijkt de inwoners te evacueren. Maar er is een oplossing ...

26

Historia 1 • 2018

In Lake Street werden negen gebouwen tegelijk opgetild, door 600 mannen met bijna 6000 schroefkriks. CHICAGO HISTORICAL SOCIETY & SHUTTERSTOCK

O T IT JG P CHICAGO/19E EEUW Begin 19e eeuw vestigen 200 kolonisten zich op een plek Michigandie de indianen Checagou meer noemen. Dat de grond drassig is en het naburige CHICAGO Michiganmeer regelmatig overstroomt, nemen ze voor lief. De stad gaat Chicago heten.

Huronmeer

Eriemeer

VS

27

D

e lange tocht per koets van het station van Chicago naar hotel Tremont House maakt de passagiers ongedurig. De stromende regen heeft de straten van de stad veranderd in een modderpoel. En hoewel de koetsier zijn paarden uit alle macht aanspoort, moet hij het twee straten van het hotel opgeven. De wielen zitten hopeloos vast. Hij slaakt een gefrustreerde kreet. Mopperend trekken de passagiers hun hoge laarzen aan om het laatste stukje lopend af te leggen. Mannen en vrouwen bewegen zich voetje voor voetje voort over de gladde, wiebelige houten planken die als een primitief trottoir over de zompige straten zijn gelegd. Als laatste hindernis moeten ze de straat voor het hotel oversteken. Hier is de modder zo diep dat de gasten bang zijn dat ze blijven steken. Het zou niet de eerste keer zijn dat iemand zijn schoeisel verliest in de blubberboel van deze stad. Chicago is in de 19e eeuw berucht onder reizigers. Sinds de stad in 1833 werd gesticht, stond hij bekend om zijn strijd tegen de modder en het water. In

BRIDGEMAN

DOOR PETER EBERHARDT

BOUWKUNST

Bij regen steeg het grondwater snel en werd Chicago één grote modderboel. Je had flink wat kracht en goede schoenen nodig om de straat over te steken.

die tijd kwam onder andere investeerder William Ogden naar Chicago om een stuk grond te kopen voor zijn zwager. Bij de aanblik van de onbegaanbare wegen ging hij echter twijfelen. Hij stuurde zijn

zwager in New York een waarschuwing. ‘Je maakt een grote fout. Het is hier één groot moeras,’ schreef hij. Maar uiteindelijk wordt Ogden toch enthousiast over de stad. Zozeer dat hij

Schroefkrik doet het werk WAYNE SOUTHWELL/HISTORIA & SHUTTERSTOCK

Het hoofddoel van de zogeheten Raising of Chicago was een effectieve riolering aan te leggen om de straten droog te houden. Het riool werd aangebracht in de oude straten, die een extra laag aarde kregen. Om de huizen weer op straatniveau te brengen, moesten ze worden verhoogd.

1

Tunnels onder het huis

Arbeiders graven tunnels onder het huis om bij de fundering te kunnen komen. Ze verwijderen een aantal bakstenen om plaats te maken voor de schroefkriks.

2

Een kwart centimeter per keer

Voor het opkrikken van een gemiddeld huis zijn 20 mannen nodig, die elk verantwoordelijk zijn voor zo’n 10 schroefkriks. Die worden om de beurt een kwartslag aangedraaid. Zo blijft het huis recht staan.

‘Alles oké!’ Telkens als de schroefkriks een kwartslag (bijna 3 mm) zijn aangedraaid, wordt het huis gecontroleerd op scheuren en andere schade. Op een teken draaien de werklui de schroefkriks op.

Nieuw straatniveau Straatniveau

De schroefkriks staan aan weerszijden van de muren.

Als een schroefkrik zijn maximum bereikt, wordt hij op zware balken geplaatst.

Het oude fundament blijft staan. Als het huis is verhoogd, wordt het weer gebruikt.

De schroefkrik werd ontwikkeld om ontspoorde treinen weer terug te zetten.

er de eerste burgemeester van wordt. In de 20 jaar daarop groeit de stad uit tot dé metropool van het Middenwesten, met bijna 60.000 inwoners. En elk jaar komen er meer bij, want Chicago heeft volop werk. Hier openen de grootste veeveilingen en slachterijen, die het eindstation vormen van diverse cattle trails, de routes die cowboys gebruiken als ze koeien opdrijven vanaf de prairie. Ook fabriekseigenaren ontdekken de stad, die dankzij kanalen en het nieuwe spoorwegennet nu een van de grootste verkeersknooppunten van de VS is.

Chicago lijkt ten dode opgeschreven De leefomstandigheden zijn echter verre van ideaal, want Chicago is gebouwd op de vlakke oever van het Michiganmeer, en het grondwater is er zo hoog dat de wegen na een paar dagen regen blank staan. Nog erger is het als het meer door een storm buiten zijn oevers treedt en zinkputten en latrines overstromen. Dan stroomt de ontlasting door de straten. Ziekten als tyfus en dysenterie tieren welig in de derrie. Veel mensen hebben diarree, en recent heeft een cholera-

3

SCHEPEN Toen het Eriekanaal opende (1825) was Chicago verbonden met New York. Het Illinois and Michigan Canal (1848) verschafte toegang tot de helft van de VS.

epidemie aan 3500 ongelukkigen het leven gekost. Het enige sanitair dat de stad heeft zijn de varkens die door de modder rollen en de ontlasting opeten. Een plaatselijke krant beschrijft de onsmakelijke toestanden in een artikel. ‘Er stroomt zo veel smerigheid door de goten dat zelfs de varkens hun neus optrekken als ze de stank ruiken.’ Met humor houden de inwoners van Chicago zich op regenachtige dagen op de been. Zo mogen ze graag een mop vertellen over een man die tot aan zijn nek in de modder staat. Een vriendelijke voorbijganger vraagt: ‘Kan ik u helpen?’ ‘Nee dank u,’ antwoordt de man, ‘het gaat best. Ik zit op een uitstekend paard!’ Een andere mop gaat over een koets, waarvan de voorkant diep is weggezakt

in de modder. Er hangt een bordje op: ‘Kortste weg naar China.’ Ondanks de humor van de bevolking is Chicago ten dode opgeschreven als de problemen niet worden opgelost. Er moet iets gebeuren. Een van de vele immigranten die in 1855 naar de stad komen, is de 24-jarige George Pullman. Hij heeft dan al naam gemaakt als autodidactisch ingenieur bij de uitbreiding van het Eriekanaal tussen de Grote Meren en de Hudsonrivier, die naar New York loopt. George Pullman bood destijds aan de huizen die het kanaal in de weg stonden te verplaatsen. Wanneer de klant het contract had ondertekend, tilde hij het gebouw simpelweg op van het fundament en

Als een huis eenmaal was opgekrikt, verhoogden metselaars het fundament. SHUTTERSTOCK

Het huis is op hoogte

In een paar dagen brengen de schroefkriks het huis tot op 2 meter hoogte. Nu kunnen arbeiders aan de slag om het nieuwe fundament op de resten van het oude te metselen. Ook wordt de riolering aangebracht. Gelukt! Niet een van de honderden huizen die tussen 1858 en 1866 werden verhoogd, liep schade op.

4

Riolering houdt de straten droog

De riolering staat in verbinding met het huis, en roosters in de straten voeren het oppervlaktewater af. Met tonnen aarde wordt de straat opgehoogd tot het nieuwe niveau.

Uitvindingen als het putdeksel maken het makkelijker om in het riool te komen voor onderhoud. Tonnen grond werden aangevoerd om de straten te verhogen to grade – tot op het nieuwe niveau.

Nieuwe bestrating: Om de wegen stabiel te maken, komen er in teer gedoopte houten blokken op de aarde. Dan volgt een laag grind, het beste wegdek vóór het asfalt.

Op het niveau van de oude straat komt de riolering. De hoofdbuis is van baksteen.

Het huis rust op de schroefkriks terwijl het fundament wordt opgemetseld.

Onder de straten zijn de buizen omhuld met lood.

Het afvalwater gaat naar het Michiganmeer. In 1922 opent de eerste zuiveringsinstallatie.

BOUWKUNST

Huizentiller stapte over op de trein

PULLMAN MUSEUM & BRIDGEMAN

De opdracht om de huizen van Chicago boven de modder uit te tillen, maakte ondernemer George Pullman rijk. Het geld investeerde hij in een opkomende,

veelbelovende branche: de trein. In 1864 begon Pullman met de bouw van eet- en slaapwagons, die hij verhuurde aan spoorwegmaatschappijen. Het comfort en eten tijdens de reis sloegen aan, en al snel stonden Pullmans wagons bekend als ‘hotels op wielen’. Hij stelde zwarte huisslaven, die na de burgeroorlog (1861-1865) waren bevrijd, aan in de bediening. Daarmee was Pullman een paar jaar de grootste werkgever van de zwarte bevolking. Pullman stierf in 1897 als een steenrijke vrek. Zijn bedrijf ging later op in het treinconcern Bombardier.

‘Hotels op wielen’ – dankzij George Pullman werden lange treinreizen een plezier.

rolde hij het over grote boomstammen naar het nieuwe adres. Gezien de grote problemen van Chicago hoopt Pullman hier de hele stad te kunnen wegrollen.

Ruziemaken over een oplossing Voorlopig probeert de stad het probleem echter te lijf te gaan door planken over ARKIV

Honderden houten huizen in Chicago werden naar een nieuw adres gerold.

30

Historia 1 • 2018

de modderige straten te leggen. Een erg duurzame oplossing is het niet, constateert het maandblad Putnam’s Monthly Magazine in een artikel. ‘Op straten en stoepen liggen planken. In de lente verandert de bodem zoals gebruikelijk in een moeras. De planken gaan drijven, en als er een zware koets passeert, spuit het modderwater in haast kunstzinnige fonteinen alle kanten op.’ Jaren ruziet de gemeenteraad over een oplossing. Een van de voorstellen is de stad helemaal op te geven, de huizen te slopen, de inwoners te evacueren en de stad elders te herbouwen. Maar dat is zo duur dat het plan wordt afgekeurd en de zoektocht voortduurt. Een riool, dat regen- en afvalwater afvoert, zou de oplossing zijn. Maar in een stad waar de huizen vlak boven het grondwaterpeil staan, is het zinloos om een riolering aan te leggen. Die zou immers de hele tijd overstromen. Eind 1855 is er dan toch eindelijk een reddingsplan: een rioleringscomité onder leiding van ingenieur Ellis S. Chesbrough moet een riool aanleggen dat het water wegleidt. De straten worden 2 meter verhoogd, zodat de buizen genoeg niveauverschil krijgen. Om te voorkomen dat de

burgers voortaan in de kelder moeten wonen, worden de huizen opgetild. Woonhuizen, openbare gebouwen en complete winkelstraten gaan to grade – naar het nieuwe niveau.

Schroefkrik is het antwoord De opgave is al even zwaar als hij klinkt, want het grootste deel van de gebouwen in het centrum is van steen. Het deftige hotel Tremont House telt bijvoorbeeld zes verdiepingen en heeft 260 kamers. Het gewicht van al die bakstenen loopt in de duizenden tonnen, maar Ellis S. Chesbrough heeft een idee. Als jonge man werkte hij bij de spoorwegen en hielp hij ontspoorde locomotieven weer op de rails zetten met handbediende schroefkriks. Die techniek wil hij nu op grote schaal gaan inzetten in Chicago. Om aan te geven hoe urgent het probleem is, beschrijft de Chicago Daily Tribune in maart 1857 een wandeling van Lake Street naar Clark Street. Elke huiseigenaar op de route heeft naar eigen inzicht een stoep gebouwd, met een hindernisbaan tot gevolg: ‘Eerst 7 meter vooruit en dan vier treden naar beneden. 10 meter verder gaat het zo steil omhoog dat je moet klimmen. Aan de andere kant glijd je weer omlaag. Dan volgt er misschien een half huizenblok met min of meer vlak terrein, waarna een smalle, steile trap naar eenhoog leidt, vanwaar je klimmend of vallend weer naar beneden moet. Zo gaat het de hele tijd op en neer en op en neer.’

Eerste gebouw wordt opgetild In januari 1858 kan het eerste stenen gebouw de lucht in. Er worden tunnels onder het huis gegraven om ruimte te creëren voor de werkmannen, die 200 schroefkriks onder de buitenmuren en de dragende wanden plaatsen. Op een teken van de ploegbaas worden de schroefkriks aan het werk gezet. Elke man is verantwoordelijk voor ongeveer 10 kriks, die om de beurt een kwartslag worden aangedraaid. Telkens als alle schroefkriks aan de beurt zijn geweest, worden het metselwerk en de stabiliteit van het gebouw door een inspecteur gecontroleerd. Als een schroefkrik zijn maximale hoogte heeft bereikt, wordt hij op zware houten balken geplaatst – klaar voor het volgende stukje omhoog. De eerste actie van het project trekt honderden nieuwsgierigen, en ook de Chicago Daily Tribune is ter plaatse. ‘Gisteren werd de verhoging van Mr. Newhalls gebouw voltooid en gingen de

metselaars aan de gang met het nieuwe fundament. Het bakstenen huis telt vier verdiepingen, is 63 voet (21 meter, red.) lang en weegt 750 ton. Het werd door 15 mannen met 200 schroefkriks 6 voet opgetild. Zonder enige schade aan het gebouw,’ juicht de journalist. Hij wijst zijn lezers op het grote symbolische belang van deze gebeurtenis voor de VS. ‘Met zo’n project vertegenwoordigt Chicago het beste van onze natie, en we gaan ervan uit dat spoedig alle waardevolle stenen huizen in de stad worden verhoogd, want de kosten zijn gering in verhouding tot de voordelen.’ Alleen al in 1858 wordt de procedure 50 keer met succes toegepast.

Drie experts werken samen De volgende mijlpaal van het project wordt begin 1860 bereikt. Deze keer gaat het om een 107 meter lang blok van

SPOORLIJN In 1848 reed de eerste trein naar Chicago en een paar jaar later was de stad verbonden met wel 33 spoorlijnen die bijna elke uithoek van de VS bereikten. met elkaar samenhangende gebouwen in Lake Street – compleet met winkels, kantoren en appartementen. Het is zo’n grote opgave dat de drie hoofdingenieurs van de stad zich er samen over buigen. Een van hen is George Pullman, expert in het verrijden van huizen, die inmiddels ook de schroefkriktechniek beheerst. De klus moet in vijf dagen worden geklaard door 600 mannen met 6000 dommekachten. De Chicago Press & Tribune bericht erover op 2 april. ‘Een betrouwbare bron schat het totale gewicht van het huizenblok op 35.000 ton. De arbeiders gingen zo voorzichtig te werk dat er niet één ruit sneuvelde

en het metselwerk evenmin scheuren opliep. Binnen in het gebouw ging het leven zijn normale gang. Het contract werd uitgevoerd in samenwerking met ondernemers Pullman & Moore, Brown & Hollingsworth en Ely & Smith voor 17.000 dollar. Als alle verbeteringen aan het blok zijn doorgevoerd, komt de totaalprijs bijna op het dubbele.’ Met een snelheid van ongeveer 40 centimeter per dag gaat de winkelstraat naar het nieuwe straatniveau. Ook nu komen er duizenden mensen kijken. Een ondernemende boekdrukker neemt de kunstenaar Edward Mendel in de arm om een lithografie te maken van de straat met de gebouwen nog op de schroefkriks (zie pagina 26-27).

Luxehotel wordt opgetild Ten slotte is de beurt aan het voorname hotel van de stad, Tremont House. Het

In Chicago vielen er geen doden bij het verhogen van de huizen, maar dat sprak niet vanzelf. Bij een tilactie in Duitsland kwamen 53 mensen om.

E

rasmus Rückgauer was een ervaren aannemer die al meer dan 80 huizen had opgetild. In april 1906 nam hij een nieuwe opdracht aan: de verhoging van de herberg Hirsch in het dorp Nagold in

Zuidwest-Duitsland. Het 24 meter lange gebouw woog 650 ton en moest 1,6 meter de lucht in om ruimte te creëren voor een feestzaal in het souterrain. In plaats van schroefkriks gebruikte Erasmus Rückgauer een gepatenteerde hijsinstallatie die Hirsch met takels en zwengels moest optillen. Om 7.00 uur ’s ochtends gingen 100 mannen aan de slag. Alles

leek volgens plan te gaan, en de herberg bleef gewoon open voor gasten. Drie uur later begon het gebouw echter gevaarlijk over te hellen naar één kant, waarna er een oorverdovend geraas klonk. De herberg stortte in boven de werklui en gasten. 53 mensen werden verpletterd onder de stenen en nog eens 100 mensen raakten gewond. De oorzaak van het ongeluk bleek rot in het vakwerk. Rückgauer had dit niet ontdekt omdat hij de herberg niet van tevoren had onderzocht.

V OOR

Tegen van de herber de muren g steunbalken werden geplaatst. Hirsch in

06 NA Dewheerdrbeorg p 5 april 19

Nagold maakt. nd gelijkge met de gro

HERMAN SCHEURER/CREATIVE COMMONS

Duitse tilactie loopt mis

BOUWKUNST

statige gebouw op de hoek van Lake en Dearborn Street beslaat 4000 vierkante meter en moet 6 voet omhoog. Het is een megaklus, waarvoor 5000 schroefkriks nodig zijn, dus ook hier moeten de ondernemers weer samenwerken. In januari 1861 kan het werk eindelijk beginnen, en de Chicago Daily Tribune volgt de gebeurtenissen weer op de voet. Op maandag 25 februari schrijft de krant: ‘De verbeteringen zijn vorige week flink opgeschoten. De achterste muren, grenzend aan andere gebouwen, zijn losgemaakt en rond de gemetselde schoorsteen werd een ondersteunende structuur aangebracht. Spoedig komen de schroeven (schroefkriks, red.) erbij, en dan gaat Tremont omhoog.’ Een dag later is het al zover: ‘Om de enorme kracht van de schroef op waarde te kunnen schatten, moet men Tremont House bezoeken en het langzame, maar gestage proces observeren waarmee het omvangrijke gebouw van zes etages de

dit land is uitgevoerd, is niet ontsierd door ongelukken.’

CATTLE TRAILS Kanalen en spoorlijnen maakten de stad tot de perfecte plek voor slachterijen. Het vlees kwam van kuddes die cowboys opdreven vanaf de prairie.

Symbool van de pioniersgeest

lucht in gaat. 5000 schroeven en één oplettende man per 10 stuks. Een paar gecoördineerde draaien aan een zwengel, en daar gaat ze!’ De ondernemers zijn er zo zeker van dat alles goed zal gaan, dat ze het hotel toestemming geven om open te blijven. Een gast van Tremont House beschrijft zijn verrassing als hij ’s middags terugkomt bij zijn verblijf: ‘Vandaag ontdekte ik dat de afstand tussen het trottoir en de ingang een stuk groter was geworden.’ Als het project op 27 februari met succes wordt voltooid, is de Chicago Daily Tribune er weer bij. ‘Tot op heden zijn er geen scheuren in de muren ontstaan, en het succes van de indrukwekkendste tiloperatie die ooit in

Hoeveel stenen gebouwen er in totaal zijn opgetild, weten we niet, maar het moeten er honderden zijn geweest. In dezelfde periode redt Chicago ook veel houten huizen, die gemakkelijk zijn te verplaatsen: ze worden door paarden naar hun nieuwe adres getrokken. De inwoners moeten dan ook regelmatig wachten voor een overstekend huis. ‘Er ging geen dag voorbij of ik kwam wel een huis tegen dat onderweg was naar een nieuwe wijk. Eén keer zag ik er wel negen,’ vertelt een bezoeker. De Chicago Press & Tribune is getuige van een wel heel absurde

LIBRARY OF CONGRESS, GETTY IMAGES & SHUTTERSTOCK

De 185 brandweerlieden van Chicago konden weinig doen tegen de felle brand.

Stad ging aan vuur ten onder De onderbemande brandweer stond machteloos toen er in 1871 een grote brand uitbrak in Chicago. 17.450 gebouwen gingen in vlammen op.

O

p zondagavond 8 oktober 1871 vloog een stal in DeKoven Street in brand. Het vuur sloeg over naar de gebouwen ernaast: houten huizen met geteerd karton op het dak. Doordat het een lange, droge zomer was geweest en er een sterke wind stond, verspreidde de brand zich snel. De 185 brandweerlieden keken machteloos

32

Historia 1 • 2018

toe hoe de wind de gloeiende deeltjes meenam naar andere straten, met vrijwel allemaal houten gebouwen. Vuurstormen kregen ook vat op stenen gebouwen. Dinsdagochtend ging de wind eindelijk liggen. De ramp was voorbij en de inwoners konden de schade opnemen: 9 km2 stad was in de as gelegd, meer dan 300 mensen

waren omgekomen en 100.000 mensen waren hun huis kwijt. De wederopbouw van de stad werd geraamd op 200 miljoen dollar – zo’n 4 miljard euro nu. De oorzaak van de brand werd nooit gevonden, maar in lijn met de weerstand tegen Ierse immigranten werd onder andere een Ierse vrouw ervoor opgehangen. Tijdens het melken zou de koe van deze Cathrine O’Leary een lamp omver hebben geschopt, waardoor het stro vlam vatte.

gebeurtenis: ‘Gisteren zagen we op de hoek van Kinzie Street en Dearborn Street een houten gebouw dat naar het westen werd gereden. Terwijl het onderweg was, werkten er timmerlui aan de gevel. Dat bespaarde blijkbaar tijd.’ In 1866 is de zogeheten Windy City aan het Michiganmeer eindelijk verlost van het moeras, dankzij ondernemers, spierkracht en schroefkriks. In de jaren erop volgen steden als New Orleans, die ook worden bedreigd door water, het voorbeeld van Chicago. Het verhaal over de metamorfose van Chicago gaat de hele wereld over. In december neemt een Britse journalist zijn intrek in Tremont House. Hij werkt bij de Londense krant The Times.

Na de brand in 1871 schreef Chicago weer geschiedenis: op de dure bouwgrond kwamen de eerste wolkenkrabbers ter wereld op.

LIBRARY OF CONGRESS

‘Volgens de mensen in de VS is met geld en vastberadenheid alles mogelijk. Ze tillen huizenblokken ter grootte van Buckingham Palace 6 voet omhoog zonder de bewoners te hinderen. Hotel Tremont House – het immense gebouw waar ik dit schrijf – is net als de helft van de oude stad verhoogd. De inwoners vinden het een weinig belangwekkende prestatie en glimlachen slechts om de verbijstering van de vreemdeling.’ Lang kan Chicago niet van het succes genieten. Vijf jaar later breekt er een grote brand uit, die de met veel moeite opgetilde huizen binnen twee dagen in uitgebrande ruïnes verandert. 100.000 mensen worden dakloos en de stad is nu nog verder van huis dan in de moddertijd. De inwoners van Chicago moeten van voren af aan beginnen. Alweer. LEES MEER OVER DE GESCHIEDENIS VAN CHICAGO Donald L. Miller: City of the Century, Simon & Schuster, 1997 Artikelcollectie The Lifting of Chicago: http://users.ox.ac.uk/~sedm1912/csc.html

324.000

inwoners telde Chicago in 1871

17.450

gebouwen brandden helemaal af

De stad had

185

maar brandweerlui Wie of wat was de oorzaak? Er werd een aantal onbekende dronken kroeggangers verdacht Melkdieven Een vonk uit een haard Cathrine O’Leary’s koe

300

mensen kwamen om

100.000

werden dakloos

Hoe werd de brand zo groot? Gebouwen, trottoirs en bestrating van hout Drie maanden droogte Overbevolkte arme wijken Zuidwestenwind Menselijke fouten en technische gebreken in het alarmsysteem

Hoe werd het vuur gestopt? Met buskruit werden brandlanen gecreëerd Onbebouwde percelen Regen Het vuur bereikte het meer Huizen werden opgeblazen om het vuur te stoppen.

Volgens de kranten ontstond de brand doordat een koe een olielamp omschopte.

Grote delen van Chicago waren gebouwd met hout.

NIEUW CADEAU HITLER, EEN TIRAN IN BEELD

Super d uitga ikke ve me t 512 p agina ’s!

Het boek: • Auteur: H. van Capelle & A.P. van de Bovenkamp • Ruim 1800 foto’s • 512 pagina’s • Afmeting 25 x 30 cm

Zo neem je een abonnement:

De geschiedenis komt tot leven in Historia! In elke alevering ga je mee terug naar de keerpunten in de wereldgeschiedenis: van hartverscheurende gevechten op het slagveld en gedurfde, spannende ontdekkingsreizen tot de grootste en meest vernuftige bouwwerken. Vervlogen tijden komen tot leven en het heden wordt in perspectief geplaatst.

HITLER, EEN TIRAN IN BEELD Dit boek geet in ruim 1875 unieke foto’s het leven van Hitler in al zijn facetten weer en is het resultaat van ruim 40 jaar research naar Hitler en diens Derde Rijk. Er zijn over deze 20e-eeuwse tiran en massamoordenaar inmiddels vele duizenden boeken geschreven. Maar een biograie in foto’s, mappen, kaarten, plattegronden ontbreekt tot nu toe. Dat maakt dit boek opmerkelijk en bijzonder. Foto’s zeggen vaak meer dan het geschreven woord. Door de vele – vaak nog nooit eerder gepubliceerde – foto’s wordt een indringend portret geschetst van de tiran die de geschiedenis van Europa radicaal heet veranderd: Adolf Hitler.

Het boek HITLER, EEN TIRAN IN BEELD ontvang je gratis* bij een abonnement op Historia; je betaalt slechts € 47,50 voor het jaarabonnement (9 nummers) i.p.v. € 62,50 in de winkel. Liever geen gratis cadeau? Kies dan voor een eenmalige korting en betaal slechts € 37,50 voor een jaarabonnement (9 nummers) op Historia. Al abonnee? Verleng dan je abonnement met 2 jaar voor slechts € 89 en ontvang geheel gratis* dit boek thuis. Stuur daartoe een e-mail naar [email protected] met het onderwerp ‘Een tiran in beeld’. Abonnementen zijn tot wederopzegging na genoemde periode en daarna maandelijks opzegbaar. Cadeauabonnementen stoppen automatisch. *Je aandeel in de verpakkings- en verzendkosten van het cadeau bedraagt € 3,65.

Kijk op: historia.mijntijdschrift.net/tiraninbeeld

Bel: 0800 - 099 6606 (Nederland)

TWEEDE WERELDOORLOG

Hitler gebruikte altijd drugs, of hij nu aanvalsplannen opstelde of tijd doorbracht met zijn familie. GETTY IMAGES & IMAGESELECT

BERLIJN/1936 Rijkskanselier Adolf Hitler is zijn ideale maatschappij aan BERLIJN het opbouwen D UITSLAND in Duitsland. Hij is een van de machtigste mannen ter wereld, maar worstelt met angst, eczeem, concentratieproblemen, rusteloosheid en buikpijn.

36

Historia 1 • 2018

HITLER AAN DE DRUGS Nadat hij Hitler van een maagkwaal afgeholpen heeft, mag de arts Theodor Morell al zijn chemische brouwsels testen op de Führer. Deze kampt onder andere met concentratieproblemen en impotentie. Binnen een paar weken raakt de Duitse dictator hopeloos verslaafd, en met methamfetamine in zijn bloed begint hij een wereldoorlog.

nt: ë i t Pa

A

43 7-l9 5 -2 43 -l943 9 l 0 18.0 -7 ine r: etam Jaa um: l9 m A f Dat 7.00 p il l e n t end 8.00 O ch

g: nda Maa

g: jda Vri

eef t ënt h en. Patimklacht dar

7.00

e erend K almctie inje

0 18.0

7.00

0 18.0

7.00

Ocht 7.00

e n dp

il l e n

ïne Hero

ïne Hero 0 18.0

nt is zond Patieëwoon ge ong 0 18.0

TOCK

BUNDESARCHIV

ag: nsd e o W ag: erd d n Do

0 18.0

TERS

Deze dokter met zijn injectienaalden was altijd in de buurt van Hitler, die hij aanduidde met ‘Patiënt A’.

g: sda Din

end Ochtcties inje

7.00

SHUT

RELL DR. THEODOR MO

1

TWEEDE WERELDOORLOG

D

e geur van tomatensaus verspreidt zich door de eetkamer van de luxe villa van Heinrich Hoffmann in München. De hoffotograaf van de nazipartij heeft de arts Theodor Morell uitgenodigd voor het diner omdat deze hem van een gemeen geval van gonorroe afgeholpen heeft. En zoals zo vaak als Hoffmann Italiaanse gerechten opdient, is zijn vriend Adolf Hitler erbij. Theodor Morell is een beetje bleu in de aanwezigheid van zo’n voorname gast op deze lenteavond in 1936. Hij is zich er pijnlijk van bewust dat hij opvalt. De dokter heeft een pafferig gezicht en op zijn formidabele neus rust een bril. Het zweet druipt constant van zijn kale hoofd – hij vormt een schril contrast met de slanke Hitler. Naar verluidt trekt de ijdele Führer een paar keer per dag een schoon overhemd aan. Theodor Morell gaat zelden in bad en verspreidt meestal een penetrante zweetlucht. Zwijgend prikt de dokter met zijn vork in zijn pasta terwijl Adolf Hitler uitweidt over zijn helse buikpijnen en de pijnlijke eczeem waar hij al jaren last van heeft. Nu kan Morell eindelijk een bijdrage leveren aan het gesprek aan tafel. Hij biedt aan om de Führer te onderzoeken en hem een van zijn persoonlijke behandelingen met glucose en vitaminen te geven, waar hij bij de Berlijnse bovenklasse succes mee heeft gehad. Drie dagen later is de gezette dokter in de Berghof, het privéverblijf van Hitler in

Van jodendokter tot naziarts

GETTY IMAGES

In het begin van de jaren 1930 was Theodor Morell een succesvolle arts die vooral Berlijnse kunstenaars en intellectuelen behandelde. Zijn patiëntenbestand telde vele joden, en toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, werd Morell als jood bestempeld. Het gevolg was dat de patiënten wegbleven, maar de opportunistische dokter wilde zijn

Morell (r) was een prominente gast op de 50e verjaardag van Adolf Hitler in 1939.

38

Historia 1 • 2018

22 jaar verslaafd

de Beierse bergen, waar hij de Tijdens de Bierkellerputsch van 1923 Führer volspuit met zijn zelfraakte Hermann Göring gewond door gemaakte brouwsels. ‘Patiënt politiekogels, en hij kreeg morfine om de A’, zoals Hitler vanaf dag één pijn te verzachten. Al snel kon het genoemd wordt in het dossier nazikopstuk niet meer zonder zijn dagelijkse dosis, en hij bleef de drug tot van Morell, is in zijn nopjes. kort voor zijn dood gebruiken. Hij verliet De injecties verzachten niet ne soms een vergadering om even later alleen de pijn, maar zorgen er Morfi weer opgekikkerd terug te komen. ook voor dat de dictator zich zo sterk als een paard voelt. ‘Wees gezond en keer alles wat het moesten verhogen. De grootste schat in lichaam vergiftigt de rug toe. De toede dokterstas van Morell was echter de komst van Duitsland hangt af van onze stof vitamultine, die Hitler via pillen en sterke gezondheid,’ zegt Hitler tijdens injecties toegediend kreeg. Volgens de een van zijn donderpreken, terwijl de arts was vitamultine slechts een heildrugs nog door zijn bloed stromen. zame cocktail van allerhande vitaminen, De wonderkuur van Morell wordt al maar uit later onderzoek is gebleken dat snel een ochtendritueel in de slaapkamer zijn wonderkuur ook een stevige dosis van Hitler in de Berghof. De dokter kan methamfetamine bevatte. Deze zeer verzijn succesvolle kliniek in Berlijn sluiten slavende drug is verwant aan amfetamine, en mag zich vanaf 1937 de lijfarts van de ook wel bekend als speed, maar tot wel Duitse rijkskanselier noemen. vijf keer sterker. Bij inname komen de Gedurende de volgende acht jaar spuit hormonen adrenaline en dopamine vrij, Theodor Morell Hitler zo vol met drugs waardoor er een gevoel van euforie bij dat de Duitse dictator zich tijdens de de gebruiker ontstaat. Daarnaast krijgt hele Tweede Wereldoorlog in een roes het zelfvertrouwen een boost en worden bevindt. Hoe ernstig de drugsverslaving vermoeidheid en eetlust onderdrukt. van Hitler was, kwam in 2016 aan het Vermoedelijk wist Adolf Hitler niet dat licht toen de schrijver Norman Ohler de Morell hem volspoot met opwekkende resultaten publiceerde van zijn onderzoek stoffen, maar het effect was duidelijk. De van de uitvoerige dossiers van Morell. injecties gaven de Führer energie en maakten hem nog welbespraakter dan hij al was. Zijn eczeem en maagklachten Vitamultine was wondermiddel verdwenen als sneeuw voor de zon, en De eerste paar jaar kreeg Hitler elke dag Hitler was zijn lijfarts eeuwig dankbaar. injecties met jodium, kalk en lever- en ‘U heeft geen idee hoeveel ik Morell hartextract, die de spiegel van het manverschuldigd ben,’ zei de Führer later nelijke geslachtshormoon testosteron tegen zijn oorarts, dr. Giesing. ‘Hij heeft in 1936 mijn leven gered. Ik was zo ver heen dat ik nauwelijks meer kon lopen. Ik werd compleet verkeerd behandeld, en uiteindelijk leefde ik alleen van thee praktijk koste wat kost openhouden. en koekjes. Maar toen genas Morell me.’ Daarom werd hij lid van de NSDAP, de nazipartij van Adolf Hitler. Woedeaanval bezorgt Hitler land Nu hij met zijn partijkaart kon Begin 1939 stond Duitsland er militair wapperen, stroomden de patiënten en economisch sterk voor. De uitbreidingsweer toe. Alle aantijgingen waren plannen van Hitler begonnen vorm te vergeten, en een van de nieuwe krijgen, en een van zijn doelen was het cliënten was Hitlers hoffotograaf buurland Tsjecho-Slowakije. Op 15 maart Heinrich Hoffmann. Hij stelde Morell 1939 kwam president Emil Hácha naar voor aan de Führer. de Rijkskanselarij in Berlijn, waar Hitler hem opdroeg een document te tekenen waarmee hij de soevereiniteit van zijn land afstond aan de Duitsers. Toen de ziekelijke Hácha weigerde zijn handtekening te zetten, kreeg Hitler zo’n hevige uitbarsting van woede dat het bezoekende staatshoofd een hartaanval kreeg. Dokter Morell was in de buurt en greep meteen een injectienaald waarmee hij de Tsjechische president een onbekende stof toediende, vermoedelijk

GETTY IMAGES

DOOR ANDREAS EBBESEN JENSEN

De nazitop aan de drugs

Het wilde en erotische nachtleven van de Weimarrepubliek speelde zich af in de vele cabaretclubs.

Dokter is eeuwig buitenbeentje Na het voorval met de president van Tsjecho-Slowakije droeg Hitler zijn dokter op handen. Toen Duitsland Polen binnenviel en daarmee een wereldoorlog begon, behoorde Morell tot de inner circle van de Führer. De verkwikkende stoffen stroomden ongetwijfeld ook door Hitlers aderen toen hij zich in de zomer van 1940 voorbereidde op de invasie van Frankrijk. Vol zelfvertrouwen sprak hij: ‘Mijne heren, we staan aan de vooravond van de beroemdste overwinning uit de geschiedenis.’ Door die overwinning werd de innige relatie tussen de Führer en zijn lijfarts echter wat losser. Morell was nooit meer dan een paar stappen van Hitler verwijderd, maar de dictator had al een paar maanden nauwelijks behandeling nodig. Zoals Morell het niet lang na de Franse capitulatie uitdrukte in een brief aan zijn vrouw Joanna: ‘Hitler is gezond en in een goed humeur. Op medisch gebied valt er niet veel voor me te doen.’ Morell voelde zich eenzaam, want de meeste generaals hadden een hekel aan de zweterige arts en waren jaloers op zijn band met Hitler. Als burger zonder patiënt om te verzorgen werd Morell al snel een buitenbeentje in de nazitop. ‘Ik zit altijd alleen. Het is dat de Führer er is, anders zou ik het liefst naar huis gaan,’ schreef Morell in 1940, een paar maanden voor zijn 55e verjaardag, in een brief aan zijn vrouw. De dikke dokter was niet gelukkig en probeerde zich op allerlei manieren aan te passen aan de generaals die rond Hitler zwermden. Morell ontwierp zelfs zijn eigen militaire uniform, met een kraag met afbeeldingen van de Griekse god van de geneeskunde, Asclepius. De generaals protesteerden niet, maar ze hadden geen goed woord over voor de dikdoenerij van deze burgerdokter. Toen Morell het waagde een gesp van de SS

Duitsland was het walhalla van de drugs Tijdens de Weimarrepubliek (1919-1933) was half Duitsland aan de drugs. Het land was de grootste producent van heroïne en morfine.

