Tajny referat - Tom Rob Smith.pdf

SAVE OFFLINE

TOM ROB SMITH

TAJNY REFERAT Z angielskiego przełożył ROBERT GINALSKI Tytuł oryginału: THE SECRET SPEECH

Mojej siostrze Sarah i bratu Michaelom

Związek Radziecki Moskwa

3 czerwca 1949 Podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w trakcie obrony Stalingradu wysadził most w Kałaczu, podkładał dynamit pod fabryki, obracając je w perzynę, a rafinerie, których nie dało się dłużej bronić, podpalał tak, że w niebo strzelały słupy płonącej ropy. Ochoczo niszczył wszystko, co mógłby zarekwirować nacierający Wehrmacht. Jego rodacy ze łzami w oczach obserwowali walące się dookoła miasta, ale on podziwiał spustoszenia z ponurą satysfakcją. Wróg podbije tylko pustkowie, wypaloną ziemię i przesłonięte dymem niebo. Często improwizując i używając wszelkich materiałów, jakie akurat miał pod ręką – pocisków artyleryjskich, szklanych butelek, benzyny ściąganej z porzuconych, leżących na dachach wojskowych ciężarówek – zdobył reputację człowieka, na którym państwo może polegać. Nigdy nie tracił zimnej krwi, nigdy nie popełnił błędu, nawet jeśli przyszło mu działać w skrajnie trudnych warunkach: nocami na trzaskającym mrozie, stojąc po pas w bystrym nurcie rzeki czy pod ostrzałem nieprzyjaciela. Dla kogoś z jego doświadczeniem i temperamentem dzisiejsze zadanie było proste jak drut. Nic go nie goniło, nad głową nie świstały kule. A jednak teraz jego legendarnie pewne ręce drżały. Pot zalewał mu oczy, musiał ocierać je rąbkiem koszuli. Zbierało mu się na mdłości, czuł się jak nowicjusz, bo tym razem pięćdziesięcioletni bohater wojenny Jekabs Drozdow po raz pierwszy miał wysadzić w powietrze cerkiew. Został mu do podłożenia ostatni ładunek, dokładnie na wprost, w prezbiterium, gdzie kiedyś stał ołtarz. Biskupi tron, ikony, wielkie mosiężne świeczniki – wszystko już usunięto. Ze ścian zdrapano nawet złotą powłokę. Cerkiew była pusta, pomijając dynamit wkopany w fundamenty i przymocowany do kolumn. Splądrowana, ogołocona i olbrzymia, budziła grozę. Centralna kopuła zwieńczona koroną z okien witrażowych była tak wysoka, tak pełna światła dziennego, jak gdyby stanowiła część nieba. Jekabs zadarł głowę i z otwartymi ustami podziwiał jej szczyt wznoszący się pięćdziesiąt metrów nad nim. Promienie światła wdzierające się przez wysokie okna padały na freski, które wkrótce wybuch miał rozerwać na

części składowe – miliony plamek farby. Światło pełzło po gładkiej kamiennej posadzce w stronę Jekabsa, jakby próbowało dosięgnąć go wyciągniętą złotą ręką. – Boga nie ma – mruknął pod nosem. Powtórzył to jeszcze raz, tym razem głośniej, tak że słowa odbiły się echem w kopule. – Boga nie ma! Był letni dzień, więc światło nie stanowiło niczego niezwykłego. Nie było żadnym znakiem. Nie pochodziło od Boga. To światło nic nie znaczyło. Jekabs za dużo myślał, w tym sęk. Przecież nawet nie wierzył w Boga. Próbował sobie przypomnieć któryś z wielu rządowych sloganów antyreligijnych. Religia to relikt epoki, w której każdy człowiek był sam dla siebie, a Bóg był dla wszystkich. Ten gmach nie był święty ani błogosławiony. Jekabs powinien postrzegać go wyłącznie jako kamień, drewno i szkło; całość o długości stu metrów i szerokości sześćdziesięciu. Cerkiew, która przecież niczego nie produkowała ani nie pełniła żadnej konkretnej funkcji, była strukturą archaiczną, wzniesioną z archaicznych powodów przez nieistniejące już społeczeństwo. Jekabs odchylił się i przesunął dłońmi po zimnej kamiennej posadzce, wygładzonej stopami setek i tysięcy wiernych przez stulecia uczestniczących tu w mszy. Przytłoczony doniosłością tego, co wkrótce miał zrobić, zakrztusił się, jakby coś utkwiło mu w gardle. Przestał się dławić. Był zmęczony i przepracowany, po prostu. Normalnie przy wysadzaniu obiektu o takiej skali miałby do pomocy zespół ludzi, ale tym razem uznał, że jego ekipa może odgrywać marginalną rolę. Nie było potrzeby dzielenia się odpowiedzialnością, nie musiał wciągać w to swoich kolegów. Nie wszyscy mieli tak klarowne poglądy jak on. Nie wszyscy wyzbyli się sentymentu do religii. Nie chciał, żeby pomagali mu ludzie targani konfliktem moralnym. Przez pięć dni, od wschodu do zachodu słońca, układał ładunki wybuchowe w strategicznych miejscach, tak żeby budowla zapadła się do środka, a kopuły runęły elegancko jedna na drugą. W tym fachu liczyły się porządek i precyzja. Jekabs był dumny ze swojego talentu. Ten gmach stanowił wyzwanie jedyne w swoim rodzaju. Nie z powodów moralnych – dla Jekabsa był to test na inteligencję. Dzisiejsze kontrolowane, skuteczne

wysadzenie dzwonnicy i pięciu złotych kopuł, z których najwyższa wsparta była na tabernakulum wysokim na osiemdziesiąt metrów, będzie stosownym zwieńczeniem jego kariery. Po tej robocie obiecano mu przejście na wcześniejszą emeryturę. Przebąkiwano wręcz o przyznaniu mu Orderu Lenina – zapłaty za pracę, której nikt inny nie chciał się podjąć. Pokręcił głową. Nie powinno go tu być. Nie powinien tego robić. Trzeba było udać, że jest chory. I zmusić kogoś innego, żeby podłożył ostatni ładunek. Takie zadanie nie było godne bohatera. Jednakże niebezpieczeństwo związane z miganiem się od pracy było znacznie większe, dużo bardziej realne niż bzdurne przesądy, że to zadanie jest przeklęte. Musiał chronić rodzinę – żonę i córkę, które bardzo kochał.

