Referat 3 Durkheim - Typy samobojstw

SAVE OFFLINE

czona, nigdy bez wątplenia n i e odznacza się calkowitą oryginalnością, gdyż, n a w e t wykonując s w ó j zawód, podporządkowujemy się zwyczajom i praktykom wspólnym c a l e j korporacji. A l e i w t y m w y padku jarzmo, k t ó r e dźwigamy, j e s t o wiele m n i e j ciężkie, aniżeli wtedy, g d y ciąży n a nas cale spoieczeństwo, n i e zostawiając żadnego miejsca swobodnej g r z e naszej inicjatywy. Indywidualność caiości rozwija s i ę w i ę c t u t a j r ó w n o c z e ś n i e z i n d y w i d u a l nością części. Spoleczefistwo s t a j e s i ę zdolniejsze d o ruchu j a k o calość w m i a r ę tego, j a k k a ż d y z elementów m a coraz więcej r u c h ó w wlasnych. Solidarność ta p r z y p o m i n a t ę , j a k ą m o ż n a o b s e r w o w a ć w w y ż szych organizmach zwierzęcych. K a ż d y o r g a n m a t a m swoją szczególną f i z j o n o m i ę , s w o j ą a u t o n o m i ę , j e d ność zaś o r g a n i z m u j e s t t y m większa, i m w y r a ź n i e j sze j e s t z i n d y w i d u a l i z o w a n i e części. Z e w z g l ę d u n a tę analogię p r o p o n u j e m y n a z w ę organicznej d l a s o l i darności, w y n i k a j ą c e j z podzialu p r a c y.

TYPY SAMOBOJSTW (Le S u l c i d e . F t u d e d e socłotogie — F r a g m e n t y r o z d s . I I I , I V i V k s i e g l I I , w y d . n o w e , P a r i s 1980, sa. 222-232, 238-239, 245-247, 261-293, 264, 285-266, 267, 289, 271, 272-278, 279-283, 287-288, 289, 307.)

Ustaliliśmy t e d y stopniowo następujące t r z y w n i o s k i : Samobojstwo zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji spoieczności religijnej; Samobójstwo zmienia s i ę w stosunku odwrotnym do stopnia i n t e g r a c j i spoleczności domowej; Samobójstwo zmienia s i ę w stosunku odwrotnym do stopnia i n t e g r a c j i społeczności politycznej. Powyższe z e s t a w i e n i e w s k a z u j e , i ż , j e ż e l i t e r ó ż n e spoleczności d z i a l a j ą n a s a m o b o j s t w o m i a r k u j ą c o , t o nie z e w z g l ę d u n a j a k i e ś o s o b l i w o ś c i k a ż d e j z n i c h , ale d z i ę k i p r z y c z y n i e w s p ó l n e j i m w s z y s t k i m . S k u teczność r e l i g i i n i e w y n i k a ze specjalnego c h a r a k t e r u uezuć r e l i g i j n y c h , g d y ż s i l n i e z i n t e g r o w a n e s p o l e c z ności d o m o w e i p o l i t y c z n e w y t w a r z a j ą t a k i e s a m e skutki. D o w i e d l i ś m y t e g o zresztą, b a d a j ą c bezpośrednio w p ł y w n a samobójstwo, w y w i e r a n y p r z e z r ó ż n e

religie. 1 na odwrót, odporności na samobójstwo, j a kiej udziela wigź domowa czy polityczna, nie można wyjaśnić i c h swoistymi cechami, poniewat t e n sam przywilej posiada spoieczność religijna. Przyczyna musi się z n a j d o w a ć w t a k i e j wlaściwości, k t ó r ą m a j ą wszystkie t e g r u p y spoleczne, choć, b y ć może, w n i e jednakowym stopniu. O t ó ż j e d y n ą t e g o r o d z a j u w l a ściwością j e s t to, ż e są one m o c n o zintegrowane. D o chodzimy z a t e m d o t a k i e g o o t o w n i o s k u o g ó l n e g o : samobojstwo z m i e n i a s i ę w s t o s u n k u o d w r o t n y m d o stopnia i n t e g r a c j i g r u p spolecznych, d o k t ó r y c h n a -

leży jednostka. 163

Ale s p o l e c z e ń s t w o u ł e g a d e z i n t e g r a c j i t y l k o w t e d y o t y l e , k i e d y i o i l e .jednostica u c h y l a s i ę ()d ż y c l a syolecgriego, s w e w l a s n e c e l e s t a w i a p o n a d e e i a m i spolecznymi, j e d n y m s l o w e m , zrnierza d o wyniesienia swojej P5.Q.1)0WOŚCi • pOnad _Dsobowąś dziej oslabione s a g r u p y, d o k t ó r y c h nale'ży j e d n o s t . ka, inn ć zt ybmi o r i oe j wj eąs t, o n a o d n i c h zależna, t y m bardziej, w j e d y nr i e n- a s o b i e i n i e u z n a j e l r eiz u l t na c i e , p o lbe g a a innych zasad postępowania p r ó c z o p a r t y c h n a i n t e r e sach p r y w a t n y c h . J e ś l i w i ę c g o d z i s i ę n a z y w a ć e g o izmem s t a n , w k t ó r y m j e d n o s t k o w e j a zaznacza s i ę nadmiernie w o b e e j a spolecznego i c z y n i t o kosztem tego ostatniego, m o ż e m y n a z w a ć egoistycznym szczególny t y p s a m o b ó j s t w a , w y n i k a j ą c y z n a d m i e r n e g o ujednostkowienia. Jakże j e d n a k s a m o b ó j s t w o m o ż e m i e ć t a k i e p o c h o dzenie? Przede w s z y s t k i m m o ż n a z w r o c i ć uwagę, i ż s i l a z b i o rowa, b ę d ą c j e d n ą z n a j s k u t e c z n i e j s z y c h p r z e s z k ó d samobójstw, n i e m o ż e slabriąć, n i e pociągając z a sobą ich r o z w o j u . K i e d y społeczefistwo j e s t m o c n o z i n t e growane, t r z y m a o n o j e d n o s t k i p o d s w o j ą k o n t r o l ą , uważa, ż e s a o n e d o j e g o u s l u g i n i e p o z w a l a i m rozporządzać sobą p o d i u g i c h wlasnych fantazji. P r z e ciwstawia s i ę o n o t e m u , b y l i c h y l a ł y s i ę o n e poprzez śmierć o d o b o w i ł i z k ó w, j a k i e i n a j ą w s t o s u n k u d o niego. K i e d y j e d n a l c o d m a w i a j ą o n e u z n a n i a t a k i e j subordynacji z a u p r a w n i o n ą , spoleczeństwo n i e j e s t w s t a n i e n a r z u c i ć i m s w o j e j supremacji. N i e m a j u ż ono w t e d y n i e z b ę d n e g o a u t o r y t e t u , a b y u t r z y m a ć jednostki n a i c h dotychczasowym m i e j s c u , j e z e l i chcą one t o m i e j s c e opuścić, i — świadome s w o j e j s l a b o ści — dochodzi o n o n a w e t d o p r z y z n a n i a i m p r a w a do swobodnego czynienia tego, czemu •nie może zapobiegać. W t e j m i e r z e , w j a k i e j u z n a j e s i ę j e d n o s t k i za p a n ó w i c h przeznaczeń, d a j e s i ę i m t a k ż e p r a w o do ustalania sobie s a m y m końca. Jednostki, ze s w o j e j strony, n i e m a j ą j u ż p o w o d u , a b y z n o s i ć c i e r p l i w i e udręki ż y w o t a . W t e d y, g d y są o n e solidarne z g r u p ą , którą k o c h a j ą , w k l a d a j ą w ż y c i e w i ę c e j u p o r u , a b y nie p r z y n i e ś ć s z k o d y i n t e r e s o m z b i o r o w y m , k t ó r e 164

p r z y w y k l y s t a w i a ć ponad interesami osobistymi. W i ę zy, lączące j e z e w s p ó l n ą s p r a w ą , p r z y w I ą z u j ą j e d nostki d o życla, a w z n i o s l y cel, w j a k i m m a j ą u t k w i o ne o c z y, przeszkudza i m w r ó w n i e ż y w m o d e z u w i i niu w h i s n y c h k l o p o t ó w. K ' r ó t k o inówhic w spoleczeństwie z w a r t y m i ż y w o t n y m m i ę d z y w s z y s t k i m i a k a z (iym o r a z m i ę d z y k a z d y m a w s z y a l k i m i m a m i e j s e e stala w y r n i a n a i d e l i IICZUĆ - j a k g d y b y w z a j u r n i t a pomoc m o r a l n a , k t ó r a s p r a w l a , ż e j e d n o s t k a , z i t miast b y ć z d a n ą n a ' swoje w l a s n e s i l y, •uczestniczy w energii zblorowej, zasilając n i ą s w o j ą energię wówczas, g d y t a j e s t n a w y c z e r p a n i u . ) Ale n i e t o j e s t najważniejsze. N a d m i e r n y i n d y w i d u alizm n i e t y l k o s p r z y j a d z i a l a n i u c z y n n i k ó w, p r o w a dzących d o r o z w o j u sarnobojstw, a l e s a m j e s t c z y n nikiem t e g o r o d z a j u . N i e t y l k o z n o s i o n zaporę, p o wstrzymującą l u d z k i popęd do zadawania sobie śmierci, a l e i s a m t e n p o p ę d w y t w a r z a , d a j ą c w t e n s p o sób p o c z ą t e k s p e c j a l n e m u s a m o b ó j s t w u , k t ó r e n o s i na s o b i e j e g o z n a m i ę . T r z e b a t o d o b r z e z r o z u m i e ć , gdyż f a k t t e n o k r e ś l a s w o i s t y c h a r a k t e r wyróżnionego przez n a s s a m o b o j s t w a i uzasadnia n a d a n a m u n a zwę. C ó ż w i ę ć mogloby - j e s tw y j a ś n i ć ó w r e z u l t a t ? M w ó w i s i ę czasem, i ż e z l o w i e k z p o w o d u s w e j k o n stytucji i n d yp s ywc h o l o g i c z n e j n i e m o ż e ż y ć b e z p r z y w i a zania c o g o przerasta, c o ż y j e d l u Z e j ()(1 i d ud oa ezegoś, l i niego. z m iJ aek o p r z y c z y n ę t e j k o n i e c z n o ś c i p o d a j e : ) l e ludzką t a p o tkr z e b ę p o z o s t a w i e n i a czegoś p o soble. ż y cie — i e p o wgi a d a s i ę — j e s t Zri ma u, j a k i ś cel, k t ó r y usprawie'o C s) i;ę1 j1a k0 ą ś tr ayc j ęl bky t o dw l i w i a ponoszone t r u d y. O t ó ż jednostka h t e d y , , .gc. siebie d s a m e jy d o s t a• t e c z n y m c e l e m a k t y w n o ś c i . J e s ł z a ioe j Jee s t tn i e tdy l k lo ograniczona a mala. w przestrzeni, a l e także c i a s n o ' z a m k n i g t a w czasie. K i e d y • zątem n i e mamy i n n e g o c e l u p r ó c z siebie samych, n i e m o ż e m y uciee o d m y ś l i , i ż nasze w y s i l k i s ą ostatecznie s k a zane n a r o z p l y n i ę c i e s i ę w nicości, g d y i i m y m a m y do'niej powróeić. A l e unicestwienie b u d z i w nas g r o zę. W t y c h w a r u n k a c h c z l o w l e k n i e m i a l b y o d w a g i żyć, t z n . d z i a ł a ć i walczyć, g d y ż z t e g o calego t r u d u , 165

j a k i s o b i e z a d a j e , n i c b y n i e pozostawalo. J e d n y m slowem, s t a n e g o l z m u k l ó c i l b y s i ę z ludZ,ką n a t u r ą i w rezultacie b y l b y s t a n e m n a z b y t n i e p e w n y m , a b y 'mógi m i e ć szanse n a t r w a l o ś ć . 'W t a k a b s o l u t n y m s f o r m u l o w a n i u p o g l ą d t e n j e s t t r u d n y d o przyjęcia. G d y b y rzeczywiście m y ś l o k o ń cu naszego i s t n i e n i a b y l a d l a n a s t a k bardzo p r z e r a żająca, m o g l i b y ś m y g o d z i ć s i ę n a ż y c i e t y l k o p o d warunkiem dobrowolnego oślepienia s i ę n a s p r a w ę wartości ż y c i a . J e z e l l b o w i e m m o ż e m y w p e w n e j mierze zaslonić p r z e d s o b ą p e r s p e k t y w ę nicości, n i e możemy w ż a d n y m r a z i e j e j z l i k w i d o w a ć : c o k o l w i e k byśmy r o b i l l , nicość pozostanie nieuchronna. M o ż e m y przesunąć j e j g r a n i c ę o k i l k a pokolefi; m o ż e m y s p r a wić, b y nasze i m i ę przeżylo c i a ł o o k i l k a l a t c z y s t u leci, z a w s z e j e d n a k p r z y c h o d z i c h w i l a ( i t o n a d e r wcześnie d l a o g ó l u l u d z i ) , k i e d y n i e p o z o s t a j e j u ż nic. G r u p y, d o k t ó r y c h p r z y l ą c z a m y się w c e l u p r z e dłużenia z a i c h p o ś r e d n i c t w e m s w e j egzystencji, s ą przecież s a m e ś m i e r t e l n e : i c h przeznaczeniem j e s t równiez r o z p a d ; pociągający z a sobą k o n i e c w s z y s t kiego, c o ześmy i m p o w i e r z y l i . Nieskończenie r z a d k o zdarzają s i ę l u d z i e , k t ó r y c h wspomnienie j e s t d o s t a tecznie m o c n o z w i ą z a n e z s a m ą h i s t o r i ą l u d z k o ś c i , aby t r w a ć m o g l o r ó w n i e d l u g o j a k ona. J e z e l i w i ę c naprawdę ż y j e w n a s t a k i e p r a g n i e n i e n i e ś m i e r t e l ności, t o n i e t e k r ó t k i e p e r s p e k t y w y mogą s l u ż y ć j e go zaspokajaniu. C ó ż zresztą pozostaje p o nas w t e n sposób? S l o w o , d ź w i ę k , ś l a d n i e u c h w y t n y i n a j c z ę ś ciej a n o n i m o w y I, a w i ę c nic, c o pozostawałoby w j a kimś s t o s u n k u d o i n t e n s y w n o ś c i n a s z y c h w y s i l k ó w i m o g ł o j e w naszych oczach usprawiedliwić. Przecież, choć dziecko j e s t z n a t u r y egoistą, k t ó r y nie odczuwa najmniejszej p o t r z e b y przezycia siebie, starzec zaś j e s t pod t y m względem, podobnie j a k pod wieloma i n n y m i , 1 Nie m ó w i m y o i d e a l n y m p r z e d l u i e n i u egzystencji, jakie przynosi ze sobą w i a r a w nieśmiertelność duszy, gdyż ( 1 ) n i e w y j a ś n i a t o , d l a c z e g o p r z e d s a m o b ó j stwem c h r o n i n a s r o d z i n a l u b p r z y w i ą z a n i e d o s p o leczności p o l i t y c z n e j ; ( 2 ) n i e n a t y m r ó w n i e ż polega p rofilaktyczny w p ł y w religii, j a k t o j u ż wyżej ześmy pokazali.