I

n het begin van de 19e eeuw, toen de Duitse apotheker Friedrich Sertürner een methode ontwikkelde om morfine uit de papaver te winnen, begon de Duitse flirt met drugs. Morfine was de nieuwe pijnstiller en bracht miljoenen rijksmarken uit de hele wereld in het laatje. Na de Eerste Wereldoorlog groeide Duitsland uit tot ’s werelds grootste

producent van verdovende middelen en raakten de Duitsers verslaafd. In onder meer Groot-Brittannië en de VS waren de drugs verboden vanwege het verslavingsrisico, maar Duitsland kende een liberale wetgeving. Pas in 1930 stelde de Rijksdag paal en perk aan het drugsgebruik, maar er bleven doktersrecepten in omloop en in de steden bloeide de illegale handel.

Iedereen was verslaafd Veteranen

De bovenklasse

De Eerste Wereldoorlog had een zware wissel getrokken op de 10 miljoen soldaten die terugkeerden van het front. Velen probeerden het bestaan te verlichten met morfine.

Het nachtleven in de Weimarrepubliek stond bol van de seksuele en euforiserende verleidingen. De jetset liet zich vooral cocaïne goed smaken, en kunstenaars en acteurs snoven het openlijk in de vele cafés. De drug werd vaak gecombineerd met seksuele experimenten en stond erom bekend ‘latente homoseksuele neigingen’ op te wekken bij vrouwen, zoals de aanklager en politicus Erich Wulffen in 1923 schreef.

Artsen Duitse artsen keken niet op een recept meer of minder en schreven harddrugs voor tegen vermoeidheid of hoesten. Veel dokters raakten zelf ook verslaafd.

Historia 1 • 2018

39

DER BLAUE ENGEL (1930)/ULLSTEIN BILD

methamfetamine, Hitlers favoriete oppepper. Een paar tellen later ging Hácha weer overeind zitten in zijn stoel alsof hij was opgestaan uit de dood en ondertekende het verdrag. De volgende dag trok de Wehrmacht zonder slag of stoot Praag binnen. De injectie van Morell heeft het Duitse leger waarschijnlijk een zware strijd bespaard, want het annexatieverdrag was nooit getekend als Emil Hácha niet bijna was doodgegaan in Hitlers kantoor.

TWEEDE WERELDOORLOG

Brom-Nervacit: Kalmerend drankje waar Hitler twee eetlepels van kreeg als hij een driftbui had.

Dr. Kösters Antigaspillen Inhoud: O.a. strychnine en nachtschade Dosis: Tot 20 pillen per dag Werking: Tegen winderigheid Dossier: Dr. Morell schreef deze pillen voor omdat Hitler last had van winderigheid. De Führer kon er rustig 20 per dag van innemen, zo verzekerde Morell hem, maar ze bevatten strychnine, een bestanddeel van rattengif.

Pervitine: Geconcentreerde methamfetamine. De gebruiker kon dagenlang wakker blijven.

Hitlers medicijnkastje puilde uit n stroomden in 82 verschillende stoffe door Hitlers de laatste oorlogsjaren grootverbruiker aderen. De Führer was s, cocaïne, van testosteroninjectie tegen methamfetamine, pillen ussenin. winderigheid en alles ert

Vitamultine Inhoud: Een lage dosis methamfetamine Dosis: Dagelijks twee pillen Werking: Tegen vermoeidheid Dossier: Vitamultine was Hitlers persoonlijke vitaminesupplement, gemengd door Morell zelf. Het zat in een gouden doosje. Officieel bevatte het mengsel alleen vitaminen, maar er zijn sporen van methamfetamine in aangetroffen.

Betabion forte: Vitamine B-supplement voor meer energie en een betere eetlust.

Cocaïne Inhoud: Cocaïne verdund met water, 10% zuiver Dosis: Een paar druppels met enkele milliliters Werking: Tegen oor- en hoofdpijn Dossier: Tegen zijn chronische hoofdpijn kreeg Hitler cocaïne in de vorm van oogdruppels voorgeschreven. Hij was er dol op en riep na een paar dagen: ‘Die cocaïne is wonderbaarlijk!’ Hij haalde zijn arts over de drug tweemaal daags toe te dienen.

te dragen, werd het de officieren echt te gortig. Hij moest de gesp afdoen.

Psychose in de Wolfsschanze In de zomer van 1941 betrok Hitler zijn nieuwe hoofdkwartier. De Wolfsschanze was een enorm, onverwoestbaar fort in Oost-Pruisen, nu in Polen. Daar voerde hij de strijd tegen het Rode Leger van Stalin aan. Meer dan 2000 officieren, soldaten en burgers leidden drie jaar lang een spartaans leven in de vochtige en claustrofobische barakken, en de meesten verafschuwden hun nieuwe werkplek

40

Historia 1 • 2018

dan ook. Zo ook Theodor Morell, die nog steeds geen meter van de zijde van zijn voorname patiënt week. ‘Mijn laarzen zitten vol schimmel en mijn kleren zijn vochtig. Ik heb moeite met ademhalen en een slechte bloedsomloop, en ik lijd aan bunkerpsychose,’ schreef de dokter op 23 juni 1941. Hitler was daarentegen helemaal in zijn element. In de Wolfsschanze kon hij van het soldatenleven genieten, en hij was in een overwinningsroes door de snelle opmars in de Sovjet-Unie. Maar na een paar maanden in de vochtige bunker

moest ook hij eraan geloven: de Führer werd voor het eerst in jaren ziek. Theodor Morell zat op het veldbed in zijn kantoor en was nog slaapdronken toen Hitlers kamerdienaar Heinz Linge binnenkwam en vertelde dat de baas er slecht aan toe was. ‘Ga onmiddellijk naar de Führer,’ luidde de boodschap. Theodor Morell griste zijn dokterstas mee en rende de deur uit. Toen hij in de slaapkamer van Hitler kwam, lag de Führer opgekruld in bed met hoge koorts en hevige diarree. De symptomen wezen op dysenterie. Morell diende de dictator

Testoviron Inhoud: Testosteronextract uit stierenballen Dosis: 25 milliliter per injectie Werking: Verhoogd libido Dossier: Als Hitler het bed wilde delen met Eva Braun, gaf Morell hem een injectie met testoviron. Dat verhoogde het libido van de Führer, waardoor hij ook in de laatste oorlogsjaren, toen het Duitsland tegenzat, nog zin had in seks.

Franzbranntwein: Een tinctuur van alcohol en etherische oliën hielp tegen spierpijn.

Phanodorm: Sterk slaapmiddel dat tot hallucinaties leidde.

Let op: laat dr. Morell komen bij gas in de darmen.

Acidol-Pepsine: Middel tegen buikpijn en een gebrekkige eetlust.

Eukodal Inhoud: Een afgeleide van heroïne Dosis: Eén injectie met 20 milligram Werking: Pijnstillend, geeft een sterk euforisch gevoel Dossier: Vanaf juli 1943 gebruikte Hitler het heroïneachtige eukodal. Hij kreeg in totaal bijna 800 injecties met het euforiserende middel van zijn lijfarts.

Dolatine: Sterke pijnstiller die vandaag de dag onder de naam Pethidine verkocht wordt.

Denk aan g ouden horloge voo r Göring als hij stopt met roken.

Tabak en alc ohol verder ven de ziel .

Mutaflor Inhoud: Bacteriën uit menselijke ontlasting Dosis: 2 pillen per dag Werking: Vervangt zieke darmbacteriën die buikpijn en verstopping veroorzaken. Dossier: Het eerste preparaat dat Morell Hitler voorschreef, hielp tegen buikkrampen. Het middel had het gewenste effect, en als dank nam de Führer de dokter aan als zijn lijfarts.

zoals altijd vitamultine en glucose toe, maar hij zag al snel in dat er deze keer drastischer maatregelen nodig waren.

Hitler gebruikt 80 stoffen Gedurende de volgende paar dagen verving de dokter het natuurlijke immuunsysteem van Hitler door een kunstmatig schild van allerlei verschillende stoffen, waaronder een krachtige hormonale kuur die uit baarmoederbloed was gewonnen. Daarnaast diende Morell hem het middel Orchikrin toe, een antidepressivum afkomstig uit stierentestikels.

Nu stak Morell zijn wonderspuitje een paar keer per dag in de huid van de Führer, die er snel weer bovenop kwam. Het nieuwe brouwsel bestond uit meer dan 80 hormonen, steroïden en andere stoffen die alleen Morell kende. Zo zorgde de dokter ervoor dat Hitler, die steeds manischer en wereldvreemder werd, volledig afhankelijk van zijn medicijnen werd – en dat hij zelf niet opnieuw in een isolement kwam. Morell had er geen belang bij om de achterliggende oorzaken van de matige fysieke en psychische gesteldheid van de

CLAU

S LUN

Führer te achterhalen, en Hitler was daar zelf ook niet in geïnteresseerd. De twee hadden een band die was gebaseerd op blind vertrouwen en behandeling van de symptomen, en zo lang de dokter zijn patiënt op de been hield, was het goed. De overige nazikopstukken maakten zich zorgen over de toenemende invloed die Morell op hun leider had. Ze waren bang dat hij de grip op de oorlog aan het verliezen was. Het offensief in de SovjetUnie was in december 1941 vlak voor Moskou stilgevallen. Hitler zat vaak in gedachten verzonken in zijn bunker.

Historia 1 • 2018

41

AU/H

ISTOR

IA

TWEEDE WERELDOORLOG De nazitop aan de drugs

Hitler praat Il Duce om Terwijl het zakenimperiun van Theodor Morell floreerde, zag Adolf Hitler zijn droom van Duitse wereldheerschappij uiteenspatten. De Russen hadden de Duitsers opnieuw een slag toegebracht, deze keer bij Koersk, en de Italianen

Held aan lager wal

stonden op het punt om over Ernst Udet, een legendarische vlieger uit te lopen naar de vijand. de Eerste Wereldoorlog, ging in 1940 Zoals gewoonlijk als hij met het ministerie van Luchtvaart leiden. Hij tegenslag geconfronteerd werd, probeerde de stress te bestrijden met verschanste de Führer zich in methamfetamine. Göring wilde de verslaving onder controle houden door zijn bunker en trok hij zich zelf de drug te leveren, maar in terug in een fantasiewereld. Metham november 1941 kon de piloot het fetami Hitler bleef zich echter wel ne niet meer aan en pleegde hij zelfmoord. degelijk druk maken over de ontwikkelingen in de oorlog, en Morell noteerde meermaals in zijn ervan om door te gaan met de strijd dossier dat de Führer gestrest was en tegen de geallieerden. Voorafgaand aan slaapproblemen had. De slechtste dag de ontmoeting met Hitler was Il Duce was 18 juli 1943, een dag nadat Italië van plan geweest om de capitulatie van Siclië was kwijtgeraakt na een invasie. Italië aan te kondigen. Hitler kampte met hevige buikpijn. ‘Tegen alle verwachting in ziet Hitler Omdat Morells gebruikelijke cocktail er fantastisch uit. Hij heeft nog geen van pijnstillers geen effect meer had, betwee uur geslapen en toch is het alsof sloot Hitlers lijfarts een van de sterkste hij net terug is van een lange vakantie,’ middelen die hij had in te zetten. Hij schreef Propagandaminister Goebbels op gaf ‘Patiënt A’ een injectie met de stof 10 september 1943 in zijn dagboek. eukodal, die veel weg had van heroïne. Goebbels en de overige kopstukken De gebruiker komt meteen na inname in hadden er geen idee van dat hun leider een euforische toestand, en na een paar elke dag eukodal kreeg. In het dossier weken is het middel verslavend. noemde Morell het middel ‘X’, of hij Het had precies de uitwerking die meldde slechts ‘dagelijkse dosis’. Morell voor ogen had gehad. Hitler was Toen de Führer de Wolfsschanze in weer als herboren: de energie straalde Polen eventjes verliet en zich terugtrok van hem af en hij had weer praatjes voor in zijn Beierse verblijf, gingen de dokter tien. Dankzij eukodal kon hij opnieuw en zijn injectienaalden mee. Na elke vurige toespraken houden, en in een maaltijd volgde een spuitje met eukodal monoloog van drie uur overtuigde de en zei Morell geruststellend: ‘Als ik de Führer zijn Italiaanse collega Mussolini naald in uw ader steek, dan moet u

CREATIVE COMMONS

Duitse soldaten vochten op speed Terwijl Hitler soberheid predikte, gingen zijn soldaten zich te buiten aan methamfetamine, die door het leger verstrekt werd.

T

oen de Duitsers in september 1939 Polen binnenvielen, waren veel soldaten onder invloed van pervitine, nauw verwant aan de moderne speed. De Wehrmacht was al langer op zoek naar een stof die de concentratie van de soldaten verhoogde en hun zenuwen in bedwang hield in gevechtssituaties. De

geliefd Pervitinepillen waren bij piloten en werden d. wel Stukapillen genoem

42

Historia 1 • 2018

keuze viel op het sterk verslavende pervitine, dat ervoor zorgt dat er grote hoeveelheden adrenaline vrijkomen. De pillen waren zeer effectief: de troepen vochten als bezetenen. Een Duitse arts schreef: ‘Een eenheid soldaten op pervitine is altijd sterker dan de vijand.’ De pillen waren in het begin van de oorlog

GETTY IMAGES

‘Het is tragisch dat de Führer zichzelf op deze manier uitsluit van het leven en zo’n ongezond bestaan leidt. Hij krijgt geen frisse lucht meer en ontspant nooit, maar zit de hele dag in zijn bunker,’ schreef minister van Propaganda Joseph Goebbels begin 1942. Terwijl Hitler steeds meer in zichzelf keerde, liep zijn verbruik van hormonenen vitamine-injecties snel uit de hand. Als dank voor de dagelijkse zorg schonk de Führer zijn lijfarts een Tsjechische spijsoliefabriek, die Morell gebruikte om meer vitamultinepillen te maken. Die werden nu in heel Duitsland verkocht. In de zomer van 1943 breidde de arts zijn farmaceutische imperium nog eens uit met een fabriek in het Oekraïense Charkov. Russische krijgsgevangenen maakten er testosteronpreparaten van tonnen varkensmagen, schapenlevers en kippenpoten. Het medicijn werd verkocht aan soldaten van de Wehrmacht en aan Duitse burgers, en Morell liep langzaam maar zeker binnen.

populair, maar bleken bijwerkingen te hebben. De drug maakte de soldaten agressief: ze vielen burgers en hun eigen officieren aan. Ernstiger was de mentale en fysieke vermoeidheid die een paar dagen aanhield en ervoor zorgde dat de soldaten hun plicht niet konden doen. Ondanks de zware bijwerkingen produceerden de Duitsers van 1939 tot 1945 ongeveer 200 miljoen pervitinepillen.

Duitse pantserdivisies kregen pervitine in chocoladerapen.

Pervitine hield de Duitse soldaten 40 tot 50 uur lang wakker. GETTY IMAGES

Historia 1 • 2018

43

SHUTTERSTOCK

TWEEDE WERELDOORLOG

Drugsgebruik leidde wellicht tot parkinson

Hitler hield zijn rechterhand vaak vast met zijn linker om de trillingen te verbergen.

De laatste jaren van zijn leven kampte Hitler met hevige trillingen in zijn armen en benen. Zelfs lijfarts Morell kon er niets tegen uitrichten met zijn injecties met testosteron en methamfetamine. Later hebben geneeskundigen de diagnose parkinson gesteld. Volgens experts is het mogelijk dat de behandelingen van dr. Morell deze ziekte hebben veroorzaakt. Het gebruik van methamfetamine verstoort de productie van de stof dopamine in de hersenen, en het is inmiddels bekend dat een langdurig gebrek aan dopamine onherroepelijk tot de ziekte van Parkinson leidt.

langzaam beginnen te tellen. Bij 15 zult u geen pijn meer voelen.’ De geruchten over de mirakelkuur van Morell gingen als een lopend vuurtje door het land, en niet veel later kon hij ook Mussolini, SS-leider Himmler en de Japanse ambassadeur Hiroshi Oshima tot zijn patiënten rekenen. De zwaarlijvige arts kon de grote vraag naar consulten nauwelijks aan. Hij had al een slecht hart en was nu zo uitgeput dat hij de trap naar zijn slaapkamer bijna niet meer opkwam. Al snel had de ‘rijksspuitmeester’, zoals Hermann Göring hem noemde, zijn eigen injecties hard nodig om de dag door te komen.

Giesing maakt collega zwart Korte tijd nadat Hitler in de zomer van 1941 naar de Wolfsschanze was teruggekeerd, werd er een

aanslag op hem gepleegd. Onder de codenaam Operatie Walküre plaatste een groep officieren een bom in de Wolfsschanze. Ze wilden Adolf Hitler doden en de oorlog beëindigen. De aanslag mislukte, maar Hitler hield er twee gesprongen trommelvliezen en een chronische hoofdpijn aan over, waar zelfs eukodal niet tegen hielp. De oorarts Erwin Giesing werd erbij gehaald, en onafhankelijk van Theodor Morell schreef hij cocaïne voor tegen de pijn, in de vorm van oogen neus-

druppels. Hitler had cocaïne ooit een ‘joodse drug’ genoemd, waardoor de gebruiker ontaardt. Giesing verzekerde hem er echter van dat het met hem niet zo zou aflopen, want ‘een echte cocaïneverslaafde snuift de stof’. De Duitse dictator, die er vijf jaar eerder nog prat op was gegaan geheelonthouder te zijn, kon niet meer rechtop staan zonder drugs. Zijn lichaam zat onder de prikplekken en hij was er zo slecht aan toe dat hij een kop thee niet zonder morsen kon vasthouden. De partijtop maakte zich zorgen. ‘Helaas ziet hij er niet gezond uit. De afgelopen maanden hebben duidelijk hun sporen getrokken,’ schreef een bezorgde Goebbels in zijn dagboek. Naarmate het bergafwaarts ging met de Führer, nam het wantrouwen jegens Morell toe. De arts raakte verwikkeld in een machtsstrijd met Giesing, die zijn plaats in wilde nemen als lijfarts van de Führer. In oktober 1944 zei deze tegen een verzwakte Hitler dat Morell hem dood probeerde te maken. Een paar jaar lang had de dokter ‘Dr. Kösters antigaspillen’ voorgeschreven tegen Hitlers winderigheid, en Giesing had ontdekt dat ze het gif strychnine bevatten. Hitler was onthutst en vroeg zich af of hij zich al die jaren vergist had in Morell. Wilde zijn lijfarts hem vermoorden? Heinrich Himmler, die niets van de dokter moest hebben, stookte het vuurtje op en dreigde Morell te zullen ophangen als de geruchten waar bleken. Een analyse van de omstreden pillen wees echter uit dat het strychninegehalte zo minimaal was dat het gif niet dodelijk kon zijn. ‘Patiënt A’, die de pillen vele

Theodor Morell was altijd vlak bij zijn patiënt, die vaak onmiddellijk een injectie of pil eiste. ULLSTEIN BILD

44

Historia 1 • 2018

CREATIVE COMMONS, NATIONAL AND ARCHIVES CANADA & GETTY IMAGES

Drugs maakten Hitler overmoedig Toen het drugsgebruik van Hitler in de laatste oorlogsjaren uit de hand liep, kwam de Führer steeds verder van de realiteit te staan. Hij gaf de Wehrmacht het bevel onmogelijke operaties uit te voeren.

1942-1943 Slag om Koersk: Het laatste offensief van de Wehrmacht tegen het Rode Leger moest bij het Oekraïense Koersk plaatsvinden. Hitler was bang voor een herhaling van het debacle bij Stalingrad en bleef de aanval uitstellen. Uiteindelijk hadden de Sovjets zo veel troepen verzameld dat ze veel sterker waren dan de Duitsers. Het offensief was dus tot mislukken gedoemd, maar ging toch van start.

jaren probleemloos had geslikt, zuiverde de naam van zijn persoonlijke arts en ontsloeg Giesing en twee chirurgen die de oorarts hadden gesteund. ‘Die idioten zouden moeten weten dat u mijn leven talloze malen hebt gered de afgelopen acht jaar,’ stelde Hitler zijn arts gerust. Hij drukte hem dankbaar de hand en zei: ‘Mijn beste dokter, ik ben heel gelukkig dat ik u heb.’

Lijfarts eindigt in gesticht In de lente van 1945 was het Derde Rijk op sterven na dood. Het Rode Leger naderde Berlijn met rasse schreden en de productie van de drugs die de Führer op de been hielden was stilgevallen. Hitler had zich nooit afgevraagd of de behandelingen van Morell wel goed voor De nazitop aan de drugs

Hitlers minnares Eva Braun kon dr. Morell wel schieten. ‘Ik vertrouw hem niet. Ik verafschuw hem zelfs,’ zei ze tegen een secretaresse van Hitler. Toch kon ze niet van de medicijnen van de arts afblijven. Aan het eind van de oorlog kreeg ze dezelfde cocktail als haar minnaar, met heroïne, vitaminen en nog veel meer, om op dezelfde golflengte te zitten.

Heroïn e

1944

hem waren, maar nu hij zijn dagelijkse spuitjes moest missen, kreeg hij last van ontwenningsverschijnselen. Hij raakte gedeprimeerd en trilde over zijn hele lijf. Het lichaam van de Führer schreeuwde om een injectie, en omdat Morell met lege handen stond, werd ‘Patiënt A’ opstandig. Op 21 april kreeg Hitler een enorme woede-uitbarsting, waarin hij Morell van verraad beschuldigde. Hij pakte zijn lijfarts bij de kraag en riep: ‘Ga naar huis, trek je uniform uit en doe alsof je mij nooit ontmoet hebt.’ Morell was ontslagen en afgeserveerd door de man aan wie hij zijn leven had gewijd. De dokter ging huilend naar bed, en de volgende dag nam hij een van de laatste vliegtuigen uit het omsingelde Berlijn, samen met onder anderen Hitlers adjudant Albert Bormann. Slechts negen dagen later zette Hitler zijn tanden in een cyanidecapsule en voelde hij hoe de dodelijke dosis gif zijn ademhaling stillegde. Morell hield zich een paar dagen schuil in Beieren, maar werd snel opgespoord en in de gevangenis opgesloten. Daar GETTY IMAGES

Eva deed vrolijk mee

D-day: Terwijl de geallieerden op 6 juni 1944 op de Normandische stranden landden, klaagde Hitler over buikpijn. Morell gaf hem een spuitje methamfetamine, en de Führer trok zich terug in een fantasiewereld. ’s Avonds was hij er nog steeds van overtuigd dat het om een afleidingsmanoeuvre ging, en hij weigerde daarom tankdivisies naar Normandië te sturen om de aanval af te slaan.

1944 -1945 Ardennenoffensief: Onder invloed van zijn dagelijkse dosis kreeg Hitler een inzicht: het leger moest met een laatste offensief de geallieerden aan het Westfront voor eens en voor altijd verslaan. Zijn adviseurs raadden hem met klem af om een veldslag te beginnen die hij zeker zou verliezen, maar de Führer was onvermurwbaar. Na het Ardennenoffensief was het Derde Rijk zo goed als verslagen.

verhoorden de Amerikanen hem maandenlang vergeefs. Hij sprak onsamenhangend en als hij niet apathisch in zijn cel lag, liep hij te schreeuwen dat Himmler hem zou vermoorden. Toen ze zijn medische dossiers gelezen hadden, vermoedden de Amerikanen zelfs dat Morell een geheim agent was die Hitler jarenlang volgestopt had met medicamenten om zijn realiteitszin aan te tasten. De ooit zo machtige dokter was duidelijk labiel. Omdat de geallieerden hem niet konden aanklagen wegens oorlogsmisdaden, kwam Morell na twee jaar vrij. Hij werd naar een ziekenhuis in de plaats Tegernsee gebracht, waar zijn zwakke gezondheid hem uiteindelijk noodlottig werd. Op 26 mei 1948 overleed de dokter aan aderverkalking. Vele jaren later verklaarde Morells assistent Richard Weber dat de arts was gestorven als een ‘hond zonder baasje’ nadat hij Hitler verloren had. Vanaf dat moment had zijn leven geen zin meer. MEER OVER HITLERS DRUGSVERSLAVING Norman Ohler: Drugs in het Derde Rijk, LuitinghSijthoff, 2016 Leonard & Renate Heston: The Medical Casebook of Adolf Hitler, William Kimber, 1980

Historia 1 • 2018

45

DOOR EMRAH SÜTCÜ

t a d n e n e red de islam verdeeld is in soenna en sjia De islam had nog geen vaste voet aan de grond gekregen in de 7e eeuw in het Midden-Oosten of de godsdienst viel al uiteen in soenna en sjia. De twee richtingen zijn het eens over veel fundamenten, zoals Allah, de profeet Mohammed en het heilige boek, de Koran, maar op

andere gebieden staan ze lijnrecht tegenover elkaar. De afgelopen 1400 jaar zijn er bloedige oorlogen uitgevochten tussen soennieten en sjiieten, en vandaag de dag loopt er een scheidslijn door het MiddenOosten. Aan de wortel van het conflict staat een opvolgingsstrijd.

Toen Mohammed, de grondlegger van de islam, in 632 overleed, liet hij de moslims in verwarring achter. Hij had namelijk geen kalief aangewezen die hen op geestelijk en politiek vlak kon aanvoeren. Volgens de meesten was Mohammeds vriend Aboe Bakr de aangewezen opvolger, maar een minderheid wilde de bloedlijn volgen en wees Ali aan, een neef en schoonzoon van de profeet. Het gezicht van Mohammed wordt nooit afgebeeld in islamitische kunst.

46

Historia 1• 2018

‘Sjiiet’ betekent ‘volger van Ali’.

CREATIVE COMMONS

De profeet had geen erfgenaam

Ali vermoord

Bloedbad versterkte identiteit

IMAGE SELECT

De soennieten, die Aboe Bakr aanwezen als leider, wonnen aanvankelijk de machtsstrijd. Aboe Bakr werd kalief, en na zijn dood werd hij opgevolgd door Omar. Maar toen Omars opvolger Oethman in 656 vermoord werd door politieke rivalen, was Mohammeds neef Ali de enige die aanspraak kon maken op het kalifaat. Het was echter onrustig in het rijk en veel kopstukken twijfelden aan zijn geschiktheid. Al snel brak er een burgeroorlog uit. Ali boekte successen op het slagveld, maar toen hij in 661 in gebed verzonken was, werd hij gedood door een soennitische huurmoordenaar.

In oktober 680 trok Hoessein, zoon van Ali en kleinzoon van Mohammed, door de woestijn met zijn familie. De soennieten zaten weer op de troon, maar als kleinzoon van de profeet maakte Hoessein er aanspraak op. Daarom werden Hoessein en zijn familie omsingeld door soennieten en allemaal gedood. Dit bloedbad is belangrijk voor de sjiitische identiteit en wordt nog jaarlijks herdacht.

SHUTTERSTOCK

Woorden of daden? Vanaf 700 begonnen soennieten en sjiieten theologisch uit elkaar te drijven. Ze waren het over veel eens, maar de kwestie van het belang van imams zaaide verdeeldheid. Sjiieten hechtten veel waarde aan de uitspraken van imams, terwijl soennieten de leefwijze en daden van Mohammed boven alles stelden. ‘Soenniet’ betekent ‘volger van de leefwijze van Mohammed’.

Hoessein en 72 van zijn verwanten werden onthoofd.

Iran werd sjiitisch Eind 15e eeuw was het één grote chaos in het Midden-Oosten. Oude rijken waren uiteengevallen, en in 1501 sprong een sjiitische dynastie in het machtsvacuüm en werd de 14-jarige Ismail als heerser geïnstalleerd. Deze vrome vorst verhief de sjia tot staatsgodsdienst in zijn rijk rond het huidige Iran. Hij breidde het grondgebied fors uit, waarmee de sjia een offensievere stroming werd dan voorheen.

Revolutie maakte soennieten bang In 1979 moest de Iraanse sjah Mohammad Reza Pahlavi, een bondgenoot van het Westen, zijn land ontvluchten toen de religieuze leider Khomeini de macht greep en een streng sjiitisch regime vestigde, dat alle politieke tegenstand met harde hand onderdrukte. In de Arabische wereld werden deze ontwikkelingen met argusogen gevolgd, en uit vrees dat de Iraakse sjiieten in opstand zouden komen in navolging van hun Iraanse geloofsgenoten, viel Irak Iran binnen met steun van veel soennitische staten. In de achtjarige oorlog vielen 500.000 doden, maar de soennieten bereikten hun doel: de sjiitische revolutie sloeg niet over naar andere landen.

Indische Oceaan

80 tot 90 procent van de moslims is vandaag de dag soenniet. Sjiieten vormen 10 tot 20 procent.

Soenna Sjia

LEES OOK Lesley Hazleton: De tweespalt na de profeet, Bulaaq, 2010 Karen Armstrong: Islam – Geschiedenis van een wereldgodsdienst, De Bezige Bij, 2009

Historia 1 • 2018

47

ZEEROVERS

RLEM ON VAN HAA O Z S N JA N JA ) (ca. 1570-1641 Er zijn geen afbeeldingen van Janszoon, maar hij had vermoedelijk een volle baard en droeg een tulband, zoals islamitische piratenkapiteins plachten te doen. PIER FRANCESCO MOLA & ÞRÁNDUR ÞÓRARINSSON

Haarlemmer werd Barbarijse zeerover Op een dag in 1619 zet de kaper Jan Janszoon van Haarlem een tulband op en wordt hij moslim. Nu kan hij Europeanen ontvoeren om ze voor enorme bedragen te verkopen op de Afrikaanse slavenmarkten. Janszoon blijkt een natuurtalent en ontpopt zich als een begaafd piraat.

HISTORIA dankt Mariska Hammerstein voor hulp met bronnen en Steinunn Jóhannesdóttir voor vertalingen uit het IJslands.

DOOR KASPER SCHILE & BUE KINDTLER-NIELSEN

I

n het holst van de nacht laten drie donkere schepen zachtjes hun anker zakken bij het dorp Baltimore aan de winderige Ierse zuidkust. Er zijn 280 zeerovers aan boord, die op 19 juni 1631 eindelijk land in zicht kregen. Ze hebben ruim 2000 kilometer afgelegd vanuit hun staat in Noord-Afrika om christelijke slaven te maken. De aanvoerder van de piraten, Moerad Raïs, wil geen veldslag uitvechten en gaat met een klein groepje mannen aan land om het terrein te verkennen. ‘We hebben een goede plek gevonden. Dit wordt een goede tocht,’ verzekert Moerad zijn mannen als hij terug is. Niet veel later klimmen 200 ruige zeerovers geruisloos over de reling en gaan ze aan boord van een armada van kleine bootjes. Het is een bonte verzameling van Berbers, Turken en Europeanen die zich bij hen hebben aangesloten en ze dragen kromzwaarden en musketten. Als Moerad Raïs zijn aanvalskreet slaakt, barst de hel los in Baltimore. De piraten trappen de deuren van de vissershutten in en sleuren alle Ierse bewoners hardhandig de straat op. Dan steken de zeerovers de huisjes in brand. In een mengelmoes van Turks, Arabisch en Engels wordt de doodsbange dorpelingen te verstaan gegeven dat ze naar de haven moeten. Daar worden ze in de bootjes gezet, die al snel vol zitten met hysterische Ieren. Als er tromgeroffel klinkt, weten de piraten dat het tijd is om zich uit de voeten te maken. Over een paar minuten zal de Engelse vloot ter plaatse zijn en

MIDDELLANDSE ZEEGEBIED/1623

zullen de kanonskogels op hen neerdalen. Moerad Raïs beveelt zijn mannen naar de schepen te roeien. De gevangenen – 22 mannen, 33 vrouwen en 54 kinderen – worden het laadruim in geduwd, waarna de piraten het anker lichten en koers zetten naar het zuiden. Over een paar weken zullen de Ieren hetzelfde lot ondergaan als duizenden Europeanen vóór hen: ze worden verkocht op de slavenmarkt van Algiers. Tijdens de reis valt het de Ieren op dat Moerad Raïs lichter getint is dan de meeste andere piraten. Hij heet dan ook eigenlijk Jan Janszoon, is 61 jaar en komt uit Haarlem. Zijn hebzucht en hang naar avontuur voerden hem naar Noord-Afrika en nu is hij de leider van Salé, de enige piratenstaat ter wereld.

Janszoon laat gezin in de steek Jan Janszoon werd in 1570 geboren, toen de Nederlanders verwikkeld waren in een langdurige oorlog tegen Spanje. Op zijn 25e besloot Janszoon zich aan te sluiten bij de vrijheidsstrijders. Hij wist een kaperbrief te bemachtigen van prins Maurits en ging jacht maken op Spaanse schepen. In de 16e eeuw was het heel gewoon dat particulieren officiële toestemming hadden om vijandelijke koopvaardijschepen te overvallen. Het bestaan als kaper beviel Janszoon wel. De Haarlemmer maakte in heel Europa schepen buit en zag er geen been in om onder valse vlag Spaanse havens binnen te varen. In 1600 werd hij zelfs verliefd op de Moorse Margarita uit de stad Cartagena. Janszoon bezocht haar regelmatig en kreeg vier kinderen met haar. Zijn vrouw Soutgen en hun drie

De piraten voeren 3700 km om IJslandse dorpen te overvallen.

IJSLAND

Zeevarende naties als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Engeland hebben meer koopvaardijschepen dan ooit, en de bemanningen worden steeds vaker gekidnapt door piraten uit NoordAfrika. Rond het Marokkaanse Salé hebben de zeerovers zelfs een eigen republiek.

A t l a n t i s c h e O c e a a n

ANTOINE ROUX

BALTIMORE

HAARLEM

ALGIERS SALÉ

MAROKKO

Historia 1 • 2018

49

ZEEROVERS

kinderen waren in Haarlem achtergeer rond te lopen. Op de enorme markt bleven en wisten van niets. van Algiers werden slaven verhandeld, 14 jaar lang maakte Janszoon jacht op die overal voor in te zetten waren, van Spaanse schepen, maar één ding was tabaksteelt tot prostitutie. Er leefden zo’n hem een doorn in het oog: de Staten40.000 slaven in de stad, van wie velen Generaal eisten een groot deel van de buit uit Noord- en West-Europa kwamen. op, en de inkomsten droogden helemaal op toen de Republiek in 1609 een wapenNederlander wordt overtuigd moslim stilstand sloot met Spanje. Een tijdlang Jan Janszoon, voor wie macht en rijkdom verdiende Janszoon zijn brood als eerlijke de belangrijkste beweegredenen waren, kapitein, maar in 1618 nam hij een drasvolgde het voorbeeld van De Veenboer. tisch besluit. Zonder afscheid te nemen Hij werd moslim, zette een tulband op van zijn gezin in Haarlem haalde hij zijn en ging zich Moerad noemen. Op 11 tweede vrouw Margarita op in Spanje en mei 1619 vertrok de kersverse bekeerzette hij koers naar ling als stuurman ‘Voor deze stad halen alle de wateren rond het voor Sulayman eiland Lanzarote, de Veenboer op christenen hun neus op.’ waar het zwart zag zijn eerste tocht Onbekende Europeaan over Nieuw-Salé, 17e eeuw van de piraten. als islamitische Janszoon had ongetwijfeld gehoord piraat. Samen overvielen ze een Hollands van de renegados, de Europese zeelui koopvaardijschip dat tarwe vervoerde, die die zich bij de Barbarijse piraten hadden ze in Algiers met winst verkochten. aangesloten. Die opereerden vanuit NoordMoerad klom snel op en verdiende Afrika en vulden hun zakken met het veel respect als zeeman. Hij nam zijn ontvoeren van slaven en het overvallen nieuwe geloof serieus: als hij christenen van schepen. Op Lanzarote ontmoette gevangennam om als slaven te verkopen, Janszoon de Hollander Ivan de Veenboer, praatte hij uren op hen in om hen voor die hem vertelde over zijn avontuurlijke de islam te winnen en probeerde hij hen bestaan als piraat. Hij had zich zelfs laten over te halen zich bij hem aan te sluiten. besnijden en noemde zich Sulayman. De Toen er een andere Haarlemmer naar Veenboer schepte op dat hij de piraten Algiers kwam, pochte Moerad dat er had geleerd grote Europese zeilschepen goud geld te verdienen was als moslimte besturen – eerder hadden de zeerovers piraat. Omdat de Nederlandse gast zich alleen kleinere galeien gebruikt. niet licht liet overtuigen, nam Moerad Inmiddels voerde De Veenboer het hem mee naar zijn slaapkamer, waar hij bevel over 50 schepen en had hij de titel hem zijn afgesneden voorhuid toonde, raïs als Ottomaanse kapitein. Janszoon die hij boven zijn bed had gehangen. was onder de indruk en voer met Ivan ‘Kijk, om moslim te worden hoef je de Veenboer naar Algiers, het grootste alleen maar dit dingetje af te snijden,’ piratennest. Die stad leek in geen enkel zei Moerad, maar zijn stadgenoot bleef opzicht op het aangeveegde Haarlem: christen en keerde terug naar Haarlem, de kronkelige straatjes zaten vol louche waar hij vertelde over zijn bijzondere kroegen en het was levensgevaarlijk om ontmoeting in Noord-Afrika.