***

Lazar stał pośród tłumu, na wszelki wypadek zatrzymanego w odległości stu metrów od cerkwi Świętej Zofii. Jego powaga kontrastowała z panującym wokół podnieceniem i gwarem rozmów. Uznał, że to gapie z gatunku tych, co to wybraliby się na publiczną egzekucję nie dla zasady, tylko dla rozrywki, żeby móc się czymś zająć. Atmosfera była odświętna, z rozmów przebijało oczekiwanie. Dzieciaki podskakiwały na barkach ojców, niecierpliwie czekając, aż wreszcie coś się wydarzy. Cerkiew sama w sobie nie stanowiła dla nich atrakcji, musiała się zawalić, żeby dostarczyć im rozrywki. Przy samej barykadzie na specjalnie wzniesionym wysokim podium uwijała się ekipa filmowców – rozstawiali statywy, montowali kamery i rozważali, pod jakim kątem relacja ze zburzenia cerkwi wypadnie najlepiej. Szczególną wagę przywiązywali do tego, żeby objąć w kadrze wszystkie pięć kopuł, i dyskutowali zażarcie, czy drewniane sklepienia roztrzaskają się, wpadając na siebie, czy dopiero kiedy runą na ziemię. To już zależy od umiejętności fachowców podkładających w środku dynamit, argumentowali. Lazar zastanawiał się, czy ktoś w tłumie podziela jego smutek. Rozejrzał się, szukając podobnie myślących ludzi. Może to małżeństwo w oddali – milczące, z pobladłymi twarzami – albo ta starsza kobieta na krańcu zbiegowiska, z ręką w kieszeni? Coś w niej chowała, być może różaniec. Lazar chciałby podzielić gapiów, odseparować rozrabiaków od ludzi pogrążonych w żałobie. Chciał stać pośród tych, którzy zdawali sobie

sprawę, jak wartościowy obiekt już wkrótce stracą bezpowrotnie – trzystuletnią cerkiew. Zaprojektowana na wzór soboru Świętej Zofii w Nowogrodzie, od którego wzięła także nazwę, przetrzymała wojny domowe i światowe. Niedawne bombardowanie tym bardziej przemawiało za jej zachowaniem, a nie zniszczeniem. Lazar z pogardą przeczytał w „Prawdzie”, jakoby „konstrukcja była niestabilna”. Taki zarzut był jedynie pretekstem – ochłap zakłamanej logiki mającej sprawić, żeby ten czyn wydał się bardziej strawny. Państwo nakazało zniszczenie cerkwi, a co najgorsze – rozkaz wydano w porozumieniu z Kościołem prawosławnym. Obie uczestniczące w tej zbrodni strony utrzymywały, że decyzję podyktowały względy praktyczne, nie ideologiczne. Wymieniały cały szereg przyczyn, które się na to złożyły. Naloty Luftwaffe spowodowały zniszczenia. Wnętrze wymagało skomplikowanej renowacji, na którą nie było środków. A ponadto teren przykościelny, położony w samym sercu miasta, potrzebny był na projekt budowlany najwyższej wagi. W kręgach władzy wszyscy byli zgodni, że cerkiew, niezalicząjącą się przecież do najświetniejszych w Moskwie, należy zburzyć. Za tym haniebnym porozumieniem kryło się tchórzostwo. Władze kościelne, które podczas wojny próbowały skupić wszystkich wiernych wokół Stalina, teraz stały się narzędziem w rękach państwa, kremlowskim ministerstwem. Zburzenie cerkwi było typowym przejawem tego podporządkowania. Wysadzali ją wyłącznie po to, żeby okazać pokorę; akt samookaleczenia mający udowodnić, że religia jest nieszkodliwa, uległa, poskromiona. Nie trzeba jej już prześladować. Lazar rozumiał politykę poświęcenia – lepiej stracić jedną cerkiew niż wszystkie, prawda? Jako młody człowiek był świadkiem przerabiania seminariów na baraki robotnicze, a cerkwi na sale wystawowe, gdzie prezentowano dzieła o wymowie antyreligijnej. Ikony szły na podpałkę, duchownych wtrącano do więzień, torturowano i skazywano na karę śmierci. Wybór był prosty – dalsze prześladowania albo bezmyślna uległość.

***

Jekabs słuchał rozgardiaszu zgromadzonego na zewnątrz tłumu niecierpliwie czekającego na początek przedstawienia. Było późno. Już

dawno powinien się z tym uwinąć. Tymczasem przez ostatnie pięć minut ani drgnął – gapił się tylko na ostatni ładunek i nic nie robił. Z tyłu dobiegło go skrzypienie drzwi. Obejrzał się przez ramię. Kolega z pracy i zarazem przyjaciel stał w wejściu, na progu, jakby się bał wejść do środka. – Jekabs! – zawołał, a jego głos odbił się echem w cerkwi. – Co z tobą? – Już prawie skończyłem – odparł Jekabs. Jego przyjaciel się zawahał. – Napijemy się wieczorem, tylko we dwóch, żeby uczcić przejście na emeryturę? – zaproponował zniżonym głosem. – Rano łeb ci będzie pękał, ale do wieczora przejdzie. Słysząc, jak przyjaciel stara się go pocieszyć, Jekabs się uśmiechnął. Wyrzuty sumienia nie będą gorsze od kaca, one także miną. – Daj mi pięć minut – poprosił. Wtedy przyjaciel zostawił go samego. Zlany potem, ze śliskimi palcami, Jekabs uklęknął, jakby się modlił, i otarł twarz. Nic to nie dało, koszula była całkiem mokra, a on miał tego serdecznie dość. Dokończ robotę! Wtedy już nigdy nie będzie musiał pracować. Jutro weźmie swoją córeczkę na spacer nad rzekę. A pojutrze coś małej kupi, zobaczy jej uśmiech. Zanim ten tydzień dobiegnie końca, zapomni o cerkwi, pięciu złotych kopułach i chłodzie bijącym z kamiennej posadzki. Dokończ robotę! Gwałtownym ruchem sięgnął po zapalnik i pochylił się nad dynamitem.

***

Posypało się szkło witrażowe, wszystkie okna roztrzaskały się jednocześnie, w powietrzu fruwały kolorowe odłamki. Tylna ściana zmieniła się z litej masy w rozpędzoną chmurę kurzu. Kawałki ostrych kamieni poszybowały łukiem w niebo, spadły i kosząc trawę, śmignęły w stronę tłumu. Licha barierka nie zapewniła osłony, poleciała gdzieś z przenikliwym szczękiem. Gapie po bokach Lazara padali na ziemię, ścięci z nóg siłą podmuchu. Dzieciaki siedzące ojcom na ramionach łapały się za twarze pocięte odpryskami kamieni i szkła. Tłum, niczym jeden organizm albo olbrzymia ławica, odsunął się w tej samej chwili – ludzie kucali, chowali się