bardzo często dziecklem, i dziecko, i starzec s ą p r z y -

wiązani do życla nie mniej, a nawet bardziej, niż dorośli. Widzieliśmy, że samobójstwa są bardzo rzadkie w ciągu pierwszych piętnastu l a t tycla i wykazują tendencję spaditową w okresie późnej starości. N l e Inaczej jest w wypadku zwierząt, których konstytucja psychologiczna r ó ż n i s i g o d ludzkiej j e d y n i e p o d względem stopnia. Nie jest więc prawdą, t i życie byloby niemożliwe bez jakiejś racji bytu, znajdującej się poza n i m samym. W gruncie rzeczy, c a l y szereg f u n k c j i dotyczy w y lącznie j e d n o s t k i : s ą t o f u n k c j e niezbędne d l a u t r z y mania ż y c i a fizycznego. S k o r o s ą o n e w y k o n y w a n e jedynie w t y m c e l u , t o z c h w i l ą j e g o osiągnięcia s ą już wlaśnie t y m , c z y m b y ć p o w i n n y. W rezultacie w e wszystkim, c o d o t y c h f u n k c j i s i ę odnosi, c z l o w l e k może r o z u m n i e d z i a ł a ć , n i e s t a w i a j ą c sobie z a d n y c h transcendentnych celów. Przez sam f a l d s l u i e n i a czlowiekowi f u n k c j e t e czemuś slużą• Z t e g o p o w o d u czlowiek o tyle, o i l e n i e m a zadnych i n n y c h potrzeb, może sam sobie w y s t a r c z a ć i ż y ć szczęśliwie, n i e m a jąc żadnego c e l u p o z a s a m y m życiern. N i e t a k i j e s t wszakże p r z y p a d e k c y w i l i z o w a n e g o c z l o w i e k a d o r o s lego, k t ó r y m a w i e l e i d e i , uczuć i p r a k t y k , n i e m a j ą cych ż a d n e g o z w i ą z k u z p o t r z e b a m i o r g a n i c z n y m i . Rolą s z t u k i , m o r a l n o ś c i , r e l l g i i , w i a r y p o l i t y c z n e j , nauki n i e j e s t n a p r a w i a n i e z u z y t y c h o r g a n ó w c z y t e i zapewnianie i c h dobrego funkcjonowania. C a l e t o życle s u p r a f i z y c z n e p o w s t a l o i r o z w i n ę t o s i ę p o d w p l y w e m w y m o g ó w środowiska n i e kosmicznego, lecz spolecznego. T o o d d z i a ł y w a n i e społeczeństwa w z b u dzilo w n a s u c z u c i a s y m p a t i i i solidarności, k t ó r e sklaniają n a s k u i n n y m l u d z i o m ; t o spoleczefistwo, ksztaltując nas n a s w o j e podobieństwo, w p o i l o w nas wierzenia r e l i g i j n e , polityczne, m o r a l n e , k t ó r e r z ą d z ą naszym postgpowaniem. A ż e b y m ó c o d g r y w a ć s w o j ą spoieczną r o l ę , p r a c o w a l i ś m y n a d rozszerzeniem s w o jej i n t e l i g e n c j i , spoleczeństwo zaś z k o l e i dostarczylo nam narzędzi u m y s l o w e g o r o z w o j u , przekazując n a m przechowywane p r z e z s i e b i e s k a r b y n a u k i . Przez t o samo, ż e t e wyższe f o r m y dzialalności l u d z -

166 167

kiej m a j ą pochodzenie zbiorowe, c e l i c h m a t a k i s a m charakter. Pochodząc o d spoleczeństwa, d o spoleczeństwa się odnoszą czy też raczej one t o wlaśnie są spolecZeństwem w c i e l o n y m w każdego z n a s i z i n d y w i dualizowanym. A l e , b y m i a l y o n e w naszych oczach rację b y t u , i c h p r z e d m i o t t a k ż e n i e m o ż e n a m b y ć obojętny. J e s t e ś m y d o n i c h p r z y w i ą z a n i o t y l e , o i l e jesteśmy p r z y w i ą z a n i d o spoleczeństwa I n a o d w r ó t , i m b a r d z i e j c z u j e m y s i ę o d spoleezeństwa o d e r w a n i , t y m bardziej . o d jreyd nwo caz m ono eśnie c e l e m i źródlem. J a k ż e i n o g l y b y istnieć t e zasady moralności, t e przepisy p r a w a , k t ó r e y zmuszają n a s d o najrozmaitszych poświęceń, t e k r ę s i pujące n a s d o g m a t y, g d y b y p o z a n a m i n i e i s t n i a ł o ę coś, o czemu one slużą, a z czym m y jesteśmy solidarni? Jakże m o g l a b y istnieć sama nauka? G d y b y n i e s ł u d żyla oen a ngi c z e m u p o z a z w i ę k s z a n i e m n a s z e j m o ż l i t wości przeżycia, n i e b y l a b y w a r t a t r u d u , j a k i e g o w y o maga. ż yI n s tcy n k t n a d a j e s i ę l e p i e j d o t e j r o l i , c z e g o dowodem s ą zwierzęta. C z e m u ż m i a l o b y s i ę zastępoi a wać , go refleksją bardziej chwiejną i podatną n a błędy? k A , tn a d e wszystko, w j a k i sposób m o ż l i w e b y l o b y cierpienie? G d y b y w a r t o ś ć r z e c z y oceniać w y l ą c z n i e ó r ze w z g l ę d u n a d o z n a n i a jednostek, c i e r p i e n i e p o z o e g stawaloby b e z w y n a g r o d z e n i a i s t a l o b y s i ę n i e d o o pojęcia. P r o b l e m t a k i n i e i s t n i e j e d l a w i e r z ą c e g o , j przywiązanego mocno d o s w o j e j w i a r y, d l a c z l o w l e k a e zespolonego z i n n y m i w i ę z a m i spoleczności r o silnie s dzinnej l u b p o l i t y c z n e j . Spontanicznie i b e z n a m y s l u o f i ta r o w u j ą o n i wszystko, c z y m są i c o r o b i ą : j e d e n — swojemu K o ś c i o l o w i c z y B o g u , ż y j ą c e m u s y m b o l o w i tegoi k o ś c i o ł a ; d r u g i — s w o j e j r o d z i n i e ; t r z e c i — swojej o j c z y ź n i e l u b p a r t i i . N a w e t w s w o i c h c i e r p i e niach w i d z ą o n i t y l k o ś r o d k i , przynoszące c h w a ł ę grupie, d o j a k i e j należą, i cierpienia t e s k l a d a j ą g r u pie w holdzie. Ta k ą d r o g ą chrześcijanin d o c h o d z i d o ukochania i s z u k a n i a cierpienia, c h c ą c d a ć ś w i a d e c two s w o j e j pogardzie d l a c i a ł a i zbliżyć się d o swego boskiego w z o r u . 1 e i m w i ę c e j w y z n a w c a w ą t p i , t z n . im m n i e j e z u j e s i ę z w i ą z a n y z g r u p ą r e l i g i j n ą , d o której n a l e ż y, i m b a r d z i e j r o d z i n a l u b k r a j s t a j ą s i ę 1 6 8

jednostce obce, t y m b a r d z i e j o n a s a m a s t a j e s i ę d l a siebie t a j e m n i c ą i n i e m o ż e u c i e c o d d e n e r w u j ą c e g o • i rozpaczliwego p y t a n i a i p o co? k I n n y m i s l o w y, j e ż e l i — r a l r riTUM sie często — l e z l o w i e k j e s t d w o i s t y, t o dlatego, ż e d o c z l o w i e k a f i z y c z nego dolącza s i ę c z ł o w i e k społeczny. Te n o s t a t n i n i e może istnieć bez spoleczeństwa, k t ó r e g o j e s t w y r a z e m i s l u g ą . N i e c h t y l k o d o j d z i e d o rozkła,du spoleczeństwa — d o t e g o , ż e n i e b ę d z i e m y o d c z u w a l i w o k o l nas i ponad n a m i jego istnienia i dzialania, a w s z y s t ko, c o j e s t • n a s spolecznego, z o s t a n i e p o z b a w i o n e j a k i e j k o l w i e k o b l e k t y w n e j p o d s t a w y. N i e b ę d z i e n i czego p o z a k o m b i n a c j ą i l u z o r y c z n y c h w y o b r a z e ń , fantasmagorią, z n i k a j ą c ą p o d w p l y w e m o d r o b i n y r e fleksji, niczego, c o m o g l o b y posłużyć z a c e l naszych czynów. A przecież o w ezlowiek społeczny j e s t i s t o t ą ezlowieka c y w i l i z o w a n e g o : t o o n n a d a j e w a r t o ś ć i s t n i e n i u „ Z a b r a k l o b y n a m t e d y r a c j i żYcia, g d y ż j e d y nemu życiu, na j a k i m n a m może zaleZeć, n i c nie odpowiadałoby w rzeczywistości, ż y c l e zaś, k t ó r e z a c h o wałoby t a k i e o p a r c i e , n i e o d p o w i a d a l o b y n a s z y m połrzebom. Z o s t a l i ś m y j u ż b o w l e m w c i ą g n i ę c i w e g zystencję w z n i o ś l e j s z ą i n i e m o ż e m y z a d o w o l i ć s i ę egzystencją d z i e c k a c z y zwierzęcia: z c h w i l ą g d y pierwsza n a m umyka, pozosłajemy c a l k - t a z- t r o p u . N i e m a o t o niczego, k u czernu m o g l i b y ś m y o w i c i e szw obj e iw yes i i ik i , i c z u j e m y, że zatracarny się skierować w pustee. W t y m znaczenin słuszne j e s t powiedzenie, 12 l u d z k a dzialalność p o t r z e b u j e ezegoś, c o j ą p r z e rasta. N i e m u s i m y u t w i e r d z a ć s i ę w z i u d z e n i t i kiejś nieosiągainej nieśmiertelności, ponieważ jest orao zawarte w naszej k o n s t y t u c j i moralnej i nawet, w ezt, ści : n i e możemy się g o wyzbyć, n i e tracąc w t y m samym s t o p n i u s w o i c h r a c j i byl:u. N i e t r z e b a d o w o dzić, i ż w stanie t a k i e g o zachwiania n a j m n i e j s z e n i e powodzenia m o g ą l a t w o p r o w a d z i ć d o r o z p a c z l i w y c h decyzji. Jeżeli życie n i e w a r t e j e s t t r u d u życia, w s z y stko s t a j e się pretekstem, a b y się od n i e g o u w o l n i ć . A l e t o n i e wszystko. Ta k i e o d e r w a n i e p o j a w i a się n i e ł y l k o u izolowanych jednostek. J e d n y m ze s k l a d o w y c h czynników k a ż d e g o t e m p e r a m e n t u n a r o d o w e g o j e s t 169