Moerad leidt piratenrepubliek

Nieuw-Salé, dat later zou vergroeien met de Marokkaanse hoofdstad Rabat, viel officieel onder Marokko, maar de kapers wilden geen 10 procent van hun buit afstaan aan sultan Moulay Zidan en riepen een zelfstandige republiek uit. De piraten spraken af dat ze elk jaar een regering zouden kiezen, een divan, met 14 leden. Moerad Raïs werd de eerste president en grootadmiraal van de republiek Salé. Dat legde de Haarlemmer geen windeieren: hij had uit hoofde van zijn functie recht op de helft van de opbrengst van de zeeroverij. Daarnaast verdiende hij goed aan het losgeld dat hij opstreek door de gevangengenomen slaven terug te verkopen aan hun familie. Kasbah, de versterkte wijk Jan Janszoon alias Moerad Raïs voerde geen klassieke piratenvlag. Hij gebruikte van Nieuw-Salé, werd het telkens de vlag die zijn vijanden het meest in verwarring zou brengen. hoofdkwartier van de piraten. Hiervandaan verdedigden ze hun land tegen vijanden. De vesting bewees zijn waarde toen de sultan de piraten weer onder zijn gezag probeerde te Piraten van Algiers De Nederlanden Marokko Ottomaanse Rijk Salé had een verdrag Als het hem uitkwam, Wanneer de sultan van Officieel viel Salé onder brengen en de stad belegerde. met de Nederlanden. was Moerad een patriot. Marokko naar Salé het Ottomaanse Rijk, en Omdat de zeerovers de kustDaarom kaapte Moerad Zijn geboortestad kwam, hesen de piraten tijdens tochten naar wateren rond Salé beheersten, in 1627 een schip uit Haarlem was verwoest zijn vlag. De stad had verre oorden als IJsland wist de sultan hen nooit te zijn vaderland onder de door de Spanjaarden, en zich losgemaakt, maar voerde Moerad de piratenvlag van Algiers. als hij een Spaans schip in de sultan was een Ottomaanse vlag. De bedwingen. Uiteindelijk moest Zo kregen de zeerovers het vizier kreeg, hees hij bondgenoot en werd IJslanders spreken nog Moulay Zidan Moerad Raïs uit die stad de schuld. de vlag van de Republiek. met respect bejegend. van de ‘Turkse overval’. erkennen als leider van Salé. De belegering had de piraten

Een valse vlag voor elke gelegenheid

FATIH SAMIL & CREATIVE COMMONS

Moerad Janszoon beleefde gouden tijden met Sulayman de Veenboer, maar de vriendschap was van korte duur. In oktober 1620 werd het schip van de twee klemgevaren door vijandelijke schepen en werden de benen van De Veenboer erafgeschoten. Voordat hij doodbloedde, droeg hij het bevel over zijn vloot over aan Moerad. In één klap was de Haarlemmer de machtigste kaperkapitein van Algiers en mocht hij zich zelfs tooien met de titel raïs. Janszoon bleef echter niet lang in de stad, want Algiers sloot een verdrag met een aantal Europese landen die een eind wilden maken aan de kaapvaart. Daarom verruilde Moerad Algiers voor NieuwSalé in Marokko. ‘Voor deze stad halen alle christenen hun neus op,’ schreef een reiziger ooit. Nieuw-Salé was een smeltkroes van nationaliteiten, maar ondanks de vele etnische en religieuze verschillen was er één ding dat alle inwoners verbond: de piraterij. Ze hadden het vooral op de gehate Spanjaarden voorzien, die alle nietkatholieken het leven zuur maakten.

50

Historia 1 • 2018

echter wel veel geld gekost, waardoor ze zich genoodzaakt zagen een verbond te sluiten met de sultan. De republiek Salé kwam tot bloei onder Moerad Janszoon, maar hij was ongelukkig achter zijn bureau en het bloed kroop waar het niet gaan kon. In november 1623 ging hij weer op rooftocht in het Kanaal, waar hij in een herfststorm terechtkwam. Hij zocht zijn toevlucht in het Zeeuwse Veere. Gelukkig voor Moerad had de Republiek der Nederlanden een verdrag gesloten met Marokko, en door de vlag van de sultan te hijsen kon Moerad voor anker gaan zonder te worden gearresteerd. De autoriteiten probeerden hem echter weer op het rechte pad te krijgen. ‘Zijn vrouw en al zijn kinderen werden aan boord gebracht,’ schreef een ooggetuige. ‘Ze smeekten hem het schip te verlaten, net als de ouders van de andere bemanningsleden, maar vergeefs. De mannen verlangden naar hun buit.’ Niet alleen liet Moerad zich niet ompraten, hij wist zelfs een aantal jonge mannen uit Veere te verleiden zich bij hem aan te sluiten. Zij hadden dan ook weinig toekomst in de Republiek, die al een halve eeuw in oorlog was.

De overval op IJsland Al was hij inmiddels 57, Moerad Raïs begon in 1627 weer te verlangen naar het piratenleven. Hij lichtte het anker

Piraten gijzelden 1,5 miljoen christenen Het Ottomaanse Rijk was grotendeels opgebouwd door slaven, en 300 jaar lang leverden de Barbarijse piraten werkkrachten aan.

B

arbarijse piraten als Moerad Janszoon waren vooral uit op gevangenen als ze schepen en dorpen overvielen. Naar schatting werden zo’n 1,5 miljoen christelijke slaven van de 16e tot de 19e eeuw van Europa naar Noord-Afrika gebracht. Deze onfortuinlijke Europeanen waren de belangrijkste handelswaar van de piraten en werden met name op de markt van Algiers verkocht. Die Ottomaanse stad was het grootste piratennest van de Middellandse Zee. Als de piraten hun gevangenen naar Algiers hadden gebracht, werden ze eerst getoond aan de pasja, de leider van de stad. Hij kreeg elke 10e slaaf. Alle gevangenen voor wie losgeld kon worden gevraagd, kwamen in een speciale gevangenis. Daar schreven ze jarenlang smeekbeden aan hun familie in de hoop genoeg geld bij

Op de Ottomaanse markten kon je slaven van alle leeftijden kopen. GETTY IMAGES

elkaar te sprokkelen om zich vrij te kunnen kopen. Het was niet de bedoeling dat de gevangenen zich tot de islam bekeerden; deden ze dat, dan wilde hun eigen land ze niet meer hebben en waren ze waardeloos. Wie geen rijke familie had, werd naar de slavenmarkt gebracht. Vrouwen en jonge jongens werden als seksslaven verkocht, wat in die tijd al werd beschreven als ‘een lot erger dan de dood’. Mooie meisjes brachten zo’n 350 zilverstukken op, terwijl zeelieden voor 200 zilverstukken aan de Ottomaanse vloot werden verkocht. Ter vergelijking: een paard kostte 12 zilverstukken. Af en toe, als de piraten een grote slag hadden geslagen, was het aanbod op de slavenmarkt echter zo groot dat je er ‘een christen voor een ui’ kon kopen, zoals schertsend werd gezegd.

ZEEROVERS

Het fort dat het hoofdkwartier van Moerad en zijn mannen was, staat nog in Rabat.

en begon met vier schepen, 32 kanonnen en meer dan 300 piraten aan de langste tocht van zijn leven. Een Deense slaaf had Moerad verteld dat hij de weg kon wijzen naar het weerloze IJsland. Dat afgelegen eiland leek het perfecte jachtterrein voor Moerad Raïs, en na een paar weken kregen de piratenschepen de IJslandse zuidkust in zicht. Om meer kans te maken op gevangenen stuurde de Haarlemmer drie schepen naar het oosten en ging hij zelf met zijn vlaggenschip richting het westen. IJsland werd als Deense kolonie normaal gesproken bewaakt door de Deense vloot, maar die was vertraagd en lag nog in Kopenhagen toen Moerad het vissersplaatsje Grindavík naderde. De meeste inwoners vluchtten landinwaarts toen ze de schepen zagen, maar een paar bleven

IMAGE SELECT

er achter om te vechten. Ze geloofden hun ogen niet toen de piraten met getrokken kromsabels aan land kwamen. De opbrengst liet te wensen over voor de Haarlemse meesterpiraat: slechts 15 IJslanders, 12 Denen, een paar huiden en wat gezouten vis. Later die dag maakte Moerad een Deens koopvaardijschip buit, maar zijn aanval op de kustplaats Álftanes werd afgeweerd door kanonnen en Moerad vertrok naar het zuiden. De drie overige schepen van Moerads vloot hadden meer succes: op 17 juli vielen ze de Westmaneilanden aan. De plaatselijke dominee, Ólafur Egilsson, zag het gebeuren: ‘De laaghartige piraten lieten drie sloepen te water en met 300 man voeren ze naar de kust. Ze trokken over het eiland als jachthonden en ze huilden als wolven. De zwakke vrouwen en kinderen konden niet ontkomen.’ De IJslandse gevangenen werden met knuppels bewerkt en opgesloten terwijl de piraten het eiland uitkamden. ‘De piraten brachten iedereen om die zich verzette of die het teken van het kruis maakte of Jezus’ naam sprak,’ schreef Egilsson. Terwijl de dorpskerk in lichterlaaie stond, werden 234 IJslanders

Het vooruitzicht op bergen geld en meerdere vrouwen lokte in de 16e eeuw honderden Europeanen naar Noord-Afrika om er piraat te worden. Velen van hen bekeerden zich tot de islam. JACK ‘BIRDY’ WARD (1553-1622) De kaper Jack Ward begon zijn loopbaan als piraat toen hij een Engels schip stal en ermee naar Marokko voer. Hij werd moslim en bouwde een vloot met ruim 1500 piraten op. Het verhaal van Ward zou de inspiratie hebben gevormd voor de filmpiraat Jack Sparrow, gespeeld door Johnny Depp.

52

Historia 1 • 2018

SIR FRANCIS VERNEY (1584-1615)

ULUJ ALI (1519-1587)

Na ruzie over een erfenis keerde de edelman Francis Verney Engeland de rug toe. Hij zoop en duelleerde, tot hij in Tunesië belandde, waar hij de piratenvloot ging aanvoeren. Verney kon echter niet lang van zijn successen genieten: hij kwam om toen hij gevangengenomen werd door een Siciliaanse piraat.

De Italiaan Giovanni Galeni werd op zijn 17e ontvoerd door Ottomaanse piraten. Na twee jaar als galeislaaf bekeerde hij zich tot de islam, en onder de naam Uluj Ali klom hij op in de hiërarchie. Hij maakte zo veel indruk tijdens zeeslagen dat hij in 1571 grootadmiraal van de vloot werd.

IMAGE SELECT, BRIDGEMAN & JOHANNES HEWENKLAU

Zeelieden lieten hun vaderland in de steek en werden moslimpiraat

GETTY IMAGES

enkele bronnen veroverde hij het kleine naar de piratenschepen gebracht en aan eilandje Lundy voor de Engelse westkust de andere gevangenen geketend. Op het en zette hij daarvandaan zijn zeeroverij land waren 34 doden gevallen. voort. Andere Europese kapers zaten In augustus bereikte Moerad Janszoon hem daarbij regelmatig dwars. met een kleine 400 gevangenen de grote Maar in 1635 was het gedaan met slavenmarkt van Algiers. zijn geluk. Tijdens een rooftocht op de ‘De IJslanders werden van elkaar geMiddellandse Zee kreeg Moerad zeven scheiden, zelfs kinderen van hun ouders. schepen van de Ze werden door de straten gedreven ‘Ze trokken over het eiland als Maltezer orde het vizier. naar het marktjachthonden en ze huilden als in De ridders op plein toe, waar ze wolven. Vrouwen en kinderen Malta vormden geveild werden als een katholiek schapen,’ schreef konden niet ontkomen.’ bolwerk tegen Ólafur Egilsson. Ólafur Egilsson, IJslandse dominee, 1627 de islamieten De dominee werd uit Noord-Afrika en namen het vaak op even later naar Kopenhagen gestuurd om tegen de islamitische piraten. Moerad de Deense koning Christiaan IV te verRaïs had geen escorte en moest zich zoeken het losgeld dat de piraten eisten gewonnen geven. Hij werd op Malta in te betalen. De Deense kerken zamelden de gevangenis gegooid. geld in, maar het duurde jaren voordat Vijf jaar lang zat de piraat eenzaam in de koning genoeg naar Algiers stuurde. zijn cel, gemarteld en gebroken, terwijl Toen waren de meeste IJslanders al doorde ridders wachtten tot iemand hem vrij verkocht of dood. Slechts 27 van hen zou kopen. En Moerad bleek toch niet keerden terug naar hun vaderland. helemaal vergeten, want in 1640 werd Naar aanleiding van deze tragedie stond hij vrijgelaten. De nieuwe Marokkaanse er tot halverwege de 19e eeuw een bijsultan, Moulay Muhammad, had het loszonder gebed in IJslandse psalmboeken: geld betaald om de inmiddels bejaarde ‘Houd ons, God, aan uw zuivere woord, piraat de post van gouverneur in de stad stop de paus en de Turkse moord.’ Oualidia te geven. Volgens de sultan was Toen Moerad Raïs terugkwam in Salé, hij een van de weinigen die de piraten lag er een brief uit de Nederlanden. De van het land in toom konden houden. Republiek was het enige land met een vredesverdrag met de piraten, en de Hollanders maakten zich kwaad dat hun Een gelukkig einde schepen desondanks belaagd werden. Binnen een paar weken verruilde de ‘Dat is niet mijn schuld; de bemanning Haarlemmer zijn krappe cel voor een is aan het muiten geslagen,’ antwoordde gouverneurspaleis. En rond kerst 1640 Moerad. ‘Het zou me betreuren als het kreeg hij onverwacht bezoek uit het verbond door mijn toedoen uiteenvalt, vaderland: zijn tweede dochter Lysbeth. en ik hoop mijn vaderland te kunnen Moerad had haar geschreven toen hij dienen tot de dag van mijn dood.’ uit Malta was vertrokken. Het was een toneelstukje: een paar Lysbeth was diep onder de indruk van maanden eerder had Moerad zelf een het paleis. Er waren fraaie tuinen met Hollandse koopvaarder gekaapt. fonteinen, mozaïeken op de vloer en bedienden in kleurrijke gewaden. Vader en dochter omhelsden elkaar Piraat wordt zelf gevangene voor het eerst in 17 jaar, en na een paar Hierna begon het de Haarlemse zeerover maanden in Marokko besloot Lysbeth tegen te zitten. Onenigheid tussen de haar vader te vergeven dat hij zijn gezin verschillende nationaliteiten in Salé was in de steek had gelaten. Ze bleef in het tot een soort burgeroorlog uitgegroeid, paleis wonen met haar stiefmoeder en en de krijgsheer Sidi al-Ayachi was uit op haar vader, de Haarlemse piraat. een jihad, een heilige oorlog, tegen de Hoe het de 70-jarige Moerad Janszoon christenen. Hij wilde de piraten daarbij hierna verging, zullen we nooit weten. inzetten en veroverde daartoe in 1627 De enige informatie die we hebben is de republiek Nieuw-Salé. Moerad Raïs één zinnetje uit een oude, Nederlandse wist op tijd te ontkomen en vestigde zich biografie. Dat luidt: ‘Hij is niet door opnieuw in Algiers. natuurlijke oorzaken gestorven.’ Er zijn veel aanwijzingen dat de Nederlandse piratenkapitein hier een aantal MEER OVER BARBARIJSE PIRATEN magere jaren doormaakte, want er beAdrian Tinniswood: Pirates of Barbary, Vintage staan weinig verslagen van overvallen Books, 2011 Peter Lamborn Wilson: Piraten en door zijn vloot uit deze periode. Volgens hun Utopia, Pennenstreek, 2008

Zoons maakten het in Amerika Jan Janszoon brandde dorpen plat en maakte de inwoners tot slaaf, maar was ook een voorvader van een beroemd Amerikaans geslacht. Omdat het onrustig was in Salé, stuurde Moerad in 1627 zijn zoons Anthony en Abraham de wijde wereld in. Ze kwamen terecht in NieuwAmsterdam, het latere New York, en behoorden tot de eerste moslims in de Nieuwe Wereld. Het bestaan was zwaar, maar vooral Anthony had een neus voor zaken en werd een van de grootste grondbezitters op Manhattan. Hij was de eerste bewoner van Coney Island, dat nog eeuwenlang ‘Turk Island’ genoemd werd. Zijn nazaten verspreidden zich over het hele land en maken deel uit van de stamboom van vooraanstaande lieden als de zakenman Cornelius Vanderbilt, de 29e president Warren G. Harding en Jacqueline Kennedy Onassis.

Jackie Kennedy was een van de vele verre nakomelingen van de Haarlemse piraat Jan Janszoon.

Historia 1 • 2018

53

MIDDELEEUWEN

ST UI TE N

St in reng ee doo cel m n ga dsa ibat n sc aar ngb gst aire hu oo p a DO ine k e ar b verk ries OR ME TTE m en ee eer ter IVE s op vl ld t RS EN pe ug va voo en n h ge n d r h ee oo rtje e m et n b v e rd en in d idd age volk e e v i er bij kerk leeu uur. ng d . en wen Dat ie , is

Kerk werd gebruikt voor zondige activiteiten

H

SHUTTERSTOCK

uizen werden door hele families gedeeld, en privéslaapkamers bestonden alleen in de woningen van de adel. Het was dus lastig voor

54

Historia 1 • 2018

echtparen om een plekje te vinden om ongestoord de liefde te bedrijven. Veel geliefden zochten hun toevlucht in de kerk, die een groot deel van de dag leeg was. Volgens de Amerikaanse mediëvist Ruth Mazo Karras was de kerk zelfs het equivalent van de achterbank van de auto, waar miljoenen van haar landgenoten hun eerste keer beleefden. Uiteraard traden priesters hard op tegen gevoos in de kerk. Toen een stelletje werd betrapt, werden de man en de vrouw ‘als honden’ aan elkaar gebonden en bespot, zo meldt een verslag.

Huisvrouwen willen seks De gangbare opvatting is dat middeleeuwse vrouwen kuise en vlijtige huisvrouwen waren, terwijl de mannen overliepen van de vleselijke lusten. Maar dat beeld moet nodig bijgesteld. Zo vertelt een Franse fabel uit de 12e eeuw het verhaal van een vissersvrouw die zo veeleisend is in bed dat de echtgenoot wanhopig uitroept:

‘Ik dwing mezelf te doen wat ik moet doen, voor jou. Kleren zijn niet voldoende voor de liefde van een vrouw, het gaat om het beminnen.’

BRIDGEMAN

VL LU ES ST EL IS IJK NI E ET TE

SHUTTERSTOCK

De letter van de wet Volgens de geestelijken behoorden vleselijke lusten tot de erfzonde, en in boeteboeken beschreven ze uitgebreid wat er zoal niet mocht.

rtplanting Seks is voor de voo

n worden.’ en niet naak t bedreve ‘Seks mag niet overdag verwekken en doeld om kinderen te ‘Seks is uitsluitend be n worden.’ ve dre be g ionarishoudin mag alleen in de miss lang geen ert, mag hij vier dagen doet, moet ‘Als een man masturbe ak va t he n ge . Als een jon gemeenschap hebben een pak slaag krijgen.’ hij 20 dagen vasten of dere t een verwijfde man, an ‘Wie ontucht pleeg t me tien jaar vasten.’ et mannen of een dier, mo ste zonde nd uitstort, heeft de erg ‘Wie zijn zaad in de mo n zijn leven boete doen.’ t va begaan en moet de res

Te ve weinig eel of te kon ma jaculeren middele nnen volgens euw ziek mase artsen ken.

ng taboe la en d n a a m s a w s Sek , is seks uit den boze.

Zwoele blik

g des Heren n. tot 62 dagen verbode was gemeenschap 47 ● Rond de vasten n. niet bedreven worde kerst mocht de liefde ● In de maand voor Pasen geboden. 40 tot 60 dagen rond ● Onthouding was endagen. gestaan op veel heilig ● Seks was niet toe

● Op zondag, de da

le Theodori (ca. 700)

en Paenitentiale Cum

meani (ca. 650).

SHUTTERSTOCK

Bronnen: Paenitentia

Middeleeuwse vrouwen werd afgeraden mannen in de ogen te kijken, want een blik was genoeg om de lust in hem op te wekken.

Exotische specerijen waren middeleeuwse viagra inwoner in Europa terecht, waar het boek vertaald werd en een bestseller werd. Het werk van de Arabier stond vol tips en recepten om de lust op te wekken. Belangrijke ingrediënten waren gember, kaneel, peper en andere specerijen. Volgens de geschriften van al-Jazzar waren kruiden alleen niet voldoende voor een rijk seksleven – romantiek was minstens even belangrijk: ‘Lieve woordjes, passie tonen, kussen op de wangen, vervlochten vingers, likken, vreugde over de aanblik van de geliefde en gevoelens tonen aan de geliefde’ waren het geheim van een gezond liefdesleven, zo dacht al-Jazzar.

SHUTTERSTOCK

DEA/C. BALOSSINI/DE AGOSTINI/GETTY

Hoewel mannen volgens de middeleeuwse denkwijze met een onverzadigbare lust geboren waren, hadden sommigen toch een beetje hulp nodig. Geleerden bedachten dan ook allerlei potentiemiddeltjes. Een aanbeveling van de gerespecteerde Arabische wetenschapper Ahmed Ibn alJazzar uit de 10e eeuw luidde: ‘Verpulver een halve dirham (ca. anderhalve gram, red.) kruidnagel en drink het poeder gemengd met koeienmelk. Of leg een stukje galangawortel (een soort gember, red.) op je tong, dan zul je een krachtige erectie krijgen.’ Via de Moren kwam al-Jazzars werk Proviand van de reiziger en voedsel van de

Al-Jazzars recept voor penisolie 1 Verpulver een chrysant en bevochtig die met een halve dirham jasmijnolie. 2 Wrijf de penis in met het mengsel. 3 Eet daarnaast gember, walnoten en honing voor een langdurige erectie.

Historia 1 • 2018

55

HISTORICAL PICTURE ARCHIVE/CORBIS HISTORICAL/GETTY

MIDDELEEUWEN

Schuine voorstellingen trokken veel bekijks Het toneelstuk Le chevalier qui fist les cons parler (de ridder die vagina’s aan het praten kreeg) was een grote hit in het 13e-eeuwse Frankrijk.

F

het achterste aan het woord. De ridder overnacht op een kasteel, en de dame stuurt een naakt dienstmeisje naar zijn kamer. De held besluit zijn nieuwe kunstje uit te proberen, en het werkt. Als het geschokte dienstmeisje vertelt wat de ridder kan, looft de kasteeldame 40 zilverstukken uit als hij haar edele deel aan het kletsen krijgt. Ze stopt er stiekem een lapje stof in, maar tot hilariteit van het publiek antwoordt haar achterwerk: ‘De vagina kan niet praten, want de mond en hals zitten vol. Volgens mij zit er een katoenen lap in.’

DEA/DE AGOSTINI/GETTY, PARIS – BIBLIOTHÈQUE NATIONAL DE FRANCE

abliau was een pikante vorm van theater waarmee rondreizende acteurs optraden in het middeleeuwse Frankrijk. Deze populaire toneelstukken bevatten steevast een flinke dosis schuine humor. Een fabliau over een ridder die met het geslachtsorgaan van vrouwen kon praten, begint met een arme ridder die drie naakte elfjes ziet baden. Een schurk heeft hun kleren gestolen, en de ridder krijgt de boef te pakken. Als dank schenken de elfjes de held een gave: hij kan vagina’s aan het praten krijgen. En als de schede niets te zeggen heeft, komt

In het gedicht Roman de la Rose plukt een non penisvruchten.

Boeken stonden vol ondeugende tekeningen

Rondreizende artiesten verdienden goed aan pikante toneelstukken.

Met wetten en straffen probeerde de kerk de lust te beteugelen, maar op de wereld van de fantasie hadden de priesters geen grip. Boeken stonden bol van de seks: psalmboeken, romans en zelfs de Bijbel werden geïllustreerd met pikante plaatjes. Voor de uitvinding van de drukpers kopieerden monniken boeken met de hand. Daarbij verveelden ze zich kennelijk zo stierlijk dat ze regelmatig de kantlijn opleukten. Ze tekenden er bijvoorbeeld blote priesters en penisvormige dieren en vruchten in.

Condoom moest priesters beschermen

MMONS

Historia 1 • 2018

Het condoom van Falloppio kwam met een gebruiksaanwijzing.

ATIVE CO

56

Een huls van linnen vormde het condoom. 2 Om het op zijn plaats te houden werd het condoom met een lint aan de penis vastgebonden. 3 De stof werd in chemicaliën gedrenkt en moest voor gebruik drogen. 1

GFDL/CRE

Begin 16e eeuw woedde er een syfilisepidemie die de hypocrisie van de katholieke kerk pijnlijk blootlegde. Officieel leefden alle geestelijken celibatair, maar de roze uitslag op hun handen maakte het zonneklaar dat priesters, kardinalen en zelfs paus Julius II zondaars waren. De Italiaanse arts Gabriele Falloppio (1523-1562) ontwikkelde een condoom om de onthullende ziekte een halt toe te roepen onder katholieke geestelijken.

Condoom

Edelvrouw weet raad:

‘Zo word je weer maagd’ In de middeleeuwen moest een vrouw tot de huwelijksnacht maagd blijven, maar veel meisjes voldeden niet aan het kuise ideaal van de kerk. En wie haar maagdelijkheid kwijt was voor ze zich verloofde, hoefde niet te wanhopen. De hertogin van de Italiaanse steden Forlì en Imola deed in het boek Experimenten uit de doeken hoe een vrouw haar maagdelijkheid kon herstellen: destilleer water en salie en breng deze vloeistof herhaaldelijk in de vagina aan. ‘Je zult zien dat hij zo nauw wordt dat je hem zelf zult bewonderen,’ schreef de Italiaanse edelvrouw.

Meisjes van plezier we fatsoenlijk behandeld rden

Prostitutie was op vee l plaatsen in Europa ee n wettige en geregule bedrijfsvorm. De kerk erde beschouwde betaalde seks weliswaar als ee zonde, maar in het bo n rdeel kon een man zijn seksuele energie kwijt, waardoor ergere zonde n als masturbatie en homoseksualiteit voorkomen werden. Ve el bordelen werden ge rund door het stadsbe stuur.

Kopenhagen, Denemarken In 1496 bepaalde koning Johan dat prostituees een rode muts moesten dragen als herkenningsteken. Daarnaast mochten ze alleen in bepaalde wijken wonen.

Neurenberg, Duitsland Bordelen moesten de vrouwen ‘twee maaltijden met twee gerechten per dag’ verstrekken, en de prostituees moesten elke week in bad.

Londen, Engeland In 1393 stond het stadsbestuur bordelen toe in de vele badhuizen aan Cokkes Lane. Ongereguleerde prostitutie die geen geld in het laatje bracht, werd verbannen.

Sforza’s boek bevatte advies over van alles: van makeup tot gifmoorden.

Languedoc, Frankrijk In de provincie Languedoc mochten prostituees het hele jaar werken, behalve op feestdagen en in de paasweek.

AGE/SCANPIX

SHUTTERS

SHUTTERSTOCK

Seksschandalen doen monniken de das om Monniken en nonnen hadden een gelofte van kuisheid afgelegd, maar verboden lusten vormden gedurende de hele middeleeuwen een probleem voor de kerk. In een vlaag van begeerte wilden monniken, priesters en nonnen zich weleens overgeven aan vleselijke activiteiten. Priesters deden het met vrouwelijke parochianen of collega’s, of vergrepen zich aan jongens. Nonnen deden het met nonnen – of als non vermomde monniken met een verdachte bobbel in hun habijt. In het klooster van Missenden ten noordwesten van Londen voerden bisschoppen van 1430 tot 1531 maar liefst 315 inspecties uit om zondaars op te sporen. 76 monniken en nonnen werden uiteindelijk veroordeeld, meestal voor het schenden van het celibaat. In 1531 lieten de monniken zelf de inspecteur van de bisschop komen omdat ze zich zorgen maakten over de priester John Slyhurst. Deze zou zich vergrepen hebben

aan een jongen uit de buurt. De inspecteur veroordeelde de verdorven priester tot levenslang, en voortaan mochten jongens niet meer op bezoek komen in de slaapzalen en privécellen van monniken.

Priesters betalen beter Toen de prostitué John Rykener in 1395 op heterdaad betrapt werd, had hij niet zijn broek op zijn knieën, maar zijn rok eroverheen. De Engelsman bediende als vrouw gekleed een mannelijke klant in Londen. Tijdens de rechtszaak die

TOCK

volgde verklaarde Rykener dat hij, als vrouw, ‘vaker priesters bediende dan andere mannen, omdat zij er meer geld voor betalen’. Als man had Rykener overigens ettelijke nonnen als cliënt.

Historia 1 • 2018

57

HEKSENPROCESSEN

HEKSEN OP DE BRANDSTAPEL Ze deden het met de duivel, smeerden zich in met het vet van gekookte baby’s en lieten zwarte magie los op onschuldigen. Eeuwenlang was hekserij de ergste misdaad die een vrouw kon begaan, en was ze eenmaal aangeklaagd, dan wachtte haar vrijwel zeker de brandstapel.

EUROPA/1215-1782 in 13e eeuw voelt e katholieke kerk zich bedreigd door ketters en andere EUROPA tegenstanders en ziet ze overal ijanden. De rkleiders besluiten hard op te treden tegen ketterij, en al snel is het brandhout niet meer aan te slepen.

De meeste verbrande heksen hadden onder marteling bekend. TIM CHEW, MHB

Historia 1 • 2018

59

V

Op het plein glimlacht Balthasar von Dernbach tevreden. De abt van Fulda is net begonnen aan zijn levenswerk: zo veel heksen verbranden als hij maar kan. Dat Merga zwanger was en dus niet mocht worden terechtgesteld, deert hem niet. Volgens de aanklacht was het kind verwekt door de duivel zelf. De onfortuinlijke Merga Bien is pas de eerste. Tot zijn dood drie jaar later zal Balthasar von Dernbach ruim 250 mensen martelen en ombrengen. Ze bekennen zuigelingen opgegeten en vee vergiftigd te hebben, en te hebben deelgenomen aan nachtelijke, goddeloze feesten – de heksensabbat – waar ze het achterwerk van de duivel hebben gekust. De heksenvuren branden niet alleen in Fulda. Van Hongarije tot Schotland worden de brandstapels aangestoken en weergalmt het gekrijs van de slachtoffers. In de 17e eeuw breekt er opnieuw een heksenhysterie uit – en er is maar één manier om van een heks af te komen.

Kruidenvrouwtjes worden heksen Het idee van heksen en toverij is veel ouder dan het christendom en is terug te

In de oudheid krioelde het van de gemene goden en boze geesten die op afstand werden gehouden met magie en bezweringen. Dit verschijnsel gaat 4000 jaar terug, tot de Soemeriërs in het huidige Irak. Als een Soemeriër zich bedreigd voelde, ging hij naar een magiër die verstand had van hekserij en toverformules. Deze maakte een beeldje of amulet van klei vol magische tekens die bescherming boden tegen het kwaad. De cliënt deed het in zijn zak, droeg het om zijn nek of gaf het een ereplaats in zijn huis. Ook de oude Grieken en Romeinen kenden heksen die amuletten maakten en rituelen uitvoerden om de goden gunstig te stemmen. En volgens de Kelten stonden heksen en druïden in contact met de geestenwereld. Deze magiërs maakten natuurlijke geneesmiddelen en voorspelden de toekomst door de sterren af te lezen. Keltische magiërs waren vaak vroedvrouwen die bij bevallingen hielpen.

BRIDGEMAN

Heksen konden boze goden milder stemmen

K AT

cht bij t ze di Omda r staan, uu de nat eksen eren h t p o ad tten. k ilde a n w k a a v t da t word De k a wd als eschou ook b e dienaar uw de tro heks. e d n va

voeren tot oeroud bijgeloof. In vroege culturen probeerden ‘magiërs’ mensen bij te staan met toverkunst en kennis van geboorten of geneeskrachtige kruiden, maar aan het begin van de middeleeuwen werden deze kruidenvrouwtjes ervan verdacht hun magische krachten voor kwade doelen aan te wenden. Tot ver in de middeleeuwen hield de kerk zich verre van dit bijgeloof. Dat blijkt onder meer uit de wetsteksten van het 12e-eeuwse Canon episcopi. Er wordt beschreven hoe de kerk dient om te gaan met kwesties rond erfenissen, huwelijken en ontrouw, maar er zijn geen richtlijnen voor hekserij. Volgens de kerkgeleerden was dat namelijk pure verbeelding van simpele zielen, zo stond er te lezen in de wetten. Tot aan de 13e eeuw nam de kerk verhalen over hekserij die her en der de ronde deden dan ook niet serieus – al roept de Bijbel op om heksen te doden. ‘De toveres zult gij niet laten leven,’ gebiedt Exodus 22. Van goede christenen werd verwacht dat ze geruchten over magische krachten afdeden als onzinpraatjes. Sommige vorsten veroordeelden zelfs het lynchen van heksen, onder wie de Hongaarse koning Koloman (10951116), die stelde dat ‘heksen niet bestaan’. Zo eenvoudig was het. Maar het bijgeloof was hardnekkig. Zo dachten boeren dat heksen hagelbuien veroorzaakten die de oogst verwoestten. In de steden liepen alchemisten, die op zoek waren naar een manier om lood in goud om te zetten, het risico op een aanklacht wegens een pact met de duivel. Het verdachtst waren natuurgenezers die als vroedvrouw werkten en ziekten genazen met kruiden. Met hulp van de duivel brouwden ze dodelijke elixers. Gaandeweg veranderde de houding van de kerk over het bijgeloof. Binnen een paar eeuwen sloeg de onverschilligheid om in blinde paniek.

Ketters steken brandstapels aan In 1215 riep paus Innocentius III (11981216) het Vierde Lateraans Concilie bijeen, een kerkelijke top over de urgentste

STOCK

oor de laatste keer kijkt de beul naar de vrouw die hij aan een paal geketend heeft. Dan houdt hij zijn fakkel bij het aanmaakhout dat onder haar blote voeten ligt. Al snel gilt de veroordeelde het uit van de pijn. Een dikke, zwarte rook daalt neer over het plein voor de rechtbank van de Duitse stad Fulda op deze najaarsdag in 1603. De toeschouwers deinzen terug vanwege de hitte terwijl de rook en de stank van verschroeid vlees zich verspreiden. Dan sterft het gegil weg. De hoogzwangere Merga Bien is uit haar lijden verlost.