za innymi w obawie, że trafią ich kolejne odłamki. Nikt się nie spodziewał, że coś się wydarzy już teraz, wielu nawet nie spoglądało w stronę cerkwi. Kamery nie były jeszcze gotowe, w zasięgu wybuchu wciąż przebywali robotnicy. Zdecydowanie nie doceniono siły eksplozji i odgrodzono stanowczo za mały teren, a może podłożono zbyt wiele dynamitu. Lazarowi dzwoniło w uszach. Stał i patrzył na obłoki kurzu, czekając, aż opadną. Kiedy się przerzedziły, w ścianie ukazała się dziura wysoka na dwóch chłopów i równie szeroka. Zupełnie jakby jakiś olbrzym niechcący trącił cerkiew czubkiem buta i wycofał się ze skruchą, oszczędzając resztę budynku. Lazar zadarł głowę i spojrzał na złote kopuły. Inni poszli w jego ślady. Wszyscy zadawali sobie jedno jedyne pytanie: czy wieże runą, czy nie? Kątem oka Lazar dostrzegł, jak ekipa filmowa uwija się przy kamerach, żeby czym prędzej puścić je w ruch. Wycierali obiektywy i nie zawracając sobie głowy statywami, usiłowali cokolwiek nakręcić. Gdyby przegapili moment zawalenia się budynku, to bez względu na powód ich życie zawisłoby na włosku. Nie bacząc na zagrożenie, nikt nie uciekał, wszyscy zostali na miejscu, wypatrując najmniejszego ruchu – czy cerkiew się przechyli, zatrzęsie... czy zadrży. Zdawało się, że nawet ranni zastygli w oczekiwaniu. Pięć kopuł nie runęło, nie dotyczył ich nieistotny chaos, jaki zapanował w świecie pod nimi, były ponad to. Cerkiew jak stała, tak stała, a dziesiątki rannych gapiów krwawiły i płakały. Lazar wyczuł zmianę nastroju, jak gdyby niebo przesłoniła chmura. Pojawiły się wątpliwości. Czyżby jakaś siła nie z tego świata wtrąciła swoje trzy grosze i zapobiegła zbrodni? Widzowie powoli zaczęli się rozchodzić – najpierw kilku, potem dołączali do nich kolejni, coraz szybciej. Nikt nie miał ochoty dłużej na to patrzeć. Lazar z trudem powstrzymał się, żeby nie wybuchnąć śmiechem. To tłum się rozsypał, ale cerkiew przetrwała! Odwrócił się do młodego małżeństwa, chcąc wraz z nim napawać się tą chwilą. Człowiek stojący za jego plecami był tak blisko, że niemal się dotykali. Lazar nie słyszał, kiedy tamten do niego podszedł. Mężczyzna uśmiechał się, lecz jego oczy były zimne. Nie miał na sobie munduru, nie okazał legitymacji. A jednak nie ulegało wątpliwości, że służy w bezpiece, jest funkcjonariuszem tajnej policji, agentem Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, MGB – wskazywał na to nie tyle jego wygląd, ile to, czego w nim brakowało. Dookoła roiło się od rannych, ale on w ogóle nie zwracał na

nich uwagi. Kazano mu się wmieszać w tłum i obserwować reakcje gapiów. Lazar zaś sam się wsypał – był smutny, kiedy powinien się cieszyć, a cieszył się, gdy powinien się smucić. Mężczyzna, wciąż z nikłym uśmieszkiem na ustach, odezwał się, ani na chwilę nie spuszczając z Lazara pustego wzroku. – To tylko drobna komplikacja, wypadek przy pracy, łatwo da się naprawić. Powinniście zostać... może jednak nastąpi to jeszcze dzisiaj, to wyburzenie. Chcecie zostać, prawda? Chcecie zobaczyć, jak cerkiew się wali? Będzie na co popatrzeć. – Tak. Ostrożna odpowiedź i częściowo prawdziwa, bo owszem, chciał zostać, ale nie, nie chciał oglądać, jak cerkiew obraca się w gruzy, tyle że nie zamierzał się do tego przyznawać, co to, to nie. – Na tym miejscu powstanie jeden z największych krytych basenów na świecie – ciągnął mężczyzna. – Żeby nasze dzieci były zdrowe. Zdrowie naszych dzieci jest bardzo ważne. Jak się nazywacie? Najbardziej naturalne pytanie pod słońcem, a zarazem najbardziej przerażające. – Na imię mam Lazar. – Czym się zajmujecie? Już nie udawał, że to zwykła pogawędka, teraz było to jawne przesłuchanie. Ulec albo narazić się na prześladowanie, zachować się pragmatycznie czy trzymać się zasad – Lazar musiał wybierać. A miał wybór w przeciwieństwie do większości swoich braci, których można było rozpoznać na pierwszy rzut oka. Nie musiał się przyznawać, że jest duchownym. Władimir Lwow, były patriarcha Świętego Synodu, przekonywał, że kapłani nie mają obowiązku wyróżniać się strojem i dlatego mogą „zrzucić sutanny, ściąć włosy i zmienić się w zwykłych śmiertelników”. Lazar podzielał ten pogląd. Ze starannie przystrzyżoną bródką niczym nie wyróżniał się z tłumu i mógł okłamać agenta. Mógł się wyprzeć swojego powołania i liczyć na to, że kłamstwo go uratuje. Pracował w fabryce butów albo wyrabiał stoły – cokolwiek, byle nie wyznać prawdy. Agent czekał.

Tego samego dnia

Przez kilka pierwszych tygodni życia pod jednym dachem Anisia nie przywiązywała do tego większej wagi. Maksym miał zaledwie dwadzieścia cztery lata, dopiero co ukończył Moskiewską Akademię Teologiczną, zamkniętą w roku 1918, a niedawno znowu otwartą w ramach odrodzenia instytucji religijnych. Ona była o sześć lat starsza od niego, zamężna, nieosiągalna – kusząca perspektywa dla młodzieńca niezbyt doświadczonego seksualnie czy wręcz prawiczka, jak podejrzewała. Zamknięty w sobie, nieśmiały Maksym nie udzielał się towarzysko poza Kościołem, a znajomych i krewnych miał niewielu, w każdym razie nikt z nich nie mieszkał w mieście. Nic więc dziwnego, że się zadurzył. Znosiła jego tęskne spojrzenia, może nawet czuła się mile połechtana. Ale nie zachęcała go najmniejszym gestem. On jednak błędnie odczytał jej milczenie, uznał, że w ten sposób pozwala mu się adorować. Właśnie dlatego teraz poczuł się na tyle pewnie, że odważył się wziąć ją za rękę i oświadczyć: – Rzuć go. Zamieszkaj ze mną. Była przekonana, że chłopak nigdy nie zdobędzie się na odwagę, by wcielić w czyn swoje dziecinne marzenie – żeby uciekli razem. Jak widać, myliła się. Co niezwykłe, na przekroczenie linii dzielącej skrywane fantazje od jawnej propozycji wybrał sobie cerkiew jej męża. Przedstawieni na freskach apostołowie, demony, prorocy i aniołowie osądzali ich zakazane poczynania z ukrytych w mroku wnęk. Maksym ryzykował wszystko, do czego się szkolił – z pewnością groziła mu niełaska i wygnanie ze społeczności religijnej, bez szans na odkupienie. Jego żarliwa, płynąca ze szczerego serca prośba była oparta na tak fałszywych przesłankach, tak absurdalna, że Anisia nie mogła się powstrzymać i zareagowała w najgorszy możliwy sposób – skwitowała ją krótkim, pełnym zdziwienia śmiechem. Zanim zdążył odpowiedzieć, trzasnęły ciężkie dębowe drzwi. Zaskoczona Anisia odwróciła się w samą porę, by zobaczyć swojego męża Lazara, który pędził ku nim z takim pośpiechem, że – jak uznała – opacznie zrozumiał tę scenę i poczytał ją za dowód jej niewierności. Odsunęła się od Maksyma – ten gwałtowny ruch tylko spotęgował wrażenie winy. Gdy jednak Lazar, jej