pewien s p o s ó b o c e n y w a r t o ś c i ż y c i a . I s t n i e j e u s p o sobienie zbiorowe, t a k s a m o j a k istnieje usposobienie jednostkowe: c z y n i o n o l u d y s k i o n n y m i d o s m u t k u lub radości, k a ż e i m w i d z i e ć r z e c z y w b a r w a c h r ó źowych l u b czarnych. C o w i ę c e j , tylico spoleczeństwo jest w s t a n i e w y d a ć o w a r t o ś c i l u d z k i e g o ż y c i a s ą d wszechstronny, d o c z e g o j e d n o s t k a n i e m a k o m p e tencji. Z n a o n a t y l k o s a m ą s i e b i e i s w ó j w ą s k i horyzont, j e j d o ś w i a d c z e n i e j e s t w i ę c z b y t o g r a n i czone, a b y m o g l o s t a ć s i ę p o d s t a w ą o g ó l n e j o c e n y. Jednostka m o ż e u w a ż a ć , ż e j e j ż y c i e j e s t bezcelowe, ale n i e m o ż e p o w i e d z i e ć n i c z e g o , c o s t o s o w a ł o b y się d o i n n y c h . W p r z e c i w i e f i s t w i e d o n i e j , spoleczefistwo m o ż e b e z s o f i z m a t ó w generalizować s w o j e o d czucie s a m e g o s i e b i e , s w o j e g o z d r o w i a l u b c h o r o b y. Jednostki s ą z b y t ś c i ś l e związane z j e g o życlem, a b y w przypadku jego choroby same m o g l y b y ć zdrowe. Cierpienie spoleczefistwa s t a j e s i ę z konieczności i c h cierpieniem. P o n i e w a ż j e s t o n o calością, j e g o d o l e gliwości u d z i e l a j ą s i ę częściom, z j a k i c h t a c a l o ś ć się s k l a d a . A l e t y m s a m y m spoleczeństwo n i e m o ż e ulec d e z i n t e ż r a c j i , n i e m a j ą c ś w i a d o m o ś c i t e g o , ż e w t a k i e j s a m e j m i e r z e z o s t a l y naruszone p r a w i d ł o w e warunki ogólnego życia. Ponieważ j e s t o n o celem, z k t ó r y m j e s t z w i ą z a n a n a j l e p s z a część n a s s a m y c h , nie m o ż e o n o czuć, i ż m u u m y k a m y, n i e z d a j ą c s o bie s p r a w y, ż e n a s z e j dzialalności zaczyna b r a k o w a ć celu. S k o r o j e s t e ś m y j e g o d z i e l e m , n i e m o ż e o n o odczuć s w o j e g o u p a d k u , n i e doświadczając w r a i e n i a , iż t o d z i e l o n i e s l u ż y j u ż d o niczegó,' W t e n sposób powstają p r ą d y p r z y g n ę b i e n i a i rozczarowania, k t ó r e nie m a j ą swojego ź r ó d l a w żadnej jednostce z osobna wziętej, l e c z w y r a ż a j ą s t a n d e z a g r e g a c j i , w j a k i m znajduje s i ę s p o l e c z e ń s t w o . ) 0 d b i j a j ą o n e r o z l u ż n i e nie w i ę z i spolecznych, r o d lecznej depresji, t a k j a k jednostkowy smutek, k t ó r y wtedy, g d y j e s t c h r o n i c z n y, o d b i j a n a s w ó j sposób z l y za . j organizmu. Pojawiają s i ę w t e d y o w e systemy stan z b i o r o wi ree l ijg i j n e , k t ó r e — u j m u j ą c w f o r m u l y metafizyczne a n si e j ats n e u cnz u ci i ai — s t a r a j ą s i ę d o w i e ś ć l u d z i o m , te , życie n i e m a sensu, a myślenie inaczej j e s t oszukiiż s p o 170

waniem s a m e g o s i e b i e . K s z t a l t u j ą s i ę t e i w t e d y t o nowe s y s t e m y m o r a l n e , k t ó r e — c z y n i ą c z f a k t ó w zasad żają s i ę d o t e g o , doradzając ograniczente dziaVilności .życiowej d o m i n i m u m . K i e d y t a k i e systemy powstają, 3; wydaje się, l ż zostaly one wymyślone o d początku — do z akońca p r z e z s w o l c h t w ó r c ó w i czasami k r y t y k u j e

się l e tych ostatnich za beznadziejność ich nauk. W rze-

czywistości s ą o n e raczej s k u t k i e m n i ż przyczyną, c a symbolizując t y l k o w a b s t r a k c y j n y m j ę z y k u i systej matycznej f o r m i e fizjologiczną m ę k ę c i a l a społeczą nego l s • w z g l ę d u n a s w o j e z b i o r o w e pochodzenie p r ą d y Ze a • m tnarzucają s i ę o n e j e d n o s t c e i z j e s z c z e w i ę k s z ą o esilą p o p y c h a j ą j ą w t y m s a m y m k i e r u n k u , w j a k i t n b .sklanial j ą j u ż s t a n moralnego zagubienia, w y t w o r z o o ó ny w n i e j bezpośrednio przez dezintegrację spoled j zczefistwa. Ta k w i ę c n a w e t w t e d y, g d y o d r y w a się ona s od ś r o d o w i s k a spolecznego, doświadcza n a sobie j e g o n t 'wplywu. J a k k o l w i e k daleko zaszlaby i n d y w i d u a l i z a c j a a w jednostek, pozostaje zawsze coś spolecznego, a m i a n o c o wicie d e p r e s j a i m e l a n c h o l i a , będące w y n i k i e m t e g o z l ,przesadnego ujednostkowienia. K i e d y l u d z i e f i l e m a j ą a u już jtek. n i c ze s o b ą wspólnego, dzielą z e sobą s w ó j s m u b ą • sc o j a k ą m u n a d a l i ś m y. E g o i z m n i e j e s t t u c z y n ( nazwę, i n s p r z y j a j ą c y m , a l e p r z y c z y n ą sprawczą. J e z e l l " nikiem ę a j e d n o s t k i z ż y c i e m u l e g a w t y m w y p a d k u osłaT •więż a j t o d l a t e g o , ż e s l a b n i e j e j w i ę ż z e społeczefie bieniu, u m Natomiast zdarzenia życia prywatnego, k t ó r e n stwem. t n s i ę b y ć b e z p o ś r e d n i m i p o w o d a m i samobójstwa, t zdają o i w rzeczywistości j e d y n i e p r z y c z y n a m i o k a z j o n a l y są r nymi. Jeśli jednostka zalamuje s i ę p o d najslabszym p ye okoliczności, świadczy t o , ż e s t a n spolej s naporem t czefistwa przygotowal j ą do samobójstwa z a e -b mt i. )Z tego p o w o d u niesłuszne jest o s k a r i a n i e t y c h teoreo el t yi k ó w s m u t k u o g e n e r a l i z o w a n i e s w o i c h o s o b i s t y c h b nastrojów. S ą o n i e c h e m o g o l n e g o s t a n u spoleczerlm ó stwa. , j k 171 s t t ó w r

Wyjaśnienie t o p o t w i e r d z a j ą l i c z n e f a k t y. W i e m y, ż e samobojstwo j e s t r z a d k o ś c i ą u d z i e c i o r a z s t a r c ó w • u s c h y l k u życia. D z i e j e s i ę t a k dlatego, ż e t a k w jednych, j a k i w drugich, czlowlek jest n i e m a l wylącznie c z l o w i e k i e m f i z y c z n y m . Spoleczeństwo j e s t jeszcze nieobecne w dziecku, k t ó r e g o n i e m i a ł o czasu uformować n a s w o j e podobieństwo; z e starca zaczyna się j u ż spoleczeństwo w y c o f y w a ć c z y też, co wychodzi na t o sarno, o n zaczyna się z niego wycofywać. W r e ; zultacie zarówno dzieci, j a k i s t a r c y w y s t a r c j A i, I\s a m i s o b i e w w i ę k s z y m s t o p n i u , a n i z e l i l u d z i e d o roaTi. M n i e j p o t r z e b u j ą c d o p e l n i a n i a p r z e Z _ i r m m - niej s ą n a r a i e n i n a b r a k tego, c o d o życia n i e zbędne. Ta k i e s a m e p r z y c z y n y m a i m m u n i t e t z w i e y rzęcia. Z o b a c z y m y t e i w n a s t ę p n y m rozdziale, ż e społeczefistwa niższe, c h o ć u p r a w i a j ą w l a ś c i w e sobie c samobójstwo, n i e m a l z u p e l n i e n i e z n a j ą samobojstwa .egoistycznego. P o n i e w a ż ż y c i e spoleczne j e s t t a m 14, bardzo p r o s t e , p r o s t e s ą r ó w n i e ż spoleczne p o t r z e b y jednostek i stosunkowo l a t w o j e s t j e zaspokoić. Z i a _ twością z n a j d u j ą o n e p o z a s o b ą c e l , d o k t ó r e g o mogą s i ę p r z y w i ą z a ć . J e z e l i c z l o w i e k p r y m i t y w n y może z a b r a ć z e sobą s w o i c h b o g ó w i s w o j ą rodzinę, to, g d z i e k o l w i e k b y się udawal, będzie m i a l wszystko, czego w y m a g a j e g o n a t u r a spoleczna. Wyjaśnia t o także, dlaczego k o b i e t a ł a t w i e j o d m e ż czyzny z n o s i ż y c i e w odosobnieniu—Kiedy w i d z i s i e , że w d o w a w y t r z y m u j e s w e położenie l e p i e j o d w d o wca i z m n i e j s z ą energią zabiega o ponowne m a ł z e f i stwo, s k l o n n y m j e s t s i ę w i e r z y ć , i ż t a zdolność d o obchodzenia się bez r o d z i n y stanowi oznakę wyższości; powiada s i ę , ż e b a r d z o silne d y s p o z y c j e u c 7 u c l o w e kobiety z n a j d u j ą z l a t w o ś c i ą zastosowanie p o z a k r ę giem domowyrrb_podczas g d y d l a nas kobiece oddanie jest n i e o d z o w n ą p o m o c ą w znoszeniu t r u d ó w ż y c i a . W r z e c z y w i s t o ś c i , j e ż e l i n a w e t k o b i e t a posiada t e g o rodzaju p r z y w i l e j , t o j e j w r a i l i w o ś ć j e s t raczej p i e r wotna, n i ż r o z w i n i ę t a w y s o k o . P o n i e w a ż w i ę c e j o d mężczyzny ż y j e o n a p o z a ż y c i e m zbiorowości, ż y c i e zbiorowe p r z e n i k a j ą w m n i e j s z y m s t o p n i u : s p o l e - • czeństwo j e s t d l a n i e j m n i e j niezbędne, gdyż j e s t ona 172

mniej uspoleczniona. M a o n a p o d t y m względem n i e Lwstarej p a n n y j e s t c a l k o w i c i e w y p e l n i o n e , j e ż e l l m a i eona t r o c h ę d e w o c y j n y c h p r a k t y k i o p l e k u j e s i ę i a l kimiś zwierzętami• J e ż e l i j e s t o n a t a k w i e r n i e p r z y e wiązana d o t r a d y c j i r e l i g i j n y c h , z n a j d u j ą c w n i c h p w r e z u l t a c i e s k u t e c z n ą o s l o n ę p r z e d samobójstwem, o to diatego, ż e t e b a r d z o p r o s t e f o r m y społeczne z a t spokajają w s z y s t k i e j e j p o t r z e b y. M ę ż c z y ź n i e n a t o r miast j e s t w n i c h z a ciasno. J e g o m y ś l i dzialalność z w m i a r ę swojego r o z w o j u w y k r a c z a j ą c o r a z b a r d z i e j epoza t e archaiczne r a m y. Z t e g o p o w o d u p o t r z e b u j e bon i n n y c h l u d z i . P o n i e w a ż j e s t o n i s t o t ą społeczną bardziej z l o i o n ą , d l a z a c h o w a n i a r ó w n o w a g i m u s i i znajdować p o z a sobą w i ę c e j p u n k t ó w oparcia, a p o z nieważ j e g o usposob'ienie m o r a l n e uzaleinione j e s t o d a większej i l o ś c i w a r u n k ó w, l a t w i e j u l e g a zaklóceniom. s p oW ż y c i u n i c n i e j e s t bezgranicznie dobre. Cecha b i o klogiczna m o ż e w y p e l n i a ć cele, j a k i m p o w i n n a slużyć, at y l k o pod w a r u n k i e m n i e przekraczania p e w n y c h g r a j nic. Ta k samo jest ze z j a w i s k a m i spolecznymi. Jeśli — aj a k w i d z i e l i ś m y — n a d m i e r n e ujednostkowienie p r o j wadzi d o s a m o b ó j s t w a , t o t a k i e s a m e s k u t k i w y twarza u j e d n o s t k o w i e n t e n i e d o s t a t e c z n a . C z l o w l e k e zabija s i ę i a t w o wówczas, g d y j e s t «oderwany o d spom ieczefistwa. Z a b i j a s i ę t a k ż e w t e d y, g d y j e s t z b y t a silnie zintegrowany l y Z n a j d u j e m y się tedy w obliczu t y p u samobójstwa, o d m kcinającego s i ę s w y m i c e c h a m i o d samobójstwa egoistycznego. Podczas g d y t o ostatnie j e s t w y n i k i e m n a d o m i a r u ujednostkovAenia, p r z y c z y n ą t e g o p i e r w s z e g o s jest j e g o niedostatek. J e d n o bierze s i ę s t ą d , ż e s p o z leczeństwo, p o d l e g l e częściowo l u b w calości r o z k ł a t dowi, p o z w a l a u c i e c o d s i e b i e j e d n o s t c e ; d r u g l e — e stąd, ż e spoleczeństwo u t r z y m u j e j e d n o s t k ę w stanie m zbyt ścisłej zaleiności. P o n i e w a ż n a z w a l i ś m y e g o l z.m e rn s t a n , w j a k i m z n a j d u j e s i g j a wówczas, g d y Żżyje s w o i m ż y c i e m o s o b i s t y m i s h i c h a t y l k o samego y slowo a 1 t r u i z m b ę d z i e d o b r ą n a z w ą d i a c i 173 e