HEKSENDIEREN

SHUTTER

DOOR NATASJA BROSTRÖM & ANDREAS ABILDGAARD

HEKSENPROCESSEN

kwestie van die tijd: de ketterij die overal om zich heen greep. Boven aan de lijst stonden de Franse katharen, aan wie wij ons woord ‘ketter’ danken. De angst voor de katharen was zo groot dat er een ingrijpend besluit werd genomen: eenieder die beticht werd van ketterij, moest voortaan zijn onschuld aantonen, anders wachtte de brandstapel. Deze beslissing kreeg verstrekkende gevolgen – niet alleen voor de katharen, maar voor alle vrouwen en mannen die de volgende eeuwen werden beschuldigd van toverij of volgens de kerk een pact met de duivel hadden gesloten. Voor de kerk stond dit gelijk aan ketterij, en daar stond de doodstraf op. Om verdachten op te sporen riep paus Gregorius IX (1227-1241) in 1231 een korps van ketterjagers in het leven: de inquisitie. Deze speurneuzen kregen de vrije hand om ketters aan te houden en te verbranden. Al snel kwamen ook vermeende heksen, tovenaars en duivelsaanbidders in het vizier. In Duitsland zag inquisiteur Koenraad van Marburg overal spoken. Vrouwen en mannen, boeren en edelen – niemand kon zich veilig wanen als Koenraad in de buurt was. De inquisiteur ging zo grondig te werk dat de aartsbisschop van Mainz na twee jaar een smeekbede aan de paus stuurde om het volk bij te staan: ‘Valse bekentenissen worden geloofd, maar rechtvaardige processen zijn er niet.’ De paus bleef echter vierkant achter zijn inquisiteur staan, en Koenraad bracht in Mainz, Keulen en Trier duizenden mensen op de brandstapel. Pas toen de inquisiteur Hendrik van Sayn, een graaf uit het Rijnland, ervan beschuldigde aan ‘satanische orgiën’ deel te nemen, was de maat vol. Een groep ridders wachtte Koenraad en zijn gevolg op een landweggetje op en bracht hen allemaal om het leven. De daders werden nooit opgespoord en de ketterjacht in westelijk Duitsland luwde.

Dood kind? Zure melk? Geef een heks de schuld! Familieleden en buren beschuldigden elkaar vaak van hekserij. Als er iets misging, was het verleidelijk om een ander de schuld te geven.

ZURE MELK Als de melk van een boer zuur was of gezinsleden ziek werden na het eten, moest er een heks aan het werk zijn, zo wisten de middeleeuwers. De verdachte was meestal een vrouw, die bij typische vrouwentaken als melken en koken haar gang kon gaan. Zo kon ze de melk of het eten vergiftigen als niemand keek.

DIEREN GEDOOD UIT WRAAK Dode dieren konden op hekserij duiden. Toen een schuldeiser in 1661 een koe en een stier kwam halen, werd de Ierse Margeret Allen zo boos dat ze het vee doodde met zwarte magie. Volgens de aanklacht beroofde ze de schuldeiser van zijn verstand.

WEDUWE WAS UIT OP GELD SLECHT HUMEUR KON DODELIJK ZIJN Heksen hadden volgens de aanklagers een vurig temperament en namen geen blad voor de mond. Daardoor werden humeurige mensen vaak verdacht. Met name vrouwen die veel scholden liepen gevaar, want scheldwoorden konden onheil afroepen over de aangesprokenen.

Een plotseling geval van ziekte was zeker aan hekserij te wijten. In 1324 werd de Ierse Alice Kyteler door haar stiefkinderen van hekserij en duivelverering beschuldigd toen hun vader ongeneeslijk ziek werd. Volgens de aanklacht had de 60-jarige Kyteler al een aantal van haar eerdere echtgenoten vermoord om hun geld.

VROEDVROUW IS EEN HEKS

ALLEENSTAANDE VROUWEN WAREN ONVERZADIGBAAR

Heksen kregen veelal de schuld van de torenhoge kindersterfte. In 1587 werd de vroedvrouw Walpurga Hausmann in het Duitse Dillingen veroordeeld voor de moord op 40 kinderen. En in 1728 kwam een Hongaarse vroedvrouw op de brandstapel omdat ze 200 kinderen in naam van de duivel zou hebben gedoopt en vervolgens vermoord.

Vrouwen hadden een veel hoger libido dan mannen, dat wist iedereen. Weduwen en oude vrijsters werden daarom met argusogen bekeken: ze waren uit op de echtgenoten van andere vrouwen. ‘Oude kraaien spinnen als krolse katten en hebben een hengst nodig,’ zoals de Engelse puritein Henry Burton het in 1621 uitdrukte.

Weduwe doet het met een demon

Weduwen en oude vrijsters werden regelmatig verdacht van hekserij.

IMAGESELECT

Al deden de inquisiteurs nog zo hun best, er kwam geen einde aan de ketterij. In 1324 deed de Ierse bisschop Ledrede een schokkende ontdekking: zijn parochie zag zwart van de ‘ketterse toveressen’, zoals de geestelijke zelf schreef in het verslag van de rechtszaak. Na zweepslagen te hebben gekregen gaf een dienstmeisje toe dat haar bazin, Alice Kyteler, de leider was van een groep die midden in de nacht levende dieren in stukken sneed en aan een ‘demon uit de onderwereld’ offerde.

Historia 1 • 2018

61

HEKSENPROCESSEN

Zo herken je een heks Het was bekend dat heksen in de regel lelijk waren en altijd vergezeld werden door een kat. Als een vrouw ontkende een heks te zijn, kon haar schuld met een reeks proeven worden vastgesteld.

OP DE WAAG UTRECHTSE STAD VERDIENDE AAN HEKSENWAAG Dunne, lichte vrouwen konden makkelijker van de grond komen om naar een heksensabbat te vliegen, zo dacht men. Magere vrouwen liepen dus meer risico. In het Utrechtse Oudewater stond een heksenwaag, waar vrouwen werden gewogen om te bepalen of ze een heks waren. Wie bang was voor de brandstapel, toog naar Oudewater voor een duur certificaat dat bevestigde dat haar gewicht normaal was.

IN HET WATER

WALT DISNEY ENTERPRISES & IMAGESELECT

WIE BLEEF DRIJVEN, WAS ZEKER EEN HEKS Heksen zouden blijven drijven omdat ze de doop afwezen. Een verdachte werd daarom vastgebonden en in het water gegooid. Bleef ze drijven, dan was ze een heks. Als ze zonk, was ze weliswaar dood, maar in ieder geval geen heks. In 1751 werd de Engelse Ruth Osborne door een woedende menigte in een vijver gegooid. Omdat ze het overleefde, werd ze opgehangen wegens hekserij.

Het prototype van een heks – een oude, gerimpelde vrouw – ontstond in de late middeleeuwen.

PRIKPROEF DUIVEL MERKTE ZIJN DIENAREN Als een heks een pact met de duivel sloot, werd dat bezegeld met een Stigma diabolicum, een teken dat de duivel met zijn klauw op haar lichaam zette. Een verdachte werd naakt op een tafel vastgebonden, waarna de beul haar prikte met een priem. Het duivelsteken was gevoelloos, dus als de prikken ergens geen pijn deden, was het raak.

Met een priem werd gezocht naar het teken van de duivel – doorgaans een moedervlek.

De circa 60-jarige Kyteler zou seks hebben gehad met de demon en kon mannen impotent maken met zwarte magie. Tijdens een van haar rituelen legde ze het haar van doden in de schedel van een onthoofde rover. Tijdens het proces bleek ook dat de heksen elixers brouwden van het lichaamsvet van doden, veelal ongedoopte kinderen. Alice Kyteler wist naar Engeland te vluchten, maar het dienstmeisje en de rest van de groep kwamen op de brandstapel wegens ketterij en toverij. Het was vermoedelijk de eerste zaak over hekserij waar een verslag van is. Terwijl de Ierse vrouwen brandden, stelden de priesters het volk gerust: het was allemaal volgens de Bijbel. Gij zult immers de toveres niet laten leven.

Oude vrijsters koken kinderen

Het Ierse proces leidde tot een golf van heksenvervolgingen. De ketterjagers hadden hun handen vol in Oostenrijk, Italië en Duitsland, en in Frankrijk waren er processen in grote steden: Avignon (1335), Toulouse (1353) en Parijs (1390). De verdachten waren vaak vrouwen TRANENTEST van boven de 50. Ze werden gegeseld, TRANEN VAN PIJN wat normaal was voorbehouden aan KONDEN VOOR zware misdadigers, en ze mochten niet VRIJSPRAAK ZORGEN slapen tot ze hun zonden opbiechtten. Als een verdachte geen traan Deze vrouwen bekenden na verloop van liet tijdens het martelen, was tijd dat ze hun buren hadden vervloekt ze een heks. Volgens de en tijdens nachtelijke seances baby’s heksenjager Heinrich Kramer was deze hadden gegeten, naakt hadden gedanst test echter niet waterdicht, want de en de duivel hadden aangeroepen. duivel kon ervoor zorgen dat ze valse De kerk was geschokt door de vele tranen huilde. Later ontdekten bekentenissen. Duivelskunsten tierden wetenschappers dat de traanbuisjes blijkbaar welig, ook onder schijnbaar slecht werken vrome christenen. als het lichaam In 1398 bepaalde ZES HEKS ENTEK EN hevige pijn de theologische faculS Gerimpeld ondervindt. als een appel teit van de universiteit Een heks is doorgaans o van Parijs dat hekserij u d en rimpels en ee heeft n k rom me ru gelijkstond aan ketterij g. Bebaard als een man en keihard bestreden Heksen heb ben dikke w diende te worden. en kbrauwen en een behaard e bovenlip en In heel Europa werd k in. Schots en sc hee over de zaken gepraat, De tanden st f gebit aa waardoor de angst voor steekt er uit n scheef en eentje . heksen sterk toenam. In Slechte ogen deze tijd ontstond het Heksen heb ben witte, b klassieke beeld van een linde ogen of een boos, sc heel oog. heks als oudere vrouw Een lelijke st em die kinderen eet en van Een heks hee ft juist een sch een lage, hese stem of gedaante kan veranderen. el piepstem metje. In 1405 schreef de Duitse Een duivels hu Een hond of lpje een kat help t de heks met haar zw arte magie.

HEKSENDIEREN

KRAAI

SHUTTERSTOCK

Een heks kan de gedaante van een kraai aannemen. Zo is ze in staat om weg te vliegen van haar vijanden en haar straf te ontlopen.

Veel vermeende heksen werden aan hun handen vastgebonden en met een wipgalg opgehesen, waardoor de schouders uit de kom raakten. NICOLAY BESSONOV

Heksen zijn losbandig Kramer had een nederlaag geleden in een rechtszaak in Innsbruck tegen de koopmansvrouw Helena Scheuberin en 13 andere vrouwen die beticht werden

van hekserij. De rechter wilde weten waarom Kramer maar bleef hengelen naar details als de maagdelijkheid en het seksuele verleden van de verdachten. Kramers verdediging luidde: ‘Het is een wetmatigheid dat heksen van jongs af aan slaaf van hun vleselijke lusten zijn.’ De rechter maakte korte metten met de aanklacht. Vervolgens schreef Kramer een vlammend betoog. ‘Hekserij wordt veroorzaakt door vleselijke begeerte, waarnaar vrouwen smachten. Ze hebben een losse tong en het intellect van een klein kind,’ fulmineerde hij. Twee jaar later publiceerde Kramer Malleus maleficarum, De heksenhamer. Het was een handleiding voor heksenjagers, die beschreef hoe toveressen te herkennen waren, bijvoorbeeld aan hun zedeloosheid en scherpe tong.

Europa telt 26 miljoen heksen De heksenvervolging nam weer een vlucht, onder andere in Zwitserland,

Heksen in de Lage Landen

SHUTTERSTOCK

theoloog Nikolaus von Jauer: ‘Demonen kunnen de gedaante van een oude vrouw aannemen en roven ’s nachts kinderen, die ze boven een vuur roosteren.’ Uitspraken als deze gooiden nog eens olie op het vuur. In de Zwitserse steden Bazel en Bern en in Freiburg in ZuidDuitsland heerste een langdurige droogte. De verschijning van een komeet werd als een slecht voorteken geduid, waarna tien jaar van heksenhysterie volgden, van 1395 tot 1405. In de 15e eeuw ging de heksenjacht door, en volgens de inquisiteur Heinrich Kramer uit Keulen kon er nog wel een tandje bij. In 1485 maakte hij zich zo boos over de slappe rechters dat hij zelf een kruistocht tegen heksen begon.

Het grootste heksenproces van de Lage Landen vond in 1613 en 1614 plaats in Roermond, dat bij de Zuidelijke Nederlanden hoorde. Er werden zo’n 60 vermeende heksen ter dood gebracht. In 1614 werden de Roermondse zussen Alheidt en Merie Werners gearresteerd omdat ze heksensabbats zouden hebben bijgewoond. Merie was zelfs de koningin van de heksen, zo luidde de aanklacht. Beiden moesten het met de dood bekopen. In de Republiek in het noorden werd de laatste heks in 1610 terechtgesteld, maar in het Zuiden gingen de vervolgingen nog een tijdje door.

Historia 1 • 2018

63

HEKSENPROCESSEN

De Franse heksenjager Henry Boguet beweerde dat er in heel Europa 1,8 miljoen heksen zaten. Ze waren ‘overal, als wormen in een tuin’. In 1569 publiceerde de Frankfurtse uitgever Sigmund Feyerabend het werk Theatrum diabolorum, dat alle snode plannen van de duivel opsomde. Volgens Feyerabend telde Europa 26 miljoen heksen. Dat getal had hij uit zijn duim gezogen, maar het joeg de mensen de stuipen op het lijf. In 1580 brak de ergste heksenhysterie tot dan toe uit. In het westen van Duitsland kwamen duizenden mensen op de brandstapel.

Volksgericht hangt heksen op Met name in het gebied ten zuiden van Keulen was het bar en boos. Een van de dorpen daar werd vrijwel uitgemoord. Uit 37 huishoudens werden 32 vrouwen en 15 mannen verbrand, terwijl er acht mensen wisten te ontkomen. Hele gemeenschappen werden weggevaagd vanwege een gebrek aan vrouwen. ‘Met deze snelheid zijn er weldra geen vrouwen meer in de stad,’ klaagde het bestuur van Rottenburg in 1585 nadat er 20 vrouwen op de brandstapel waren gegaan wegens hekserij.

Heksen stijgen op met vliegzalf

GETTY IMAGES

Rond midzomer verzamelden heksen volgens het bijgeloof kruiden en bessen in de natuur. In deze tijd van het jaar was de dauw magisch, waardoor het effect van de ingrediënten van zalfjes en elixers versterkt werd. Een belangrijk brouwsel was ‘vliegzalf’, die heksen in staat stelde op te stijgen. Deze zalf wordt genoemd in een boek van de Duitse arts Johannes Hartlieb uit 1456. Een mengsel van

planten moest worden gekookt in het vet van een boreling, maar het precieze recept verschilde van heks tot heks. De zalf werd onder de oksels of op de bezemsteel gesmeerd of ingebracht in de vagina of anus van de heks. Heksen zouden met een bezemsteel een vliegzalf in hun vagina inbrengen.

HONINGBIJ

Heksen zijn dol op bijen en hun was. Volgens het volksgeloof gebruiken ze bijenwas bij het uitoefenen van zwarte magie.

SHUTTERSTOCK

Frankrijk en Duitsland, en vooral op het platteland en in onrustige gebieden. De provincie Béarn was het middelpunt van een twist tussen Spanje en Frankrijk. Als de inwoners zich onveilig voelden, kon één slechte oogst voldoende zijn om een heksenwaan te ontketenen. Heksen kregen de schuld van overstromingen of juist van lange tijden van droogte. De vrees voor duivelskunsten ging zo ver dat zelfs de kerkscheuring die na de reformatie van Maarten Luther in 1517 ontstond er geen einde aan maakte. In de landen die met de katholieke kerk braken was geen inquisitie meer, maar het geloof dat er overal kwaadaardige heksen rondliepen, bleef bestaan. In Engeland nam het parlement in 1563 een wet aan tegen ‘bezweringen, betoveringen en hekserij’, waarin bepaald werd: ‘Wie het kwaad of boze geesten oproept of toverkunst bedrijft met behulp van formules, amuletten of andersoortige magie, zal een pijnlijke dood sterven gelijk een misdadiger.’ Toen de wet op de hekserij in werking was getreden, werden Engelse heksen niet meer verbrand, maar opgehangen, net als gewone criminelen. Heksenvervolgers hadden genoeg te doen. De Franse koning Karel IX was onthutst toen een heks in 1571 verklapte dat er 300.000 collega’s in het land waren.

HEKSENDIEREN

De mensen bleven overal heksen zien. Als de overheid te traag was, namen de burgers het recht in eigen hand. Zo hing een menigte in de Noord-Franse streek Champagne 50 vermeende heksen op voordat de aartsbisschop van Reims het volk tot bedaren wist te brengen. De vrees werd gevoed door pamfletten met tekeningen van heksen die hagelbuien veroorzaakten en koeien dood neer lieten vallen. Tijdens een groot proces in 1590 en 1591 in Schotland werden 300 mensen aangeklaagd. En de Franse jurist en heksenjager Nicholas Rémy kende ‘900 ernstige aanklachten’ tegen heksen, die allemaal ‘puur feitelijk’ waren, en geen ‘ingebeelde droom’. Naar eigen zeggen liet de gevreesde heksenjager tot zijn pensioen in 1592 ruim 800 vrouwen verbranden. Zo’n hoog aantal was niet ongewoon: ‘Een rechter moet alle middelen inzetten die hij kan bedenken om de waarheid af te dwingen,’ schreef de Franse jurist Jean Bodin, een tijdgenoot van Rémy. Een van deze middelen waren duimschroeven, die om de vingers van een verdachte werden geklemd en net zo lang aangedraaid tot het bot brak. Ook waren er houten laarzen met spijkers aan de binnenkant, en in de wipgalg werd de vermeende heks vastgebonden en via een touw aan de polsen opgehesen, zodat de schouders uit de kom schoten. Nadat hun botten waren gebroken, bekenden de meeste verdachten alles. Om de rechters te ontlasten gingen veel aangeklaagden zelfs rechtstreeks naar de martelkamer voor een snelle bekentenis.

Oma wordt verdacht van moord

INGREDIËNTEN nerend)

luci WOLFSKERS (hal vend) erdo MONNIKSKAP (v almerend) (k D PAPAVERZAA ) allucinerend DOORNAPPEL (h rend) al (h CHADE lucine TS H C A N TE R A ZW lucinerend) BILZEKRUID (hal es met een (slijmblaasj L E V N E D D PA e inhoud) hallucinerend end) RLING (verlamm E E H C S TE K LE V GE Y SGEBOREN BAB VET VAN EEN PA d) AM (euforiseren W Z N E EG LI V E D RO

Al die marteling – of het dreigen ermee – maakte de tongen los, en de rechtbankverslagen puilden uit van de bekentenissen. Zo ook in Denemarken, waar in 1612 12 vrouwen verbrand werden wegens hekserij, en in Zweden, waar talloze vrouwen bekenden ‘over berg en dal’ naar een heksensabbat gevlogen te zijn. In het Baskenland pakte de Spaanse inquisitie in diezelfde tijd zo’n 7000 vermeende heksen op. Er kwamen er een paar honderd op de brandstapel nadat ze

Mannen op de brandstapel 12.000 mannen zijn er terechtgesteld wegens hekserij. Het ging vooral om lieden met politieke ambities, maar de straf was precies dezelfde als die van hun vrouwelijke lotgenoten.

U

it de cijfers komt naar voren dat vrouwen het grootste risico liepen als heks berecht te worden, maar ook mannen werden wegens toverij vervolgd. De aanklachten waren echter verschillend: waar vrouwen hun buren in het verderf stortten omdat ze ruzie met hen hadden, sloten mannen een pact met de duivel om macht en politieke invloed te verkrijgen. Toen Jacobus VI van Schotland (1567-1625) in 1590 thuiskwam met zijn bruid, de Deense prinses Anne, was zijn schip bijna gezonken in een storm. De koning was ervan overtuigd dat er magie in het spel was en opende de jacht op heksen en tovenaars. Onder de verdachten waren de graaf van Bothwell en een onderwijzer, meester Fian. Samen met 200 anderen werden zij ervan beticht een pact met de duivel te hebben gesloten om de koning te vermoorden, waarna de graaf op de troon zou komen. Fian belandde in de martelkamer. Volgens een pamflet uit 1591 werd hij blootgesteld aan ‘de

zwaarste en gruwelijkste marteling op aarde, te weten de laarzen. Zijn benen werden gebroken en geplet, en zijn botten en vlees raakten dusdanig beschadigd dat bloed en merg er in grote hoeveelheden uitspoten.’ Het voorval in Schotland was niet uniek. In de Baltische landen, IJsland en Finland was het merendeel van de vermeende heksen zelfs man. Van oudsher waren magiërs in deze landen mannen, en zij werden dan ook vaak als heks gezien. In IJsland was 92 procent van de berechte heksen tussen 1625 en 1685 man. Volgens historici was tot 25 procent van de 50.000 berechte Europese heksen van het mannelijk geslacht.

S VI JACOBUTL AND HO C S N A V

Na het voorval in de storm schreef Jacobus VI Daemonologie over toverij waarin hij redenen geeft om heksen te vervolgen.

IMAGESELECT & PRADO MUSEUM

De onderwijzer Fian bekende dat hij samen met 200 andere heksen om kerken had gedanst.

hadden bekend de duivel te hebben aanbeden. Op een gegeven moment werd het inquisiteur Alonso de Salazar Frías te gortig: ‘Wie zou de beweringen kunnen aanvaarden dat een persoon met 300 mijl per uur door de lucht kan vliegen en dat een vrouw door een gaatje kan kruipen waar nog geen vlieg doorheen past?’

De bezwaren die Frías uitte tegen beweringen dat heksen konden vliegen en als rook door kleine gaatjes konden, droegen bij aan het einde van de heksenjacht in het noorden van Spanje. Maar elders stak de hysterie juist de kop op, zoals in de jaren 1620 in het Steintal in de Elzas. Daar werd Catharina

Ringelspach, een weduwe, verdacht van kindermoord en hekserij. Op een avond had ze haar kleinzoon soep gegeven, die hij volgens het verslag ‘zonder moeite of misselijkheid’ naar binnen werkte. Later die avond klaagde de jongen over steken in zijn zij, maar ze bracht hem naar bed. ’s Ochtends was hij dood.

Historia 1 • 2018

65

HEKSENPROCESSEN Deze tekening van een heksensabbat werd in 1612 door de Poolse kunstenaar Jan Ziarnko uitgebracht.

WOLF

s het Volgen en f rijdt e bijgeloo an de rug v heks op e d naar een wolf e omm ig S . t sabba n e d kon heksen en wolf e in zelf ren. verande

SHUTTERSTOCK

HEKSENDIEREN

Toen artsen het lichaam onderzochten, stelden ze een gebroken nek vast. Onder de armen had de jongen onverklaarbare rode en blauwe plekken en op zijn rug zat een wond zo groot als een munt. De rechter wist wel hoe het zat: Catharina Ringelspach had hem vermoord. Als de weduwe beweerde onschuldig te zijn, zou de rechter ‘met marteling de waarheid uit haar halen’. Na een tijdje in de wipgalg gaf ze toe de duivel te hebben aangeroepen en haar kleinzoon te hebben vergiftigd. Het verslag vermeldt het vonnis niet, maar historici twijfelen er niet aan dat Catharina Ringelspach een pijnlijke dood stierf op de brandstapel.

Per bezemsteel naar het feest

De hele nacht dansen

Heksen vlogen op een bezem, een wolf of een geitachtig schepsel naar de sabbat.

Heksen en demonen dansten zonder kleren aan om de duivel te eren.

Brandstapels vreten hout

66

Historia 1 • 2018

Sabbat was duivels feest JAN ZIARNKO

De heksenwaan leek niet te stoppen. Alleen al in het westen van Duitsland werden begin 17e eeuw meer dan 1500 mensen verbrand, en in Würzburg in het midden van het land was het niet veel beter. Daar kwamen 1200 vrouwen en mannen op de brandstapel. Toen kardinaal Francesco Albizzi in 1636 van Rome naar Keulen reisde, zag hij hoe erg het was: ‘Een vreselijk gezicht. Buiten de muren van dorpen en steden stonden er talloze palen waaraan onfortuinlijke vrouwen waren vastgebonden om door de vlammen verteerd te worden,’ stond er in de beschrijving van de geestelijke. De hetze was zo hevig dat er een onverwacht probleem ontstond: een gebrek aan hout. Hele regio’s werden ontbost om aan hout voor de heksenbrandstapels te komen. In 1627 weigerden twee dorpen in de buurt van Keulen nog hout te leveren omdat de inwoners anders ’s winters in de kou zouden zitten. De oplossing bestond uit ‘brandhutten’, waarin meerdere heksen werden opgesloten voordat ze werden aangestoken. In 1645 sloeg de heksenkoorts over naar Engeland. De edelman Matthew Hopkins uit Essex verdacht een groep vrouwen ervan in de buurt van zijn huis

Met behulp van magie vlogen heksen naar het grote duivelsfeest: de sabbat. Daar aten ze kinderen, stuurden ze slecht weer op hun vijanden af en dansten ze naakt rond.

bijeen te komen om duivelse rituelen te verrichten. Hopkins liet hen veroordelen wegens hekserij en ging zichzelf daarna Witchfinder General noemen. De edelman kamde heel Essex uit op heksen, en naar eigen zeggen werd de zelfbenoemde heksenjager overladen met smeekbedes om hulp van dorpen

die last hadden van heksen. 100 mannen en vrouwen lieten het leven.

Heksenjacht stopt na kritiek Niet iedereen was te spreken over het werk van Hopkins: ‘Elke oude vrouw met een rimpelig gezicht en dikke wenkbrauwen is niet alleen verdacht, ze wordt

De duivel zelf zat op zijn troon en keek toe Veel heksen bekenden dat de duivel zich op het feest had laten zien als een grote, zwarte geit op een troon. De geit was een heidens symbool van kracht.

Eregasten zaten aan de zijde van de duivel Naast de duivel zaten uitverkoren heksen die hun trouw aan hem hadden bewezen met slechte daden, zoals de moord op een kind of het vergiftigen van een buurman.

Onschuldige zielen werden geofferd De duivel en zijn volgers offerden het liefst kinderen, die een pure en sterke ziel hadden.

Gebakken baby op tafel Heksen en demonen deden zich tegoed aan gekookte en gebraden kinderen.

Toverdrankjes zaaiden onheil Heksen bereidden giftige brouwsels in ketels en pannen. Daarmee veroorzaakten ze slecht weer en verspreidden ze ziekten.

bestempeld tot heks,’ merkte predikant John Gaule sceptisch op. Er was steeds meer kritiek te horen op de zwakke bewijzen en de ‘afschuwelijke marteling’ zoals de Duitse theologieprofessor Friedrich Spee het noemde. In 1705 schreef de jurist Christian Thomasius uit Halle dat marteling moest

worden afgeschaft. De praktijk was niet in de geest van de Heilige Schrift. Uiteindelijk verdween marteling als onderdeel van de rechtspraak – al vanaf 1709 in Schotland en als laatste in 1788 in Frankrijk. Zonder de mogelijkheid om bekentenissen af te dwingen, daalde het aantal zaken tegen heksen gestaag.

De laatste officiële heksenverbranding van Europa vond in 1782 in Zwitserland plaats. Toen stond de teller op 50.000 verbrande vrouwen en mannen. MEER OVER DE HEKSENVERVOLGINGEN Brian P. Levack: The Witch-Hunt in Early Modern Europe, Routledge, 2015 Robin Briggs: Heksenwaan, Agora, 2002

Historia 1 • 2018

67

Ron

m. do ..

H K 

   :

De Aziatische Nelson

AKG IMAGES

Admiraal Yi was nooit formeel opgeleid als zeeman, maar bleek een natuurtalent toen hij het opnam tegen de invasievloten uit Japan. Hij schreef in de jaren 1590 een reeks overwinningen op zijn naam, en wordt daarom door historici wel vergeleken met de beroemde Brit Lord Nelson. In de Slag bij Myeongnyang in 1597 koos Yi de aanval, al stonden zijn 13 schepen tegenover 30 Japanse. Hij behaalde een klinkende overwinning, en de vijand verloor al zijn schepen.

Gepantserd dak Dankzij een mozaïek van ijzeren platen kon de vijand het schip niet enteren, wat een geliefde tactiek was van de Japanse samoerai. Het pantser was voorzien van ijzeren punten.

SOL90

Drakenkop Op alle Koreaanse schildpadschepen prijkte een angstaanjagende drakenkop.

SOL

90

Kanonnen Het Koreaanse geschut had een kaliber van 50 tot 130 millimeter.

Japan was uit op Korea

e  

2e  



1592: 160.000 Japanners landen, maar worden na een tijdje verdreven door Chinezen en Koreanen.

1597: Een nieuw Japans leger van 120.000 man verovert veel terrein, maar dat gaat snel weer verloren.

1598: Na een bloedige zeeslag waarin de Japanse vloot zware verliezen lijdt, druipt het invasieleger af.

Zeil Het zeil werd alleen tijdens het varen gebruikt. Voor een zeeslag werd het gestreken.

Schild hield vijand tegen Ver voordat de Europeanen hun schepen van een pantser gingen voorzien, werden de Koreaanse kusten verdedigd door vaartuigen die bedekt waren met ijzeren platen. Japanse invasievloten waren kansloos tegenover de dodelijke schildpadschepen. DOOR ESBEN MØNSTER-KJÆR

Het schildpadschip in cijfers

Planken De stevige romp was gemaakt van planken die van voor- naar achtersteven liepen.

Lengte: Breedte: Hoogte:

37 m 8,2 m 6,8 m

Riemen: 6 à 8 per kant Kanonnen: 24 tot 36 Bemanning: 150

Koreanen schoten met pijlen De Chinezen hadden de Koreanen geleerd hoe ze kanonnen konden bouwen, maar al snel overtrof de leerling de meester. Vanaf de 15e eeuw waren Koreaanse schepen tot de tanden bewapend. De kanonnen brachten Japanse vaartuigen tot zinken voordat de samoerai in actie konden komen. Het geschut kon kogels afvuren, maar vaak schoten de Koreanen met grote pijlen, die heel ver reikten en brand veroorzaakten. Het ijzeren kanon werd op zijn plaats gehouden met dikke touwen.

Stuurvin

OSPREY PUBLISHING

De houten pijl had een ijzeren punt en stuurvinnen. Hij werd in brandbare vloeistof gedrenkt en aangestoken voor het afschieten. De affuit stond op wielen, waardoor het kanon achteruitgereden kon worden om het te herladen.

CLAUS LUNAU/HISTORIA

1859

Als reactie op de steeds verwoestender kanonnen bouwt Frankrijk in 1859 het oorlogsschip Gloire, dat als eerste bekleed is met ijzeren platen. Een jaar later laten de Britten de Warrior te water, die geheel van metaal is gemaakt.

M. EVANS/SCANPIX

Aziatisch roeien Koreaanse roeiers dreven het schip niet aan met lange slagen, zoals in Europa, maar door de riemen, die grote bladen hadden, op en neer te bewegen. Deze techniek heet yuloh.

Europeanen voorzagen hun schepen van ijzer

Zo werkt een yuloh-riem: youtube.com/watch?v=3kFqV52TRmo Historia 1 • 2018

69

HET OUDE EGYPTE De scarabee was ook een heilig dier in Egypte. De kat stond voor vruchtbaarheid, de mestkever voor wedergeboorte.

Kattenogen fascineerden de Egyptenaren, en veel vrouwen probeerden hun ogen met make-up op die van een kat te doen lijken.

Archeologen hebben in Egypte duizenden kattenbeelden gevonden, veelal van de kattengodin Bastet. SHUTTERSTOCK

Egyptische kattenbeelden droegen vaak sieraden, en alle Egyptenaren wilden de mooiste kat van de buurt hebben.

Kat zat aan tafel bij de farao De kat stond in het oude Egypte in hoger aanzien dan welk ander dier ook. De heilige viervoeter werd aanbeden door zijn eigenaar en gemummificeerd als hij stierf. En als een buitenlander een Egyptische kat gestolen had, stuurde de farao een leger om die terug te halen.

70

Historia 1 • 2018

DOOR ELSE CHRISTENSEN

M

Dier beschermde het huis

Egypte heeft rattenvangers nodig De liefde tussen de Egyptenaren en hun katten was in de tijd van Ptolemaeus al duizenden jaren oud. In Mostagedda in het midden van Egypte zijn de resten van een kat gevonden die samen met een man is begraven. Wetenschappers hebben vastgesteld dat de begrafenis

weg. Het dier zorgde goed voor vrouwen en kinderen en bewaarde hun intiemste geheimen. Ook de farao kreeg hulp van de kat. Op inscripties werd de kattengodin Bastet voorgesteld als verpleegster van de farao en beschermvrouwe van de dode.

VOORSPELLINGEN De duiding van dromen was belangrijk in Egypte, en katten waren een gunstig teken. Wie in zijn slaap een grote kat zag, kon een rijke oogst tegemoet zien.

Historia 1 • 2018

71

SHUTTERSTOCK

rond 4000 v.Chr. plaatsvond en dat de isschien werd het EGYPTE/CA. 2000 V.CHR. kat waarschijnlijk een huisdier was. ongeluk veroorzaakt De innige band tussen mens en kat lag door een onhandige De Egyptenaren voor de hand. In deze tijd verruilden de bocht van een menner beheersen de Nijl al Egyptenaren hun nomadische leefstijl die de weg kwijt was duizend jaar, maar voor een bestaan als boeren langs de in de kronkelige straten van Alexandrië. BUBASTIS het rijk heeft last Nijl. Granen waren van levensbelang Niemand wist precies hoe het gegaan EGYPTE van ratten die de voor de bevolking, en de gewassen die was, maar één ding stond vast: de kat die graanvoorraad de boeren verbouwden, vormden de was aangereden, was dood. aanvreten. Omdat basis voor de welstand van Egypte, dat Nu eiste een woedende menigte katten dat probleem uitgroeide tot de graanschuur van het wraak. Dat de aangewezen schuldige oplossen, worden ze hele Middellandse Zeegebied. een afgezant van het machtige Rome aanbeden als goddelijke wezens. Het graan werd ook letterlijk in grote was, een diplomaat dus, deed voor de schuren bewaard, maar daar was het erg Egyptenaren niet ter zake. Voor het huis kwetsbaar. Muizen en ratten aten hun waar de Romein zich verschanst had, zag buikje rond en vervuilden het graan met het zwart van de mensen. Ambtenaren De relatie tussen mens en kat werd hun poep. Mensen van de farao kwamen steeds inniger, en vanaf ongeveer 2000 ‘Er wordt meer wijn konden maar weinig toegesneld om de v.Chr. zien archeologen een opvallende boel te sussen, maar gedronken dan in de rest doen om de knaag- stijging van het aantal afbeeldingen van dieren, die door het dat was vergeefs. katten in het oude Egypte. Daaruit convan het jaar bij elkaar.’ kleinste kiertje konDe wraakzuchtige cluderen ze dat de kat op dat moment de menigte drong de De Griekse historicus Herodotus over het feest ter den kruipen, tegen status van een godheid kreeg. ere van kattengodin Bastet, ca. 440 v.Chr. te houden. Maar woning binnen en toen ontdekten de Egyptenaren een dier sleepte de man naar buiten. Schreeuwend Huisdieren op een voetstuk geplaatst dat wel raad wist met het ongedierte. en spartelend ging hij hetzelfde lot tegeVan nature beschikken katten over een Katten vingen muizen en ratten en moet als de kat die hij misschien, of groot aanpassingsvermogen, en binnen beschermden zo de graanvoorraad. De misschien niet, had doodgereden. de kortste keren woonden de dieren in boeren toonden hun dankbaarheid door Dit verhaal is opgeschreven door de de huizen van de mensen. Ze rekenden stukjes brood of vis neer te leggen voor Griekse historicus Diodorus Siculus en niet alleen af met muizen en ratten, de katten, zodat ze het gebied nooit zouspeelt zich af in 59 v.Chr. in de hoofdmaar ook met cobra’s en adders. In ruil den verlaten wegens voedselschaarste. stad van Egypte. Het voorval kwam de daarvoor kregen ze een dak boven hun Egyptische farao, Ptolemaeus XII, slecht uit. Zijn rijk was geen zelfstandige staat meer, maar moest dansen naar het pijpen van Rome, dat hard op weg was de grootmacht van het Middellandse Zeegebied te worden. De farao’s regeerden bij de Volgens de Egyptenaren hielp de kat vrouwen mooi te worden en zwanger gratie van Rome, en alleen dankzij 20 te raken. En zelfs de farao was blij als hij een kat had gezien in een droom. jaar van vleierij en omkoping erkenden de Romeinen Ptolemaeus’ gezag. De farao had de diplomaat met open VRUCHTBAARHEID De GENEZING Lichaamsdelen en armen ontvangen, en het sterfgeval deed kattengodin Bastet werd uitscheidingen van de kat bezaten de betrekkingen bepaald geen goed. vooral met vruchtbaarheid geneeskrachtige eigenschappen. Zo De reactie van de menigte op de aanin verband gebracht. Als kon de placenta van een kat blik van de dode kat kwam echter niet een vrouw zwanger wilde voorkomen dat het haar grijs werd, uit de lucht vallen. Egyptenaren waren worden, droeg ze een amulet en de moedermelk van de kat hielp dol op hun katten, en in heel het land tegen brandwonden. met een afbeelding van Bastet stonden monumenten voor het dier. met kittens. Het aantal jonge katjes Bovendien was de wet helder: wie een stond voor het aantal kinderen. SEKSUALITEIT Dankzij zijn kat doodt, moet boeten met zijn eigen lenige lijf werd de kat een leven. Zo’n verschrikkelijke daad moest symbool van de vrouwelijke BESCHERMING Als worden vergolden, ook al was de dader seksualiteit. Egyptische er een kat in huis was, een afgezant van een wereldmacht die vrouwen konden Bastet aanbidden als ze bleven boze geesten Egypte maar beter te vriend kon houden. begeerlijker wilden worden. en andere gevaren

HET OUDE EGYPTE

hoofd en waren hun jongen beschermd tegen roofvogels en jakhalzen. In Egypte werden ook honden en aapjes gehouden, maar de kat was de lieveling. Egyptische huiskatten stamden af van twee soorten wilde katten: de moeraskat, die in drassige gebieden met dichte begroeiing leefde, en de wilde kat, die vooral door de woestijn zwierf. De wilde kat was kleiner en minder gespierd dan de moeraskat, en had een langere staart en een kleuriger vacht. Bovendien was hij minder agressief en daardoor geschikter als huiskat, en de Egyptische kattenfokkers selecteerden bewust op deze gunstige eigenschappen. In een paar eeuwen werd de kat leniger en vriendelijker voor mensen. Rijke families wedijverden om wie de mooiste katten had. Ze fokten ze zelf en gaven ze uitsluitend het beste voer. De katten werden overladen met lekkernijen en kregen zelfs sieraden van goud en edelstenen, zoals oorbellen. Miut, het

Egyptische woord voor een poes, werd ook een populaire naam voor meisjes. Dankzij grafschilderingen weten egyptologen dat sommige kattenbaasjes hun dieren zelfs trainden om samen met hen te jagen. De katten hielpen de jager door vogels of andere dieren die met een pijl of werpspeer waren geveld, op te halen – nu een typisch hondenklusje.