mąż od dziesięciu lat, się zbliżył, uświadomiła sobie, że martwi go zupełnie co innego. Zasapany ujął ją za ręce, te same ręce, które zaledwie kilka sekund wcześniej trzymał Maksym. – Wyłowili mnie z tłumu. Przesłuchiwał mnie agent. Mówił szybko, słowa płynęły ciurkiem z jego ust, a ich waga zepchnęła propozycję Maksyma na plan dalszy. – Śledzili cię? – zapytała Anisia. Potwierdził ruchem głowy. – Ukryłem się w mieszkaniu Mariny Niuriny. – I co było dalej? – On został na zewnątrz. Musiałem wyjść od tyłu. – Czy aresztują Marinę i zabiorą na przesłuchanie? Lazar zakrył twarz dłońmi. – Wpadłem w panikę. Nie wiedziałem, gdzie indziej mógłbym się schronić. Nie powinienem iść do niej. Anisia chwyciła go za ramiona. – Jeżeli będą musieli aresztować Marinę, żeby nas znaleźć, to zostało nam trochę czasu. Lazar pokręcił głową. – Podałem mu swoje imię. Zrozumiała. On by nie skłamał. Nie odstąpiłby od swoich zasad – ani dla niej, ani dla nikogo innego. Zasady liczyły się bardziej niż ich życie. Nie powinien się przyglądać burzeniu cerkwi, ostrzegała go, że to niepotrzebne ryzyko. Inwigilacja zgromadzonych była nieuchronna, a on rzucał się w oczy w tłumie gapiów. A jednak swoim zwyczajem puścił te słowa mimo uszu – zawsze udawał, że zastanawia się nad jej radami, tyle że nigdy z nich nie korzystał. Czyż nie błagała go, żeby nie zrażał do siebie władz kościelnych? Czy byli aż tak silni, że mogli robić sobie wrogów zarówno z państwa, jak i z Kościoła? Polityka wchodzenia w sojusze jednak go nie interesowała, chciał głosić to, co mu gra w duszy, nawet jeżeli w rezultacie pozostawał osamotniony, krytykując bez ogródek nowe relacje między biskupami a politykami. Uparty jak osioł i nieprzejednany, wymagał od niej, by podzielała jego stanowisko, odmawiając jej prawa do własnego zdania. Podziwiała go, tę jego wierność swoim przekonaniom. Ale on jej nie podziwiał. Była młodsza od niego, miała zaledwie dwadzieścia lat, kiedy się pobierali, a Lazar – trzydzieści pięć. Czasami zastanawiała się, czy nie poślubił jej dlatego, że dla kogoś po ślubach klasztornych zostanie białym – czyli

żonatym – kapłanem, co samo w sobie stanowiło deklarację reformizmu. Pociągał go ten pomysł, jakże współgrający z jego liberalną filozofią. Od zawsze szykowała się więc na chwilę, kiedy państwo wkroczy w ich życie. Ale teraz, kiedy do tego doszło, poczuła się oszukana. Płaciła za poglądy męża, poglądy, na które nie miała żadnego wpływu, do których nie mogła nic wnieść od siebie. Lazar położył rękę na ramieniu Maksyma. – Najlepiej zrobisz, jeśli wrócisz do seminarium i nas zadenuncjujesz. Skoro i tak trafimy do aresztu, dzięki donosowi pokażesz, że się od nas odcinasz. Jesteś jeszcze młody, Maksymie. Nikt nie będzie miał ci za złe, że nas opuściłeś. Ta propozycja miała swój podtekst. Lazar uważał, że jest ponad takie pragmatyczne zachowania, które są dobre dla innych, dla słabszych duchem mężczyzn i kobiet. Ta jego moralna wyższość dusiła, przytłaczała. Wcale nie pozwalała Maksymowi wyjść z tego bez szwanku, wręcz przeciwnie, zastawiała na niego pułapkę. – Maksymie, musisz stąd odejść – wtrąciła Anisia, siląc się na przyjazny ton. – Chcę zostać! – zareagował ostro. Upokorzony jej niedawnym śmiechem był uparty i obrażony. – Proszę cię, Maksymie, zapomnij o wszystkim, co tu się stało. – Anisia tak dobierała słowa, żeby dwuznaczność wypowiedzi nie dotarła do jej męża. – Jeśli zostaniesz, i tak nic ci z tego nie przyjdzie. Ale on tylko pokręcił głową. Anisia podchwyciła uśmiech Lazara. Jej mąż lubił Maksyma, bez dwóch zdań. Wziął go pod swoje skrzydła i całkowicie ślepy na fakt, że protegowany durzy się w jego żonie, zwracał uwagę wyłącznie na jego brak dostatecznej znajomości Pisma Świętego i filozofii. Przyjął więc decyzję Maksyma z radością, wierząc, że zostaje z jego powodu. Anisia podeszła do męża. – Nie możemy pozwolić, żeby narażał życie. – I nie możemy go zmusić, żeby odszedł. – Łazarze, to nie jest jego walka. Jej walka to także nie była. – Sam się do niej włączył. Szanuję to. Ty także musisz to uszanować. – To nie ma sensu! Próbując kształtować Maksyma na obraz i podobieństwo swoje, na

męczennika, mąż postanowił ją upokorzyć, a jego skazać na pewną śmierć. – Dość tego! Nie mamy czasu! Chcesz, żeby był bezpieczny. Ja też tego chcę. Ale skoro Maksym ma ochotę zostać, zostanie.

***

Lazar szybko ruszył do kamiennego ołtarza i pośpiesznie zaczął ogołacać go z tego, co na nim stało. Wszystkim wiernym związanym z jego cerkwią groziło niebezpieczeństwo. Dla żony i Maksyma niewiele mógł zrobić, łączyły ich zbyt bliskie więzy. Ale parafianie, ludzie, którzy mu zaufali, którzy wyjawiali mu swoje lęki... ich nazwiska za wszelką cenę musiał utrzymać w tajemnicy. Kiedy już ołtarz był goły, Lazar chwycił go z jednej strony. – Pchaj! Niewiele z tego rozumiejąc, Maksym zebrał siły i popchnął ciężki ołtarz. Podstawa z surowego kamienia zazgrzytała o kamienną posadzkę, ołtarz ustąpił powoli i ukazała się dziura – kryjówka, którą zbudowano mniej więcej przed dwudziestu laty podczas najbardziej zmasowanych ataków na Kościół. Zdjęto kamienne płyty, starannie wybrano spod nich ziemię i żeby się nie osunęła, wstawiono drewniane podpory, tworząc schowek o głębokości metra i szerokości dwóch metrów. Znajdował się w nim stalowy kufer. Lazar schylił się i wyciągnął ręce, a Maksym zrobił to samo, chwycił kufer z drugiej strony i wspólnymi siłami wytaszczyli go na podłogę cerkwi. Anisia otworzyła wieko. Maksym przykucnął obok niej. – Nuty? – Nie potrafił ukryć zdumienia w głosie. Kufer był pełen ręcznie zapisanego papieru nutowego. – W naszych mszach uczestniczył kompozytor, młody człowiek, niewiele starszy od ciebie – wyjaśnił Lazar. – Student Konserwatorium Moskiewskiego. Pewnej nocy przybiegł tu przerażony, że lada chwila mogą go aresztować. Obawiając się, że jego dzieła zostaną zniszczone, powierzył nam swoje kompozycje. Większość z nich została potępiona jako antyradziecka. – Dlaczego? – Nie wiem. On sam tego nie wiedział. Nie miał się do kogo zwrócić, nie mógł zaufać nikomu z rodziny ani z przyjaciół. Dlatego przyszedł do nas.