Stantl przeciwnego, t j . stanu, w k t ó r y m j a n i e n a l e ż y do s i e b i e , m i e s z a s i ę z e z y m ś , c o n i m n i e j e s t , ma ' c e l s w e g o p o s t ę p o w a n i a p o z ą , sobą, w j e d n ę j z g r u p , d o j a k i c h n a l e ż y. DlategoLsamobójstwo, w y nikające z n a s i l o n e g o a l t r u i z m u , n a z y w a m y s a m ob ó j s t w e m a l t r u i s t y c z n y m . A l e , ponieważ odznacza się ponadto t ą ceehą, że popelniane jest j a k o obowiązek, w a r t o i t ę osobliwość uwzględnić w t e r m i nologii. Ta k i t y p samobojstwa będziemy więc nazywall i abowiązkowym samobójstwem altruistycznym. : Polączenie t y c h dwóch przymiotników jest dla okreśi lenia t e g o s a m o b ó j s t w a k o n i e c z n e , g d y ż n i e k a i d e samobójstwo a l t r u i s t y c z n e j e s t p r z e z t o s a m o o b o wiązkowe. Z d a r z a j ą s i ę pośród n i c h t a k i e , k t ó r e n i e są r ó w n i e w y r a ź n i e n a r z u c a n e j e d n o s t c e p r z e z s p o leczefisiwo, l e e z m a j ą c h a r a k t e r b a r d z i e j f a k u l t a t y w n y. I n a e z e j m ó w i ą c , ,samobojstwo a l t r u i s t y c z n e t o rodzaj, o b e j m u j ą c y l i c z n e o d m i a n y Wyodrębniliśmy t e d y d r u g i t y p s a m o b ó j s t w a , k t ó r y i o b e j m u j e z k o l e i t r z y odmiany: obowiązkowe samobójstwo al4•uistyezne, f a k u l t a t y w n e s a m o b ó j s t w o . a l truistyczn -— - e w t y c h różnych formach, samobójstwo cWystępując i r ó ż n i s i ę j e d n a k uderzająco o d e g o i s t y l altruistyczne o s t r e z n i c h j e s t związane z t ą s u r o w ą m o ecznego.(Jedno _ s a r -ralności4; n o h ó k t ó r a m a z a n i e wszystko, c o k o l w i e k d o styczy j s t ws a m e j t y l k o j e d n o s t k i ; d r u g i e j e s t zespolone kzo t ą w y r a f i n o w a n ą e t y k ą , k t ó r a s t a w i a osobowość oa l ludzką t a k w_3soko, j uożb ó ezemuś porządkować. T e d wiai n r oi ed zsposób a j e sam j s t w a ojdąd zpioedl an t r zatem t a k a s a m a g r a n i c a , j a k a i s t n i e j e p o m i ę d z y a u i ludami ł s t p r y m i t y w n y m i a narodami najbardziej c y wilizowanymi. 7 Yy c _ _ _ Wszelako, e h o ć ( spoleezeństwa n i ż s z e s ą g l ó w n ą w i r zr n downią s a m o b ó I stwa a l t r u i s t y c z n e g o , s p o t y k a r n y j e Le także w c y w i l i z a c j a c h bliższych w s p ó ,czesności. M o ., i n a zwlaszcza u m i e ś c i ć w t e j r u b r y c e Jś m i e r ć p e w n e j pk liczby m ę c z e n n i k ó w chrześcijańskich. Wszyscy c i n e o rt 174 zó yr le qg ao

fici, k t ó r z y, n i e z a b i j a j ą c s i ę s a m i , d o b r o w o l n i e p o zwalali s i ę zabić, b y l i w istocie samobójcami. N i e z a dając ś m i e r c i s a m i sobie, p o s z u k i w a l l j e j wszakże z e wszystkeh s i l i postgpowali t a k , a b y u c z y n i ć j ą n l e uchronną. O t ó i d o tego, b y ś m y m o g l i m ó w i ć o samobójstwie, w y s t a r e z u n a j z u p e l n l e j , a b y c z y n , k t ó r e g o śmierć j e s t k o n i e e z n y m w y n i k l e m , b y ł p o p e l n i a n y świadomie. Z d r u g i e j s t r o n y, n a m i ę t n y e n i u z j a z m , z j a k i m w y z n a w c y n o w e j r e l i g i i s z l i n a p r z e c i w ostatniej m ę k i , w s k a z u j o n a t o , i ż w o w y m m o m e n c l e wyzbywall s i ę o n i caikowicie . rzećz której stali si s w e idei, j -o s o b ż e róWnież, o twa koi sśa m c ci h a r a k t e r m i a ł y. epidemie sa7 mobójstw, en s h i a g ak rt ónr ei . w i e l o k r o t n i e p u s t o s z y l y k l a s z t o r y , a wyglądające p- o p r o s t u n a r e w c h Srednich P Wr i eak a W d o p o _ zultat iernego zapaiu d o bn a d nme -j -n a s zey c h wspólezesnych W spoieczeństwach p o d o b n e s rt e 1 i g i j n e ng ide m o g ł y b y s i e rozpowszechnić, g d y ż samobójstwa -1 osobowość indywidualna wyzwala s i ę coraz bardziej _ , osobowości z b i o r o w e j . M o ż n a j e d n a k b e z w'ątpieod nia powiedzieć, i ż a l t r u i s t y c z n y m i m o t y w a m i k i e r u j ą się j u ż t o żolnierze, k t ó r z y j a k k o m e n d a n t B e a u r e paire i a d m i r a i V i l l e n e u v e w o l ą ś m i e r ć o d u p o k o rzenia, j u ż t o c i nieszczęśnicy, k t ó r z y z a b i j a j ą się, a b y oszczędzić w s t y d u r o d z i n i e . ) Z a r ó w n o j e d n i j a k I d r u dzy ,wyrzekaj s i ę b o w i e m ' życia dlateeo. ż e _Les . k o c h a j ą b a r d Z i e j 'cid s i e b i e s a m y c h . W s z e l a k o s ą co t cw o , k i izolowane i w y j ą t k o w e 2 to y pśa d u w k t ó r y m samobójstwo . nAa sl eszczególne c i ą gśrodowisko, l e i s t n i e j e i S t a n m o r a l n y, k t ó r y o k r e ś l a i t e samobojstwa, n a zywano acedia. Z o b . B o u r q u e l o t : Recherches s u r l e s opinions e t l a l ć g i s l a t i o n e n m a t i e r e d e m o r t v o i o n taire p e n d a n t l e M o y e n A g e . 2 Jest r z e c z ą p r a w d o p o d o b n ą , i ż z a l t r u i s t y c z n e g o stanu d u c h a w y n i k a l y p r z y n a j m n i e j w części s a m o bójstwa t a k częste w ś r ó d l u d z i R e w o l u c j i . W o w y c h czasach w e w n ę t r z n y c h w a l k i zbiorowego entuzjazmu osobowość i n d y w i d u a l n a s t r a c i ł a n a w a r t o ś c i . I n t e resy o j c z y z n y l u b p a r t i i g ó r o w a ł y n a d w s z y s t k i m . Upowszechnienie k a r y ś m i e r c i m i a i o n i e w ą t p l i w i e taką s a m ą p r z y c z y n ę : z a b i j a n o i n n y c h r ó w n i e i a t w o , jak siebie samych. 175

altruistyczne z n a j d u j e

sie w

stanie chronicznym:

j • . " Lepiej m o ż n a t e r a z zrozumieć, diaczego zależaio n a m na - w p r o w a d z e n i u i k o n s e k w e n t n y m stosowaniu o b i e k tywnej d e f i n i c j i samobojstwa. e Ponieważ s a m o b ó j s t w o altruistyczne, posiadając c h a ' rakterystyczne c e c h y samobojstwa, zbliżone j e s t , s zwlaszcza w swych najbardziej zwracających uwagę manifestacjach, d o c z y n ó w, k t ó r e z w y k l i ś m y otaczać t szacunkiem, a n a w e t a d m i r o w a ć , często n i e c h c e s i ę go n u w a ż a ć z a z a b ó j s t w o samego siebie. P r z y p o m n i j my, że d l a Esquirola i Falreta śmierć Katona i ż y i rondystów nie b y l a ś m i e r c i ą samobójczą. j e z e l i j e d n a k m samobojstwa, m a j ą c e za w i d o m ą i bezpośrednią p r z y a czynę ducha wyrzeczenia i abnegacji,'nle zaslugują n a r miano s a m o b o j s t w, t o n i e o d p o w i a d a o n o r ó w n i e ż m t y m samobojstwom, k t ó r e z t e j samej d y s p o z y c j i m o i ralnej w y n i k a j ą w sposób m n i e j j a w n y, gdyż t e ostata nie r ó ż n i ą s i ę o d t y c h p i e r w s z y c h w y l ą c z n i e o d c i e l niem. J e Ż e l i s a m o b ó j c ą n i e j e s t m i e s z k a n i e c W y s p K a n a r y j s k i c h , k t ó r y d l a uczczenia s w e g o B o g a r z u c a się w przepaść, j a k ż e można dawać tę nazwę dżiniście, który z a b i j a s i ę w c e l u powrócenia d o n i e b y t u ; człowiekowi p r y m i t y w n e m u , k t ó r y p o d w p ł y w e m t a kiego s a m e g o s t a n t i d u c h o w e g o w y r z e k a s i e ż y c i a z p o w o d u najlżejszej o b r a z y l u b p o p r o s t i t d l a p o k a zania s w e j p o g a r d y d l a ż y c i a ; b a n k r u t o w l , k t ó r y n i e chce przeżyć swego dyshonoru; na koniec t y m l i c z n y m iolnierzom, k t ó r z y n i e p r z e s t a j ą p o w i ę k s z a ć l i c z b y dobrowolnych ś m i e r c i ? U k o r z e n i t y c h w s z y s t k i c h w y p a d k ó w z n a j d u j e m y przecież t e n sam s t a n a l t r u i z mu, k t ó r y j e s t p r z y c z y n ą t e g o , c o m o ż n a b y l o b y nazwać s a m o b ó j s t w e m h e r o i c z n y m . C z y d o s a m o bójstwn a l e ż y i- t o w y l ą c z a j ą c spośród n i c h te, k t ó r y c h m o t y w y b y l y szczególnie czyste? A l e , przede w s z y s t k i m , j a k i e k r y żali terium p o z w o l i n a m n a dokonanie podobnego p o e działu? K i e d y m o t y w przestaje być dostatecznie c h w a c lebny, a b y c z y n przez t e n m o t y w określony m o g l zostać n a z w a n y s a m o b o j s t w e m ? Ponadto, r a d y k a l n i e z SE tYfko w

176

1

. -

2

oddzielając o d s i e b i e t e d w i e kategorie f a k t ó w ; s k a zujemy s i ę t y m s a m y m n a zapoznanie i c h n a t u r y, ponieważ w l a ś n i e w p r z y p a d k u o b o w i ą z k o w e g o s a mobójstwa a l t r u i s t y c z n e g o w y s t ę p t i j ą klówne cechy typu• chodnymi P : f of izt 0j ySr tafaoźri m nd a i emji • To t e t a l b o u z n a s i e z a n i e w a ż n i ł -znaczną g r u p e pouczających z j a w i s k , a l b o t e ż , j e ś l i nied or dnr zi ua c t s i g i c h w s z y s t k i c h , n i e t y l k o b ę d z i e s i ę O -musialo d o k o n a ć w ś r ó d n i c h a r b i t r a l n e g o w y b o r u , a l e także zrezygnować z możliwości dostrzeienia w s p ó l n y nego p n iąa , z k t ó r y m zlączone s ą w s z y s t k i e w y b r a n e s zjawiska. Ol t o niebezpieczeństwa, jakie groią nam t y k wówczas, g d y uzaleiniamy definicję samobójstwa o d o subiektywnych uczuć, k t ó r e są samobójstw m o t y w e m . p o Bezpodstawne s ą z r e s z t ą r ó w n i e ż u c z u c i o w e r a c j e , mające s ł u ż y ć z a u z a s a d n i e n i e o w e g o w y l ą c z e n i a . Jego z w o l e n n i c y p o w o l u j ą s i ę n a f a k t , ż e m o t y w y niektórych samobojstw altruistycznych dają się w nieco i n n e j f o r m i e odnaleźć u podstawy czynów, u w a ż a nych powszechnie z a m o r a l n e . A l e c z y ż i n a c z e j j e s t z s a m o b o j s t w e m egoistycznym? C z y ż u c z u c i e i n d y widualnej niezależności n i e m a s w e j m o r a l n o ś c i t a k śamo, j a k Uczucie p r z e c i w n e ? J e ż e l i j e d n o j e s t w a runkierri p e ćzyni j e t w a r d y r n i , t o d r u g l e serca zmigkeza i o t w i e r a . je w ndel aj l i t o ś c i . J e ś l i t a m , g d z i e p a n u j e s a m o b ó j s t w o altruistyczne, e z l o w l e k j e s t zawsze g o t ó w oddać s w o o d w a je życie, t o jednocześnie n i e przywiązuje on w a g i d o g i , życia j e d rżu g i e g o czlowieka. N a t o m i a s t t a m , g d z i e s t a wia e ls i ę osobowość i n d y w i d u a l n ą t a k w y s o k o , ż e n i e dostrzega s i ę ż a d n e g o przerastającego j ą c e l u , s z a i nuje s i ę t ę osobowość t a k ż e u i n n y c h l u d z i . ( S a b k r -z żefistwo, j a k i e m a m y d l a niej, sprawia, że c i e r p i m y e zp p o w o d u w s z y s t k i e g o , c o m o ż e j ą p o n i ż y ć n a w e t 6 w 1i - oczach n a s z y c h b l i ź n i c h . N a m i e j s c e f a n a t y c z n y c h aktów oddania czasów p i e r w o t n y c h przychodzi szersze s e wspólczucie d l a l u d z k i e g o cierpienia. K a ż d y g a t u n e k r c samobójstwa j e s t w i ę c t y l k o przesadzoną l u b zboczoną a formą j a k i e j § c n o t y. A l e t y m s a m y m i c h z w i ą z e k z e , świadomością m o r a l n ą n i e m o ż e s i u ż y ć z a p o d s t a w ę a klasyfikacji •n a 1 7 7 w Durkheim e t