Egyptenaren aanbidden kattengodin Rijke en arme Egyptenaren begonnen de kat in verband te brengen met de goden. Ze geloofden dat alles op aarde rechtstreeks in contact stond met de wereld van de goden, en de kat werd het aardse symbool van de zonnegod Ra. In een papyrus die de 75 namen van de zonnegod opsomt, wordt Ra aangeduid als Miuty, een kattengod die Ra’s vijanden in de gaten houdt, en als Miu Oa, de grote kater. Op een van de drie sarcofagen die de mummie van de kindkoning Toetanchamon in de Vallei der

Egyptische katten eindigden als mest In Egypte waren hele begraafplaatsen vol gemummificeerde katten, en archeologen verkochten duizenden kattenlijken voor bemesting.

I

n Egypte werden allerlei dieren gemummificeerd, en katten spanden de kroon. Na de balseming werden de

dieren te ruste gelegd met hun eigenaar of op speciale begraafplaatsen in het hele land. Op één begraafplaats bij Bubastis, het middelpunt van de kattencultus, werden in de 19e eeuw meer dan 180.000 kattenmummies gevonden. Die werden naar Engeland verscheept, waar de velden ermee bemest werden. In het oude Egypte zijn waarschijnlijk miljoenen katten begraven. Een deel van de gevonden katten is verrassend jong – nog geen jaar – en is door wurging om het leven gekomen. Mogelijk zijn ze gedood door pelgrims die hun vroomheid wilden bewijzen door de mummificering te bekostigen. De pelgrims kochten de dieren bij kattenwinkels dicht bij de tempel. Op deze manier werd het bestand opgeschoond en kwamen de Egyptenaren van katers af die overbodig waren bij het fokken. Deze kattenmoord zou aanvaardbaar geweest zijn omdat de dieren het eeuwige leven kregen door de mummificering.

SHUTTERSTOCK

72

Historia 1 • 2018

Koningen bevatten, staat bovendien een afbeelding van Ra met een kattenkop. In de godenwereld werd de kat echter vooral in verband gebracht met Bastet, een dochter van Ra. Zij werd afgebeeld als een kat of als een vrouw met de kop van een kat en was de godin van muziek, dans en vruchtbaarheid. Katten waren incarnaties van Bastet, en wie er een belaagde, viel dus een godin lastig. Bastet woonde in de stad Bubastis in het noorden van Egypte, waar een cultus rond de kattengodin ontstond. Toen farao Sjosjenq in de 10e eeuw v.Chr. van Bubastis zijn hoofdstad maakte, kreeg de kattencultus een impuls en werd Bastet een van de meest aanbeden goden van het rijk. In de stad stond een sierlijke tempel van rood graniet voor de godin, met op de binnenplaats een imposant beeld van haar. De aanblik van de tempel en het beeld maakte een grote indruk op de Griekse geschiedschrijver Herodotus: ‘De tempel is niet zo groot als die in andere steden, maar niets is zo strelend voor het oog als deze,’ schreef de Griek rond 440 v.Chr. in zijn werk Historiën. Herodotus was ook getuige van het grote festijn dat elk jaar ter ere van Bastet gehouden werd in Bubastis. Onder begeleiding van muziek kwamen de burgers aangevaren over de Nijl, en in de stad was een groot feest waar de kattengodin geëerd werd met dans en giften van melk, parfum, goud en edelstenen. Bastet werd vooral in het zonnetje gezet als godin voor vrouwen en vruchtbaarheid. De vrouwen waren vrijer dan anders, en volgens Herodotus ‘dansten ze, terwijl ze beseften wat ze onder hun rok hadden’. Het was een van de grootste religieuze feesten van Egypte, en Herodotus meldt dat er meer wijn werd gedronken dan in de rest van het jaar bij elkaar. Volgens de historicus namen 700.000 vrouwen en mannen deel aan het feest – een indrukwekkend aantal als je bedenkt dat Egypte 4 miljoen inwoners had.

Huisdieren dineren met de farao Katten waren niet alleen belangrijk voor gewone Egyptenaren, maar ook voor de farao. De dieren genoten zijn persoonlijke bescherming, en naar verluidt waren sommige farao’s zo verzot op hun huisdieren dat ze aan tafel mochten zitten en van hun eigen bord aten. De farao garandeerde de veiligheid van katten en legde de doodstraf op aan eenieder die er een had gedood. Deze straf werd ook voltrokken als er een kat bij een ongeluk was omgekomen, waardoor de Egyptenaren zich doorgaans zo snel

PAUL-MARIE LENOIR/CREATIVE COMMONS

mogelijk uit de voeten maakten als ze een dode kat op hun pad aantroffen. Katten waren zo belangrijk dat als er een huis in brand stond, eerst de katten werden gered en daarna het vuur werd geblust, zo vertelt Herodotus. Als er onverhoopt toch een kat omkwam, dan werd hij gemummificeerd en begraven met muizen en andere lekkernijen waar hij in het dodenrijk van kon smullen. De eigenaar rouwde alsof hij een familielid verloren had en schoor soms zijn wenkbrauwen af als teken van verdriet.

De Perzen bestookten de Egyptenaren met katten – de grootst mogelijke heiligschennis.

Smokkelaars stelen heilige dieren Egypte was in de ban van de kat, en dat had ook gevolgen voor het buitenland. Omdat katten heilig waren, wilden de Egyptenaren ze voor zichzelf houden. Export was dan ook streng verboden. Fenicische kooplui verborgen ze echter soms in het laadruim van hun schepen die de Middellandse Zee overstaken. Katten waren al eeuwen bekend in het oostelijke Middellandse Zeegebied en Turkije, en Egyptische exemplaren waren beroemd om hun schoonheid en vriendelijke aard. Al snel ontstond er een netwerk van smokkelaars dat katten naar het Italiaans Schiereiland en de eilanden in de Middellandse Zee bracht. De farao riep een speciale eenheid in het leven om het smokkelnetwerk op te rollen. Er moest een einde komen aan de export en alle katten die in den vreemde hadden en maakte daar handig gebruik waren, moesten naar huis komen. van, aldus de Macedonische historicus Hoeveel katten deze eenheid wist te Polyaenus. Vóór de veldslag vingen de repatriëren, is niet bekend, maar uit een Perzische troepen duizenden katten, die officieel document uit 450 v.Chr. blijkt ze vervolgens loslieten. Bij de aanblik dat ten minste van zo veel katten in één geval het die alle kanten op ‘Wanneer de Egyptenaren leger werd ingeraakten op campagne zijn in een ander stoven, zet om geroofde de Egyptenaren land, kopen ze katten terug.’ katten terug te in paniek, want halen. ze waren bang De geschiedschrijver Diodorus, ca. 35 v.Chr. ‘Wanneer de dat de heilige Egyptenaren op campagne zijn in een dieren iets zou overkomen. Mogelijk ander land, kopen ze katten terug met hadden de Perzen zelfs levende katten losgeld. Dit gebeurt ook als de soldaten op hun schilden gebonden om te voorweinig geld hebben,’ zo meldt de gekomen dat de Egyptenaren hen zouden schiedschrijver Diodorus. aanvallen. Of dat nu waar is of niet, de kattentactiek werkte uitstekend. ‘De Egyptenaren staakten meteen hun Kattenwaan wordt Egypte fataal operatie uit vrees de dieren, waaraan ze Egypte betaalde een hoge prijs voor de zo veel waarde hechtten, letsel toe te kattenliefde toen de Perzische koning brengen,’ schreef Polyaenus. Cambyses II in 525 v.Chr. zijn rijk wilde Na deze nederlaag werd Egypte onder uitbreiden en Egypte binnenviel. de voet gelopen door de Perzen, die er Om dat land te bereiken, moest hij via 200 jaar de scepter zwaaiden. Naar verPelusium aan de oostkant van de Nijlluidt gooide de Perzische koning na de delta. Dat was een strategische plaats die veldslag breed grijnzend katten naar de de Egyptenaren tegen elke prijs wilden hoofden van de verslagen Egyptenaren. verdedigen. Cambyses wist echter dat Er sneuvelden wel 50.000 Egyptische de Egyptenaren een zwak voor katten

soldaten, terwijl de Perzen maar 7000 man verloren. Ruim 100 jaar later was het slagveld nog bezaaid met schedels. Later werd de voormalige grootmacht ook door andere rijken veroverd, maar niets, zelfs niet het lynchen van de Romeinse diplomaat onder Ptolemaeus XII, kon een einde maken aan de liefde van de Egyptenaren voor de kat. Pas 900 jaar na de nederlaag tegen de Perzen ebde de kattencultus langzaam weg. Egypte was op dat moment onderdeel van het christelijke Rome, dat het aanbidden van dieren als heidense afgoderij beschouwde. In 392 n.Chr. verbood keizer Theodosius I met een decreet het vereren van de godin Bastet. De kat verdween echter nooit uit de Egyptische huizen, en ook vandaag de dag jagen er in de steden talloze wilde katten op ratten. Ook onder de islam genieten ze respect: het lievelingsdier van de profeet Mohammed zou een kat geweest zijn. Al 6000 jaar is de kat dus de beste vriend van de Egyptenaren. MEER OVER EGYPTISCHE KATTEN Jaromír Málek: The Cat in Ancient Egypt, British Museum Press, 2016 Neal Spencer: The GayerAnderson Cat, British Museum Press, 2007

Historia 1 • 2018

73

DOOR ANDREAS JENSEN

t a d n e reden Watergate aan het licht kwam In 1972 drongen vijf mannen het hoofdkwartier van de Democraten in het Watergategebouw in Washington D.C. binnen om afluisterapparatuur te plaatsen. Uit geheime opnamen en de informatie van een klokkenluider bleek dat de inbrekers banden hadden met het Witte Huis. Het werd een enorm schandaal, dat er uiteindelijk toe leidde dat president Richard Nixon moest aftreden.

Tape verraadde inbrekers

SHUTTERSTOCK

Toen vijf mannen in juni 1972 inbraken in het Watergate-complex in Washington D.C., waar de Democratische Partij huisde, om er afluisterapparatuur te verbergen, plakten ze de sloten af met tape om de deuren open te houden. Nachtwaker Frank Mills zag de tape en volgde het spoor naar de parkeergarage. Daar werden ze opgepakt.

Richard Nixon was de enige president in de Amerikaanse geschiedenis die zich genoodzaakt zag af te treden. GETTY IMAGES

74

Historia 1 • 2018

FBI-hoofd voerde de pers Het Watergateschandaal, zoals de pers de zaak al snel noemde, was een sensatie. Het verhaal werd nog sappiger doordat een klokkenluider met de codenaam Deep Throat voortdurend de theorie van de journalisten bevestigde dat het Witte Huis er iets mee te maken had. 33 jaar lang was de identiteit van Deep Throat een raadsel, maar in 2005 maakte hij zichzelf bekend als ex-FBI-onderdirecteur Mark Felt.

Adviseur getuigde tegen president Nixons juridische adviseur John Dean was een loyale medewerker van de president en had zijn best gedaan om Watergate onder de pet te houden. Maar op 30 april 1973 ontsloeg Nixon Dean, en nog geen twee maanden later was de voormalige adviseur kroongetuige tijdens de eerste hoorzittingen over de inbraak. Uiteindelijk beschuldigde Dean president Nixon en diens staf van ‘criminele activiteiten’.

Journalisten beten zich vast in de zaak Wat op papier een eenvoudige inbraak leek, maakte uiteindelijk van de Washington Post-verslaggevers Bob Woodward en Carl Bernstein de bekendste journalisten van de VS. Twee jaar lang zocht het duo naar een link tussen de inbraak en de regering-Nixon. De bewindslieden ontkenden alles wat de journalisten schreven, maar het graafwerk van de twee kostte Richard Nixon uiteindelijk zijn politieke carrière en het presidentschap. GETTY IMAGES

Bernstein en Woodward hadden een lijntje met de klokkenluider Deep Throat.

Anderhalf jaar zat Dean in een getuigenbeschermingsprogramma.

Poging tot ontslag liep mis Tijdens de hoorzittingen meldden getuigen dat Nixon in het geheim zijn gesprekken in het Witte Huis had opgenomen. De onafhankelijke aanklager die het onderzoek leidde, Archibald Cox, verzocht Nixon om de opnamen. Uit wanhoop droeg de president in oktober 1973 zijn minister van justitie op Cox te ontslaan, maar dat werkte averechts, want de minister trad uit protest af.

CREATIVE COMMONS

Bandopname was doodsteek President Nixon weigerde lange tijd zijn geluidsopnamen af te staan. Pas in juli 1974, na een jaar van juridisch getouwtrek, verplichtte het Hooggerechtshof hem ertoe. Twee weken later trad hij af als president van de Verenigde Staten. Later bleek uit de in het geheim gemaakte opnamen dat Nixon zes dagen na de inbraak in het Watergatecomplex zijn stafchef Bob Haldeman had opgedragen om het onderzoek van de FBI naar de zaak de nek om te draaien. Of Nixon persoonlijk bij de inbraak was betrokken, is nooit opgehelderd.

LEES OOK Barry Sussman: The Great Cover-Up: Nixon and the Scandal of Watergate, New York, 1974

Nixons eigen geluidsopnamen kostten hem de kop.

Historia 1 • 2018

75

SCHEEPVAART

Piraten met jurken aan en matrozen in vermomming:

Help, vrouw aan boord! De woeste baren werden gedomineerd door mannen, die de gevaren van de zeven zeeën trotseerden en in ieder stadje een ander schatje hadden. Maar het meisje stond niet altijd op de kade te wachten. In de loop van de geschiedenis zijn er ook veel vrouwen de zee op gegaan, op de vlucht voor armoede of op zoek naar avontuur.

De vier rollen aan boord MATROOS Vrouwen dienden op schepen in een matrozenpak en onder de naam van een man.

PIRAAT Een aantal succesvolle, beroemde piraten was vrouw. Sommige schopten het zelfs tot kapitein.

SEKSSLAVIN In de

ECHTGENOTE

oorlog werden vrouwen gevangengenomen om de bemanning te bevredigen.

Kapiteins en andere officieren mochten hun vrouw meenemen op lange reizen.

Rachel en George Wall deden alsof ze op zee in nood waren en beroofden iedereen die hen probeerde te helpen. JEAN LEON GEROME FERRIS/LOC & SHUTTERSTOCK

76

Historia 1 • 2018

DOOR BJØRN BOJESEN

H

et ging er vrolijk aan toe in de havenkroegen van Belfast op deze nazomeravond in 1832. De reis vanuit het Noord-Engelse Whitehaven had de bemanning van het koopvaardijschip de Charlotte dorstig gemaakt. En het bleef niet bij één glas. In de loop van de nacht troffen agenten een matroos aan voor het café. Ze hesen hem overeind – en ontdekten tot hun stomme verbazing dat het een jonge vrouw was in een versleten matrozenpak. Toen de vrouw haar roes uitgeslapen had, vertelde ze haar verhaal. Ze heette Betty Wilson, was een 18-jarige wees en had in een herberg in de buurt gewoond, tot op een dag al haar spullen waren gestolen. Het droeve lot maakte haar tot een dief en zou haar toekomst bepalen. Ze pikte de plunjezak van een matroos en trok zijn kleren aan. Toen was ze naar de haven gegaan om onder de naam James Wilson aan te monsteren op een schip. De stuurman van de Charlotte had haar aangenomen zonder iets in de gaten te hebben, en de afgelopen weken had ze

op het schip gewerkt, dat heen en weer voer tussen Whitehaven en Belfast. De agenten waren zo geraakt door Betty’s verhaal dat ze geld inzamelden om een jurk voor haar te kopen, zodat ze haar leven op de wal kon voortzetten. Het verhaal vertelt niet hoe het Betty Wilson sindsdien is vergaan, maar het zou goed kunnen dat ze zo snel mogelijk weer een schip opzocht. Want de zee was voor arme vrouwen een kans om de wereld te zien, wat geld te verdienen en elke dag iets te eten te krijgen.

Nonnen worden in zee gegooid In de 18e en het begin van de 19e eeuw werkte er op de grote zeilschepen een onbekend aantal vrouwen – vermomd als man. Ze konden zo overtuigend zijn dat het jaren duurde voor de mannelijke matrozen hun immer gladgeschoren collega’s met argwaan gingen bekijken. Hoogstwaarschijnlijk voeren er veel meer vrouwen tussen de continenten heen en weer dan de bijna 35 die door historici zijn geïdentificeerd via kranten en logboeken. Kapiteins zagen echter LOOK AND LEARN/BRIDGEMAN

Gevangene herovert schip Een slimme stuurmansvrouw dronk tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog haar bewakers onder tafel en bracht haar mans schip in veiligheid. Het schip J.P. Ellicott van de Noordelijke Staten werd in 1863, in de Amerikaanse Burgeroorlog, veroverd door het Zuidelijke schip CSS Retribution. Op de vrouw van de stuurman na werd de hele bemanning op de CSS Retribution gevangengezet. De twee Zuidelijke mannen die samen met vijf zwarte matrozen de J.P. Ellicott overnamen, begonnen de stuurmansvrouw meteen seksuele avances te maken. Ze

wist de twee mannen echter zo dronken te voeren dat ze in slaap vielen. Toen haalde ze de matrozen over de twee vast te binden en als haar bemanning verder te varen. Die nacht ging ze met de J.P. Ellicott helemaal naar de Deense kolonie St. Thomas, die het Noorden goedgezind was. Zodoende redde ze het schip van haar man, en in de kranten werd ze geprezen als de moedige ‘vrouw uit Maine’.

De kolonie St. Thomas ontving het schip J.P. Ellicott hartelijk toen een vrouw uit het Noorden er tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog mee kwam aanvaren.

Historia 1 • 2018

77

LOOK AND LEARN/BRIDGEMAN

SCHEEPVAART

Zeegoden hadden hekel aan varende vrouwen ...

niets in vrouwen aan boord, en volgens het bijgeloof waren ze een groot gevaar. Een vrouw aan boord zou namelijk ongeluk brengen en de woede van de zeegoden opwekken. Waarschijnlijk had dit ermee te maken dat hun aanwezigheid roeiers en zeelieden kon afleiden. De hysterie leidde ertoe dat vrouwen soms overboord werden gegooid. In 1379 waren de Engelse ridder sir John Arundel en zijn soldaten per schip op weg van Engeland naar Bretagne in Frankrijk, toen er bij Cornwall een storm opstak. Aan boord waren nonnen, die de soldaten als seksslavinnen hadden ontvoerd. In paniek gooiden de mannen de nonnen over de reling in een poging de zee weer gunstig te stemmen.

Op een zeilschip kon het kleinste foutje fataal zijn. Daarom waren vrouwen, die de aandacht afleidden, niet welkom aan boord.

Vrouwen vermommen zich als man

De sirenen uit het verhaal over Odysseus staan voor het vermogen van vrouwen om zeelui af te leiden.

V

olgens oud zeemansbijgeloof bracht een vrouw aan boord ongeluk – ook al werden vrouwen al sinds de oudheid in verband gebracht met schepen en de zee. Zo voeren de Egyptenaren onder de bescherming van de godin Isis en doopte Columbus zijn schip Santa María in de hoop dat Maria hem zou helpen bij zijn reis over de Atlantische Oceaan. Toch ging het verhaal dat vrouwen aan boord de woede van de zeegoden wekten. Veel historici denken dat dit

bijgeloof ontstond doordat kapiteins vreesden dat hun aanwezigheid de zeelui zou afleiden van het werk en tot ruzie onder de mannen zou leiden. Op een zeilschip, waar het kleinste foutje bij het bedienen van zeilen en roer de dood kon betekenen, was geen plaats voor romantiek, lust en jaloezie. Die angst zie je terug in verhalen over mooie, rondborstige zeemeerminnen die de aandacht van zeelui vangen om ze mee de diepte in te trekken.

… maar blote borsten waren oké In 77 n.Chr. beweerde de Romeinse historicus Plinius de Oudere dat een naakte vrouw die ongesteld was magische krachten had: ze kon onweer en stormen afschrikken met haar lichaam. En ook als ze niet ongesteld was, zou een naakte vrouw een woelige zee kunnen kalmeren. Plinius’ idee komt voort uit het idee dat de golven zich zouden ‘schamen’ bij het zien van blote borsten. In de tijd van Plinius waren echter boegbeelden in de vorm van een man of dier gewild. Pas in de 19e eeuw werden vrouwelijke boegbeelden populair. De topless vrouw op de voorsteven kwam pas in de jaren 1870 in de mode; daarvoor waren boegbeelden meestal mannen of dieren. ROBIN STEVENS

Het bijgeloof weerhield vrouwen er niet van de zee op te gaan. Het verhaal over Betty Wilson laat zien hoe eenvoudig het voor een vrouw was om dienst te nemen op een schip. De jonge Betty kon haar vrouwelijke vormen makkelijk verhullen, want de toenmalige matrozenkleding bestond uit een wijde broek, een ruimvallend hemd, een jas en een sjaal. Vrouwen met een weelderige boezem bonden waarschijnlijk een doek om hun bovenlijf om hun borst platter te laten lijken. Andere vrouwelijke kenmerken, zoals lang haar en gebrek aan baardgroei, vormden zelden een probleem. Op de schepen werkten zowel langharige kerels met een staart als jonge ventjes met alleen nog dons op hun kin. Ook de stem was geen onoverkomelijk obstakel. Zo maakte de matroos Anne McLean haar lichte stem zwaarder door te roken en veel whisky en donker bier te drinken. Over het algemeen konden vrouwen dus opgaan in de massa. De bemanning ging zelden in bad en sliep meestal met de kleren aan. Historici vragen zich wel af hoe ze hun menstruatie verborgen hielden, aangezien de kooien maar zo’n 10 centimeter uit elkaar stonden. Mogelijk kwamen gonorroe en andere geslachtsziekten zo veel voor dat een matroos met een bloedvlek in zijn broek niet opviel. Er zijn ook onderzoekers die denken dat het leven op zee zo zwaar was dat de vrouwen, net als topsporters van nu, ophielden met menstrueren. Het toiletbezoek was wel een risicofactor. Terwijl mannen gewoon over de reling plasten, gebruikten de vrouwen waarschijnlijk de plee. Dat was een houten plateau bij de boegspriet, waar zeelui hun behoefte konden doen in een doos met een gat in de bodem. Sommige

Zwarte vrouw wordt zeeofficier Niet elke ontmaskering had tot gevolg dat de vrouw aan land werd gezet. In

O T. D K

G SP

BLO

S T.

R TI

TYA

Als vrouwelijke matrozen werd gevraagd waarom ze hadden gekozen voor zo’n zwaar leven op zee waarvoor de meeste mannen bedankten, namen ze vaak hun toevlucht tot een leugentje om bestwil. Ze zeiden bijvoorbeeld dat ze bij hun geliefde op zee wilden zijn of op zoek waren naar een verdwenen minnaar. Volgens historicus Suzanne Stark, die het boek Female Tars (vrouwelijke zeelui) schreef, moesten ze wel liegen, omdat de waarheid niet paste bij het gangbare beeld. In de 18e en 19e eeuw deden romantische verhalen over vrouwen op zee het goed. Er werden diverse bestsellers over geschreven, al waren die niet altijd even waarheidsgetrouw. In werkelijkheid werden de vrouwen namelijk vrijwel altijd gedreven door armoede en familieproblemen. Aan de wal hadden ze het slechter dan op zee. Ook Mary Lacy uit Kent ontvluchtte de armoede toen ze in 1759 haar slecht betaalde baan als serveerster opgaf. Onder de naam William Chandler nam ze dienst op het schip Sandwich. Na een zwaar leven op zee, met veel drank en geflirt met havenprostituees, ontstonden er geruchten over haar sekse. Ze zegde het varende bestaan vaarwel en werd een erkend scheepsbouwer. Vanaf 1770 had ze te veel last van jicht om nog te kunnen werken. Hoewel ze een vrouw was, kreeg ze hetzelfde pensioen als een man.

RIF

Armoede is de drijfveer

1804 was een zwarte vrouw de marine is de 14-jarige op het Britse eiland Elizabeth Bowden, die in 1806 wees werd. Grenada haar man Ze ging naar de beu. Ze monsterde marinebasis in aan op het Plymouth en marineschip slaagde erin HMS Queen om onder de Charlotte, naam John waar ze het Bowden schopte tot matroos te officier. worden op De echte de HMS naam van Hazard. deze vrouw Zoals alle kennen we zeelui sliep niet meer. Ze Elizabeth in is alleen nog De Amerikaanse marine was in 1862 de eerste die een hangkooi van bekend onder vrouwelijke verplegers 35-40 centimeter haar mannelijke aanstelde. onder het dek – met alias, William Brown, volop snurkende mannen die in 1815 in The Times om zich heen. Het 33 meter lange bekend werd gemaakt. oorlogsschip had een bemanning van ‘Onder de bemanning van de Queen 600 man, van wie alleen de kapitein, de Charlotte, 110 kanonnen, is onlangs een stuurman en een paar anderen hun Afrikaanse vrouw aangetroffen, die hier eigen hut hadden. al 11 jaar dienstdoet. Ze is intelligent, Zes weken later werd ze ontmaskerd, goedgebouwd, 5 voet en 4 inches lang maar de kapitein had met het meisje te (1,62 meter, red.), redelijk sterk, vrij doen en liet haar blijven om de officieren knap voor een zwarte en 26 jaar,’ aldus eten te serveren – gekleed als jongen. het artikel. De krant was duidelijk onder Tijdens haar werk maakte ze mee dat de indruk van de vrouw. een luitenant zich herhaaldelijk vergreep ‘Haar aandeel in het prijsgeld (buit van een kapersschip, red.) zou aanzienlijk aan een 13-jarige varensgast. De officier zijn. Op de keper beschouwd heeft ze werd voor een militaire rechtbank aanalle eigenschappen van een Britse man, geklaagd voor sodomie. Elizabeth, die in en rum drinken kan ze als de beste.’ een blauwe broek en een lange jas naar De marine besloot de ontmaskering de rechtszaal kwam, maakte veel indruk van William Brown te negeren. Ze had op de rechter. Haar getuigenis besliste zo veel respect verworven dat het artikel de zaak en de luitenant werd gedood. als laster werd beschouwd. Brown kon haar carrière voortzetten. Leven aan boord is een hel Een ander voorbeeld van de stilOm niet te worden ontmaskerd moesten zwijgende acceptatie van vrouwen door de vrouwen even hard zwoegen als hun mannelijke collega’s. Het bestaan op zee was loodzwaar. Op een groot schip moest de stuurman er altijd op kunnen rekenen dat er matrozen klaarstonden ze een relatie met de kapitein, die haar om de zeilen te hijsen of het roer te hierna beschermde. Maar toen hij kort nemen, waar in de regel twee mannen daarna omkwam, begon de hel voor voor nodig waren. ’s Nachts hielden de Sarah opnieuw. In 1780 slaagde ze er matrozen om beurten vier uur de wacht. ten slotte in bij Connecticut naar land Het vaartuig had ook constant onderte zwemmen. Sarah houd nodig, vooral na een storm, als de was echter zodanig golven over het dek waren geslagen. getraumatiseerd dat ze Door het zoute water kon het hout gaan voortaan elk menselijk rotten. Het dek moest met zand worden contact uit de weg ging. geschuurd, de touwen worden vervangen Tot aan haar dood 30 en kapotte zeilen worden hersteld. jaar later leefde ze in Veel matrozen hadden een contract haar eentje in een grot van vijf jaar, waarin ze zelden het schip af in de buurt van het dorp kwamen. Het eten bestond grotendeels Ridgefield. uit gezouten vlees, scheepsbeschuit en gedroogde erwten. Zeelui liepen dan TH

vrouwen hadden mogelijk een ‘plasbuis’ van hoorn of metaal in hun ondergoed, zodat ze staand konden plassen.

Seksslavin sprong in zee en werd kluizenaar In 1778 werd de jonge Sarah Bishop door Britse zeelui ontvoerd uit haar huis op het eiland Long Island in New York. Nadat de bemanning haar een tijdlang seksueel had misbruikt, kreeg

CONNECTICUT HISTORICAL

SOCIETY

Volgens de omwonenden had Sarah Bishop een ratelslang als huisdier in haar grot.

Historia 1 • 2018

79

SCHEEPVAART In de 18e eeuw hadden veel zeelui een pistool met een vuursteenslot. ALAMY/SCANPIX

ook vaak scheurbuik op door vitamine C-gebrek, en ziekten tierden sowieso welig op de dichtbevolkte vaartuigen. De beloning voor al die ellende was een mager maandloon en elke dag wat rum en bier. Daar lieten echter niet veel mannen zich door verleiden. Het Britse Rijk greep daarom elk middel aan om de schepen vol te krijgen, zoals het monsteren van criminelen en slaven, tot de slavernij in 1772 werd afgeschaft.

Getrouwde vrouwen halen kruit Niet elke vrouw aan boord hoefde zich echter te vermommen. Ook een bestaan als varende echtgenote was mogelijk. Bemanningsleden die hun partner mochten meenemen waren de kapitein, stuurman, bootsman, kuiper, kanonnier, zeilmaker en een enkele ervaren zeeman die zijn sporen had verdiend.

een vrouw in het gezelschap. Aangezien In de het ongepast was om het aan te leggen gouden eeuw van met de vrouw van een collega, werden het zeilschip nam de kapitein de vrouwen zelden lastiggevallen. Met echter slechts zelden zijn vrouw mee. de ijdele officiersvrouwen hadden de Zij was doorgaans een deftige dame, die matrozen echter weinig op. Zij zouden volgens de normen van de maatschappij onder andere het kostbare drinkwater niet mocht worden blootgesteld aan de verspillen aan het wassen van kleren. vele gevaren van de zee. Als er vijandelijke oorlogsschepen De echtgenotes beseften terdege dat naderden, lieten de echtgenotes zich van de zeiltochten geen luxe cruises waren. hun beste kant zien. Ze hadden alleen niet veel zin om ‘Voor het oog van iedereen Ze verbonden de van de maandenlang alleen paren ze zonder blikken of schotwonden mannen en haalden thuis te zitten. De blozen als honden.’ onder in het schip vrouwen gingen ook buskruit voor de mee naar gevaarlijke Edward Hawker, marineofficier, 19e eeuw kanonnen. Als een gebieden als Westgetrouwde man werd gedood, had zijn Indië, hoewel ze wisten dat ze daar weduwe 48 uur na zijn begrafenis al zo’n konden sterven aan gele koorts of door vijf, zes huwelijksaanzoeken te pakken. zeerovers konden worden gevangenHet gedreun van de kanonnen had een genomen, verkracht en vermoord. vervelend neveneffect: ze konden bij een De officier en zijn vrouw hadden een zwangere vrouw de weeën opwekken. hut, maar een matroos moest zijn hangDan moest ze haar kind baren op een kooi en voedselrantsoen delen met zijn van de eettafels tussen de kanonnen. vrouw. De maaltijden werden genuttigd Mogelijk ontstond zo de uitdrukking son aan kleine tafeltjes tussen de kanonnen. of a gun (zoon van een kanon), waarvan Er zaten zes tot acht mannen aan een de betekenis is verschoven van iemand tafel, en bijna niemand had iets tegen op

Plunderende vrouwen Vrouwelijke piraten waren even hard en ambitieus als hun mannelijke collega’s. Ze slachtten zeelui af, voerden oorlog tegen het Britse Rijk en hielden de Chinese kusten in een ijzeren greep.

Rachel Wall: 1760-1789 Afkomstig uit: VS Rachel Wall en haar man verruilden een saai bestaan in Boston voor een leven als piraat in de Cariben. Ze deden alsof hun schip aan de grond was gelopen, opdat een andere boot hen te hulp kwam. Als die dichtbij was, werd het schip geplunderd en de bemanning gedood. Rachel Wall lokte in haar rol van hulpeloze vrouw 44 zeelieden de dood in. Ze werd ter dood veroordeeld en als laatste vrouw in Massachusetts opgehangen.

Ierse knipte haar af om te varen

ANTON BATOV

WWW.HISTORY.CO.UK

Echtpaar lokte mensen in de val

Wall Rachel

Gráinne Ní Mháille: 1530-1603 Afkomstig uit::Ierland Gráinne Ní Mháille kwam uit een West-Iers zeevaardersnest. Toen haar vader haar verbood mee te gaan op een zeereis naar Spanje omdat haar lange haar verstrikt kon raken in de tuigage, knipte Gráinne haar lokken kort en ging ze zelf de zee op. Ze verwierf bekendheid als de Piratenkoningin, de meest gevreesde zeerover van Ierland. Ze plunderde erop los, veroverde forten en maakte het de soldaten van Hendrik VIII, die Ierland wilde besturen, lastig. Gráinne stierf op 73-jarige leeftijd.

Gráin ne N í

Mhá ille

die op zee is geboren naar iets als ‘smeerlap’ – een scheldwoord dus.

Prostituees roeien naar het schip De meeste matrozen hadden geen vrouw mee en moesten zich behelpen. In 1800 lagen er elke dag gemiddeld 8000 schepen in de uitgestrekte haven van Londen. Maar de matrozen mochten zelden aan land gaan en hadden dus niet de kans even te ontsnappen aan hun zware arbeidsleven. Daarom roeiden de meisjes van plezier naar de schepen toe. De matrozen namen hen mee naar het slaapdek, waar ze vrij openlijk seks met elkaar hadden. De prostituees smokkelden alcohol mee aan boord, waardoor een bezoek aan Londen nogal eens in een orgie van drank en seks ontaardde. ‘Honderden mannen en vrouwen komen samen in één ruimte,’ schreef kapitein Edward Hawker over de situatie op de Britse marineschepen. ‘Voor het oog van iedereen paren ze zonder blikken of blozen als honden.’