Zgodziliśmy się przechować dzieło jego życia. Krótko potem zniknął. Maksym przebiegł wzrokiem nuty. – A ta muzyka... jest dobra? – Nigdy jej nie słyszeliśmy. Nikomu nie odważyliśmy się pokazać tych nut, nikomu nie pozwoliliśmy tego zagrać. Mogłyby się pojawić pytania. – I nie macie pojęcia, jak to brzmi? – Nie potrafię czytać nut. Moja żona też nie. Ale tracisz z oczu sedno sprawy, Maksymie. Obiecałem pomoc nie ze względu na wartość artystyczną dzieła. – I ryzykowaliście życie? A jeśli to bezwartościowe... – My nie bronimy tych nut – sprostował Lazar. – Bronimy ich prawa do przetrwania. Pewność siebie męża doprowadzała Anisię do szału. Ten młody kompozytor zwrócił się do niej, nie do niego. To ona uprosiła Lazara i namówiła go, żeby przechował partyturę. Snując teraz tę opowieść, pominął swoje wątpliwości i obawy, a ją zdegradował do roli biernego kibica. Ciekawa była, czy on w ogóle zdaje sobie sprawę ze zmian, jakie wprowadził do tej historii, z tego, że automatycznie przydał sobie znaczenia, koncentrując wszystko wokół siebie. Lazar podniósł plik nieoprawionego papieru nutowego, jakieś dwieście kartek. Zaplątały się wśród nich dokumenty dotyczące spraw kościelnych, a także kilka oryginalnych ikon, które ukryto i zastąpiono na ścianach kopiami. Pośpiesznie rozłożył wszystko na trzy kupki, starając się w miarę możliwości nie mieszać nut poszczególnych kompozycji. Podzielenie ich na trzy stwarzało realną szansę, że chociaż część z nich ocaleje. Ba, tylko jak znaleźć trzy osobne kryjówki oraz troje ludzi gotowych poświęcić życie dla zapisanych na papierze nut, mimo że nigdy nie poznali kompozytora ani nie słyszeli jego muzyki? Lazar wiedział, że może liczyć na pomoc wielu parafian. Ale na równie wielu z nich ciążyły rozmaite podejrzenia. Do tego zadania potrzebny był ideał człowieka radzieckiego, ktoś, czyjego mieszkania nigdy nie przeszukają. Tyle że gdyby ktoś taki w ogóle istniał, za nic by im nie pomógł. Anisia podsuwała kolejne propozycje. – Martemian Syrcow. – Ma za długi język. – Artiom Nachąjew. – Zgodziłby się, wziął nuty, a potem by się wystraszył i je spalił.

– Niura Dimitriewa. – Też by się zgodziła, ale znienawidziłaby nas za to, że się do niej zwróciliśmy. Nie mogłaby spać. Ani jeść. Koniec końców zgodzili się co do dwóch osób. Lazar postanowił, że jedną część nut ukryją w cerkwi razem z większymi ikonami – po prostu schowają je z powrotem do kufra i przesuną ołtarz na swoje miejsce. A ponieważ to jego najprawdopodobniej będą śledzić, Anisia i Maksym mieli zanieść pozostałe partie nut pod dwa adresy. Każde z nich miało wyjść osobno. Anisia była gotowa. – Idę pierwsza. Maksym pokręcił głową. – Nie. Ja pójdę. Domyśliła się, dlaczego to zaproponował: jeżeli jemu się uda, to i jej prawdopodobnie nikt nie zatrzyma. Przekręcili klucz w drzwiach frontowych, podnieśli drewnianą belkę. Anisia wyczuła wahanie Maksyma – niewątpliwie przestraszył się, w końcu dotarło do niego, w jak trudnej sytuacji się znalazł. Lazar podał mu rękę. Maksym spojrzał na Anisię nad ramieniem jej męża. Gdy Lazar go puścił, podszedł do niej. Uściskała go i patrzyła, jak wychodzi w noc. Lazar zamknął drzwi, przekręcił klucz w zamku i powtórzył ich plan: – Odczekamy dziesięć minut. Zostawszy z mężem sam na sam, czekała przy wyjściu z cerkwi. Dołączył do niej, ale ku jej zdziwieniu nie zaczął się modlić, tylko wziął ją za rękę.

***

Gdy upłynęło dziesięć minut, podeszli do drzwi. Lazar podniósł belkę. Anisia miała nuty w przerzuconej przez ramię torbie. Wyszła na dwór. Zdążyli już się pożegnać. Odwróciła się i bez słowa patrzyła, jak Lazar zamyka za nią drzwi. Usłyszała stukot opadającej belki. Ruszyła w kierunku ulicy, wypatrując jakichś twarzy w oknach, jakiegoś ruchu w cieniu. Nagle czyjaś ręka złapała ją za nadgarstek. Wystraszona odwróciła się na pięcie. – Maksym?! Co on tu robił? Gdzie nuty, które miał ze sobą? Spoza cerkwi dobiegło ostre, niecierpliwe wołanie:

– Lew? Anisia zobaczyła mężczyznę w ciemnym mundurze – agenta MGB. Za nim ujrzała więcej ludzi, stłoczonych jak karaluchy. Pytania wyleciały jej z głowy, skupiła się na imieniu, które wywołano: Lew. Za jednym zamachem to słowo rozwiązało cały worek kłamstw. To dlatego nie miał w mieście przyjaciół ani rodziny, to dlatego milczał tak uparcie podczas lekcji z Lazarem – nie miał pojęcia ani o Piśmie Świętym, ani o filozofii. To dlatego chciał wyjść z cerkwi pierwszy – nie zamierzał jej chronić, tylko zawiadomić śledzących i przygotować aresztowanie. Był czekistą, funkcjonariuszem tajnej policji. Oszukał ją i jej męża. Przeniknął do ich życia, żeby zebrać jak najwięcej informacji – nie tylko o nich, ale też o wszystkich, którzy z nimi sympatyzowali – i zadać cios ostatniej komórce oporu wewnątrz Kościoła. Czy uwiedzenie jej należało do zadań zleconych mu przez zwierzchników? Czy uznali ją za osobę słabą, naiwną i rozkazali temu przystojnemu oficerowi, żeby wcieliwszy się w fikcyjną postać – Maksyma – ją zmanipulował? Odezwał się cicho, zmysłowo, jakby nic się między nimi nie zmieniło: – Anisio, dam ci jeszcze jedną szansę. Chodź ze mną. Wszystko już załatwiłem. Ty ich nie obchodzisz. Oni chcą dorwać Lazara. Czułość i troska pobrzmiewające w jego głosie napawały grozą. Propozycja, jaką niedawno jej złożył – żeby z nim uciekła – nie była naiwną fantazją. Nie miała też w sobie nic romantycznego. Wynikała z zimnej kalkulacji agenta. – Posłuchaj rady, jakiej mi udzieliliście, i zadenuncjuj Lazara. Dla ciebie mogę kłamać. Potrafię cię obronić. Im chodzi tylko o niego. Lojalnością niczego nie wskórasz.

***

Lwu kończył się czas. Anisia musi zrozumieć, że tylko on stwarza jej szansę przeżycia – bez względu na to, co sobie o nim myśli. Kurczowe trzymanie się zasad nic jej nie da. Podszedł do nich jego przełożony, funkcjonariusz Nikołaj Borysow. W wieku czterdziestu lat miał ciało podstarzałego ciężarowca, wciąż silnego, ale flaczejącego wskutek nadużywania alkoholu.