Wszelako społeczeństwo j e s t n i e t y l k o p r z e d m i o t e m , przyciągającym k u sobie z t a k ą l u b i n n ą intensywnością u c z u c i a i d z i a l a n i a j e d n o s t e k . Spoleezenstwo t o również w i a d z a , r e g u l u j ą c a t e u c z u c i a i d z i a l a n i a . Istnieje związek m i ę d z y sposobem, w j a k i o d b y w a się ta r e g u l a c j a , a o d s e t k i e m s a m o b o j s t w w s p o l e c z e ó / ks Wiadomo, i ż k r y z y s y ekonomiczne w p i y w a j ą p o t ę g u t jąco na sklonność d o s a m o b ó j s t w. ) . . . . . . . . . w i Czemu j e d n a k n a l e ż y p r z y p i s a ć w p ł y w t y c h k r y z y esów? C z y t e m u , że, p o d k o p u j ą c zamożność, zwiększa. ją nędzę? C z y l u d z i e d l a t e g o c h ę t n i e j w y r z e k a j ą s i ę Życia, że s t a j e się o n o trudniejsze? Te g o r o d z a j u w y jaśnienia p o c i ą g a j ą s w o j ą p r o s t o t ą i o d p o w i a d a j ą rozpowszechnionej k o n c e p c j i s a m o b ó j s t w a . W s z e l a k o przeczą i m f a k t y Wzrost n ę d z y d o t e g o s t o p n i a n i e j e s t p r z y c z y n ą wzrostu l i c z b y samobójstw, że o w e szczęśliwe przesilenia, k t ó r y c h n a s t ę p s t w e m j e ' st n a g ł e podnoszenie się d o b r o b y t u k r a j u , m a j ą n a s a m o b ó j s t w o t a k i s a m w p l y w, j a k k l ę s k i gospodarcze . . . . . . . . Ty m j e d n a k , c o p o k a z u j e n a j l e p i e j , i ż gospodarcza nędza n i e m a n a s a m o b ó j s t w a t e g o p o t ę g u j ą c e g o wplywu, k t ó r y j e j s i ę często przypisuje, j e s t f a k t wytwarzania p r z e z n i ą s k u t k u w r ę c z przeciwnego. W I r l a n d i i , gdzie w i e ś n i a k p r o w a d z i życie t a k t r u d n e , żabija s i ę o n n a d e r rzadko. Nieszczęsna K a l a b r i a n i e zna s a m o b ó j s t w prawie, zupełnie, a ich dwa razy mniej niż we Francji M o ż n a nawet po-, , wiedzieć, w H i s żze p n aę dnz ai ic h r o n i p r z e d s a m o b o j s t w e m j j różnych e s f r ta n c u s k i c h d e p a r t a m e n t a c h s a m o b o j s t w a są t y m liczniejsze, i m w i ę c e j j e s t t a m l u d z i f i n a n s o wo n i e z a l e ż n y c h . ) . . . . .

.

.

.

.

.

Jeżeli z a t e m ' k r y z y s y p r z e m y s ł o w e l u b f i n a n s o w e przyczyniają s i ę d o w z r o s t u i l o ś c i s a m o b o j s t w, t o bynajmniej n i e z t e g o p o w o d u , ż e przycz3rniają s i ę 178

do pauperyzacji; t a k i s a m s k u t e k m a j ą b w i e m k r y zysy, prowadzące d o w z r o s t u d o b r o b y t u . ( _ ó w w p l y w kryzysów n a l i c z b ę sitmobójstw b i e r z e s i s t ą d , że są one z a k l ó c e n i a m i p o r z ą d k u z b i o r o w e g o . Q i 3 o d o b r o wolnej ś m i e r e l p o p y c h a k a i d e n a r u s z e n r e a - więc i takie, którego rezultatem j e s t większy d o r ó w n oi w agi, statek podniesienie s i ę o g ó l n e j ż y w o t n o ś c i . \ Ilekroć w ciele spolecznym m a miejsce p o w a ż n a p r z h u d o w a , tylekroć c z l o w i e k l a t w i e j s i ę z a b i j a , n i e z a l e i n i e o d tego, czy u podłoża t e j p r z e b u d o w y b y l n a g l y w z r o s t czy t e i n i e s p o d z i e w a n a k a t a s t r o f a . j a k ż e t o j e s t możliwe? J a k i e coś, c o u c h o d z i powszechnie z a p o prawę egzystencji, może l u d z i od n i e j odrywać? A b y n a t o p y t a n i e odpowiedzieć, p o i r z e b u j e m y p e w nych rozważafi w s t ę p n y c h . 2adna i s t o t a ż y w a n i e m o ż e b y ć szczęśliwa, a n a w e t nie może żyć, j e z e l i j e j p o t r z e b y n i e z n a j d u j ą się w e wlaściwym stosunku d o j e j ś r o d k ó w. Inaezej m ó w i ą c , jeżeli w y m a g a j ą o n e w i ę c e j , n i ż m o g ą o t r z y m a ć , l u b po p r o s t u w y m a g a j ą czegoś i n n e g o , t o s ą o n e n i e ustannie t l u m i o n e i n i e m o g ą f u n k c j o n o w a ć b e z b o leśnie. O t ó i r u c h , k t ó r y n i e j e s t w stanie w y t w a r z a się b e z bólu, w y k a z u j e t e n d e n c j ę d o zamierania. N i e zaspokojone skłonności u l e g a j ą z a n i k o w i , a p o n i e w a ż skionność d o ż y c i a j e s t t y l k o w y n i k l e m w s z y s t k i c h innych s k i o n n o ś c i , n i e m o ż e n i e s i a b n ą ć , j e ś l i o n e siabną. U zwierzęcia, w k a ż d y m r a z i e w n o r m a l n y c h w a runkach, o w a r ó w n o w a g a u s t a l a s i ę a u t o m a t y c z n i e i żywiolowo, g d y i zależna j e s t w y ł ą c z n i e od w a r u n k ó w materialnych. W s z y s t k o , ezego w y m a g a o r g a n i z m , t o okresowa r e p r o d u k c j a o d p o w i e d n i c h i l o ś c i s u b s t a n c j i i energii, z u ż y w a n y c h b e z u s t a n k u w procesie ż y c l o wym; reprodukcja r ó w n a s i ę t u zużyciu. Z c h w i l ą gdy b r a k i , w y t w o r z o n e p r z e z ż y c l e w j e g o rezerwach, zostają uzupelnione, z w i e r z ę j e s t z a s p o k o j o n e i n i e potrzebuje n i c z e g o w i ę c e j . J e g o r e f l e k s j a j e s t z b y t slabo rozwinięta, a b y m o g ł o sobie o n o w y o b r a z i ć i n n e cele, aniżeli te, j a k i e s ą z a w a r t e w j e g o fizycznej n a turze. Z d r u g i e j s t r o n y, p o n i e w a ż praca w y m a g a n a o d każdego o r g a n u z a l e ż y s a m a o d o g ó l n e g o s t a n u s i ł 12*

17g

życiowych i w y m o g ó w r ó w n o w a g i o r g a n i z m u , z u ż y cie z k o l e i U k t a l a s i ę n a p o z i o m i e o d p o w i a d a j ą c y m aktualnym możliwościom r e p r o d u k c j i i r ó w n o w a g a urzeczywistnia s i ę s a m a p r z e z się. Z a r ó w n o z u ż y c l e sil, j a k i i c h r e p r o d u k c j a , s ą t a k s a m o z a p i s a n e w konstytucji istoty żywej, która n i e m a środków wyjścia poza n i ą . Ale i n a c z e j j e s t z c z l o w i e k i e m , p o n i e w a ż większość jego p o t r z e b n i e z a l e ż y l u b n i e z a l e ż y w r ó w n i e w i e l k i m s t o p n i u o d ciala. M ó w i ą c ściślej, m o ż e m y c o najwyżej o k r e s l i ć i l o ś ć p o k a r m ó w konieczną d l a f i zycznego p o d t r z y m y w a n i a ludzkiego życia, ale t o o k r e ślenie n i e b ę d z i e j u ż t a k dokładne, j a k w w y p a d k u zwierzęcia, o r a z b ę d z i e m i a l o s p o r y m a r g i n e s d l a swobodnej k o m b i n a c j i p r a g n i e f i . P o z a b o w i e m n i e zbędnym m i n i m u m , j a k i m n a t u r a g o t o w a z a d o w o l i ć się wówczas, g d y k i e r u j e s i ę i n s t y n k t e m , rozbudzona refleksja w y s t a w i a s o b i e lepsze w a r u n k i , k t ó r e w y stępują j a k o p o i ą d a n e cele, pobudzające l u d z k ą a k tywność. N i e m n i e j j e d n a k m o ż e m y s i ę z g o d z i ć , ż e tego rodzaju a p e t y t y n a p o t y k a j ą wcześniej l u b później nieprzekraczalną g r a n i c ę . J a k j e d n a k u s t a l i ć i l o ś ć dostatku, w y g o d y i z b y t k u , j a k i e j m a p r a w o s z u k a ć istota l u d z k a ? A n i w k o n s t y t u c j i o r g a n i c z n e j , a n i w k o n s t y t u c j i psychologicznej czlowieka n i e m a niczego, c o znaczyłoby granicę dla dążeń tego rodzuju. F u n k cjonowanie l u d z k i e g o ż y c i a •nie w y m a g a , b y z a t r z y maly s i ę o n e w t a k i m l u b i n n y m miejscu. S w i a d c z y o t y m f a k t , ż e r o z w i j a l y s i ę one o d z a r a n i a d z i e j ó w, zaspokajano j e c o r a z p e l n i e j , a przecież ś r e d n i s t a n zdrowia w c a l e s i ę n i e pogorszyl. J a k zwlaszcza u s t a lić w l a ś c i w e zróżnicowanie o w y c h dążeń w e d l u g k o n dycji s p o l e c z n y c h , z a w o d ó w , • w z g l ę d n e j w a ż n o ś c i uslug i t p ? N i e m a spoleczeństwa, w k t ó r y m b y l y b y one r ó w n o m i e r n i e zaspokajane n a r ó ż n y c h szczeblach hierarchii s'polecznej. Zasadnicze c e c h y n a t u r y l u d z kiej s ą w s z a k ż e j e d n a k i e u w s z y s t k i c h o b y w a t e l i . Nie o n a w i ę c może wyznaczać potrzebom t ę z m i e n n ą granicę, k t ó r a j e s t d l a n i c h niezbędna. O i l e p o t r z e b y zależne s ą o d s a m y c h t y l k o j e d n o s t e k , o t y l e n i e mają o n e z a d n e j g r a n i c y. W z i ę t a s a m a w s o b i e ,

w oderwaniu o d jakiejkolwiek regulującej j ą o d zewnątrz w i a d z y, n a s z a p o i ą d l i w o ś ć j e s t o t c h l a n l ą bez dna, k t ó r e j n i c n i e j e s t w stanle w y p e l n i ć . • Jezell z a t e m z z e w n ą t r z n i e p r z y c h o d z i n i c , c o m o globy t ę poządliwość powściągnąć, s t a j e s i e o n a d l a siebie s a m e j n i e u s t a j ą c y m ź r ó d l e m u d r ę k i . N i e o g r a niczone p o i ą d a n i a s ą b o w i e m z samej s w e j d e f i n i c j i nienasycone, nienasycenie zaś nie bez słuszności uważa się z a oznakę c h o r o b y. P o n i e w a ż n i c i c h n i e o g r a n i cza, p r z e k r a c z a j ą o n e zawsze i nieskończenie ś r o d k i ich zaspokojenia, a w i ę c n i c n i e p o t r a f i i c h uciszyć. Pragnienie n i e d o ugaszenia j e s t n i e p r z e r w a n ą t o r turą. M ó w i s i ę , c o p r a w d a , ż e d z i a l a l n o ś c i l u d z k i e j wiaściwe j e s t o d r z u c a n i e w s z e l k i c h ograniczefi o r a z stawianie sobie c e l ó w nieosiągalnych. A l e t r u d n o p o wiedzieć, c z y s t a n t a k i e g o n i e o k r e ś l e n i a d a j e s i ę z w a r u n k a m i ż y c i a d u c h o w e g o pogodzić l a t w i e j n i t z w y m o g a m i ż y c i a fizycznego. J a k ą k o l w i e k r a d o ś ć odczuwa c z l o w i e k z p o w o d u t e g o , ż e d z i a l a , r u s z a się, p o d e j m u j e w y s i l k i , p o t r z e b a m u jeszcze uczucia, i i w y s i l k i t e n i e są próżne, a ruszając się i d z i e n a przód. O t ó i c z i o w i e k n i e posuwa się naprzód, j e ś l i n i e podąża k u j a k i e m u ś c e l o w i l u b , c o w y c h o d z i n a to s a m o , c e l j e g o z n a j d u j e s i ę w nieskończoności. Skoro odleglość p o m i ę d z y e e l e m a n a m i j e s t c i ą g l e taka sama, b e z w z g l ę d u n a o d b y t ą d r o g ę , w s z y s t k o przebiega t a k , j a k g d y b y ś m y d r e p t a l i w miejscu. 1\11.1 -w e t spojrzenia rzucane poza siebie oraz uczucie durny, jakiego się doświadcza, oglądając p r z e b y t ą przestrzeń, dają t y l k o z l u d n e zadowolenie, g d y i p r z e s t r z e ń d o przebycla n i e u l e g a o d t e g o zmniejszeniu. Z m i e r z a ć do celu, k t ó r y z zalozenia j e s t nieosiągalny, t o skazywać s i ę n a s t a n p e r m a n e n t n e g o niezadowolenia. B e z wątpienia, z d a r z a s i ę c z l o w i e k o w i m i e ć n a d z i e j g wbrew rozumowl, a n a w e t nadzieja nierozumna m a swoje u r o k i . Ta k a n a d z i e j a m o ż e u t r z y m a ć s i ę p r z e z jakiś czas, a l e c z l o w i e k n i e j e s t w stanie nieskoficzenie o p i e r a ć s i ę d o ś w i a d c z a n y m w c i ą ż n a n o w o z a wodom. W c z y m i e przyszłość może b y ć d l a niego l e p sza o d przeszłości, s k o r o n i g d y n i e osiągnie o n z a d o walającej p o z y c j i , a n i n a w e t n i e z b l i ż y sig- do idealu? 181