De kapiteins zagen het immorele gedrag gewoonlijk door de vingers. De prostituees waren een noodzakelijk kwaad, dat de mannen tevreden moest houden zodat er geen muiterij uitbrak. Toen de Britse autoriteiten het gebod instelden dat alleen echtgenotes nog aan boord mochten komen, fabriceerden de prostituees valse huwelijksakten. Die waren zo overtuigend dat ambtenaren er vrijwel altijd intrapten. En als het schip het anker lichtte, gingen de prostituees weer naar huis met hun loon én de nodige geslachtsziekten.

Iedereen is welkom op zee! Na de Napoleontische oorlogen (18031815) vond er een stille revolutie plaats op het gebied van vrouwen aan boord. Ten eerste vonden er nu regelmatig medische controles plaats en werd het ondergoed vaker gewassen, waardoor het voor vrouwen vrijwel onmogelijk was zich nog te vermommen als man. Ten tweede werden de strenge contracten van de matrozen humaner gemaakt, zodat het makkelijker werd om het schip te verlaten.

Daardoor hoefden de prostituees niet meer op de schepen te komen. Bovendien namen stuurmannen en zeeofficieren door de overgang van zeilnaar stoomschepen minder vaak hun vrouw mee, omdat hun werk technisch uitdagender was geworden en ze geen tijd meer hadden om zich met hun vrouw bezig te houden. Daarbij voeren stoomschepen sneller en volgens een voorspelbare planning, waardoor de mannen vaker thuis konden zijn. In de tweede helft van de 19e eeuw kregen vrouwen eindelijk een legitieme, zelfstandige rol aan boord: in 1862 nam de Amerikaanse marine voor het eerst vier vrouwen aan als verpleegster, op het hospitaalschip Red Rover. Het zou echter nog jaren duren voor de emancipatie op zee was voltooid. Pas in 1993 konden vrouwen bij de Britse marine volwaardige matrozen worden, zodat ze de wereld over konden varen zonder zich te hoeven vermommen. LEES MEER OVER VROUWEN OP ZEE David Cordingly: Seafaring Women, Random House Trade, 2007 Suzanne J. Stark: Female Tars, Pimlico, 1998

Lesbisch stel maakte Cariben onveilig Anne Bonny: 1702-1782 Afkomstig uit: Ierland

Ching Shih

CREATIVE COMMONS

Prostituee leidde eerste piratenvloot ter wereld Ching Shih: 1775-1844 Afkomstig uit: China Ching Shih werkte als prostituee in de havenstad Guangzhou. Naarmate ze opklom in de hiërarchie van het bordeel, begon ze piratenschepen op te kopen, en ze trouwde met de piraat Cheng I. Toen deze in 1807 stierf, kreeg zij het bevel over 300 jonken, en via bondgenootschappen had ze in totaal 10.500 schepen en 180.000 piraten onder zich. De schepen teisterden de Chinese kusten. Toen Chings zee-imperium in 1810 afbrokkelde, keerde ze terug naar de wal en werd ze hoerenmadam. Ze is nooit vervolgd.

Mary Read: 1685-1721 Afkomstig uit: Engeland

Anne en Mary ontmoetten elkaar op het schip van de piraat John Rackham, waar ze beiden vermomd als man werkten. Anne was Rackhams vriendin, maar het schijnt dat de twee vrouwen een lesbische verhouding begonnen. Ze hielden huis in de Cariben tot ze in 1720 samen met Rackham en zijn mannen werden opgepakt door de Britse marine. Ze ontkwamen aan de galg omdat ze zwanger waren. Mary stierf in de cel, maar Anne werd vrijgekocht en trouwde.

ea Mary R

Anne B onny Beide vrouwen waren zwanger toen ze werden gevangengenomen. SCANPIX

Historia 1 • 2018

81

d

KERST

Maarten Luther met zijn familie op kerstavond. Maar wellicht had hij helemaal geen kerstboom. BRIDGEMAN IMAGES

In de 16e eeuw werden de eerste kerstbomen opgetuigd in het westen van Duitsland. Al snel verspreidden Duitse emigranten de traditie onder christenen over de hele wereld. 82

Historia 1 • 2018

DOOR EMRAH SÜTCÜ & PERNILLE MOGENSEN

De kerstboom komt uit Duitsland

H

et donker lag als een deken over het besneeuwde landschap bij Wittenberg in het huidige Duitsland toen een man in een monnikspij op kerstavond 1536 door het bos liep. Hij liet zich leiden door de sterren, en toen hij in het zwakke schijnsel een klein dennenboompje ontwaarde, bleef hij plotseling staan. Hij greep het met beide handen beet en wist het boompje met veel moeite uit de bevroren grond te trekken. Vervolgens sleepte hij het mee naar huis, en geïnspireerd door de sterren

versierde hij de groene dennentakken met kaarsen. Hij riep zijn gezinsleden erbij, die allemaal gezellig rond de boom gingen zitten, en met een plechtige stem vertelde hij hen over het wonder van Bethlehem. De man heette Maarten Luther, maar het verhaal is verzonnen.

Verhaal over Luther is een mythe Halverwege de 19e eeuw ontstond het verhaal dat de kerkhervormer Maarten Luther als eerste een kerstboom in huis had gehaald. Dat idee sloeg aan, en hoewel het vandaag de dag nog steeds

in allerlei boeken staat, is er geen enkel bewijs voor. Kerstbomen waren in zijn tijd al wel gebruikelijk, maar we weten niet of hij er ooit eentje heeft gehad.

Traditie komt uit Duitsland

eeuw was doorgebroken maar in de 16e door de protestanten werd afgewezen. Zijn uiteindelijke doorbraak beleefde de kerstboom in de 18e eeuw, toen de populaire schrijver Johann Wolfgang Goethe hem een rol gaf in zijn werken. In de 19e eeuw verschenen er zelfs kerstbomen in Duitse kerken.

prinses. In de jaren 1840 zetten Victoria en haar man, een prins uit Duitsland, de kersttraditie voort.

Migranten nemen traditie mee

In de loop van de 19e eeuw sloeg de kerstboom aan in de VS. Dat was met Hoewel Luther niet de bedenker van de name te danken aan de duizenden Duitse kerstboom is en geschiedkundigen er immigranten die de Atlantische Oceaan niet achter kunnen komen wie dat dan overstaken met kerstversiering in hun wel is, staat vast dat de traditie begin 16e Vorsten maken boom geliefd koffer. In 1860 wist de krant Philadelphia eeuw in het westen van Duitsland begon. Rond die tijd begon de kerstboom ook Bulletin te melden dat er nauwelijks een Een van de oudste bronnen die een buiten Duitsland te wortelen: Duitse huis te vinden was zonder kerstboom. soort kerstboom vermeldt, komt uit het edelen die in het buitenland woonden, De populariteit van de boom blijkt ook Duitse Freiburg en is in 1419 geschreven. namen de traditie mee. uit een overzicht uit 1880, dat vermeldt Een groep bakkersknechten zou een In Groot-Brittannië drukte de krant dat er op de Washington Market in New boom vol appels, koekjes en glitter geIllustrated London News in 1848 een York maar liefst 200.000 kerstbomen te zien hebben in een herberg. Een latere prent af van de Britse koninklijke familie koop waren voor ‘woekerprijzen’. bron maakt gewag van rond een kerstboom. De In de decennia daarna werd de groene een versierde boom in tekening van koningin ‘Er is nauwelijks boom die rond de kersttijd in huis wordt de kathedraal van StraatsVictoria en prins Albert een huis te vinden gehaald en versierd, een vaste traditie in burg in 1539, terwijl bezorgde de kerstboom zonder kerstboom.’ volgens historici zijn bijna alle christelijke landen. een kroniek uit 1570 beschrijft hoe Bremer doorbraak in Engeland, Amerikaanse krant, 1860 LEES OOK ambachtslieden een al was het niet de eerste Bruce David Forbes: Christmas: A Candid History, boom optuigden met appels, noten, keer dat er een in Windsor Castle stond. University of California Press, 2007 dadels en bloemetjes van papier. Als kind had koningin Victoria namelijk Er zijn weinig concrete beschrijvingen kennisgemaakt met de kerstboom: haar van vroege kerstbomen voorhanden, grootmoeder van vaderszijde, Charlotte Pas in de 19e eeuw kwam de maar uit juridische documenten blijkt van Mecklenburg-Strelitz, was een Duitse kerstboom naar onze streken. SHUTTERSTOCK dat de traditie in de loop van de 16e eeuw in Duitsland vaste voet aan de grond kreeg. In ieder geval zag het stadsbestuur van Freiburg zich rond kerst 1554 genoodzaakt het omhakken van naaldbomen te verbieden. En in de Elzas Allerlei oude volkeren kenden een symbolische werd in 1561 bepaald dat burgers er één betekenis toe aan groenblijvende takken, maar of de per huishouden mochten vellen. kerstboom een heidens gebruik is, weten we niet. Van oudsher worden bomen door een groot aantal volkeren in verband geDe kerstboom wordt ook wel eel elementen van het kerstfeest bracht met wedergeboorte en eeuwig in verband gebracht met zijn ouder dan het christendom en leven. Zo stonden naaldbomen centraal Yggdrasil, de wereldboom uit hebben dus een heidense oorsprong, bij de viering van de winterzonnewende de Scandinavische mythologie. maar het staat niet vast dat dat ook door de oude Germanen, eind december. voor de traditie van de kerstboom geldt. Ze versierden hun huizen met groene Naast de Germanen gebruikten ook takken om aan te geven dat het licht de Egyptenaren en Chinezen en het leven terug zouden keren na de groenblijvende bomen bij religieuze lange winter. Maar of er een verband beceremoniën, en in het heidense staat tussen prechristelijke tradities en Scandinavië werden huizen rond de moderne kerstboom, is onzeker. nieuwjaar versierd met groene takken. Ook de Romeinen kenden Kerk omarmt kerstboom aarzelend een feest rond midwinter, de De mogelijk heidense oorsprong van de Saturnaliën, waarbij ze groene traditie was de kerk echter een doorn takken ophingen als decoratie en in het oog, en in de 17e eeuw kwamen om boze geesten te verjagen. de geestelijken ertegen in het geweer. Er is echter geen rechtstreeks Zo klaagde de theoloog Johann Conrad verband te leggen tussen al Dannhauer in 1647 dat de kerstboom deze oeroude tradities en de moderne meer aandacht kreeg dan Gods woord. kerstboom. Het is heel goed mogelijk Maar helaas voor de kerk was de kerstdat deze in de late middeleeuwen boom niet meer weg te denken, en voorin Duitsland is ontstaan, onafhankelijk al de Duitse adel omarmde de traditie. van de heidense gebruiken. De kerstboom kwam in de plaats van de katholieke kerstkribbe, die in de 13e

Heidens of niet?

V

83

SHUTTERSTOCK

Historia 1 • 2018

Mussolini met de

De fascisten zijn net aan de macht in Italië als de Siciliaanse maffia Mussolini beledigt. Il Duce geeft één man de vrije hand om de criminele organisatie met wortel en tak uit te roeien. De politie schuwt geen middel: gijzeling en marteling zijn geoorloofd in de keiharde klopjacht op de misdadigers.

REKENT AF maffia Op Sicilië werden honderden vermeende leden van de maffia tijdens grote showprocessen berecht. ULSTEIN BILD/GETTY

SICILIË/1924-1929 Sinds Italië in 1861 verenigd is, kampt het land met een economische crisis, gewelddadige protesten en zware misdaad. Met name op Sicilië staat de maffia sterk. In 1922 grijpen de fascisten van Benito Mussolini de macht, en ze beloven rust op straat.

ROME

ITALIË SICILIË

85

B

enito Mussolini vaart in mei 1924 naar Sicilië aan boord van een marineschip. Het is een sterk staaltje machtsvertoon van de kersverse premier van Italië: hij wordt begeleid door vliegtuigen, onderzeeërs en talloze soldaten. Als Mussolini en zijn gevolg door de straten van Piana dei Greci wandelen, vraagt de burgemeester – de beruchte maffiabaas Don Francesco Cuccia – wat hij met al die bewakers moet. Mussolini wordt immers beschermd door Cuccia. Die vileine opmerking werkt op de premier als een rode lap op een stier. Hij heeft zichzelf neergezet als de sterke man van Italië, en al zal het nog een paar jaar duren voor hij dictator wordt, hij verklaart de Siciliaanse maffia de oorlog. Als Mussolini de maffia zou weten uit te roeien, was niet alleen zijn eer gered, maar zou zijn fascistische partij, die maar weinig steun heeft op Sicilië, zich veel geliefder maken bij het volk.

Misdadigers regeren eiland Toen Mussolini in 1924 aankwam op Sicilië, was het eiland stevig in handen van de maffia. In de meeste steden trok de georganiseerde misdaad in feite aan de touwtjes. De politie en de inwoners stonden machteloos. Alleen al in de plaats Marsala waren er het afgelopen jaar 216 moorden gepleegd, zo kwam Mussolini ter ore. In de provincie Trapani, waar Marsala ligt, was het wetteloosheid troef. Elk jaar werden er zo’n 700 inwoners vermoord

ROGER VIOLLET

DOOR JULIE HJERL HANSEN & JANNIK PETERSEN

MISDAAD

eiland en stortte zich op zijn taak. Hij wilde de maffiosi niet alleen oppakken en in de gevangenis gooien; ze moesten voor het oog van de wereld vernederd en bespot worden. Alleen dan zouden de Sicilianen niet meer bang voor hen zijn. Als eerste vaardigde Mori een decreet uit waarmee hij alle wapenvergunningen in Trapani introk. Iedereen die op heterdaad met een vuurwapen werd betrapt, kon vanaf nu gearresteerd worden.

Mori krijgt heel Sicilië onder zich

Benito Mussolini, Italiaans dictator in spe, werd woest toen de maffia hem bespotte.

en 30.000 stuks vee gestolen. In 1924 schreef een krant dat de provincie aan de rand van de afgrond stond. Al twee weken na zijn bezoek benoemde Mussolini Cesare Mori, die opgeleid was aan de militaire academie, tot prefect – hoogste ambtenaar – van Trapani. Mori had eerder jacht gemaakt op misdadigers op Sicilië en stond toen bekend om zijn keiharde aanpak. In een telegram gaf Mussolini hem de vrije hand: ‘Uwe excellentie heeft carte blanche. Het gezag van de staat moet absoluut, ik herhaal, absoluut, hersteld worden op Sicilië. Als bestaande wetgeving u daarbij hindert, dan maken we nieuwe wetten.’ Dat liet Cesare Mori zich geen twee keer zeggen. Hij spoedde zich naar het

Een klein jaar later benoemde Mussolini Mori tot prefect van Palermo en gaf hij hem de bevoegdheid om op heel Sicilië achter maffiosi aan te gaan. Mori riep meteen een speciale eenheid in het leven die in alle negen provincies van het eiland op misdadigers mocht jagen. De Siciliaanse politie mocht alleen in de eigen provincie opereren. De eenheid bestond uit politieagenten, carabinieri – leden van de gendarmerie – en gewapende fascisten, de zogenoemde Zwarthemden. Er werden groepen van 25 man gevormd met vertegenwoordigers van elk van de drie korpsen. Volgens Mori moesten de Zwarthemden ‘direct betrokken zijn bij de politieoperatie en

CORLEONE De maffia van Corleone eiste protectiegeld van boeren en bedrijven. De maffiabaas Michelangelo Gennaro had volgens de aanklagers 120 man onder zich.

De nietsontziende maffiabestrijder Toen Cesare Mori in 1924 naar Sicilië kwam, wist hij al hoe de hazen er liepen. Eerder had hij hevige vuurgevechten geleverd met de misdadigers van het eiland.

C

esare Mori was opgeleid tot officier, maar ging bij de Italiaanse politie en maakte snel carrière dankzij zijn moed. In 1895, toen hij pas 23 was, werd hij geprezen omdat hij een gewapende bandiet had overmeesterd. Zijn loopbaan raakte in het slop toen Mori in 1904 een bekende politicus fouilleerde: hij werd verbannen naar Sicilië. Door zijn meedogenloze optreden werd hij tijdens zijn 13-jarige verblijf op het eiland beroemd en berucht.

86

Historia 1 • 2018

Sommigen prezen hem om zijn effectiviteit, anderen vonden dat hij draconisch te werk ging. In 1917 wist het hele land wie Mori was nadat hij een negen uur durend vuurgevecht had gevoerd met de bandiet Paolo Grisafi en diens bende. Toen de criminelen zich overgaven, noemde de pers Mori ‘de man met haar op het hart’. Hierna werd hij hoofdcommissaris in Turijn en Rome, en in 1921 werd hij prefect van Bologna.

216 mensen werden een jaar voor Mussolini’s bezoek vermoord in Marsala.

Cesare Mori zette zichzelf neer als een hardvochtig leider.

Maffia hield Sicilië in een wurggreep

, moet Wie bij de maffia wil plegen. ad sda mi n ee rst ee n moord Doorgaans is dat ee baas. ffia ma n ee op bevel van SHUTTERSTOCK

openlijk en moedig deelnemen aan het beteugelen van de maffia’. Het was Mussolini en Mori er niet alleen om te doen de misdadigers achter de tralies te krijgen: ze wilden vooral daadkracht tonen en bewerkstelligen dat de burgers van Sicilië het fascisme zouden zien als de enige garantie voor veiligheid. Mori voerde zijn grootste actie uit op 28 november 1925, toen 62 gezochte mannen die banden met de maffia zouden hebben werden aangehouden in de Madoniebergen ten oosten van de hoofdstad Palermo. Twee weken later sloegen de eenheden in het midden van het eiland toe, waar 142 mensen werden opgepakt in de plaats Piazza Armerina. Voor Mori maakte het niet zo veel uit wie er precies werden gearresteerd en waarvoor. In Palermo liet hij een groep jonge, goed geklede mannen met dure PALERMO In de hoofdstad Palermo arresteerde de politie de viveurs – een groep jonge mannen in dure kleren die volgens Mori maffiosi waren.

De Siciliaanse maffia gaat terug tot de jaren 1860, toen Italië verenigd werd. Er heerste zo veel wetteloosheid in de jonge natie dat rijke landeigenaren particuliere bewakers in de arm namen om hun gewassen en vee te beschermen tegen diefstal. Veel van de ingehuurde bewakers waren echter misdadigers met een lang strafblad, en binnen de kortste

keren hadden ze bendes gevormd die de grondbezitters afpersten in ruil voor ‘bescherming’. Maar wie protectiegeld betaalde, bleef niet verschoond van veedieven. Zij hadden vaak een deal gesloten met de maffia, die een deel van de opbrengst kreeg. De maffia werd al snel zo machtig dat het lot van Siciliaanse ondernemers in handen van misdadigers lag.

SCALA ARCHIVES, SHUTTERSTOCK, IMFDB

Ontgroening bij de maffia

In hun ijver om snel geld te verdienen, vochten maffiabendes bloedige oorlogen uit.

GANGI Gaetano Ferrarello, bijgenaamd de ‘koning van de Madonie’, zwaaide de scepter in het Madoniegebergte. Vanuit Gangi stuurde hij zijn afpersers en veedieven aan. Hij werd gezocht voor moord, maar liep gewoon rond in het dorp.

MESSINA Volgens Mori werd de provincie Messina met harde hand bestuurd door de advocaat Antonino Ortoleva, die een netwerk van misdadigers had opgebouwd.

In 1923 en 1924 kostte een bendeoorlog in Conca d’Oro 60 mensen het leven.

POLFOTO, CREATIVE COMMONS & SHUTTERSTOCK

SICILIË

Toen voortvluchtige maffiosi zich in 1925 in Catania vestigden, rees de misdaad de pan uit.

Sicilië werd bestuurd door de maffia Vooral in de vruchtbare landbouwgebieden in het westen van Sicilië was de maffia, die uit was op de opbrengst, een plaag. In plaatsen met een rode stip regeerde de maffia – soms achter de schermen, soms openlijk.

s tegen de , ote politieacntie 20e eeuw htiger. de Ondanks grhe va n begi maffia in tmisdadigers steeds mac werden de

MISDAAD

Bergstadje was ideale schuilplaats Cesare Mori had een succes nodig om de Sicilianen voor zich te winnen. Als hij de machtige maffiabazen te pakken kon krijgen, zouden de burgers inzien dat het fascisme sterker was. Hij richtte zijn pijlen op het maffiabolwerk Gangi, maar dat bergstadje was perfect voor voortvluchtige misdadigers.

1

Speciale agenten omsingelen de stad

De huizen waren in de rotswand uitgehakt.

Op 1 januari 1926 stelde Mori zijn speciale eenheid van 800 man zo op dat de agenten zo’n 20 kilometer buiten Gangi een ring vormden. Ze kwamen langzaam dichterbij terwijl ze boeren en arbeiders oppakten die handlangers van de maffiosi zouden zijn.

De kronkelige straatjes vormden een doolhof.

De drie korpsen Slechts vier wegen liepen de stad uit.

2

De teugels aangehaald

In de nacht van 1 op 2 januari naderden de agenten de rand van het stadje en maakten ze zich op voor de huiszoekingen. Alle wegen werden versperd en telefoon- en telegraaflijnen werden doorgesneden om contact met de buitenwereld onmogelijk te maken.

Uitgerust met geweren en machinegeweren sloten de agenten van Mori het stadje Gangi hermetisch af. C&RSENAL

auto’s van de straat halen. Deze Palermo viveurs konden hun bezittingen niet op wettige wijze hebben verworven, zo dacht Mori, en hij sloot 20 van hen op. Diezelfde avond werden in Palermo 300

88

Historia 1 • 2018

mensen met een strafblad aangehouden. Het waren vast recidivisten die allang weer op het verkeerde pad waren geraakt, redeneerde Mori. In december vaardigde de IJzeren Prefect, zoals hij

Messina

Palermo

3

Toeziend oog

Politieagenten werden als uitkijkposten opgesteld op bergtoppen. Als een maffioso door de linie van de politie glipte, zou hij op weg door het dal worden gezien.

Gangi

SICIL IË

Catania

Syracuse

5

Mori spreekt de inwoners toe

Op 10 januari, na een belegering van 10 dagen, hield Mori een toespraak op het raadhuisplein. Veel maffiosi hadden zich toen al overgegeven, en Mori riep de burgers op om te vertellen waar de laatste zaten. Dat deden ze niet. Twee dagen later werd de actie beëindigd en als een succes bestempeld.

4

Huizen hebben geheime vertrekken

Alle maffiosi van Gangi hadden een of meer geheime kamers in hun huis. Soms was er een verborgen deur in een kast, soms zat de ingang onder een grote bloempot op het terras. Als Mori’s agenten bij de huiszoekingen geen maffiosi aantroffen, gijzelden ze de andere bewoners.

Bouwvakkers vroegen veel geld voor de aanleg van een geheime schuilplaats.

Onder het dak was precies genoeg plek voor één man.

Veel huizen hadden een vluchttunnel naar de buren.

Vaak had een huis een valse buitenmuur met een klein kamertje.

Kleine kelderruimtes kwamen veel voor.

LUIS MARDEN/NAT. GEO/GETTY, SHUTTERSTOCK, L'IMPERO DEL MITRA 1984 & APPLES UNDER MY BED

inmiddels werd genoemd, een decreet uit dat taxichauffeurs verplichtte zich te registreren bij de autoriteiten en een legitimatiebewijs in de auto te hebben. Die maatregel moest een einde maken

aan de praktijk van de zuinaggio, waarbij de maffia zieken naar valse artsen reed, die hen vervolgens beroofden. Gunstige pers was volgens Mori de sleutel tot een succesvolle operatie, en de IJzeren Prefect

bleef in Palermo om bereikbaar te zijn voor verslaggevers toen in januari 1926 zijn tot dan toe belangrijkste operatie van start ging. Terwijl de sneeuw neerdaalde op het bergstadje Gangi, 80 kilometer

Historia 1 • 2018

89

MISDAAD

Onschuldigen belandden in het gevang De Siciliaanse politie had jarenlang vergeefs geprobeerd de maffia te bestrijden. Mori schuwde geen middel om de criminelen achter de tralies te krijgen, maar hij maakte veel onschuldige slachtoffers. Preventieve arrestatie: Mori liet soms honderden mannen in één keer oppakken. Iedereen in het huis of in de buurt van een vermeend maffialid werd door de politie meegenomen.

SHUTTERSTOCK

Willekeurige aanklachten: Velen werden niet van een concrete misdaad beschuldigd, maar van contacten met de maffia. Dat was een ruime aanklacht waarmee bijvoorbeeld gezinsleden konden worden opgepakt. Oude misdaden: Veel oude, onopgehelderde misdaden werden uit de kast gehaald, en of er bewijs was of niet, de arrestanten werden ervan beticht.

De speciale agenten van Mori verschenen altijd in groten getale en zwaarbewapend. POLFOTO

Marteling: De agenten van Mori dwongen bekentenissen af met marteling. Ze gebruikten vaak een casetta – een houten kist waarin de gevangene werd vastgebonden. De kist werd in zout water gelegd en de verdachte kreeg slaag.

Manipulatie van getuigen: De politie liet getuigen vaak een lijst zien waar namen van beruchte maffiosi op zouden staan. In de rechtbank ‘herkenden’ de getuigen hen vervolgens en wezen hen als verdachten aan.

Valse getuigenverklaringen: Om te voorkomen dat ze zelf werden opgepakt, legden veel maffiosi een valse verklaring af tegen rivaliserende bendes.

Intimidatie van getuigen: Getuigen die bang waren en hun verklaring introkken tijdens het proces, werden opgepakt wegens het afleggen van een valse verklaring en gingen zelf de cel in.

Vals bewijs: Met behulp van brieven met een vervalste handtekening van een maffiabaas bekenden velen misdaden die ze niet hadden gepleegd. De brieven dienden als bewijs.

Bedreiging van advocaten: Advocaten die hun cliënten goed verdedigden, liepen het risico op een aanklacht wegens banden met de maffia.

ten zuidoosten van Palermo, kwamen 800 van Mori’s mannen op nieuwjaarsdag in actie. Toen ze de plaats binnengedrongen waren, waren de straten leeg, en een grondige doorzoeking van de huizen leverde geen maffiosi op. Die zaten in geheime ruimtes af te wachten tot de speciale eenheid er genoeg van had en terugging naar Palermo. Op 2 januari kregen de agenten echter weer een sprankje hoop toen de oude maffiabaas Gaetano Ferrarello, bekend als de ‘koning van de Madonie’, zich overgaf. De politie dacht dat de andere leden van de plaatselijke maffia snel zouden volgen, maar dat gebeurde niet.

Vrouwen en kinderen gegijzeld Mori droeg zijn mensen op de familie van de maffiosi te gijzelen en hen onder barre omstandigheden onder te brengen, bijvoorbeeld in een armenhuis. Als de familie afgevoerd was, moesten agenten de huizen betrekken, zodat de maffioso die er verstopt zat vanuit zijn schuilplaats zou horen dat de politie in zijn bed sliep en aan zijn tafel at. Deze strategie wierp al snel zijn vruchten af: de verdachten gaven zich bij bosjes over. Tegenover journalisten schepte Mori op

Ontgroening bij de maffia

moest Tijdens zijn inwijding of lip zijn in at ida nd een ka t bloed op hand snijden en he heilige het portret van een n. ele pp dru en lat SHUTTERSTOCK

dat het ultimatum dat hij in de straten van Gangi had geroepen de doorslag had gegeven: ‘Ik beveel hierbij iedereen die voortvluchtig is zich binnen 12 uur over te geven. Na die termijn zullen strenge maatregelen genomen worden jegens uw familie, bezittingen en handlangers.’ De verslaggevers hoorden niets over de gijzelingen van vrouwen en kinderen, noch over de afspraak die Mori in het geheim had gemaakt met baron Sgadari, die in contact stond met de maffia. Mori had de baron beloofd dat alle misdadigers die zich vrijwillig meldden er goed vanaf zouden komen, en Sgadari gaf die informatie door via een geheim netwerk. Maar toen de maffiosi van Gangi voor de rechtbank stonden, was Mori zijn toezegging alweer vergeten.

Mori beleeft triomfen Op 10 januari wilde Mori een politiek slaatje slaan uit de arrestaties in Gangi,

die nog in volle gang waren. De IJzeren Prefect verscheen in zware legerlaarzen in het stadje en stak een donderpreek af vanaf het balkon van het raadhuis. Hij trok van leer tegen beschermgeld en afpersing, en riep de inwoners op zichzelf te verdedigen. Volgens de fascistische kranten barstte er een luid gejuich los en hadden de toeschouwers grote borden met fascistische leuzen. Eén journalist schreef zelfs dat Mori ‘als een echte Hercules zijn 12 werken heeft verricht. Hij heeft het beest onthoofd, en het volk juicht de grote veroveraar luid toe.’ Andere kranten meldden dat er maar weinig mensen bij het raadhuis stonden en dat Mori koeltjes ontvangen was. In Gangi werden volgens Mori 130 gezochte maffiosi en 300 handlangers van de maffia aangehouden. Deze ‘handlangers’ waren in werkelijkheid vaak willekeurige familieleden van de maffiosi die in hechtenis genomen werden wegens ‘criminele contacten’. Tegen de minister van Binnenlandse Zaken, Luigi Federzoni, loog Mori over zijn resultaten: ‘De personen die wegens medeplichtigheid worden gearresteerd,

Historia 1 • 2018

91

MISDAAD

worden altijd van een concrete misdaad beschuldigd.’ Maar vaak was hun enige misdaad dat ze een huis hadden gedeeld met een vermeend maffialid. Tijdens een nieuwe, grote actie, in de plaats Corleone, wist de politie slechts 59 man op te pakken voor een concrete misdaad, terwijl 69 anderen aangeklaagd werden wegens medeplichtigheid. In de maanden na de belegering van Gangi voerden de mannen van Mori in

Mori’s agenten sloegen duizenden schuldigen en onschuldigen in de boeien. KEYSTONE/GETTY

Ontgroening bij de maffia

t het De maffiabaas steek nd ter wijl bra in et rtr heiligenpo udt. tho vas t de kandidaat he ooid. str ge uit rdt wo as De SHUTTERSTOCK

de ene plaats na de andere klopjachten uit. Maffiabazen, kruimeldieven en toevallige voorbijgangers werden in de boeien geslagen. Hoe willekeurig de arrestaties waren,

bleek uit de aanhouding van een groep onschuldige zakenlieden op doorreis. Zij werden opgepakt in hun hotel in Corleone en meegenomen door de politie. In totaal arresteerden de agenten van Mori 11.000 Sicilianen – alleen al 5000 in de provincie Palermo. Door altijd met een grote overmacht en zwaarbewapend uit te rukken voorkwamen de eenheden dat de maffiosi zich verzetten. Het enige vuurgevecht vond plaats toen ze een tip kregen over de gebroeders Sacco uit Agrigento. Die behoorden niet tot de maffia. Hun vader was zelfs geliquideerd door de georganiseerde misdaad omdat hij zich niet liet afpersen. Maar vanwege de anonieme tip, vermoedelijk van plaatselijke maffialeden, werden de vijf broers bestempeld als maffiosi en kregen ze de schuld van talloze overvallen en berovingen. Mori nam de tip voor waar aan en zijn agenten gingen in een hinderlaag liggen. Toen de gebroeders Sacco verschenen – gewapend met geweren, zoals ze al jaren de maffia op afstand hielden – opende de politie het vuur. De broers gaven zich over toen een van hen gewond raakte. Alle broers werden tijdens een showproces tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld wegens maffia-activiteiten.

Fascisten zijn bang voor vrijspraak De rechtszaken tegen de duizenden vermeende maffiosi dreigden een probleem te worden voor Mori, die bang was dat de bewijzen niet overeind zouden blijven en er vrijspraak zou volgen. Er moest iets gebeuren, anders zou de fascistische regering gezichtsverlies lijden. Mussolini had de bui al zien hangen en stuurde de meedogenloze openbaar aanklager Luigi Giampietro naar Sicilië om een collega te vervangen die volgens de premier te zwaar tilde aan bewijzen. Giampietro was een rouwdouwer die vond dat ‘vriendelijkheid wordt uitgelegd als zwakheid, waardoor misdadigers maar arrogant worden’. Mori haalde Giampietro stiekem over om veel waarde te hechten aan getuigenverklaringen van de speciale agenten en andere politiemensen, ook al was er geen ander bewijs te vinden. In een brief aan de aanklager schreef hij: ‘Niemand mag mild gestraft worden.’ Van de 11.000 mensen in het huis van bewaring waren een paar honderd daadwerkelijk lid van de maffia – en meestal waren het de loopjongens. Verreweg de meeste anderen waren kruimeldieven die

92

Historia 1 • 2018

Ontgroening bij de maffia niets met de maffia te maken hadden of onschuldigen. Van de 430 arrestanten uit Gangi zagen er 154 een rechter. De rest moest worden vrijgelaten. De 154 mensen die in het beklaagdenbankje kwamen, kregen een rommelig en overhaast showproces, dat begon op 4 oktober 1927. Ze zaten allemaal achter de tralies in het gerechtsgebouw van de Siciliaanse stad Termini Imerese. In slechts zes weken werden ze verhoord en legden 300 ooggetuigen in een rap tempo hun verklaringen af, want Mussolini, die inmiddels dictatoriale bevoegdheden had, eiste snelrecht. Uiteindelijk werden slechts acht verdachten vrijgesproken. Zeven kregen er levenslang en de rest tussen de 5 en 30 jaar cel. Een slager kreeg celstraf omdat de maffiosi soms in zijn zaak overlegden terwijl ze in de rij stonden. Een ander draaide de bak in omdat hij volgens een ooggetuige ‘socialistische activiteiten in

rt een eed: ‘Als De kandidaat zwee Siciliaanse (de a ik de Cosa Nostr d, zal mijn huid raa ver .) red , ffia ma et.’ branden als dit portr SHUTTERSTOCK

Corleone bestreed, en dat doet alleen de maffia’.

Mori gaat boekje te buiten Mori was vijf jaar actief op Sicilië en kreeg 1200 vermeende maffiosi achter de tralies. Een onbekend aantal werd naar het vasteland gestuurd. Hoewel het vooral om kleine vissen ging, hakte de klopjacht er stevig in bij de echte maffiabazen, die veelal hun criminele loopbaan staakten of hun toevlucht zochten in het buitenland, vooral de VS. Al belandden er veel onschuldigen in de gevangenis, de macht van de maffia nam af en de misdaad op Sicilië kelderde. Zo werden er in het jaar voor de komst van Mori 224 moorden gepleegd in de

provincie Palermo. In 1929, na vijf jaar strijd tegen de maffia, werden er maar vijf mensen vermoord. Het aantal roofovervallen daalde van 312 in 1923 tot slechts drie in 1929, terwijl het aantal gevallen van afpersing daalde van 72 tot één. Nu de misdaad was afgenomen, had Mori tijd om het gerucht te onderzoeken dat fascistische kopstukken op Sicilië omgekocht waren door de maffia. Hij wist er een paar ontslagen te krijgen voordat Mussolini ingreep. Op 23 juni 1929 ontving Mori zijn ontslagbrief. In beleefde zinnen bedankte Il Duce hem voor een ‘lange, lovenswaardige inzet’. Als pleister op de wonde kwam Mori in de Senaat, maar hij bleef tot zijn dood in 1942 nijdig over zijn ontslag. LEES OOK Christopher Duggan: Fascism and the Mafia, Yale Uni. Press, 1989 Cesare Mori: The Last Struggle with the Mafia, Black House Publishing, 2016

Mori bracht de Siciliaanse maffia een stevige klap toe. In de jaren 1930 waren moord en afpersing niet meer aan de orde van de dag op het eiland, maar dat veranderde na de Tweede Wereldoorlog.