– Pójdzie na współpracę? Lew wyciągnął rękę, błagając Anisię wzrokiem, żeby oddała mu torbę. – Pozwolisz? W odpowiedzi krzyknęła na cały głos: – Lazar! Nikołaj zrobił krok w przód i spoliczkował ją grzbietem dłoni. – Ruszajcie! – zawołał do swoich ludzi. W cerkiewne drzwi uderzyły siekiery. Lew ujrzał, że twarz Anisii wykrzywia nienawiść. Nikołaj wyrwał jej torbę. – On cię chciał uratować, niewdzięczna zdziro. Nachyliła się i szepnęła Lwu do ucha: – Ty naprawdę wierzyłeś, że z czasem mogłabym cię pokochać, mam rację? Funkcjonariusze złapali ją za ramiona. Kiedy ją odciągali, posłała mu wredny uśmieszek. – Ciebie nikt nigdy nie pokocha! Za nic na świecie! Lew odwrócił się do niej plecami; z całego serca pragnął, żeby ją wreszcie zabrali. Nikołaj w geście pocieszenia położył mu dłoń na ramieniu. – Wyjaśnianie, dlaczego niby ona nie jest zdrajczynią, byłoby ciut skomplikowane. Tak jest lepiej. Lepiej dla ciebie. Mało to innych kobiet, Lwie? Tego towaru nie brakuje. Lew dokonał swojego pierwszego aresztowania. Anisia się myliła. On już był kochany... przez państwo. Nie chciał miłości zdrajczyni, bo i co to za miłość... Oszustwo, zdrada... to przecież narzędzia pracy funkcjonariusza. Miał pełne prawo się nimi posłużyć. Od zdrady zależał los jego ojczyzny. Jako żołnierz – zanim został agentem MGB – w celu pokonania faszystów z konieczności dopuszczał się strasznych rzeczy. Ale dla dobra sprawy nawet najbardziej potworne czyny były usprawiedliwione. Wszedł do cerkwi. Lazar nie próbował uciekać – klęczał przed ołtarzem i modlił się, czekając, aż dopełni się jego przeznaczenie. Na widok Lwa jego duma i wyzywająca postawa znikły. Kiedy dotarła do niego prawda, w jednej chwili postarzał się o kilka lat. – Maksym? Po raz pierwszy, odkąd się poznali, to on szukał odpowiedzi u podopiecznego.

– Nazywam się Lew Stiepanowicz Demidow. Lazar milczał przez kilka sekund. W końcu wyjąkał: – Polecił mi cię sam patriarcha... – Patriarcha Krasikow jest dobrym obywatelem. Lazar pokręcił głową, nie chciał dopuścić do siebie tej myśli. Patriarcha jest donosicielem. A podopieczny Lazara okazał się szpiegiem nasłanym na niego przez najwyższego dostojnika w Kościele. Poświęcili go w imieniu państwa, tak samo jak poświęcili cerkiew Świętej Zofii. Był durniem, zalecając innym ostrożność, prawiąc kazania o rozwadze, kiedy obok niego stał funkcjonariusz MGB i robił notatki. Nikołaj wysunął się naprzód. – Gdzie są pozostałe papiery? Lew wskazał na ołtarz. – Pod spodem. Trzej agenci odsunęli ołtarz, odsłaniając kufer. – Czy podał wam jakieś nazwiska? – zapytał Nikołaj. – Martemian Syrcow. Artiom Nachajew. Niura Dimitriewa. Moisiej Siemaszko. Zauważył minę Lazara – niedowierzanie zastąpiła odraza. Lew podszedł do niego. – Patrzeć na podłogę! Lazar nie odwrócił wzroku. Lew siłą zmusił go do opuszczenia głowy. – Gap się na podłogę! Lazar znów uniósł głowę. Tym razem Lew uderzył go w twarz. Powoli, brocząc krwią z rozciętej wargi, Lazar spojrzał w górę. Nadal z odrazą, ale też wyzywająco. – Jestem dobrym człowiekiem – oświadczył Lew. Zabrzmiało to niczym wyjaśnienie, zupełnie jakby w oczach Lazara wyczytał pytanie. Chwycił swojego mentora za włosy i zaczął go tłuc bez przerwy, cios za ciosem, mechanicznie jak nakręcany żołnierzyk, powtarzając tę czynność tak długo, aż rozbolały go knykcie, aż zdrętwiały mu ramiona, a twarz Lazara zwiotczała. Gdy w końcu przerwał i go puścił, kapłan osunął się na podłogę; zakrwawione usta wyglądały, jakby się zaślinił. Nikołaj, patrząc, jak wynoszą Lazara, za którym na posadzce od ołtarza do drzwi ciągnął się krwawy ślad, położył rękę na ramieniu podwładnego. Zapalił papierosa. – Państwo potrzebuje takich jak my.

Otępiały Lew wytarł krew w spodnie. – Przed wyjściem chciałbym się tu trochę rozejrzeć – powiedział. Nikołaj w ciemno kupił propozycję. – Perfekcjonista, to mi się podoba! Ale pośpiesz się. Dzisiaj się nawalimy. Przecież nie piłeś od dwóch miesięcy! Żyłeś tu jak mnich! – Roześmiał się z własnego żartu, poklepał Lwa po plecach i wyszedł. Gdy Lew został sam, podszedł do przesuniętego ołtarza i zajrzał do dziury. Między bokiem kufra a ścianą z ziemi utkwiła pojedyncza kartka. Schylił się i ją podniósł. Był to papier nutowy. Przebiegł wzrokiem po nutach. Uznał, że lepiej nie wiedzieć, co zginęło, przesunął kartkę nad płomień pobliskiej świecy i patrzył, jak papier czernieje.

Siedem lat później

Moskwa

12 marca 1956 Suren Moskwin, kierownik niewielkiej drukarni akademickiej, słynął z tego, że wyrabiał podręczniki najpodlejszej jakości, drukowane na najcieńszym papierze farbą, która plamiła palce, i z klejonymi grzbietami rozpadającymi się zaraz po otwarciu książki. Nie wynikało to z jego lenistwa czy nieudolności. Przeciwnie – zaczynał pracę skoro świt, a kończył późną nocą. Podręczniki były tak tandetne, jak marny był surowiec z przydziałów państwowych. Bo chociaż treść publikacji akademickich starannie kontrolowano, to przecież nie stanowiły one priorytetów inwestycyjnych. Uwięziony w systemie kwotowym Suren zmuszony był produkować olbrzymie nakłady książek na papierze najgorszego gatunku i w jak najkrótszym czasie. Skazany na łaskę i niełaskę tej polityki, która nigdy nie podlegała zmianom, wstydził się w duchu, że stracił reputację i upadł tak nisko. Stał się obiektem drwin – studenci i wykładowcy z poplamionymi farbą drukarską palcami żartowali, że książka od Moskwina zostaje z tobą na zawsze. Obśmiewany za plecami, stwierdził, że coraz trudniej przychodzi mu zwlec się z łóżka. Przestał się odżywiać jak należy. Pił od rana do nocy, upychając butelki w szufladach i za półkami. W wieku pięćdziesięciu pięciu lat dowiedział się o sobie czegoś nowego – że publiczne upokorzenie wcale go nie bawi. Sprawdzając linotyp i rozpamiętując swoje porażki, zauważył, że w progu stanął jakiś młody człowiek. – Tak? – rzucił obronnym tonem. – O co chodzi? To nienormalne, żeby zjawiać się tak bez zapowiedzi. Mężczyzna wszedł do środka. Ubrany był jak typowy student, w długi płaszcz i tandemy czarny szalik. W wyciągniętej ręce trzymał książkę. Suren wyrwał mu ją, szykując się na kolejną falę skarg. Rzucił okiem na okładkę: Państwo a rewolucja Lenina. Wydrukowali nowy tom zaledwie w zeszłym tygodniu, do sprzedaży trafił dzień czy dwa dni temu, a tymczasem ten młodzian najwyraźniej jako pierwszy zauważył, że coś jest nie w porządku. Błąd w tak doniosłym dziele to poważna sprawa, za panowania Stalina taka