180

ĄT ten sposób, i m w i ę c e j s i ę m a i c h c e m i e ć , t y m bardziej osiągane s a t y s f a k c j e j e d y n i e p o b u d z a j ą p o I r z e b y, z a m i a s t j e zaspokajać. K t o ś p o w l e , ż e p r z y ,jemne j e s t s a m o d z i a l a n i e ? P o p i e r w s z e , t y l k o p o d w a r u n k l e m , ż e j e s t s i ę dość ś l e p y m , a b y n i e w i d z i e ć Jego bezużyteczności. P o d r u g l e , a ż e b y t a p r z y j e m ność m o g l a b y ć odczuwana o r a z m o g l a t l u m i ć i p r z e slaniać t o w a r z y s z ą c y j e j b o l e s n y n i e p o k ó j , p o t r z e b a p r z y n a j m n i e j tego, a b y o w r u c h bez celu o d b y w a l się zawsze l a t w o i b e z przeszkód. N i e c h a j t y l k o c o ś g o tamuje, a pozostaje j u ż t y l k o n i e p o k ó j i idące za n i m zniechęcenie. O t ó i b y l o b y c u d e m , g d y b y n i g d y n i e napotykało s i ę j a k i e j ś p r z e s z k o d y n i e d o p r z e z w y ciężenia. W t y c h w a r u n k a c h j e s t się polączonym z i y clem j e d y n i e b a r d z o n a p i ę t ą n i c i ą , k t ó r a w k a i d e j c h w i l i może zostać zerwana. -Ania namiętności. T y l k o w t e d y będą o n e m o g l y zostać bzharmonizowane z e zdolnościarni i w r e z u l t a c i e z a y spokojone. A l e , s k o r o w j e d n o s t c e n i e m a niczego, bco m o g l o b y wyznaczyć i m granice, m u s i b y ć o n a w y yznaczona przez silg zewnętrzną wobec jedhostki. Tr z e l ba, b y j a k a ś m o c regulująca g r a l a w stosunku d o p o otrzeb m o r a l n y c h t ę r o l ę , j a k ą g r a o r g a n i z m w s t o i sunku d o p o t r z e b f i z y c z n y c h . O z n a c z a t o , i ż t s i l a nmoże b y ć w y l ą c z n i e m o r a l n a . T o przebudzenie ś w i a domości n a r u s z y l o s t a n r ó w n o w a g i , w k t ó r y m d r z e a malo zwierzę, a w i ę c t y l k o świadomość j e s t w stanie c dostarczyć ś r o d k ó w d o p r z y w r o c e n i a r ó w n o w a g i . z Przymus m a t e r i a l n y b y ł b y t u bezskuteczny; n i e s p o e sób z m i e n i ć serc p r z y pomocy s i l fizyko-chemicznych. j Jeżeli p o p ę d ó w n i e p o w ś c i ą g a j ą a u t o m a t y c z n i e m e , chanizmy f i z j o l o g i c z n e , t o m o ż e j e z a t r z y m a ć t y l k o t granica, u z n a n a p r z e z s e r c a z a sluszną. L u d z i e n i e r zgodziliby s i ę ograniczać s w y c h pragniefi, g d y b y c z u l i z się u p r a w n i e n i d o przekraczania wyznaczonej i m g r a e nicy. Z w y ż e j w s k a z a n y c h p r z y c z y n t a k i e g o s p r a w i e b dliwego p r a w a n i e p o t r a f i l i b y o n i s a m i d l a s i e b i e a ustanowić. M u s i e l i j e o t r z y m a ć o d a u t o r y t e t u , k t ó r y p szanują i k t ó r e g o spontanicznie słuchają. T y l k o s p o r łeczeństwo, c z y t o bezpośrednio i w sysToim caloksztalz e 182 d e

cie, c z y t e ż z a p o ś r e d n i c t w e m jednego z e ganów, j e s t w s t a n i e odegrać t ę r e g u l u j ą c ą r o l ę , p o . n e woal tc j h e s t oon o rj e d-y n ą w y ż s z ą o d j e d n o s t k i w l a d z ą s iw moralną i wyższość t ę j e d n o s t k a uznaje. T y l k o s p o leczeństwo j e s t o b d a r z o n e n i e z b ę d n y m 'autorytetem, aby s t a n o w i ć p r a w o i w s k a z y w a ć n a m i ę t n o ś c i o m punkt, poza k t ó r y n i e p o w i n n y wychodzić. T y l k o ono równiez m o ż e o c e n i ć , j a k i e w y n a g r o d z e n i e w i n n o w perspektywie przyslugiwać k a i d e j gruple funkcjonariuszy, j e z e l i p r z y j e g o u s t a l a n i u k i e r o w a ć s i ę w s p ó l n y m interesem. I, w g r u n c i e rzeczy, w k a ż d y m momencie d z i e j o w y m istnieje w ś w i a d o m o ś c i m o r a l n e j społeczefistw n i e jasne poczucie t e g o , j a k ą w a r t o ś ć p r z e d s t a w i a j ą p o szczególne u s ł u g i społeczne, j a k a zapiata należy się za każdą z n i c h , i w r e z u l t a c i e , j a k i s t o p i e ń d o s t a t k u b y l b y n a j b a r d z i e j o d p o w i e d n i d l a przeciętnego pracow n i k a k a i d e g o zawodu. R o z m a i t e f u n k c j e są w o p i n i i j a k g d y b y zhierarchizowane i k a i d e j z n i c h p r z y p i suje się pewien w s p o l c z y n n i k d o b r o b y t u w e d l u g m i e j sca, j a k i e z a j m u j e o n a w h i e r a r c h i i . P o d l u g uznanych pojęć u w a ż a s i ę n a p r z y k l a d p e w i e n s p o s ó b ż y c l a za g ó r n ą granicę, j a k ą m o z e soble wyznaczać n a j e m n i k w s t a r a n i a c h o p o p r a w ę w a r u n k ó w egzystencji, i n n y zaś - - z a g r a n i c ę d o l n ą , p o n i ż e j k t ó r e j n i e p o zwala m u s i ę schodzić, j e ż e l l c z y m ś c i ę ż k o n i e z a w i n i ł . O b i e t e g r a n i c e s ą i n n e w rnieście, a i n n e n a wsi; i n n e d l a s ł u ż b y d o m o w e j , a i n n e d l a r o b o t n i k a dniówkowego; i n n e d l a p r a c o w n i k a h a n d l u , a i n n e dla u r z ę d n i k a i t d . T a k s a m o p o t ę p i a s i ę bogacza, który ż y j e j a k biedak, ale potępia się go także w t e dy, g d y d ą ż y o n d o n a z b y t w y r a f i n o w a n e g o l u k s u s u . D a r m o )ekonomiści p r o t e s t u j ą : o p i n i a p u b l i c z n a b ę dzie zawsze wstrząśnięta, j e ś l i jednostka zui3rwa z b y t Wiele b o g a e t w • n a c a ł k o w i c i e z b ę d n ą k o n s u m p c j ę , a w y d a j e s i ę n a w e t , i ż t a n i e t o l e r a n c j a słabnie t y l k o w czasach moralnego zamętu. i s t n i e j e tedy• prawdzi1 O w a dezaprobata m a obecnie c h a r a k t e r czysto m o ralny i n i e , usankcjonowana. N i e sądzimy, aby poiądane l u b choćw y g l ą d by.,możliwe b y l o ustanowienie jakichś p r a w przeciwko a zbytkOWL n a 183 t o , a b

wa r e g l a m e n t a c j a , k t ó r a , n i e z a w s z e m a j ą c f o r m ę prawną, u s t a l a z e w z g l ę d n ą dokładnością m a k s i m u m dobrobytu, d o j a k i e g o k a i d a k l a s a społeczeństwa m a prawo aspirować. Wszelako skala t a k a n i e m a w s o bie n i c niezmiennego. Podlega o n a z m i a n o m w m i a r ę wzrostu l u b s p a d k u d o c h o d u z b i o r o w e g o o r a z p r z e mian m o r a l n y c h i d e i spoleczefistwa. W t e n sposób, to, c o j e s t z b y t k i e m d l a j e d n e j e p o k i , n i e j e s t j u ż nim d l a i n n e j ; d o b r o b y t , k t ó r y przez d l u i s z y czas b y ł jakiejś k l a s i e p r z y z n a w a n y t y l k o n a zasadzie w y j ą t kowości i nadobowiązkowości, z a c z y n a s i ę w k o ń c u wydawać c z y m ś a b s o l u t n i e k o n i e c z n y m i s p r a w i e dliwym. Pod t y m n a c i s k i e m k a ż d y w s w o j e j dziedzinie z d a j e sobie n i e j a s n o s p r a w ę z g r a n i c y, d o j a k i e j m o g ą s i ę gać j e g o ambicje, i n i e a s p i r u j e d o niczego poza n i ą . Jezeli szanuje zasady i j e s t u l e g l y a u t o r y t e t o w i z b i o rowości, t z n : m a z d r o w ą k o n s t y t u c j ę m o r a l n ą , c z u j e on w k a ż d y m r a z i e , i ż n i e n a l e ż y żądać w i ę c e j . N a miętnościom z o s t a j e w y z n a c z o n y c e l i g r a n i c a . T o określenie n i e jest, oczywiście, a n i w y r a ź n e , a n i b e z względne. I d e a ł ekonomiczny przeznaczony d l a k a i d e j kategorii o b y w a t e l i u j ę t y j e s t w pewne r a m y, w k t ó rych p o i ą d a n i a m o g ą s w o b o d n i e s i ę poruszać, S w o boda t a n i e j e s t w s z a k t e bezgraniczna. T o w z g l ę d n e ograniczenie o r a z w y n i k a j ą c e z n i e g o u m i a r k o w a n i e czyni l u d z i z a d o w o l o n y m i z e s w o j e g o losu, p o b u d z a jąc i c h z a r a z e m d o j e g o s t o p n i o w e g o p o p r a w i a n i a . Wiaśnie t o p r z e c i ę t n e z a d o w o l e n i e r o d z i o w o u c z u cie c h l o d n e j i c z y n n e j radości, o w ą r a d o ś ć i s t n i e n i a i ż y c i a , k t ó r a j e s t o z n a k ą z d r o w i a t a k spoleezeństw, j a k i j e d n o s t e k . K a ż d y, p r z y n a j m n i e j n a o g ó l , j e s t wtedy w h a r m o n i i z e s w o i m p o i o ż e n i e m L p r a g n i e t y l k o tego, czego m a p r a w o oczekiwać j a k o z w y k l e j nagrody z a s w o j ą dzialalność. N i e s k a z u j e t o zresztą czlowleka n a bezczynność. Może o n zablegać o u p i ę k szenie s w e j e g z y s t e n c j i , a l e w y s i l k i , p o d e j m o w a n e przez niego w t y m celu, n i e muszą w t r ą c a ć go w r o z pacz z a w s z e w t e d y, g d y s ą d a r e m n e . K o c h a j ą c b o wiem t o , c o m a , i n i e w k l a d a j ą c calej d u s z y w s z u kanie t e g o , c z e g o n i e m a , m o ż e b y ć p o z b a w i o n y 184