I

n de nacht van 9 op 10 juli 1943 landden geallieerde troepen op Sicilië. Daarmee was een nieuwe bloeitijd voor de maffia aangebroken. De Amerikanen hadden een deal gesloten met de maffiabaas Lucky Luciano, die al zeven jaar achter de tralies zat, maar nog steeds banden had

met de Siciliaanse maffia. De VS kreeg via een maffianetwerk op Sicilië informatie over troepenaantallen en posities van de vijand. Toen de Duitsers en Italianen zich terugtrokken naar het vasteland, had Sicilië een nieuw bewind nodig dat geen banden had met Mussolini en zijn fascisten. Dankzij hun

Het fascisme was nooit echt doorgebroken op Sicilië en de bevolking zag de geallieerden als bevrijders.

samenwerking met de geallieerden wisten veel maffiabazen op topposities te komen, die ze gebruikten om hun oude werkzaamheden te hervatten. Nu konden Siciliaanse ondernemers hun concurrenten weer op bestelling laten vermoorden en namen afpersingspraktijken opnieuw een vlucht.

CORBIS/GETTY

Geallieerden bliezen maffia nieuw leven in

OUDHEID

Pak je bikini, schat. We gaan naar Kreta!

OP REIS NAAR:

Het oude Griekenland 2000 jaar geleden gingen rijke Romeinen graag op vakantie of studiereis naar Griekenland. Ze zagen het land als een voorbeeld en waren gefascineerd door de cultuur en geschiedenis. Reis mee door de tijd naar circa 150 n.Chr. en het Griekenland van de Romeinen. DOOR BENJAMIN CHRISTENSEN & ANDREAS ABILDGAARD

D

2

GRIEK

ENLAN

eisgids Griekse r gemaakt

8 7

Delphi

5

3 4 Olympia

Plataea

e Korinth Fe n e o s

6

e

1 Athene

Rebels eiland heeft mooie stranden

el is Dit artik s voor de gid n e als e . De meinen o R e oud op lt e tie sto informa tijd ie d en uit verslag de oorbeeld van bijv tus, o d us Hero e historic ig d n u rijksk de aard e d n e ias Pausan hus. r Plutarc e jv ri sch

STRANDVAKANTIE: Eeuwen stond Kreta bekend als thuisbasis van piraten en onruststokers. Pas na drie jaar van bittere strijd slaagde generaal Quintus Caecilius Metellus erin het vruchtbare eiland te onderwerpen (69 v.Chr.), en nog steeds is het Romeinse bewind niet overal op het eiland populair. Loop daarom zeker niet te koop met je Romeinse afkomst als je deze plek bezoekt en neem een wapen mee. Een van de grootste attracties van het eiland is de stad Lyttos.

Sparta

2 Kreta IMAGES

94

Historia 1 • 2018

ELECT &

SHUTTERS

KRETA

TOCK

1

ATHENE

SHUTTERSTOCK

ROM ZO LEES EI JE 1 = I NSE CIJ F 2 4 = I = II 3 = ERS: V 5 = III V

Athene is cultureel bolwerk De grootste stad van Griekenland heeft een bruisend stadsleven. Beleef de geschiedenis op de Akropolis, bezoek het theater of ga shoppen rond de haven.

STEDENTRIP:

Op de Akropolis (citadel) in Athene staan veel tempels en beelden. LEO VON KLENZE

Heb je zin in een grote stad, ga dan naar Athene, een bolwerk van cultuur en kennis. De grootste bezienswaardigheid is de Akropolis, de tafelberg waar de statigste tempels staan. De belangrijkste is het Parthenon, de tempel voor de godin Athene. Het bouwwerk met de marmeren zuilen is gebouwd in klassieke Dorische stijl en stelt al het andere op de Akropolis in de schaduw. Athene heeft echter meer te bieden. De stad is een centrum van geestelijk leven en heeft de beste scholen voor filosofie. En dat terwijl de Romeinse generaal Sulla de stad in 86 v.Chr. plunderde en de beroemde Akademeia van Plato verwoestte – het brandpunt van de moderne filosofie. Athene is de vernielingen inmiddels te boven en keizer Hadrianus heeft de stad onlangs gerenoveerd. Hij bouwde een nieuw aquaduct en een bibliotheek en voltooide de tempel van Zeus aan de voet van de Akropolis – waar je beslist een kijkje moet nemen. In de 6e eeuw v.Chr. bedachten de Atheners de tragedie, en een bezoek aan het theater is dan ook zeer aan te bevelen. Vooral als je de kans hebt om een klassiek stuk te zien, bijvoorbeeld over Oedipus. De haven, Piraeus, is een must. Hier kun je naar hartenlust shoppen en vind je producten uit heel het oostelijke Middellandse Zeegebied.

‘Laat de stad je onberoerd, dan ben je een barbaar. Verlaat je haar zonder spijt, dan bekijk je het maar.’ Onbekende Griekse dichter uit de oudheid over Athene

3

Zeker doen: Ben je vrijgezel, neem dan eens deel aan een feestelijk Atheens drinkgelag, een zogeheten symposion. Hier spelen mooie meisjes op de fluit en kun je meer dan alleen je dorst stillen. Toeristenfuik: Vermijd gidsen die je tegen betaling willen rondleiden op de Akropolis. Zoals Plutarchus schrijft: ‘De gidsen dreunden hun lesje op zonder acht te slaan op onze herhaalde verzoeken om hun ellenlange verhalen over elke mogelijke inscriptie in te korten.’ Accommodatie: Veel lokale particulieren verhuren een kamer, en dat is zonder meer de beste overnachtingsoptie. Voor een klein bedrag extra krijg je ook nog ontbijt en avondeten mee. Culinaire tip: Piraeus biedt een grote keuze aan verse vis en zeevruchten. Proef de gebakken mosselen met een dressing van olie en azijn en drink er een goede, lokale wijn bij. Probeer ook retsina – met hars gekruide Griekse wijn.

FENEOS

Ga op zoek naar de rivier de Styx LANDELIJKE VAKANTIE:

Zeker doen: Vlij je neer op een van de mooie zandstranden aan de noordkust. Hier kun je relaxen en een duik nemen in de warme Middellandse Zee. Toeristenfuik: Het Lyttos- aquaduct aan de oostkant van het eiland kun je gerust overslaan. Het is met zijn 13 mijl (22 km) veel kleiner dan dat in Rome. Accommodatie: Kies voor een grote stad en vermijd de berggebieden zo veel mogelijk. Daar huizen namelijk rovers, die eerbare reizigers belagen. Culinaire tip: Kreta staat vooral bekend om zijn geitenkaas. Probeer die in elk geval voordat je het eiland weer verlaat.

Volgens de Griekse historicus Herodotus ontspringt de Styx, de rivier van de onderwereld, in Feneos. Als je genoeg hebt van de speurtocht naar deze legendarische rivier, kun je naar het festival Hermaea, gaan, waar de god Hermes met sport en wedstrijden wordt geëerd. Deze god zou hier namelijk zijn geboren, op de berg Cyllene. Zeker doen: Bezoek een van de lokale stoeterijen, de trots van de streek. Het is een van de beste plekken in Griekenland om een paard te kopen. Toeristenfuik: De tempel van Athene is nog slechts een ruïne. Accommodatie: Het gebied staat bekend om zijn herbergen en de gastvrije particulieren die kamers verhuren aan reizigers. Culinaire tip: Dankzij de stoeterijen is het paardenvlees in Feneos niet te versmaden. Proef het, je krijgt er geen spijt van!

Historia 1 • 2018

95

OUDHEID

4

ZO ROME LEES JE IN 1 = I 2 SE CIJFERS : = 4 = IV II 3 = III 5=V

OLYMPIA

Paradijs voor sportliefhebbers SPORTIEVE VAKANTIE: Ben jij een echte sportfanaat, dan kun je om de vier jaar de beste sporters van de oudheid tegen elkaar zien strijden bij het heiligdom Olympia. ‘De goden hebben niets zo veel aandacht geschonken als de Olympische Spelen,’ schreef de Griekse aardrijkskundige Pausanias. Tijdens de Spelen geldt namelijk een wapenstilstand. De sporters nemen het tegen elkaar op in disciplines als hardlopen, worstelen, boksen en paardenrennen. Zeker doen Het offer aan Zeus, dat bij de Spelen hoort, mag je niet missen. 100 runderen worden geslacht als eerbetoon aan de koning der goden – een grootse religieuze gebeurtenis. Toeristenfuik: De Olympische tempel, die aan Zeus is gewijd en met 21 vergulde schilden is versierd. Hij is geschonken door de Romeinse generaal Mummius – maar jij bent hier voor de sport! Accommodatie: Tijdens het sportevenement telt Olympia 40.000 bezoekers. Er zijn talrijke hotels en herbergen, maar je kunt ook overnachten in de barakken van de sporters.

De vechtsport pankration is een combinatie van worstelen en boksen, waarbij bijna alles mag.

‘De goden hebben niets zo veel aandacht geschonken als de Olympische Spelen.’ Pausanias, aardrijkskundige, 110-180 n.Chr.

5

KORINTHE

Verblijf bij landgenoten ROMEINSE VAKANTIE: Heb je snel last van heimwee, ga dan naar Korinthe. Hier wonen namelijk veel Romeinse kolonisten, en een van de beroemdste bezoekers was keizer Nero in 67 n.Chr. De gekke keizer was hier om een kanaal aan te leggen, dat door het schiereiland Peloponnesos moest worden gegraven. Zoals het nu gaat, vermoeden we dat het Kanaal van Korinthe pas in 1893 n.Chr. klaar is. Zeker doen: Elke toerist in Korinthe moet het grote hippodroom (paardenrenbaan) bezoeken, dat is opgetrokken in wit marmer. Toeristenfuik: De Tempel van Apollo buiten de stadsmuur. Het gebouw is afgebrand en er is weinig meer van over. Accommodatie: Overnacht in een van de herbergjes bij de Tempel van Octavia. Daar zit je goedkoper en beter dan bij particulieren.

SHUTTERSTOCK

96

Historia 1 • 2018

6

SPARTA

Eerbetoon aan de oorlog en het soldatenbestaan STEDENTRIP: Geen plek heeft een groter stempel gedrukt op de krijgsgeschiedenis van de oudheid dan Sparta. De stadstaat was ingericht op oorlog en de inwoners werden als soldaat geboren. Wij Romeinen kunnen deze Grieken, die we in 148 v.Chr. inlijfden, alleen maar bewonderen. Toeristen komen hier voor de oorlogsmonumenten. Zeker doen: Naast de vele oorlogsmonumenten mag je ook het indrukwekkende standbeeld van keizer Augustus, dat op het marktplein staat, niet missen. Let op: De mensen hier in de regio Laconië staan bekend om hun korte, ‘laconieke’ antwoorden. Accommodatie: Huur een kamer. Maar leg het niet aan met de vrouw van de gastheer zoals prins Paris. Niemand wil een Trojaanse Oorlog! Culinaire tip: Probeer de Spartaanse melas zomos – zwarte soep. Hij wordt gemaakt met bloed, en veel oudere Spartanen eten niets anders.

In Sparta staan veel beelden ter herinnering aan oorlogszeges.

IMAGESELECT

Culinaire tip: Dankzij de vele kolonisten in Korinthe vind je hier het beste wat de Romeinse keuken te bieden heeft.

BRIDGEMAN

Culinaire tip: Volg het Olympische dieet en kies voor een van de lokale gerechten die de sporters ook graag eten: kip met pruimen.

SHUTTERSTOCK

7 PLATAEAE

Idyllisch berglandschap kent bloedige geschiedenis WANDELVAKANTIE: Ben je actief en houd je van geschiedenis, dan is de plaats Plataeae in Boeotië een bezoek waard. Hier kun je wandelen op de plek waar de Griekse stadstaten in 479 v.Chr. bij de Slag bij Plataeae de Perzen versloegen. Een jaar eerder hadden de stadstaten een nederlaag geleden bij de slagen bij Artemisium en Thermopylae. Ze konden dus wel een overwinning gebruiken. De Perzen slaagden er echter in de Griekse bevoorradingslijnen af te snijden, en de Grieken trokken zich terug.

Daardoor dacht de Perzische generaal Mardonius dat de zege een feit was. Hij liet zijn troepen oprukken, maar de Grieken waren nog niet gebroken en slachtten de Perzen af. Volgens de historicus Herodotus doodden de Grieken bij deze slag 250.000 vijanden! Zeker doen: Bezoek de ruïnestad Erythrae. Volgens de overlevering maakt het water uit de bron alhier helderziend. Toeristenfuik: Sla Thebe, de grote stad in de omgeving, over. Sinds Alexander de Grote hem in 335 v.Chr. verwoestte, is er weinig meer over van de glorie van weleer. Accommodatie: Vermijd de herbergen en gastenverblijven, die zijn vergeven van de dieven en valsspelers. Culinaire tip: Proef de lokale versie van de Griekse salade, met rozijnen en koriander.

8

DELPHI

Stad van het Orakel heeft ook kunst te bieden De grootste attractie van Delphi geeft antwoord op levensvragen – van politieke tot persoonlijke kwesties – maar er is nog veel meer te zien.

CULTURELE VAKANTIE: Iedereen kent Pythia, het Orakel van Delphi. Van haar krijg je antwoord op de vragen die je bezighouden. Houd er rekening mee dat je de heilige grot pas kunt betreden na een lang gesprek met een priester van Apollo en een offer (duif of lam). Pythia’s omfloerste antwoorden zijn in het Grieks. Delphi heeft echter meer culturele bezienswaardigheden. De Griekse stadstaten stellen hun rijkdom en macht al eeuwen tentoon in het tempelgebied. Zo heeft Athene de bouw van de grote Tempel van Apollo betaald, waar de kunstenaars Praxias en Androsthenes reliëfs van goden en muzen op hebben aangebracht. Als je het Orakel hebt ondervraagd en het tempelgebied bewonderd, kun

OFFERL AM BRIDGEMAN & SHUTTERSTOCK

je het gebouw bezoeken dat leschai wordt genoemd, ‘plek voor conversatie’. Hier praat men over alles, van politiek tot de nieuwste mode in sandalen. Zeker doen: Net als in Olympia worden hier om de vier jaar sportwedstrijden gehouden. Deze Pythische Spelen omvatten bovendien naast sport wedstrijden in dans en kunst. Toeristenfuik: In het tempelgebied staan de schathuizen van de stadstaten. De minder bijzondere, zoals dat van Boeotië, kun je overslaan. Accommodatie: Het Orakel trekt bezoekers van heinde en verre. Daarom vind je in Delphi talloze logementen – ook wel pandocheion genoemd. Hier kun je een bed boeken voor de nacht – maar wees alert op luizen en vlooien in de slaapzalen. Culinaire tip: Proef het heerlijke rundvlees van lokale fokkers. Met rundergebraad met vijgenmarinade zit je altijd goed.

De priesteres van het Orakel, Pythia, deed haar profetieën onder invloed van hallucinogene dampen uit de bodem.

ROMEINSE RIJK

Pompeï bruiste voor de ramp Alles kwam tot stilstand toen de vulkaan Vesuvius in 79 n.Chr. uitbarstte en Pompeï inkapselde in as en puimsteen. Daardoor kan het leven in de Romeinse stad worden gereconstrueerd. Ga met wijnhandelaar Marcus Porcius naar het café, bezoek prachtige villa’s en eet gegrilde muis.

Geschiedenis van de stad Van stichting tot ondergang

550 v.Chr.:

350 v.Chr.:

Pompeï wordt gesticht door de Osken, die vrijwel heel Campanië in handen hebben. Later veroveren diverse Italiaanse volkeren de stad.

De stad komt onder Romeinse heerschappij, maar blijft wel autonoom.

Voor de ondergang was Pompeï een levendige stad – met tal van kooplieden en prostituees. LOOK AND LEARN

89 v.Chr.:

80 v.Chr.:

20 v.Chr.:

62 n.Chr.:

79 n.Chr.:

De regio komt in opstand tegen de machthebbers in Rome. Pompeï wordt belegerd en moet een Romeinse kolonie worden. Latijn wordt de voertaal.

De stad wordt een handelsknooppunt. Schepen brengen vanuit heel het Middellandse Zeegebied goederen naar Pompeï, vanwaar ze naar Rome of Zuid-Italië gaan.

Pompeï wordt aangesloten op een 140 kilometer lang systeem van aquaducten, die openbare baden, villa’s en drinkwaterfonteinen van water voorzien.

Een krachtige aardbeving veroorzaakt grote verwoestingen. De stad gaat van 20.000 naar circa 12.000 inwoners.

De vulkaan Vesuvius barst uit en bedelft Pompeï onder een dikke laag as. Zeker 1100 mensen in en rond de stad komen om.

Historia 1 • 2018

99

ROMEINSE RIJK

DOOR KASPER SCHLIE

De beschrijving van het leven in Pompeï is gebaseerd op bronnen uit de oudheid en archeologisch onderzoek, maar de belevenissen van de hoofdpersoon zijn fictief. Wijnhandelaar Marcus Porcius uit Campanië werd rijk door de verkoop aan grossiers. Doordat hij zijn naam op de amfora’s schreef, weten we dat zijn wijn in heel het rijk werd verkocht.

E

indelijk is hij er! Na twee zware dagen op zee kan wijnhandelaar Marcus Porcius op deze zomerdag in 79 n.Chr. aanmeren in Pompeï en naar de grote stadsmuren wandelen. Bij de Porta Marina gaat hij op een bankje zitten om het zweet van zijn voorhoofd te vegen. Als wijnboer in Campanië kun je niet om Pompeï heen. Hier wordt de drank verkocht aan groothandelaren, die de wijn verder door het Romeinse Rijk vervoeren. Porcius heeft de stad eerder bezocht, maar hij was telkens te druk om hem te verkennen. Deze keer wil hij het anders aanpakken. Hij krijgt al meteen een tip. Een van de 12.000 inwoners van Pompeï heeft iets op de muur tegenover het bankje geschreven: ‘Als je op zoek bent naar seks, vraag dan naar Attice. Ze kost vier sestertiën.’ Dat is niet meer dan de prijs van een goed glas wijn! Geïnspireerd door deze graffiti haast hij zich door de poort de drukke stad in. Hij vindt snel zijn weg door de lange, rechte straten, waar wagenwielen diepe groeven in de kasseien hebben gesleten. De wijnhandelaar glimlacht: iemand heeft penisjes uitgehakt in de bestrating, die de weg wijzen naar het grootste bordeel. Een paar minuten later staat Marcus Porcius voor een van de vele bordelen van Pompeï, Lupanar Grande, ‘het grote wolvenhol’. Een portier wijst hem de wachtkamer, waar eerdere klanten berichten in de muur hebben gekerfd. ‘Hermeros deed het hier met Phileteros en Caphisus,’ luidt een ervan. Een vrouw komt binnen. Haar wangen zijn wit gekleurd, haar lippen met oker geverfd en haar donkere ogen met roet geaccentueerd. Hij is aan de beurt.

Ramp staat voor de deur Over een paar weken zal Pompeï door een hevige vulkaanuitbarsting worden bedolven onder as en puimsteen. Maar dat kan Marcus Porcius niet weten. Hij is op 3 augustus 79 in de stad voor de wijn, de vrouwen en om handel te drijven. Na zijn bezoek aan het bordeel loopt Marcus Porcius weer naar buiten om de

100

Historia 1 • 2018

Een wandeling door de stad Vóór de ramp was Pompeï een typische Romeinse provinciestad, met een drukke markt en talrijke bordelen en cafés. Alles wat het hart van Marcus Porcius begeerde bij zijn bezoek aan de stad. 1 Porta Marina: Wijnhandelaar

7 Garumfabriek: Daarna koopt de handelaar

2 Bordeel: Meteen na aankomst

8 Bar van Amarantus: Om de keel te smeren

3 Lucius Jucundus’ huis: Als zijn

9 Huis van de broers Vettii: Porcius ontmoet

Marcus Porcius gaat Pompeï binnen door een ingang aan de zuidkant van de stad, bij de haven.

bezoekt de reiziger een bordeel, waar obscene teksten in de muren van de wachtkamer zijn gekerfd.

lusten zijn bevredigd, gaat Porcius langs bij zijn zakenpartner. Hij verkoopt wijn en koopt een slaaf.

Porta Ercolano

bij lokale verkopers twee kruiken met de vissaus garum, waarvan een variant voor rijken, armen en joden bestaat.

loopt Marcus Porcius binnen bij een van de 150 cafés. Hier kan hij goede, dure wijn, noten en aangenaam gezelschap vinden. de broers Vettii, twee voormalige slaven, die hem meenemen naar hun luxe woning.

10 Muildierdrijversherberg: De nacht

4 Stabiae-baden: Na gedane zaken wast hij zich in het badhuis. De muren en vloer worden verwarmd door een vuurplaats in de kelder.

5

Forum: Hierna bezoekt Porcius de enorme markt van Pompeï, waar wijnhandelaren, muizenbakkers en wolverkopers vechten om een plek.

6 Tempel van Apollo: Bij de markt komt hij

langs de grootste tempel van de stad, gebouwd in de 6e eeuw v.Chr. Hij is echter in verval en veel pilaren zijn gebroken.

stad eens goed te bekijken. In de straten wemelt het van de ossen- en ezelkarren met waren voor de vele winkels die hun voorgevel aan de straat hebben. Slaven dragen wijn, olie, vlees, fruit en noten naar binnen, terwijl de geur van rook, urine en eten zich vermengt met het geluid van de belletjes aan het tuig van de trekdieren: zo waarschuwen ze voetgangers. Marcus Porcius wil eerst de zaken achter de rug hebben en zoekt zijn handelspartner Lucius Jucundus op, die aan de Via del Vesuvio woont.

Wijn ruilen tegen een slaaf De ingang van Jucundus’ huis ligt onopvallend tussen twee

brengt de wijnhandelaar door in een eenvoudige herberg dicht bij het forum.

11 Bakkerij: De volgende dag bestrijdt Porcius zijn kater met vers brood, waarna hij terugkeert naar zijn schip en vertrekt.

Aankomst

Marcus Porcius bereikt Pompeï met zijn eigen koopvaardijschip.

winkeltjes, maar zodra Marcus Porcius binnentreedt, opent zich een wereld van luxe. In de gang loopt hij over een fraai mozaïek van een slapende hond, waarna hij in een weelderige binnentuin komt met een waterpartij. Hier treft hij Jucundus, die hij met een omhelzing begroet. De twee gaan in de eetkamer op de bank zitten, waar ze de gebeurtenissen in de wereld bespreken bij een lunch van lam in vissaus met wijn uit de wijngaarden van Porcius. Tijdens het eten doen ze meteen zaken. Jucundus koopt 20 grote leren zakken van 500 liter rode wijn per stuk. Het geld blijft niet lang in de zak van Marcus Porcius, hij koopt

GETTY IMAGES

Watertoevoer: Een aquaduct bracht elke dag minstens 2000 m3 naar een bassin dat vlak voor de Porta Vesuvio lag.

Porta Capua

Porta di Nola

Niet-opgegraven stadsdeel

Porta Vesuvio

Amfitheater: Het oudst bekende amfitheater van het rijk bood plaats aan 20.000 mensen en kende talloze gladiatorengevechten. Porta di Sarno

9

GETTY IMAGES

Schilderij van de god Priapus uit het Vettii-huis.

3

‘EERSTEKLAS VISSAUS, VAN SCAURUS’

In de baden konden mensen genieten van de hete sauna.

Porta Marina: Dit was de hoofdingang van Pompeï voor mensen die over het water aankwamen. Daar lagen ook de buitenwijkbaden, die pas in 1958 werden ontdekt.

11

2

4

7 8

5 10

6 Porta Nocera

1 De tempel van Apollo had 48 pilaren.

Porta Marina

Porta di Stabia

GETTY IMAGES

Het grootste deel van Pompeï is opgegraven, maar ongeveer een derde ligt nog onder de as verborgen.

direct een nieuwe beheerder voor een van zijn wijngaarden. De Siciliaanse slaaf Trophimus wordt van hem voor 6252 sestertiën – de prijs van acht muildieren. Na de lunch tekenen de twee mannen de koopcontracten op wassen platen, die op zolder worden gearchiveerd.

Wijnhandelaar gaat in bad Na een middagdutje ofwel een meridiatio in de mooie tuin zegt Marcus Porcius zijn vriend gedag en loopt hij verder de stad in, waar het inmiddels flink is gaan regenen. Na twee dagen op zee en een bezoek aan het bordeel heeft de reiziger zin om zich te wassen. Hij besluit daarom

naar het openbare badhuis te gaan. Het regenwater stroomt inmiddels door de iets aflopende straten, maar hij weet droogvoets de overkant te bereiken met behulp van de stapstenen die op veel kruispunten op het wegdek zijn gelegd. Marcus Porcius loopt naar binnen, betaalt en laat zijn kleren achter in de kleedruimte, waarvan het plafond is versierd met stucwerk, cupido’s en rozen. Hij gaat eerst naar de sauna om eens ‘goed door te koken’, zoals Plinius de Oudere het Romeinse gebruik beschreef. Na een rondgang door de warme baden betaalt hij een slaaf om hem in te oliën en al

KARL WEICHARDT/AKG

Het grote theater: In het openluchttheater paste 5000 man publiek, dat werd ingedeeld naar sociale klasse. De elite zat vooraan.

het vuil met een krabber te verwijderen. Het is een perfecte plek om de stad te leren kennen. Het weer is opgeklaard, en terwijl de zon door de ronde gaten in het plafond schijnt, luistert Porcius naar de andere bezoekers, die praten over de burgemeestersverkiezingen, de beste plekken om te eten en de marktprijzen. Weer buiten drinkt hij wat uit een van de vele openbare fonteinen. Het zijn de eindstations van het geniale systeem van aquaducten, dat de watertorens, badhuizen en fonteinen voorziet van water uit de bron Fons Augusteus, die wel 50 kilometer landinwaarts ligt. Als hij zijn mond afveegt, voelt Marcus Porcius de grond plotseling vervaarlijk trillen onder zijn voeten. Maar voordat hij naar een van de plaatselijke pleinen kan rennen, houdt het alweer op.

Historia 1 • 2018

101

ROMEINSE RIJK

De inwoners van Pompeï trekken zich er niets van aan en gaan onverstoorbaar door met hun bezigheden. Deze bevinkjes in de weken voor de vulkaanuitbarsting waren volgens Plinus de Jongere ‘niet zorgelijk, omdat ze vaak voorkomen in Campanië’.

Porcius eet een muis Het is tijd voor een bezoekje aan de markt van Pompeï. Marcus Porcius volgt een ossenkar met de beroemde lokale uien, die op weg is naar de markt op het Forum. Hij moet goed opletten waar hij loopt, want doordat de stad geen riolering heeft, ligt de straat vol met urine, paardenvijgen en rotte groenten. Zijn walging hierover maakt plaats voor bewondering als hij de markt bereikt. Honderden kraampjes staan dicht op elkaar. Er worden onder andere vissaus, verse vijgen, geroosterde amandelen, olijven en schapenkaas verkocht. Bij een van de kramen roostert een man kleine beestjes die Porcius niet herkent. De verkoper glimlacht en haalt een stenen pot tevoorschijn. Marcus Porcius schrikt terug als hij een dikke relmuis over de bodem ziet lopen. ‘Relmuizen worden in potten vetgemest,’ staat te lezen in een Romeins handboek. ‘Gooi er eikels, walnoten of kastanjes in, leg het deksel erop en laat de dieren in het donker hun buikje rond eten.’

Hij moet wel even moed verzamelen, maar Marcus Porcius neemt een hapje van de geroosterde beestjes. Het is verrassend lekker: zoet, mals en met een vleugje noot. De markt heeft ook meer herkenbare producten te bieden: varkensvlees, mosterd, verse munt en rode biet. Dan komt hij bij een deel van de markt waar hij zich thuis voelt. Er wordt wijn uit het vruchtbare Campanië verkocht aan grossiers die de drank naar Rome en de Romeinse koloniën in Gallië en Spanje vervoeren. Het is een lucratieve branche. Wijnhandelaren horen tot de rijkste burgers van Pompeï, en velen van hen hebben buiten de stad een zomerresidentie. Naast het marktplein staat de tempel van Apollo. De Griekse god van muziek, profetieën en licht is populair in Pompeï, waar zijn tempel al 700 jaar staat. Zoals de meeste Romeinen vereren de mensen hier meerdere goden, onder het motto ‘ik ben goed voor u, dan u ook voor mij’. De tempel heeft betere tijden gekend. Veel van de 48 pilaren hebben scheuren en sommige zijn zelfs gebroken. Dat komt door de aardbeving van 62 n.Chr., die honderden gebouwen verwoestte.

Iedereen houdt van rotte vis Als Marcus Porcius in de richting van de grootste lokale vissausproducent loopt,

Publiek was blij met de vorm van het stadion Het ovale amfitheater in Pompeï heeft de perfecte afmetingen. Volgens experts van nu hebben de architecten destijds de ideale balans tussen grootte, comfort en zicht voor het publiek gevonden. In tegenstelling tot in moderne stadions

zaten de toeschouwers vrij ruim. Het amfitheater, dat rond 70 v.Chr. werd gebouwd, is het eerste in zijn soort van steen en was het langst in gebruik van alle amfitheaters – zelfs al lag het 1800 jaar onder een dikke laag as. Door de ronde vorm hoefden mensen na de show niet in lange rijen te staan.

Een toeschouwer had in dit amfitheater twee keer zo veel plek als in een modern stadion.

SHUTTERSTOCK

In de pauzes tussen de gladiatorengevechten ontstonden er geen opstoppingen bij de toiletten, want die lagen buiten het stadion.

102

Historia 1 • 2018

op De Romeinen waren zo dol rt spo hanengevechten dat ze de den. thuis op mozaïeken afbeeld

In een van de vil de vloer versier la’s in Pompeï is een symbool va d met swastika’s, n beweging. AKG/SCANPIX

krijgt hij weer honger. Onderweg valt het hem op dat de arme mensen boven de lawaaierige winkels en cafés wonen. Hij ziet hoe een vrouw in vuile kleren de inhoud van po’s en afval rechtstreeks op straat loost. De kleine appartementjes hebben namelijk geen water, toilet of keuken. De armen brengen het grootste deel van de dag op straat door. Ze gaan naar openbare latrines, wassen zich bij openbare fonteinen en eten goedkope maaltijden in cafés en bij eetstalletjes. Aan de muren tussen de winkels is te zien dat er verkiezingen op komst zijn. ‘Alle nachtelijke drinkers kiezen Marcus Cerrinius Vatia als aedilis,’ staat er met rode letters tussen twee cafés. Het is een typische verkiezingsslogan voor Pompeï: havenarbeiders, bakkers, smeden – iedereen heeft zijn favoriet. In totaal zijn er meer dan 2500 van zulke slogans te vinden in de stad, want na de verkiezingen heeft niemand zin om ze over te schilderen. Opeens trekt Marcus Porcius zijn neus op. Het ruikt naar bedorven vis – en dat is goed nieuws. Het betekent namelijk dat de wijnhandelaar de grootste lokale verkoper van garum heeft gevonden – een saus van rotte, gefermenteerde vis. De Romeinen doen de saus overal in en op, van geroosterde relmuizen tot gebak. Pompeï staat erom bekend de beste saus van het rijk te maken. Hier, in de zaak van Umbricius Scaurus, wordt volgens de inscriptie op een amfora ‘de beste garum van makreel’ gemaakt. ‘Eersteklas vissaus, van Scaurus,’ staat er op een andere, en een derde amfora

Pompeï wemelde van de bordelen Wie in Pompeï seksueel gefrustreerd was, had dat aan zichzelf te danken. Prostituees waren er namelijk in overvloed.

V

olgens archeologen telde Pompeï rond de 20 bordelen, wat ongewoon veel is voor een stad die in 79 n.Chr. vermoedelijk 12.000 inwoners had. De rijke burgers hadden seks met hun slaven, dus de vele bordelen waren vooral bedoeld voor de lagere klasse en voor bezoekende handelaren en zeelui. Het grootste bordeel, de Lupanar Grande, had wel 10 kleine cabines waar de prostituees de klanten bedienden. De handelingen vonden plaats op harde

stenen bedden, zodat de vaak dronken gasten het zich niet zo comfortabel konden maken dat ze in slaap vielen. Veel bordelen waren versierd met wandschilderingen van allerlei seksuele handelingen. Mogelijk dienden die als menukaart voor mensen die er moeite mee hadden om hun wensen kenbaar te maken. De meeste prostituees waren waarschijnlijk slaven of vrijgelaten vrouwen die in het vak bleven, omdat het werk als prostituee goed verdiende.

Overal kleine penisjes

Gladiatoren denken aan meisjes De wijnhandelaar wandelt ook langs het nabijgelegen amfitheater, dat boven het oostelijke deel van de stad uittorent. Met zijn ovale vorm en brede trappen is het een van de mooiste stadions van het rijk. In 59 n.Chr. hielden hooligans er echter flink huis. De Romeinse historicus Tacitus beschrijft hoe ‘het begon als een triviale gebeurtenis bij een gladiatorenshow. De scheldwoorden die over en weer vlogen (typisch voor chaotische provinciesteden) werden stenen, waarna er zwaarden werden getrokken.’ In de uren daarop vochten hooligans uit Pompeï en Nuceria elkaar de tent uit. Het liep zo uit de hand dat keizer Nero het amfitheater liet sluiten. Terwijl Marcus Porcius langs de oude barakken van de gladiatoren loopt, leest hij de graffiti op de muren. Hij moet erom lachen. ‘Celadus bezorgt de meisjes hartzeer,’ staat er, en ook: ‘Cresces vangt met zijn grote net de nachtmeisjes, de ochtendmeisjes en alle anderen.’ De berichten zijn niet van groupies van de gladiatoren. De teksten staan op de binnenmuren, dus de krijgers hebben ze zelf geschreven. De zon gaat bijna onder en Marcus Porcius’ favoriete

CREATIVE COMMONS

bevat ‘koosjere garum’ – een variant speciaal voor de plaatselijke joden. Zelfs de vloer is bedekt met mozaïeken van kruiken met vissaus. De hongerige wijnhandelaar proeft ze allemaal. Hij koopt twee van de dure kruiken en laat die naar zijn schip in de haven sturen. Daarna gaat hij verder. In het oosten van de stad stuit hij op de grote palaestra, een sportterrein van 141 bij 137 meter. Het enorme terrein wordt omzoomd door 118 pilaren en twee rijen platanen, en in het midden ligt een groot zwembad te glinsteren in de zon. Deze middag wordt er echter geen sport bedreven. Schoolklassen zitten in de openlucht op kleine bordjes te schrijven. Eén van de leerlingen is brutaal geweest en krijgt slaag van zijn leraar, terwijl zijn vrienden stilletjes toekijken. Marcus Porcius ziet dat er allerlei berichtjes in de pilaren zijn gekerfd. ‘Mogen de goden degenen die hun schoolgeld betaald hebben gunstig gezind zijn,’ heeft een leraar er als vermaning op geschreven.

Uitgehakte fallussen wezen de weg naar de plaatselijke bordelen.

Op meerdere plekken in de stad zijn fallussymbolen gevonden, uitgehakt in de bestrating, hangend boven deuren en poorten of in metaal gegoten als grappige olielampen. De vele penissen hadden echter niet alleen een seksuele betekenis, maar waren ook een symbool van vruchtbaarheid, geluk en humor.

GETTY IMAGES

KS E S K I ’ AD N H E R W E I ‘H ROU V L E E MET V

Veel gasten in het bordeel Lupanar Grande lieten een berichtje achter op de muur. GETTY IMAGES

ROMEINSE RIJK

Zeker 1100 mensen stierven in Pompeï toen in 79 n.Chr. de Vesuvius uitbarstte. SONY PICTURES/MOVIESTILLSDB & KARL BRYULLOV

Vulkaan begroef stad In de weken voor 24 augustus 79 voelden de 12.000 inwoners van Pompeï een paar lichte aardbevingen, maar niemand had deze rampzalige gebeurtenissen voorzien.

24 augustus 13.00 uur: De vulkaan Vesuvius barst uit en creëert een 15-30 kilometer hoge aswolk. De zwarte wolk drijft zuidwaarts en bombardeert Pompeï met puimsteen. De stad wordt bedolven onder een 3 meter dikke laag as. Aan de overkant van de baai ziet de 17-jarige Plinius dat de aswolk lijkt op ‘een pijnboom’. Wie de mogelijkheid heeft, ontvlucht de stad.