pomyłka mogła się skończyć aresztowaniem. Student pochylił się, otworzył książkę na stronie tytułowej, na której widniała czarno-biała fotografia. – Według podpisu to jest zdjęcie Lenina... – odezwał się student. – Ale jak sam pan widzi... Fotografia przedstawiała człowieka z gruntu niepodobnego do Lenina, mężczyznę stojącego pod ścianą, bielutką ścianą. Miał włosy w nieładzie i dziki wyraz oczu. Suren zatrzasnął książkę i zwrócił się do studenta: – Wydaje ci się, że mógłbym wydrukować tysiąc egzemplarzy tej książki z niewłaściwym zdjęciem? Coś ty za jeden? Jak się nazywasz? Dlaczego mi to robisz? Moje kłopoty wynikają z marnego surowca, a nie z niedbałości! Pchnął książkę tak, że dźgnęła studenta w pierś. Spod rozwiązanego szalika wyłonił się fragment tatuażu. Na ten widok Suren się zawahał. Tatuaż zupełnie nie licował z wyglądem typowego studenta. Nikt nie zostawiał takich śladów na swojej skórze, chyba że wory, zawodowi przestępcy. Gdy oburzenie Surena straciło impet, student skorzystał z jego wahania i wyszedł pośpiesznie. Drukarz bez entuzjazmu ruszył za nim, wciąż ściskając książkę, i patrzył, jak tajemnicza postać ginie w mroku nocy. Z niepokojem zamknął drzwi i przekręcił klucz. Coś nie dawało mu spokoju – ta fotografia. Wyjął okulary, otworzył książkę i baczniej przyjrzał się twarzy na zdjęciu, tym przerażonym oczom. Nagle tożsamość tego człowieka objawiła mu się niczym statek widmo wypływający z gęstej mgły. Znał tę twarz. Włosy w nieładzie i dziki wzrok wynikały stąd, że mężczyzna został aresztowany, wyciągnięty z łóżka. Suren rozpoznał fotografię z tego prostego powodu, że sam ją zrobił. Nie zawsze był kierownikiem drukarni. Wcześniej pracował dla MGB. Dwadzieścia lat lojalnej służby – kariera Surena w tajnej policji trwała znacznie dłużej niż wielu jego przełożonych. Jego atutem było niskie stanowisko i banalne prace, jakie mu powierzano – sprzątanie cel, fotografowanie więźniów. Był dostatecznie łebski, żeby nie domagać się większej odpowiedzialności. Niezauważany przez nikogo uniknął regularnie przeprowadzanych czystek wśród wyższych szarż. Żądano od niego trudnych rzeczy, a on wypełniał obowiązki bez mrugnięcia okiem. W tamtych czasach był człowiekiem budzącym strach. Nikt nigdy się z niego nie nabijał. Nie ośmieliliby się. Kiepskie zdrowie zmusiło go do przejścia na emeryturę. Pomimo szczodrej odprawy i wygodnego życia stwierdził, że bezczynność mu nie służy. Leżąc w łóżku i nie mając nic do roboty, błądził myślami,

sięgając w przeszłość i przypominając sobie twarze takie jak wetknięta w tę książkę. Jedynym wyjściem było zajęcie się czymś, umawianie się na wizyty i spotkania. Musiał znaleźć sobie zawód. Nie miał najmniejszej ochoty rozpamiętywać przeszłości. Zamknął książkę i wsunął ją do kieszeni. Dlaczego stało się to akurat dzisiaj? Z pewnością to nie przypadek. Mimo że nie udało mu się wyprodukować książki ani czasopisma o należytej jakości, ni stąd, ni zowąd zlecono mu druk ważnego dokumentu państwowego. Nie zdradzono mu charakteru tego dzieła, ale tak prestiżowe zamówienie oznaczało wysokogatunkowe surowce – dobry papier i taką samą farbę drukarską. Nareszcie dano mu szansę wytworzenia czegoś, z czego będzie dumny. Dokument mieli mu dostarczyć dziś wieczorem. I akurat wtedy, gdy szczęście się do niego uśmiechnęło, ktoś z zadrą w sercu usiłował go zdyskredytować. Wyszedł z hali maszyn i pośpieszył do biura, starannie przyczesując na bok rozwichrzone siwe włosy. Tego dnia wbił się w swój najlepszy garnitur – miał dwa, jeden na co dzień i drugi na specjalne okazje. To właśnie była taka specjalna okazja. Dzisiaj bez oporów zwlókł się z łóżka. Obudził się nawet wcześniej niż żona. Goląc się, pogwizdywał. Po raz pierwszy od wielu tygodni zjadł całe śniadanie. W drukarni był wcześniej niż zwykle, zaraz po przyjściu wyciągnął butelkę wódki z szuflady, wylał zawartość do zlewu, a potem przez cały dzień sprzątał, latał z mokrą szmatą, odkurzał, ścierał plamy smaru z linotypów. Gdy jego synowie, studenci uniwersytetu, przyszli z wizytą, nie mogli się nadziwić tej przemianie. Suren uświadomił ich, że utrzymywanie zakładu pracy w czystości to kwestia zasad. Zakład pracy to miejsce, gdzie człowiek kształtuje tożsamość i odnajduje sens życia. Pocałowali go na pożegnanie, życząc mu powodzenia z tym tajemniczym nowym zleceniem. Nareszcie po wielu latach, kiedy utrzymywał swoją pracę w tajemnicy, i po latach ostatnich porażek mogli być z niego dumni. Spojrzał na zegarek. Dziewiętnasta. Mogą przyjść lada chwila. Musi zapomnieć o nieznajomym i fotografii, teraz to nie ma znaczenia. Nie może sobie pozwolić na roztargnienie. Nagle pożałował, że wylał butelkę wódki. Kieliszek ukoiłby mu nerwy. Ba, ale mogliby wyczuć w jego oddechu alkohol. Lepiej nic nie pić, lepiej się denerwować – w ten sposób tylko pokaże, jak poważnie podchodzi do swojej pracy. Sięgnął po butelkę kwasu – napoju bezalkoholowego wyrabianego z żytniego chleba. Na razie musi mu wystarczyć.