upragnionych i spodziewanych p r z e z s i e b i e nowości, nie p o p a d a j ą c w s y t u a c j ę czlowieka, k t ó r e m u n a r a z zabraklo wszystkiego. Pozostaje m u t o , c o n a j w a t niejsze. R ó w n o w a g a j e g o szczęścia j e s t s t a l a , p o n i e waż j e s t określona i k i l k a rozczarowań n i e w y s t a r c z y, aby j ą zaklócić. To j e d n a k , że k a ż d y uważa za sluszną ustaloną przez opinię h i e r a r c h i ę f u n k c j i , n i e zdaloby się n a n i c , g d y by za r ó w n i e sluszny n i e u w a ż a l sposobu rozdzielenia owych f u n k c j i . P r a e o w n i k n i e j e s t w h a r m o n i i z e swoją s y t u a c j ą spoleczną, j e z e l i n i e j e s t p r z e k o n a n y, iż w t a k i e j w l a ś n i e s y t u a c j i p o w i n i e n s i ę znajdować. Posiadane s t a n o w i s k o n i e m o ż e g o zadowalać, j e z e l i czuje się on p o w o l a n y do zajmowania innego. N i e w y starcza w i ę c , a b y odezucie p u b l i c z n e r e g u l o w a l o ś r e dni poziorn p o t r z e b k a ż d e j k o n d y c j i spoiecznej, l e c z trzeba jeszcze, a b y j a k a ś i n n a , d o k l a d n i e j s z a r e g l a mentacja o k r e ś l a l a sposób dochodzenia j e d n o s t e k d o rozmaitych p o z y c j i . I s t o t n i e n i e m a spoleczefistwa« bez t a k i e j r e g l a m e n t a c j i . Z m i e n i a s i ę ona w z a l e i n o ści o d czasu i miejsca. K i e d y ś n i e m a l w y ł ą c z n ą z a sadą k l a s y f i k a c j i s p o l e c z n e j c z y n i l a o n a u r o d z e n i e ; dzisiaj zachowuje t y l k o t ę wrodzona nierówność, k t ó ra w y n i k a z dziedzicznej f o r t u n y i zaslugi. A l e p o d tynii r ó ż n y m i f o r m a m i przedmiot t e j reglamentaeji pozostaje wszędzie j e d n a k o w y. Wszędzie r ó w n i e ż j e s t ona m o ż l i w a t y l k o p o d t y m w a r u n k i e m , że narzucona jest j e d n o s t k o m p r z e z a u t o r y t e t , k t ó r y j e Przerasta, tzn. przez a u t o r y t e t z b i o r o w y. N i e m o ż n a j e j b o w i e m ustalić b e z ż ą d a n i a o d t y c h l u b i n n y c h , a częściej zarówno o d j e d n y c h , j a k i o d d r u g i c h , p o ś w i ę c e ń i u s t ę p s t w w i m i ę interesu publicznego Nie j e s t w i ę c p r a w d ą , i ż l u d z k a dzialalność może b y ć pozbawiona w s z e l k i c h h a m u l c ó w. N i c n a ś w i e c i e n i e zasluguje n a t a k i p r z y w i l e j . K a i d a istota, będąc częścią wszechświata, j e s t z resztą wszechświata z w i ą z a na j e j n a t u r a o r a z sposób p r z e j a w i a n i a s i g t e j n a t u r y n i e zależą w y l ą c z n i e o d n i e j s a m e j , a l e zależą od i n n y c h i s t o t , k t ó r e w z w i ą z k u z t y m o g r a n i c z a j ą ją i r e g u l u j ą . P o d t y m w z g l ę d e m m i ę d z y m i n e r a l e m 185

a podmiotem myślącym istnieją wylącznie różnice stopnia. D l a c z l o w l e k a c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t t o , ż e jego hamulc'e s ą n i e fizyczne, l e c z moralne, t z n . s p o leczne. O t r z y m u j e o n s w o j e p r a w o n i e o d środowiska materialnego, k t ó r e m u s i ę b r u t a l n i e narzuca, lecz o d świadomości w y ż s z e j o d j e g o w l a s n e j świadomości, przy c z y m z wyższości t e j z d a j e o n sobie sprawę. P o nieważ n a j w i ę k s z a i n a j l e p s z a część j e g o ż y c i a w y kracza p o z a cialo, w y m y k a s i ę o n spod j a r z m a ciala, ale d ź w i g a n a sobie j a r z m o spoleczetistwa. K i e d y j e d n a k spoleczefistwo j e s t wstrząsane c z y t o przez bolesny kryzys, czy t o przez szczęśliwe, ale z b y t nagle p r z e o b r a i e n i a , s t a j e s i ę o n o p r z e j ś c i o w o n i e zdolne d o t e g o r o d z a j u o d d z i a l y w a n i a . S t ą d w i a ś n i e biorą s i ę t e g w a l t o w n e w z n i e s i e n i a k r z y w e j s a m o bójstw, k t ó r y c h i s t n i e n i e s t w i e r d z i l i ś m y. W w y p a d k a c h k l ę s k gospodarczych w y t w a r z a s i ę j a k gdyby deklasacja, k t ó r a n a g l e spycha p e w n e j e d n o s t k i d o polożenia niższego n i i to, j a k i e m i a ł y one d o t e j pory. J e d n o s t k i t e muszą w i ę c obniżać s w e w y m a g a nia, o g r a n i c z a ć p o t r z e b y, u c z y ć s i ę w z m o ż o n e j p o wściągliwości. W s t o s u n k u d o n i c h z m a r n o w a n e z o stają w s z y s t k i e o w o c e w p l y w u społecznego: i c h w y chowanie m o r a l n e rozpoczynać s i ę m u s i o d początku. A spoleczefistwo n i e m o ż e w j e d n e j c h w i l i n a g i ą ć tych j e d n o s t e k d o i c h n o w e g o ż y c i a i nauczyć o w e j zwiększonej s a m o d y s c y p l i n y, d o j a k i e j n i e s ą p r z y zwyczajo'ne. W r e z u l t a c i e n i e s ą o n e przystosowane do narzuconego sobie p o l o i e n i a , a i s a m a p e r s p e k t y wa t a k i e g o przystosowania w y d a j e s i ę i m nieznośna. Stąd c i e r p i e n i a , o d r y w a j ą c e j e o d t e g o pogorszonego życia, z a n i m jeszcze z d ą ż y ł y g o o n e doświadczyć. A l e n i e inaczej j e s t w t e d y, g d y u p o d l o i a k r y z y s u j e s t nagly w z r o s t w l a d z y i b o g a c t w a . W t y m b o w i e m przypadku z m i a n a w a r u n k ó w życla n i e może pozostawić n i e z m i e n i o n ą s k a l i , w e d l u g k t ó r e j d o k o n u j e się r e g u l a c j a p o t r z e b , z m i e n i a s i ę o n a b o w i e m w r a z ze s p o l e c z n y m i ś r o d k a m i , o k r e ś l a j ą c z grubsza, j a k ą ich część w i n n a o t r z y m y w a ć k a i d a kategoria w y t w ó r ców. U s t o p n l o w a n i e zostaje naruszone, ustopniowanie zaś n o w e n i e d a j e s i ę i m p r o w i z o w a ć . Potrzeba czasu 186

na t o , a b y p u b l i c z n a ś w i a d o m o ś ć m o g l a p r z e p r o w a dzić n o w ą k l a s y f i k a c j ę l u d z i i rzeczy. J a k d l u g o s i ł y społeczne, o b d a r z o n e w t e n s p o s ó b w o l n o ś c i ą , n i e mogą o d z y s k a ć r ó w n o w a g i , t a k d i u g o i c h w z g l ę d n a wartość pozostaje nieokreślona, a epoce b r a k u j e j a k i e j k o l w i e k reglamentacji. L u d z i e przestają wiedzieć, co j e s t m o ż l i w e , a c o n i e m o ż l i w e ; c o s p r a w i e d i t w e , a c o niesprawiedliwe; j a k i e rewindykacje i nadzieje są u p r a w n i o n e , j a k i e z a ś i d ą z b y t daleko. W r e z u l tacie n i e m a rzeczy, d o k t ó r e j b y n i e pretendowano. Jeśli ó w z a m ę t j e s t g l ę b o k i , d o t y k a o n n a w e t zasad rozdzialu o b y w a t e l i p o m i ę d z y poszczególne r o d z a j e zatrudniefi. K i e d y n i e u c h r o n n ą s t a j e s i ę z m i a n a s t o s u n k ó w między r ó ż n y m i częściami społeczefistwa, n i e uchronna j e s t t a k ż e m o d y f i k a c j a i d e i , będących w y razem t y c h słosunków. K l a s a , d i a k t ó r e j t a k i k r y z y s okazal s i ę szczególnie k o r z y s t n y, n i e j e s t j u ż t e r a z skłonna d o rezygnacji, a w i d o k rosnącej zamożności wzbudza w s z e l k i e g o r o d z a j u p o z ą d a n i a . T a k w i ę c popędy, n i e powściągane j u ż p r z e z zdezorientowaną opinię, n i e z n a j ą g r a n i c , p r z e d k t ó r y m i .powinny s i ę zatrzymać. W t a k i c h c h w i l a c h s ą o n e zresztą w s t a nie n a t u r a l n e g o e r o t y z m u z p o w o d u zwiększenia s i e ogólnej ż y w o t n o ś c i . K i e d y t r a d y c y j n e z a s a d y t r a c ą swój a u t o r y t e t , bogatsza z d o b y c z pobudza t y l k o p o żądania, czyni j e coraz bardziej w y m a g a j ą c y m i i oporn y m i n a k a i d e wędzidlo. S t a n r o z p r e _ ż e n i a _ m i i Mii zostaje w i ę c dodatkowo wzmożony przez t o , ż e namiętności Sil m n i e j zdyscyplinowane wiaśnie w t e d y, gdy najbardziej p o t r z e b u j ą dyscypliny. A l e w t y c h w a r u n k a c h sam c h a r a k t e r w y m a g a f i u n i e m o ż l i w i a i c h zaspokojenie. W y b u j a ł e a m b i c j e sięgają zawsze d a l e j • n i ż osiągnięcia, j a k i e k o l w i e k b y n i e były .te ostatnie p o n i e w a ż a m b i c j o m t y m n i c n i e wskazuje kresu. N i c zatem i c h n i e powściąga i wszelk i tego rodzaju niepokój nieustannie p o d t r z y m u j e sam siebie, n i e dochodząc n i g d y d o uśmierzenia. P r z e d e wszystkim, s k o r o ó w b i e g d o nieuchwytnego c e l u n i e może d a w a ć ż a d n e j r a d o ś c i p o z a s a m y m b i e g i e m (jeśli w ogóle j a k ą ś r a d c « d a j e ) , z c h w i l ą g d y z o staje p o w s t r z y m a n y, j e g o u c z e s t n i c y o d n a j d u j ą s i ę 187

• ztowniejsza i b o l e ś n i e j s z a , g d y i j e s t o n a z a r ó w n o pmniej k o n t r o l o w a n a , j a k i b a r d z i e j z a c i g t a . B i o r ą uw n i e j u d z i a i w s z y s t k i e k l a s y, p o n i e w a ż n i e m a j u ż sustalonego p o r z ą d k u klasowego. W y s i l e k w z m a g a s i ę tw c h w i l i , g d y s t a j e s i ę n i e p r o d u k t y w n y. J a k ż e w t a ykich w a r u n k a c h m i a l a b y n i e sLabnąć w o l a życia? Za m wyjaśnieniem t y m przemawia osobliwy immuniitet k r a j ó w ubogich. J e ż e l i u b ó s t w o c h r o n i p r z e d s a mobójstwem, t o dlatego, ż e j e s t o n o s a m o p r z e z s i ę r hamulcem. C o k o l w i e k b y się robilo, pragnienia muszą ę w p e w n e j m i e rze liczyć się ze środkami; aktualny k stan posiadania s l u ż y p o n i e k ą d z a p u n k t odniesienia a dla m aspiracji. W rezultacie, i m mń.iej,się_posiada, t y m mniej jest się skionnym i -poza d. o k r ą g s w o i c h p o t r z e b . N i e m o c z m u s z a j ą c l u d z i do -W u m i a r k o w a n i a , p r z y z w y c z a j a i c h d o n i e g o . Ta r n zresztą, g d z i e p rze cię t noś ć j e s t powszechna, n i c n i e W a y k r a c z a n i a pobudza poiądań. Bogactwo natomiast z p o bl e naszych z wodu m o c y, j a k ri e j udziela,__daje ._nam ,ziudzenie, m i a y k wszystko zależy _od n a s s a m y c h . Pomniejszając o p ó r, a jaki s t a w s będzi y m o g l i b e z końca n a d n i m i triumfować. — t Otói, m m n i e j c z i o w i e k c z u j e s i ę ograniczony, t y m i a więce -z;ąj"zj ą4 e s j e n i a 7 1 - N o w o d u z a t e m t y l e r e l i g i l czcilo dobrodziejstwa i wartości moralne ubóstwa. J e s t t o -" e - ns a m w v- sśi s t o c i e n a j l e p s z a s z k o i a powściągliwości. Z m u s z a jąc -r i1 z-n6a e1s c d o s p r a w o w a n i a n a d s o b ą s t a i e j k o n t r o l i , przygotowuje nas o n o d o uleglego uznania d y s c y p l i n y kzę y zbiorowej, podczas gdy_hogąc_twQ, _podnosząc znacze1- j - - nie _zawsze p r z e b u c i z e n l e m z, e) gjednostki,.._głozi ra di ce zg eó o w -n k -:nni aN i e j e s t t o , oczywiście, p o w ó d , b y przeszkadzać ści. a ludzkości w polepszaniu sobie przez n i ą w a r u n k ó w d --żior c f i materialnego bytu. Ponieważ jednak moralnym n i e c a W w e bezpieczeństwom wszelkiego wzrostu dobrobytu m o r-- z-e-n bi e j n żna n i e t r z e b a t r a c i ć i c h z oczu. eye7l zaradzić, il a j : a i ąś, Gdyby anomia, t a k j a k w omawianych wyżej p r z y m k—n t padkach, n i e w y t w a r z a l a się nigdy inaczej, j a k poprzez o óśi l k okresowe i o s t r e k r y z y s y, m o g l a b y o n a z m i e n i a ć o d n r—e o 188 J yi tg i l l w j- w i ena