104

Historia 1 • 2018

25 augustus 5.00 uur: Vroeg in de ochtend komt er een zogeheten pyroclastische stroom van de Vesuvius omlaag, met 700 km/h. Als deze gloedwolk Pompeï treft, bedraagt de temperatuur zo’n 300 °C. De mensen die niet in staat waren om te vluchten en nog in de stad zijn, worden allen gedood. De energie die vrijkomt staat gelijk aan circa 100.000 bommen op Hiroshima.

26 augustus Uitbarsting is voorbij. Het enige wat volgens Plinius nog rest, is ‘een duisternis, dieper dan enige nacht’. Alleen al in Pompeï zijn er zo’n 400 mensen omgekomen door vallend puimsteen en instortende gebouwen, en nog eens 700 verloren het leven in de gloedwolk. Een paar generaties later weet niemand meer waar Pompeï lag.

Slavenbroers nodigen Porcius uit Terwijl de olielampen op straat worden aangestoken, loopt Marcus Porcius naar het volgende café. Bij de bar van Hedones ziet hij een bordje. ‘Voor één munt krijg je hier wijn. Voor twee munten krijg je betere wijn en voor vier munten Falernische wijn,’ staat er, met een verwijzing naar de beste, meest legendarische witte wijn van het rijk. Marcus Porcius is een rijk man, en hij bestelt meteen een hele karaf Falernische wijn. Daar kijken de andere gasten van op. De witte wijn bevat bijna 15 procent alcohol, en volgens Plinius de Oudere vliegt hij in brand als je er vuur bij houdt. De heerlijke wijn is al snel op, maar de wijnhandelaar heeft nog niet genoeg gehad. Enigszins aangeschoten gaat hij het café van Asellina binnen, waar hij gegrilde kaas met honing en nog een karaf wijn bestelt. Onder het eten kijkt hij vrolijk rond. Op de muren staan allerlei erotische tekeningen en schunnige graffiti. Zo leest hij ergens: ‘Helaas, meiden, mijn penis heeft jullie opgegeven. Hij wil nu het achterwerk van mannen.’ Preuts zijn ze niet, daar in Pompeï. In Asellina’s bar komt Marcus Porcius twee oude bekenden tegen: de broers Vettii. 20 jaar geleden waren ze slaven, maar eenmaal vrij werden ze succesvolle wijnmakers en verdienden ze goudgeld. De nieuwe rijken van Rome pronken graag met hun welvaart, en de broers nodigen Porcius uit hun huis te bekijken. In de hal wordt meteen duidelijk dat de broers geen subtiele smaak hebben.

Er is een fresco geschilderd van de Griekse god Priapus, die zijn erectie weegt tegen een stapel munten. De 30 kamers van het prachtige huis staan vol met kunst die een ode brengt aan rijkdom, mannelijkheid en wijn. In de binnentuin, die met pilaren is omzoomd, staat een fontein, waar cupido’s en goden water in een bassin spuwen. De broers zijn echter ook godvruchtig: er staan allerlei altaartjes in het huis voor de dagelijkse offers aan goden als Venus, Minerva en Jupiter.

Op zoek naar een toilet Na nog een paar uur met de broers te hebben doorgebracht, besluit de nu ladderzatte Porcius een hotel te zoeken. Misschien komt het door de geroosterde muizen die hij die dag heeft gegeten, maar onderweg begint zijn buik te rommelen en moet hij plotseling nodig naar de wc. Waar zijn al die openbare latrines opeens gebleven? Hij wil bijna zijn behoefte op straat doen, maar op een bord leest hij: ‘Viezerik! Doe het maar verderop.’ Gelukkig ziet hij niet lang daarna een toiletgebouw. Hij rent naar binnen en neemt plaats tussen twee andere nachtbrakers. Als hij klaar is, maakt hij zijn billen schoon met een natte spons en een stokje. Het is al zo laat dat de olielampen uit zijn, maar dankzij witgeverfde stenen in de stoep slaagt Marcus Porcius er toch in zijn weg te vinden. Hij waggelt langs de stippellijn, tot hij bij gebrek aan beter een kamer neemt in de Muildierdrijversherberg. Vlak voor hij inslaapt, valt zijn oog op een bericht op de muur dat hij liever niet gelezen had: ‘Herbergier, we hebben in bed geplast. Ik geef toe dat dit niet netjes was. Als u wilt weten waarom: er was geen po.’

Wijnhandelaar heeft kater De volgende ochtend wordt Marcus Porcius wakker met knallende hoofdpijn. Als hij Plinius de Oudere had gelezen, was hij gewaarschuwd geweest. ‘Wijn uit Pompeï kan een nadelig effect hebben, want de kater houdt aan tot lunchtijd de volgende dag,’ vertelt hij.

GIUSEPPE FIORELLI/AKG

dagdeel begint. De grote houten deuren van de winkels gaan dicht, terwijl de bars en gokhuizen gasten verwelkomen. Daar zijn er bijna 150 van, dus het is moeilijk kiezen voor de wijnhandelaar. De inrichting is vrijwel overal hetzelfde: een lage bar met gaten erin, waarin grote kruiken met noten en wijn klaarstaan. Porcius begint in Salvius’ bar met een schaaltje amandelen en een beker wijn en dobbelt een potje met een plaatselijke steenhouwer. Een stripverhaaltje op de muur waarschuwt tegen valsspelen. Het stelt twee dobbelende mannen voor. Een van hen roept: ‘Drie!’ terwijl de ander twee vingers opsteekt en zegt: ‘Niet waar, je had er maar twee!’

Vergeten stad werd in fasen opgegraven Toen Italiaanse werklui in 1599 een tunnel groeven, stuitten ze op een vreemde muur. Er stonden kleurige schilderingen van vrijende stelletjes en Latijnse inscripties op. Grotere delen van de stad werden echter pas in 1748 opgegraven, toen Spaanse militair ingenieurs zochten naar kunst voor het koningshuis, en pas tijdens de Franse bezetting van Napels (1806-1815) werden er systematisch opgravingen verricht. De Fransen legden de stad van west naar oost bloot en zetten daar zo’n 1500 arbeiders voor in. Italië kreeg pas in 1863 de zeggenschap over de opgravingen.

Door holt en in de a slaag te vullen afgietsels met gips, ontsta an van de sla chtoffers .

Ondanks de kater hijst Marcus Porcius zich uit bed en loopt hij naar de beste bakker van de stad. De hele straat ruikt naar tarwebrood, en de inwoners staan al in de rij. De bakkerij doet alles zelf: Achter in het gebouw wordt het graan gemalen. Vervolgens wordt het deeg gekneed en tot een bol gevormd, waarna het wordt gebakken. Er passen 100 broden in de grote oven. Als ze klaar zijn, worden ze verkocht aan de klanten, die geduldig staan te wachten in de ochtendzon. Met een warm brood begeeft Marcus Porcius zich naar de Porta Marina en zijn schip. Dat bevat nu geen wijn meer, maar wel vissaus én de slaaf Trophimus. Terwijl hij terugdenkt aan zijn dag in de stad, voelt hij de grond weer trillen. Een paar oudere mannen kijken bezorgd naar de Vesuvius en praten zacht met elkaar, terwijl de wijnhandelaar aan boord gaat van zijn schip. Als hij het zeil hijst, houdt het trillen op, maar Marcus Porcius zal Pompeï nooit weerzien. LEES MEER OVER POMPEÏ Mary Beard: Pompeii: The Life of a Roman Town, Profile Books, 2008 Alex Butterworth en Ray Laurence: Pompeii: The Living City, Phoenix, 2005

Historia 1 • 2018

105

In één oogopslag

De dapperste poolvorsers De eerste expedities naar de poolstreken waren niet voor bange mensen. Dappere mannen stelden hun leven in de waagschaal en baanden zich een weg door de sneeuwstormen. DOOR THOMAS HEBSGAARD

Kwam thuis met losse voetzolen Expedities: o.a. 1907-1909, 1911-1914 Bestemming: Zuidpool Een van zijn makkers was in een gletsjerspleet gevallen en de tweede krankzinnig geworden toen Douglas Mawson ontdekte dat zijn voetzolen loszaten. Vastberaden maakte hij de huid weer vast met verband en strompelde naar de hut van de expeditie. AUSTRALIAN ANTARCTIC DIVISION

Ontsnapte in een sloep Expedities: o.a. 1907-1909, 1914-1916 Bestemming: Zuidpool Ernest Shackleton en zijn mannen zaten vast op een eiland bij de Zuidpool. De expeditieleider stapte resoluut in een boot van nog geen 7 meter lang en legde 1300 kilometer af om hulp te halen voor zijn gestrande bemanning. ROYAL GEOGRAPHICAL SOCIETY

Ging door met twee tenen Expedities: o.a. 1886, 1893-1894, 1898-1902, 1905-1906, 1908-1909 Bestemmingen: Groenland, Noordpool Al in 1899 raakte Robert Peary acht tenen kwijt in de arctische vrieskou, en hij bleef nog tien jaar proberen om als eerste de Noordpool te bereiken. Naar eigen zeggen lukte hem dat in 1909, maar de deskundigen hebben zo hun twijfels. BENJAMIN B. HAMPTION

Dook de IJszee in voor kajaks

Dankzij een grondige voorbereiding en goede uitrusting ging Amundsen door waar anderen stopten. BRIDGEMAN

Expedities: 1888 en 1893-1896 Bestemmingen: Groenland, Noordpool Fridtjof Nansens poging de Noordpool te bereiken was zo vermetel dat het een paar keer bijna misging. Nansen speelde met zijn leven toen hij op de terugweg in zee sprong om de kajaks van hemzelf en zijn kameraad Hjalmar Johansen binnen te halen. LIBRARY OF CONGRESS

Wilde zelf de sleden trekken Expedities: 1901-1904 en 1910-1912 Bestemming: Zuidpool De Brit Robert F. Scott beschouwde een poolexpeditie als een uitdaging voor een gentleman, stond erop zelf de sleden met proviand te trekken en zijn mannen mochten pas rusten als ze bijna dood waren. Die instelling werd hem fataal. AMNH

Ging zonder eten naar Zuidpool Expedities: 1926, 1928-1930, 1933-1935, 1939-1941, 1946-1947 en 1955-1956 Bestemmingen: Noord- en Zuidpool Richard E. Byrd nam een groot risico toen zijn vliegtuig het Transantarctisch Gebergte niet over kwam: hij behield de brandstof, maar dumpte het noodvoedsel voor hem en zijn piloot. Het liep goed af, maar het had hem het leven kunnen kosten. U.S. NAVY

Trotseerde weer en wind Expedities: o.a. 1897-1899, 1903-1906, 1910-1912 Bestemmingen: Noord- en Zuidpool concurrent Scott in zijn tent schuilde, ging Roald Amundsen staat bekend als de man de Noor zijn mannen voor over spiegelglad die de Zuidpool bedwong dankzij zijn ijs en door een sneeuwstorm – zonder goede voorbereiding en skivaardigheden. stijgijzers. Ze werden alle kanten op Maar de expeditie van de ambitieuze geblazen, maar Amundsen won de race. Amundsen was geen kinderspel. Terwijl Historia 1 • 2018

107

Quiz

18e eeuw

Wie is dit?

Wie zei dit?

Je moet veel lezen om weinig te weten.’ Het citaat wordt toegeschreven aan een Franse filosoof, die leefde van 1689 tot 1755. Juist antwoord: 2

Juist antwoord: 3

punten

In 1770 bereikte hij de oostkust van Australië, die hij in bezit nam in naam van de Britse koning. Hij begreep het belang van voeding, waardoor zijn bemanning geen scheurbuik opliep. Hij was de eerste Europeaan die Hawaï bereikte. Door een conflict met de lokale bevolking werd hij in 1779 vermoord.

punten

CREATIVE CO

Het juiste antwoord levert 1 punt op. Tel alle punten op en bekijk de uitslag onder aan de pagina.

Tegen welke ziekte ontwikkelde Edward Jenner in 1796 het eerste vaccin ter wereld – dat miljoenen mensenlevens redde?

Pruiken waren in bij mannen in de 18e eeuw. De mooiste waren van mensenhaar, maar waarvan waren de goedkoopste?

Welk volk onderwierpen de Birmezen toen ze in 1767 de stad Ayutthaya innamen en die plunderden en verwoestten?

In 1787 stichtte een groep voormalige slaven een havenstadje in West-Afrika. Welke naam kreeg deze stad?

a: Lepra b: Pokken c: Tyfus

a: Paardenhaar b: Katoen c: Wol

a: De Japanners b: De Tibetanen c: De Thai

a: Freetown b: Accra c: New Ottawa

De astronoom William Herschel ontdekte infrarode straling en de op twee na grootste planeet van het zonnestelsel. Welke was dat?

Waar bevond de revolutionaire politicus en wetenschapper Jean-Paul Marat zich toen hij 1793 in Parijs werd vermoord?

Welk schrift leerden we begrijpen dankzij de vondst van de Steen van Rosetta tijdens een veldtocht van Napoleon in 1799?

De Franse koningin Marie Antoinette eindigde als gevolg van de Franse Revolutie onder de guillotine. Waar kwam ze vandaan?

a: Uranus b: Pluto c: Saturnus

a: In bad b: In bed met zijn minnaar c: In het parlement

a: Spijkerschrift b: Hiërogliefen c: Sanskriet

a: Frankrijk b: Oostenrijk c: België

In 1706 en 1707 namen twee parlementen wetten aan om twee landen te verenigen tot één koninkrijk. Welke twee landen?

Welk product stuurde de Vereenigde Oostindische Compagnie voor het eerst in 1711 van Indonesië naar Amsterdam?

Welke bijnaam had de piraat Edward Teach, die de Cariben teisterde en in 1718 omkwam bij een gevecht?

a: Litouwen en Polen b: Schotland en Engeland c: Hongarije en Oostenrijk

a: Rubber b: Koffie c: Tulpen

a: Zwartbaard/Blackbeard b: Zwarte/Black Caesar c: Zwarte/Black Sam

Wat gooiden Amerikanen in 1773 in de haven van Boston uit protest tegen de Engelse belastingheffing op de koloniën?

Het boek Robinson Crusoe, dat in 1719 uitkwam, werd een doorslaand succes. Wie heeft het geschreven?

Welke fysicus, ingenieur en glasblazer vond in 1714 de kwikthermometer uit en ontwikkelde een nieuwe temperatuurschaal?

a: Thee b: Koffie c: Cacao

a: Daniel Defoe b: Jules Verne c: William Blake

a: Anders Celsius b: William Kelvin c: Gabriel Daniel Fahrenheit

WIE ZEI DIT: Charles-Louis de Secondat Montesquieu (1689-1755). WIE IS DIT: James Cook. TEST JE KENNIS: 1b, 2a, 3c, 4a, 5a, 6a, 7b, 8b, 9b, 10b, 11a, 12a, 13a, 14c. UITSLAG: 0-5 punten: De 18e eeuw is niet je sterkste kant. 6-10 punten: Het kan beter. 11-15 punten: Goed gedaan. 16-19 punten: Je bent een expert.

MMONS

Test je kennis

108

NATIONAL MARITIME MUSEUM, LONDON

... hints Drie

Kies het abonnement dat bij je past! Neem een abonnement of geef Historia cadeau

18 50 € 69,

9 50 € 37,

nummers

6 50 € 29,

nummers

De geschiedenis komt tot leven in Historia Met in elke uitgave artikelen over de gewoontes, tradities

nummers

Zo neem of geef je een abonnement Een abonnement is voordeliger dan in de winkel en het magazine wordt automatisch thuisbezorgd

en het dagelijkse leven van onze voorouders, maar ook over beslissende gebeurtenissen die de wereld voorgoed

Ga naar historia.mijntijdschrift.net

veranderd hebben. Je beleeft de belangrijke veldslagen uit de krijgsgeschiedenis en geniet van spannende en boeiende

Bel vandaag nog gratis 0800 - 099 6606

verhalen over misdrijven en internationale conlicten, gewaagde ontdekkingsreizen, vernuftige bouwwerken en

Of gebruik de antwoordkaart

legendarische personen.

Je leest het allemaal in Historia: historische verhalen die je bijblijven.

Abonnementen zijn tot wederopzegging na genoemde periode

historia.mijntijdschrift.net

Het prikbord

Wie was Pythagoras? Gevleug uitspraake:lde

‘a² + b² = c²’ hoogtepunten in zijn leven: Pythagoras groeide op als zoon van een rijke handelsman. Vóór zijn geboorte werd aan zijn moeder voorspeld dat het kind een geschenk voor de mensheid zou zijn. at R D la E BAA ras niet T S E O DE W t Pythago ijk gaf. a rl z i e n d z i j n u i te m veel o

Een reis naar Egypte gaf Pythagoras de kans iets nieuws te leren. De filosoof luiste rde graag naar de Egyptische geleerden, die wiskunde, geometrie en mystiek doceerde n.

GORAS · PYTHA

OS · VA N SA M hr. Ca. 580 v.C hr. Ca. 500 v.C

ekenland.

Samos, Gri Geboren: e en s bij Grieks erden. ie d tu S : ie ele Stud sofen en g

filo Egyptische dige en of, wiskun Was: Filosonschapper. natuurwete et erken: Hij lie w te s d n e Bek ter. W hriften ach geen gesc eeën van werken id kennen zijn angers. nh a a jn zi n va uwd taat: Getro. s e k ij rl e Burg eren n vier kind en vader va

PRINT COLL

110

ECTOR/GE

TTY IMAGES

Historia 1 • 2018

Bij zijn terugkeer in Griekenland stich tte Pythagoras een school: de Halve Cirkel. Hij genoot van de vele filosofische en religi euze discussies die hier werden gevoerd.

En l dieptepunt: d Samos Het eilan andelsjk h had een ri uurleven. lt u c n e

Politieke conflicten met zijn stadgenote n maakten Pythagoras soms het leven zwaa r. Op latere leeftijd vluchtte hij naar de kolon ie Metapontum in Zuid-Italië, waar hij stierf .

SHUTTERSTOCK

Belangrijkste ideeën: ALLES IS EEN GETAL! Met behulp van het getal kun je begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. De Schepper heeft het heelal zo gecodeerd dat alles een uitdrukking is van bepaalde getalswaarden. Zo levert de helft van een vioolsnaar dezelfde toon op als de hele snaar, maar dan in een hoger octaaf.

IN HELIOPOLIS, waar deze obelisk nog staat, volgde Pythagoras een deel van zijn studie.

Muziek legt getallen bloot

We begrijpen getallen en harmonie doordat we de hele tijd luisteren naar universel e muziek. Pythagoras dac ht dat de planeten zich in hun eigen sferen rond de aarde bewegen, en dat er muziek ontstaat als die sferen lan gs elkaar draaien. Dat wij die muziek niet bewust meer horen, komt doordat we er al ons leven lang aan gewend zijn .

Alles herhaalt zich in cirkels

wordt opnieuw geboren als dier of als mens, al naargelang hoeveel inzicht hij in zijn leven bereikte. Iedereen moet dan ook streven naar zo veel mogelijk wijsheid en inzicht. Een verheven inzicht vereist een moreel hoogstaand leven in strenge discipline. Wie inzicht wil bereiken, dient zich te

de: vloedde n ï e b s a r Pythago

onthouden van vlees, alcohol en opzichtige kleding. De mens moet zich ook oefenen in stilte om de zelfbeheersing te verbeteren. Het woord ‘filosofie’ werd waarschijnlijk voor het eerst gebruikt op de school van Pythagoras. In het Grieks betekent het ‘liefde voor en streven naar wijsheid’.

CA. 400 V.CHR.

Over natuur

SHUTTERSTOCK

... Pythagoras mogelijk zijn student Hippasus ombracht? Op een boottochtje kregen ze ruzie over de berekening van de verhouding tussen de zijden van een pentagram. De filosoof zou zo boos zijn geworden dat hij Hippasus overboord smeet.

op t hij als nschap ... omda en wete e ding u ls o a f rh r de ve bedree o o v dige g llin gelijkzij Zijn ste van een el n e jw d ri ij v z de , kent c = tussen  b t de k, a + l. Omda driehoe n schoo a n we v te n e e w iedere chreef, s t. p o ts nie bedach filosoof lling zelf te s e d ij niet of h

SHUTTERSTOCK

LECT

Wist je dat ...

nde nde wiskeu wisku erste de zich.

Philolaus beschreef Pythagoras’ leer. Er zijn slechts fragmenten van bewaard gebleven.

K/IMAGE SE

PHILOLAUS

Doordat de wereld onderhevig is aan getallen, is hij in wezen harmonieus van vorm. Zo meende Pythagoras dat de aarde rond is, omdat dit de meest harmonieuze vorm is. Ook dacht hij dat alles in cirkels beweegt en dat gebeurtenissen zich herhalen. Evenzo zet de ziel zijn zwerftocht voort door reïncarnatie. Een mens

In Egypte studee religieuze vakken als rde Pythagoras na ast geome reïncarna tr tie, aldus sommige ie ook historici. ALAMY STOC

Ooggetuigenverslag Deel 8 In 1934 komt de kleine crimineel Belbenoît vrij uit de strafgevangenis in FransGuyana, maar de kolonie mag hij niet verlaten. Zes maanden later probeert hij met vijf anderen over zee naar Florida in de VS te vluchten, maar keer op keer blaast de harde wind ze uit koers.

Gevangenen evangene vluch vluchten verkleed als vrouw De boot, die de Chinees1 voor ons zou verstopppen, bleek maar half zo groot te zijn als afgesproken. Het was een boomstamkano van amper één meter breed. Wie ook maar een greintje verstand heeft, zou nooit in zo’n vaartuig de genadeloze Caribische Zee op gaan. Maar wij hadden een krankzinnig verlangen om Duivelseiland en de strafkolonie achter ons te laten. De vierde nacht was horror. De vijfde, zesde, zevende en achtste nacht waren nachtmerries; we werden zes beesten.2 ‘Trinidad halen we nooit, en zelfs als het wel lukt, welke zekerheid heb jij dan Belbenoît, dat we niet worden opgepakt? Keer om, ik heb er genoeg van,’ gromde Dadar.3 Ik zat aan de helmstok en hield

LOS ANGELES REVIEW OF BOOKS, ABEBOOKS.COM

René Belbenoît // 1899-1959 René Belbenoît was net 21 jaar oud toen hij wegens diefstal voor dwangarbeid naar Frans-Guyana gestuurd werd. De Fransman wist na 15 jaar naar de VS te vluchten, waar hij onder meer het boek Dry Guillotine (‘Droge guillotine’) schreef over wat hij mee had gemaakt.

MAAL MET TRANEN IN DE OGEN

Hij was ziek en vermagerd, maar redde het wel.

1 Een Chinese winkelier had

geld verstrekt om een boot en spullen voor de vlucht te kopen.

112

de steven onveranderlijk op het noordwesten gericht.4 ‘Keer om, ik ga op de kust aan wal en waag het erop – met vaste grond onder mijn voeten,’ snauwde Bébert. ‘Stop!’ riep ik toen Dadar naar het zeil begon te kruipen. Ik haalde van onder mijn hemd een klein pistool tevoorschijn dat ik in een stuk oliegoed bewaarde. ‘Hier zijn zes kogels – ik schiet jullie allemaal neer als het zo doorgaat,’ zei ik. ‘Land in zicht!’ riep Casquette opeens. De anderen gingen staan om te kijken, maar ik gaf geen krimp omdat ik dacht dat het een truc was om me af te leiden. ‘Het is Trinidad. Kijk zelf maar,’ zei Chifflot. We juichten en het chagrijn maakte plaats voor gelach, na 14 dagen op zee in een gammele kano. Een paar uur later voeren we door de branding. Mijn reisgenoten probeerden kwiek aan wal te springen, maar ze vielen van vermoeidheid op het strand. ‘Doe vooral waar jullie zin in hebben,’ zei ik en wierp mijn pistool in zee.

2 De mannen hadden het

Ik vroeg enkele vissers die voorbijvoeren of ze in de klappers wilden klimmen om kokosnoten te plukken. Ze legden hun netten neer en klommen omhoog. Elk van ons dronk het sap van twee kokosnoten en at het vruchtvlees... ‘Ik geef mezelf aan. Blijven jullie gerust hier als je wilt,’ zei ik en liep weg. De anderen volgden in ganzenpas. Na twee uur kwamen we bij Moruga, waar ik naar het politiebureau ging. De agent

zwaar omdat er zout water in hun drinkwater zat en ze te weinig vlees mee hadden. 3 Dadar, Chifflot, Casquette, Bébert en Panama waren de namen van de mannen met

van dienst zat achter een oude tafel – een kolossale neger. ‘Waar kom je vandaan?’ vroeg hij. ‘Uit Frans-Guyana,’ antwoordde ik. ‘Waar ga je naartoe?’ ‘Naar de VS,’ antwoordde ik. Toen zei hij: ‘Dit is de wet van Trinidad, handel ernaar. Geen Franse gevangene die van Duivelseiland is ontsnapt en op de kust van Trinidad landt, wordt gearresteerd door het bevoegd gezag, tenzij hij na aankomst de wet overtreedt of de openbare orde verstoort.’ Hij begeleidde ons naar een huis met een uithangbord waar ‘Leger des Heils’ op stond en dat boven de stoep hing. Ene kapitein Heap en zijn vrouw stelden zich aan ons voor, en zij zette ons de beste maaltijd in jaren voor. Casquette en Bébert hadden in geen 15 jaar aan tafel gegeten – en bij ons, die eraan gewend waren als beesten behandeld te worden, stonden de tranen in de ogen. Kapitein Heap vertelde ons dat hij een inlichtingenofficier was met als speciale taak het opvangen van vluchtelingen van Duivelseiland.

OP SLEEPTOUW VAN DE BRITTEN De volgende dag hadden we om 11 uur een boot,5 een reddingssloep met mast en zeil. Op een tafel bij het Leger des Heils spreidde ik een zeekaart uit. ‘We moeten niet afdrijven naar een strand in Venezuela of Colombia. We kunnen langs de West-Indische eilanden naar de VS varen. Af en toe leggen we aan op een Brits eiland om proviand in te

wie Belbenoît was ontsnapt.

ze mee verder konden reizen.

4 Via de noordwestkoers

6 De Drakenmuil is een zee-engte tussen de volle zee en een rustige baai bij de westkust van Trinidad.

wilden ze de Britse kolonie Trinidad zien te halen. 5 De Trinidadse overheid had een boot gekocht waar

7 Punta Gallinas is de

Van 1852 tot 1945 zond Frankrijk 80.000 misdadigers voor dwangarbeid naar Zuid-Amerika. Ze gingen naar het Duivelseiland en andere delen van de kolonie Frans-Guyana. Hieronder staan enkele fragmenten uit het dagboek van René Belbenoît, die van 1920 tot 1935 in de beruchte gevangenis zat.

Een troep gewapende indianen stal de spullen van Belbenoît en zijn kompanen.

1

DU 5 JA I V E AR LSE O ILA P ND

AKG/SCANPIX

slaan – en zo steken we de Caribische Zee over naar Miami,’ zei ik. Op 10 juni sleepte een Brits marinevaartuig ons naar zee. Het bracht ons in meer dan een uur vanuit het roerige water van de Drakenmuil6 naar veilige wateren, en liet het sleeptouw 10 mijl uit de kust los ... 16 dagen nadat we uit Trinidad waren vertrokken, zagen we land. We maakten een kampvuur op het strand en bereidden een maaltijd. We hadden nog geen hap gegeten of zagen al enkele indianen naar ons staan kijken – naakte, woest uitziende inlanders met grote speren. Ze staken hun hoofden over de duinen rondom ons. Ik sprak ze in het Spaans aan, maar ze doken weg en verdwenen. Een half uur later kwamen ze terug en liepen met een enorm arsenaal speren, bogen en pijlen naar ons vuur. Een paar meter van ons vandaan stopten ze en spraken ons toe. Maar geen van ons verstond wat ze zeiden en niemand van hen

noordpunt van Zuid-Amerika. 8 De zes voortvluchtigen

waren tot vijf gereduceerd. Op Trinidad had Chifflot een plek gevonden op een Duits schip dat naar Europa voer.

sprak Spaans. De wilden pakten onze dekens, lampen, alle persoonlijke eigendommen, de resterende blikken voedsel en al onze kleren. Het waren, zo hoorde ik later, cactuseters, wilden uit de kustwoestijn La Guajira in Colombia. We waren gestrand bij Punta Gallinas.7

WAAROM IN VROUWENKLEREN? En zo liepen we, vijf8 naakte witte mannen met niet meer dan een machete om ons te verdedigen, over het hete zand. Op de derde dag kwamen we rond zonsondergang bij een hut. De visser was weg, maar we zagen een grote zeeschildpad die we openhakten met een bijl die in een hoek van de hut stond. We kookten en aten de hompen vet vlees en klommen daarna op de vliering, waar we een grote trommel zagen staan. Vol verwachting openden we hem. ‘Verdorie. Het zijn dameskleren,’ riep Panama, terwijl hij een bontgekleurd

9 Reformjurken waren lange, goedkope jurken van grove katoen waarin je je makkelijker kon bewegen. 10 Belbenoît werd al snel

vrijgelaten, omdat zijn

misdaden minder ernstig waren dan die van de vier anderen en de Colombianen de machtspolitiek van de Fransen haatten. Hij vluchtte naar Panama en wist een jaar later de VS te bereiken.

jurkje liet zien. We haalden de kleding eruit – zeven oude reformjurken9 van sits met een goedkoop printje. Er zat geen enkele broek of overhemd tussen. ‘Nou ja, het is beter dan niets,’ zei Bébert en wurmde zich in een jurkje. En al snel droegen we er allemaal een. Een bizar gezicht, met onze baarden erbij. 10 mijl verderop op het strand kwamen we bij een gehucht. We verscholen ons in de jungle tot het donker was. ‘Waarom in vrouwenkleren?’ vroeg een boze stem in het Spaans. Ik schrok wakker. Een man in een soort soldatenuniform was met Panama aan het praten. Drie anderen die vier onrustige paarden in toom hielden, namen ons kritisch op, maar konden een glimlach niet onderdrukken. Ik kwam overeind. De soldaten die buiten stonden barstten in lachen uit. ‘We moeten ze meenemen naar de generaal. Die heeft in geen jaren zoiets grappigs gezien,’ zei een van hen.10

NIEUWE SERIE IN VOLGENDE NUMMER In 1911 vaart Douglas Mawson met een groep onderzoekers uit om de Antarctische noordkust in kaart te brengen. Maar gletsjerspleten en de kou eisen hun tol van de mannen.

Tot het volgende nummer

| Verschijnt 7 februari

Op straat, in de bioscoop en zelfs thuis op de bank. Overal en dag in, dag uit werden de Duitsers gehersenspoeld door de griezelig efficiënte propagandamachine van het nazibewind.

Radio was de troefkaart Affiches hingen op elke straathoek Kranten waren van de partij Manifestaties brachten mensen in trance Bioscoopjournaal eert het vaderland

Eind 19e eeuw ligt er 200.000 kilometer spoor in de VS. Spoorwegmaatschappijen worden gerund door gehaaide zakenmannen die boeren uitbuiten en hun grond stelen. Wie rijk én geliefd wil worden, kan dan ook een treinroof plegen. Hoe gewaagder, hoe beter. Naarmate spoorwegmaatschappijen beveiligingsmaatregelen namen, werden de treinrovers steeds creatiever. SHUTTERSTOCK, AGE/FOTOSTOCK/IMAGESELECT & HISTORIA

SHUTTERSTOCK

Propaganda was overal

It’s a dirty job ... Van de oudheid tot vandaag de dag: de mens moet altijd van zijn afval af. IMAGESELECT

SCANPIX

De vuurtoren van Alexandrië Op het eilandje Pharos bij Alexandrië stond 1600 jaar lang een wereldwonder. De afgelopen 25 jaar proberen onderzoekers te ontdekken hoe het eruitzag.

Het was de best getrainde eenheid van de VS. Volg de Easy Company van de hel in Normandië op D-day tot de inname van het Adelaarsnest.

Lees ook ... Peter de Grote komt naar Nederland Jongerenopstand Caesars carrièregids Ontsnapping in Afrika

ALBUM CINEMA RM

BAND OF BROTHERS

Historia is een uitgave van de makers van Wetenschap in Beeld. De artikelen in Historia zijn geschreven door historici en wetenschapsjournalisten. Historia is een internationaal tijdschrift dat verschijnt in België, Denemarken, Estland, Finland, Letland, Litouwen, Nederland, Noorwegen, Slovenië en Zweden. In België en Nederland verschijnen 9 nummers per jaar. De hoofdredactie is gevestigd in Kopenhagen. Verantwoordelijke uitgever: Jens Henneberg Hoofdredacteur: Henrik Elling Redactie Nederland: Taalbureau IJ Amsterdam, Ernie Ramaker (managing editor), Frank van Driel, Marieke van Driel, Andrea Voigt, Renske Wiltink. Eerste Passeerdersdwarsstraat 84, 1016 XD Amsterdam. E-mail: [email protected] (niet voor vragen over abonnementen). Foto inhoud: Andrea Voigt Marketing/Distributie: Vipmedia Publishing & Services, Postbus 7272, 4800 GG Breda Internet: www.vipmedia.nl Marketing management: Ruerd Nauta E-mail: [email protected] Directie: Ed Bruijns, verantwoordelijk uitgever Abonnementen: Abonnementsprijs Nederland en België € 52,50 per jaar (9 nummers), losse nummers € 6,95 (prijswijzigingen onder voorbehoud). Abonnementsprijs buitenland: Europa € 68,70 per jaar; buiten Europa € 75,50 per jaar. Abonnementen zijn tot wederopzegging tenzij anders vermeld en worden na afloop automatisch overgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd (opzeggen kan wanneer u dat wilt). Kwartaalabonnementen zijn ook tot wederopzegging tenzij anders vermeld en worden telkens met een kwartaal verlengd (opzegging is per kwartaal). Opzegtermijn is in alle gevallen 1 maand. Opzeggen abonnement: schriftelijk, telefonisch of via e-mail naar de klantenservice. Vermeld bij correspondentie uw abonneenummer indien bekend. Adreswijziging: schriftelijk of via e-mail bij klantenservice, minimaal 1 maand van tevoren. Nabestellen: telefonisch bij klantenservice of via [email protected]. Opgave nieuwe abonnementen: www.historianet.nl Klantenservice: [email protected], Correspondentieadres Nederland: Vipmedia, Postbus 7130, 4800 GC Breda. Correspondentieadres België: Vipmedia, Meereigen 169, 2170 Merksem. Telefoon Nederland: 076-8507016 (ma-do 9.00-17.00, vr 9.00-13.00 uur). Telefoon België: 03-2262634 (dezelfde openingstijden). Advertenties: Moizo, Meereigen 169, B-2170 Merksem, België. Telefoon: +32 (0)3 326 18 92. E-mail: [email protected] (Peter de Vester). De door u verstrekte adresgegevens worden opgenomen in ons gegevensbestand. Dit bestand wordt gebruikt voor het uitvoeren van de met u afgesloten overeenkomst. Daarnaast kunnen wij uw gegevens gebruiken om u in de toekomst informatie te verschaffen over producten en diensten van onze eigen onderneming. Als u hier bezwaar tegen heeft, kunt u dit kenbaar maken door contact op te nemen met onze klantenservice via [email protected] of schriftelijk. Druk: Neef + Stumme premium printing GmbH & Co.KG Distributie losse verkoop Nederland: Betapress BV Distributie losse verkoop België: Imapress Historia is een uitgave van Bonnier Publications International AS, PB 433 Sentrum, 0103 Oslo, Noorwegen. © Bonnier Publications International AS Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. ISSN 2535-3438

BEGIN HET JAAR OPGERUIMD MET DE VERZAMELBAND

slechts

€ 12,50 sten rzendko excl. Ve

Historia magazines opbergen is nu extra gemakkelijk met de handige verzamelband. Overzichtelijk en mooi in je boekenkast: zo kun je ze keer op keer lezen terwijl ze toch netjes blijven. In een verzamelband berg je een complete jaargang van 9 nummers op. Dat is mooi opgeruimd!

BESTEL DE HISTORIA VERZAMELBAND • Op www.vipwinkel.nl/historia. • Via e-mail: [email protected] en vermeld bestelnummer 106484. • Of bel op werkdagen van 9.00 – 13.00 uur: 076-850 70 16 (Nederland) of 03-226 26 34 (België). Je kunt ook eerder verschenen nummers aanvragen om jouw collectie compleet te maken.

.