czasu d o czasu spoleczny odsetek samobójstw, ale nie byłaby c z y n n i k i e m , dzialającym r e g u l a r n i e i s t a l e . Istnieje wszakże dziedzina życla spolecznego, w kłórej stan a n o m i l j e s t obecnie chroniczny, a m i a n o w i c i e świat handiu i przemysiu• Od stulecia p o s t e p gospodarczy polegai, w gruncie rzeczy, n a u w a l n i a n i u stosunków w przemyśle o d wszelkiej reglamentacji. A i do ostatnich czasów funkcją calego systemu w l a d z m o r a l n y c h b y ł o zapewnianie dyscypliny t y m stosunkom. N a j p i e r w i s t n i a i a r e l i g i a , dająca odczuć s w ó j w p ł y w zarówno p r a c o w n i k o m , j a k i i c h pracodawcom, z a r ó w n o biednym, j a k i bogatym. Religia pocieszaia t y c h p i e r w s z y c h i u c z y i a i c h k o n tentować się s w o i m losem, nauczając, i ż porządek spoieczny j e s t p o r z ą d k i e m o p a t r z n o ś c i o w y m , p o l o ż e n i e zaś każdej k l a s y zostalo ustalone przez B o g a samego, oraz p o z w a l a j ą c s p o d z i e w a ć s i ę o d t a m t e g o ś w i a t a wynagrodzenia n i e r ó w n o ś c i doczesnych. R e l i g i a p o w ściągala ł a k ż e b o g a t y c h , p r z y p o m i n a j ą c i m , ż e c z l o w i e k t o coś w i ę c e j n i ż j e g o ziemskie i n t e r e s y, k t ó r e winny b y ć podporządkowane i n n y m , wznioślejszym celom i n i e zasiuguja, n a t o , a b y g o n i ć z a n i m i b e z m i a r y i bez zasad. Z d r u g i e j s t r o n y, w l a d z a doczesna, sprawując k o n t r o l ę n a d f u n k c j a m i e k o n o m i c z n y m i i u t r z y m u j ą c j e w stanie względnego podporządkowania, przeszkadzaia i c h g w a i t o w n e r n u r o z w o j o w l . N a konlec, w i o n i e samego ś w i a t a i n t e r e s ó w organizacja rzemiosl, r e g l a m e n t a c j a p ł a c , c e n w y t w o r ó w o r a z s a mej w y t w ó r c z o ś c i , u s t a l a i y pośrednio p r z e c i ę t n y p o ziom d o c h o d ó w, k t ó r y s i i ą r z e c z y o k r e ś l a w j a k i e j ś mierze p o z i o m p o t r z e b . O p i s u j ą c t ę organizację, n i e m a m y z a m i a r u p r o p o n o w a ć j e j w charakterze w z o r u . Jasne jest, ż e b e z g ł ę b o k i c h p r z e k s z t a k e ń n i e n a d a j e się o n a d l a współczesnych spoieczeństw. S t w i e r d z a m y jedynie, i ż t a k a o r g a n i z a c j a istniala, m i a i a k o r z y s t n e skutki, dziś zaś n i c n i e z a j m u j e j e j miejsca. Religia u t r a c i i a większość swojego królestwa. W i a d z a państwowa, z a m i a s t r e g u l o w a ć ż y c i e g o s p o d a r c z e , stala s i ę j e g o narzędziem i slugą. Oto skąd bierze się wrzenie, j a k i e p a n u j e w t e j części spoieczefistwa, a l e rozciąga s i ę także n a części pozo1

8

9

stale. S t a n k r y z y s u i a n o m i l j e s t t u t a j s t a l y i — m o i n a p o w i e d z i e ć — n o r m a l n y. Wszędzie, o d g ó r y d o dolu d r a b i n y, b u d z ą s i ę p o i ą d a n i a , k t ó r e n i e wiedzą, gdzie ostatecznie s i ę z a t r z y m a ć . N i c n i e m o ż e i c h uśmierzyć, g d y i cel, k u k ł ó r e m u sig k i e r u j ą , jest n i e skończente dalej o d wszystkiego, c o k o l w i e k daloby się osiągnąć. Rzeczywistość w y d a j e się bez wartości w porównaniu z t y m , czego m o ż l i w o ś ć p r z e w i d u j e r o z g o rączkowana w y o b r a ż n i a , u c i e k a s i ę w i ę c o d r z e c z y wistości, a b y następnie u c i e c o d m o ż l i w o ś c i wówczas, gdy ona z k o l e i stanie się rzeczywistością.(Pragnie się rzeczy nowych, przyjemności i w r a i e t i n i e i a n y c h , ale i one tracą caly s w ó j ' s m a k z chwilą, g d y stają s i ę dostępne. W t y c h Warunkach b r a k sil, a b y znieść n a j mniejsze n i e p o w o d z e n i a . S p a d a c a l a t a g o r ą c z k a i widać, j a k j a ł o w y b y l ó w tumult, a wszystkie nowe w r a i e n i a n i e d o p r o w a d z i l y d o zgromadzenia solidnego kapitalu szczęścia, k t ó r y p o z w o l i l b y przeżyć d n i próby. i rzeczywiście f u n k c j e przemyslowe i handlowe należą do z a w o d ó w, k t ó r e d o s t a r c z a j ą n a j w i ę c e j s a m o b ó j ców. Z n a j d u j ą s i ę o n e n i e o m a l n a poz iom ie wolnYCh zawodów, a c z a s a m i n a w e t g o przekraczają. S ą o n e w szczególności. o w i e i e b a r d z i e j p o d a t n e n a s a m o bójstwo n i ż r o l n i c t w o . D z i e j e s i ę t a k dlatego, że w y twórczość r o l n a należy d o t y c h dziedzin wytwórczości, w których dawne wladze regulujące dają wyrażniej odczuć . s w o j e d z i a l a n i e , g o r ą c z k a z a ś i n t e r e s ó w w mniejszym stopniu owladngla ludźmi. Przyklad rolnictwa pokazuje najlepiej, czym b y l a kiedyś p o w szechna k o n s t y t u c j a p o r z ą d k u gospodarczego. W ś r ó d samobójstw w przemyśle w i d o c z n a j e s t t a k ż e różnica między przedsiębiorcami a r o b o t n i k a m i , ponieważ n a j prawdopodobniej c i p i e r w s i s ą n a j m o c n i e j d o t k n i ę c i przez anomię. W y j ą t k o w o w y s o k i odsetek samobójstw u ludności finansowo n i e z a l e i n e j (720 na milion) w s k a zuje dostatecznie wyrażnie, i ż doświadczają j e j przede wszystkim l u d z i e n a j b a r d z i e j zamożni. Wszystko, c o k o l w i e k zobowiązuje d o zależności, z m n i e j s z a s k u t k i stanu anomii. K l a s y niższe m a j ą h o r y z o n t ograniczony . . _ p r 190 z

i p r z e z t o samo p r a g n i e n i a i c h są b a r d z i e j określone. Ci wszakże, k t ó r z y m a j ą p r z e d nieuchronnie sobą p u w s nt i ekj sęi ę, zatracić, j e ż e l l n i e m a żadnej powstrzymującej iąc h s i ł y. m u s z Anomia j e s t więc w naszych nowoczesnych spoleczefistwach regularnym i s w o i s t y m czynnikiem samobójstw, jkontyngent. S t o i m y z a t e m w obliczu nowego t y p u saemobójstwa, k t ó r y p o w i n i e n b y ć odróżniany od innych. sRóżni się on t y m , że zależy nie od sposobu przywiązatnia jednostek do spoleczeństwa, lecz od sposobu r e g u olowania przez n i e i c h życia. S a m o b ó j s t w o egoistyczne npochodzi stąd, ż e l u d z i e p r z e s t a j ą w i d z i e ć p o w o d y d o ażycia; p r z y c z y n ą s a m o b ó j s t w a altruistycznego j e s t t o , jże w i d z ą o w e p o w o d y p o z a s a m y m ż y c i e m . T r z e c i erodzaj samobójstwa, k ł ó r e g o i s t n i e n i e s t w i e r d z i l i ś m y, dbierze się stąd, że dzialalności jednostek zaczyna b r a nkować r e g u l a c j i , c o j e s t d l a n i c h ź r ó d l e m cierpienia. yZe w z g l ę d u n a j e g o pochodzenie d a l i ś m y t e m u o s t a t niemu r o d z a j o w i s a m o b ó j s t w a n a z w ę s a m o b ó j s t w a m zanomkznego. Samo e -bójstwgm egoiśtycznym....Jedno i drugle w y n i k a z f a k t u ź bn ói ej d o r —t w Jednakże sfera. w j a k i e j t e j obecności b r a k uJe, skach. ó s t w obu p r z y p a d k a c h identyczna. W p r z y p a d k u s t aj et e -nie d egoistycznego b r a k j e j w e w ł a ś c i w e j czne osarnobójstwa e dzialalności zbiorowej, w w y n i k u czego s t a j e s i g o n a jł i bez znaezenia. W p r z y p a d k u samoo b tbezprzedmiotowa , bójstwa anomicznego b r a k u j e j e j namiętnościom c z y oe c z i n d y w i d u a l n y m , któr"e pozostają w t e n sposób bez n o jsto a regulatora i hamulca. Ta k więc, bez względu na swoje eś c s związki, t e d w a t y p y samobójstw są niezaleine o d si i siebie. M o ż e m y oddać spoleczeństwu wszystko, co jest ts p l n a s spolecznego, a n i e p o t r a f i ć o g r a n i c z a ć s w o i c h w zo ł a pragnień, n i e będąc egoistą, m o ż n a ż y ć w stanie a n o pe c j i i i n a o d w r ó ł . Ponadto t e dvva rodzaje samobójstwa m ez e rą fe k ir u t u j ą s w ą zasadniczą k l i e n t e l ę w d w ó c h r ó ż n y c h w c środowiskach spolecmych:-terenem jednego są k a r i e r y ns t y intelektualne, świat, w k t ó r y m się m y ś l i ; t e r e n e m d r u - w o c giego — ś w i a t przemyslu_i_handlu, śa h cw i 191 ij c ąe h sd r

A l e a n o m i a ekonomiczna n i e j e s t j e d y n ą , k t ó r a p r z y czynia s i ę d o wzrostu l i c z b y samobójstw. Samobójstwa r r i a l i o n k ó w ; k t ó r e w k r a j a c h o d u i e j ilości r o z w o d ó w podnoszą i l o ś ć d o b r o w o l n y c h śmierci, stanowią o d m i a n ę samobójstwa anomicznego. N i e b i o rą s i ę one z tego, że w t y c h spoleczefistwach j e s t w i ę cej n i ż g d z i e i n d z i e j z l y c h m g i ó w c z y z l y c h i o n , a t y m s a m y m w i ę c e j nieszczęśliwych m a h e f i s t w. W y nikają o n e z e swoistej k o n s t y t u c j i m o r a l n e j , k t ó r a sama m a z a p r z y c z y n ę o s ł a b i e n i e m a t r y m o n i a l n e j reglamentacji (...)

KORPORACJE (Z p r z e d m o w y d o I I w y d a n i a D e La diutsion d u t r a v a i t s o etat; p r z e k ł a d w e d i n g V I I w y d . P a r y t 1960, s . X I — X X I , XXV—XXXVI.)

(...) j e ś l i w s z e l k a o r g a n i z a c j a k o r p o r a c y j n a n i e j e s t koniecznie h i s t o r y c z n y m anachronizmem, t o c z y i s t nieją p o d s t a w y d l a w i e r z e n i a , ż e m a o n a o d e g r a ć w spoieczefistwach w s p ó l c z e s n y c h t ę d o n l o s i ą r o l ę , jaką j e j p r z y p i s u j e m y ? U w a ż a m y j ą b o w i e m z a n i e zbędną n i e z p o w o d u u s l u g ekonomicznych, j a k i e m o glaby oddać, a l e z p o w o d u w p l y w u moralnego, j a k i moglaby w y w i e r a ć . W g r u p i e z a w o d o w e j w i d z i m y przede w s z y s t k i m s i l ę m o r a l n ą , z d o l n ą p o w ś c i ą g a ć indywidualne e g o i z m y, p o d t r z y m y w a ć w sercach r o botników ż y w e poczucie i c h w s p ó l n e j solidarności, przeszkadzać b r u t a l n e m u s t o s o w a n i u w p r z e r n y ś l e i h a n d l u p r a w a silniejszego. O t ó i g r u p a z a w o d o w a uchodzi z a n i e o d p o w i e d n i ą d o t e g o r o d z a j u r o l l . P o nieważ p o w s t a l a o n a n a p o d s t a w i e interesów doczesnych, w y d a j e s i ę , i ż m o ż e s l u ż y ć w y l ą c z n i e c e l o m utylitarnym. W s p o m n i e n i a , pozostawione p o s o b i e przez k o r p o r a c j e a n c i e n r ć g i m e ' u , p o t w i e r d z a j ą t y l k o to w r a i e n i e . K o r p o r a c j e p r z y s z l o ś c i p r z e d s t a w i a s i ę chętnie t a k i m i , j a k i m i b y ł y k o r p o r a c j e w o s t a t n i c h dniach swego istnienia, tj. k i e d y zajmowaiy się giównie chronieniem i rozszerzaniem s w y c h monopolów i p r z y w i l e j ó w. N i e w i d z i się, w j a k i sposób zainteresowania o t a k ciasno z a w o d o w y m c h a r a k t e r z e m o g l y b y m i e ć w p l y w k o r z y s t n y n a m o r a l n o ś ć c z y t o g r u p y, c z y t o j e j ezionków. Trzeba s i ę j e d n a k w y s t r z e g a ć rozciągania n a w s z e l k i systern k o r p o r a c y j n y tego, c o m o g ł o b y ć p r a w d z i we w odniesieniu d o p e w n y c h k o r p o r a c j i w n i e w i e l kim okresie i c h dlugiego rozwoju. Systern t e n n i e tylko n i e jest z samej s w e j i s t o t y dotknięty jakimś 13 D u r k h e i m

1

9

3