W pośpiechu, roztrzęsiony na skutek odstawienia alkoholu, przewrócił tacę z matrycami liter. Spadła z biurka, a litery rozsypały się po kamiennej posadzce. Brzdęk, brzdęk Suren zamarł w bezruchu. Nie był już w swoim biurze, stał w wąskim ceglanym korytarzu z szeregiem stalowych drzwi z jednej strony. Pamiętał to miejsce – więzienie Orzeł, gdzie podczas wybuchu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej pracował jako strażnik. Zmuszeni do odwrotu przed szybko nacierającą armią niemiecką on i jego koledzy dostali rozkaz zlikwidowania wszystkich więźniów, żeby nie zostawić hitlerowskim najeźdźcom żadnych sympatyków. Podczas gdy budynki były bombardowane przez stukasy i ostrzeliwane przez panzery, mieli do rozwiązania logistyczną łamigłówkę – w jaki sposób w ciągu kilku minut unicestwić setki więźniów politycznych stłoczonych w dwudziestu celach? Nie było czasu na rozstrzeliwanie czy stryczek. I wtedy Suren wpadł na pomysł, żeby użyć granatów – po dwa do każdej celi. Przeszedł na koniec korytarza, uchylił stalową kratkę w drzwiach i wrzucił je do środka – brzdęk, brzdęk, właśnie taki odgłos wydawały granaty odbijające się od betonowej podłogi. Zatrzasnął kratkę, żeby nikt nie mógł wyrzucić granatów z powrotem, i pędem wrócił na drugą stronę korytarza, wyobrażając sobie, jak tamci gorączkowo usiłują złapać granaty, które wyślizgują się z ich brudnych paluchów, i jak próbują je wyrzucić przez małe zakratowane okno. Teraz zatkał uszy rękami, jakby mogło to odpędzić wspomnienia. Ale dźwięk nie ustawał, był coraz głośniejszy, granaty padające na betonową podłogę, cela po celi. Brzdęk, brzdęk, brzdęk, brzdęk –Przestańcie! – krzyknął. Oderwał dłonie od uszu i uświadomił sobie, że ktoś puka do drzwi.

13 marca

Na gardle ofiary widniało wiele głębokich nacięć o nierównych krawędziach. Powyżej ani poniżej tego, co zostało z szyi mężczyzny, nie było żadnych obrażeń, co sprawiało sprzeczne wrażenie szału i pełnej kontroli. Zważywszy na brutalność ataku, krwi było bardzo niewiele – rozlewała się na prawo i lewo od nacięć, tworząc kałużę w kształcie złożonych anielskich skrzydeł. Wyglądało na to, że zabójca obalił ofiarę na podłogę, przytrzymał i szlachto wał ją jeszcze długo po tym, jak Suren Moskwin – pięćdziesięciopięcioletni kierownik małej drukarni akademickiej – już nie żył. Zwłoki znaleźli wczesnym rankiem jego synowie, Wsiewołod i Aksentij, którzy zjawili się na miejscu zbrodni zaniepokojeni tym, że ojciec nie wrócił do domu. Zrozpaczeni zawiadomili milicję, a ta zastała splądrowane biuro – powyciągane z biurka szuflady, walające się na podłodze papiery, wyłamane zamki szafek na akta. Uznali, że był to spartaczony napad rabunkowy. Dopiero późnym popołudniem, jakieś siedem godzin po odkryciu zwłok, milicjanci skontaktowali się wreszcie z wydziałem zabójstw, kierowanym przez byłego agenta MGB Lwa Stiepanowicza Demidowa. Dla Lwa takie opóźnienia były chlebem powszednim. Stworzył wydział zabójstw przed trzema laty, korzystając z pozycji, jaką zapewniło mu wyjaśnienie morderstw ponad czterdzieściorga czworga dzieci. Od początku stosunki wydziału z milicją mundurową były mocno napięte. Współpraca się nie układała. Wielu milicjantów oraz funkcjonariuszy KGB traktowało powołanie wydziału jako przejaw niedopuszczalnej krytyki zarówno ich pracy, jak i państwa w ogóle. Po prawdzie mieli rację. Lew stworzył go w proteście przeciwko temu, na czym polegała jego rola jako agenta. W poprzedniej pracy aresztował wielu cywilów, chociaż jedynym powodem tych aresztowań była lista nazwisk, którą dostawał od przełożonych. Dla odmiany wydział zabójstw opierał się na dowodach rzeczowych, a nie obstalunkach politycznych. Lew miał za zadanie przekazywać fakty dotyczące każdego śledztwa swoim zwierzchnikom. To od nich zależało, co dalej zrobią z tą prawdą. W głębi ducha miał nadzieję, że pewnego dnia zmieni bilans swoich dokonań i że winni przewyższą liczebnie niewinnych.

Ale nawet przy optymistycznych założeniach do osiągnięcia tego celu czekała go jeszcze długa droga. Wolność przyznana wydziałowi zabójstw wynikała stąd, że praca Lwa Demidowa była objęta klauzulą najwyższej tajności. Jego funkcjonariusze składali sprawozdania bezpośrednio najwyższym urzędnikom Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i działali jako tajna podsekcja Głównego Biura Dochodzeń Kryminalnych. Naród wciąż powinien wierzyć w ewolucję społeczeństwa, a istotą takiej wiary były spadające wskaźniki przestępczości. Faktów, które temu przeczyły, nie dopuszczano do powszechnej świadomości. Żaden obywatel nie mógł się skontaktować z wydziałem zabójstw z tego prostego powodu, że nikt nie wiedział o jego istnieniu. Dlatego też Lew nie mógł rozgłaszać, że poszukuje informacji albo świadków, bo takie działania byłyby równoznaczne z ogłaszaniem wszem wobec, że przestępczość jednak istnieje. Swoboda, jaką mu dano, była bardzo szczególna, a Lew, który robił, co w jego mocy, byleby tylko zostawić poprzednią karierę w tajnej policji za sobą, stwierdził, że oto znów szefuje tajnej policji, tyle że całkiem innego rodzaju. Zaniepokojony pobieżnym wyjaśnieniem przyczyny śmierci Moskwina bacznie oglądał miejsce zbrodni. Jego wzrok przykuło krzesło. Stało (bo gdzieżby indziej?) za biurkiem, tyle że nieco na ukos. Podszedł do niego, przykucnął i przejechał palcem po wąskim pęknięciu jednej z nóg. Usiadł na nim ostrożnie, nie całym ciężarem, lecz kiedy tylko się oparł, noga nie wytrzymała. Krzesło było złamane. Gdyby ktoś na nim usiadł, musiałby się przewrócić. A jednak stało przy biurku, jakby nadawało się do użytku. Lew wrócił do ofiary zabójstwa i ujął dłonie zmarłego. Żadnych skaleczeń, zadrapań... nic, co by wskazywało, że się bronił. Ukląkł i nachylił się nad szyją nieboszczyka. Jedyne kawałki skóry zachowały się tylko na karku, który dotykał podłogi i dlatego nie został pochlastany. Lew wyjął nóż, wsunął go pod kark ofiary i uniósł ostrze, odsłaniając wąski pas nieuszkodzonej skóry. Była posiniaczona. Puścił fragment skóry, schował nóż i już miał wstać, gdy naraz jego wzrok padł na kieszeń garnituru zabitego. Sięgnął do niej i wyciągnął cienką książeczkę – Państwo a rewolucja Lenina. Jeszcze zanim ją otworzył, zauważył, że z grzbietem jest coś nie tak – ktoś wkleił jedną kartkę. Otworzył książkę w tym miejscu i ujrzał zdjęcie rozczochranego mężczyzny. Chociaż nie miał pojęcia, kim jest ten facet, to z miejsca rozpoznał ten rodzaj fotografii – bielutkie tło, zdezorientowana mina podejrzanego. Było to zdjęcie z policyjnego aresztu.

Wstał zaskoczony tak wyszukaną anomalią. Do pokoju wszedł Timur Niestierow i zerknął na książkę. – Coś ważnego? – Nie jestem pewny. Timur był najlepszym kolegą i przyjacielem Lwa. Ich przyjaźń cechowała powściągliwość. Nie pijali razem, nie przekomarzali się, w sumie nawet niewiele rozmawiali, chyba że o pracy – jako partnerzy przeważnie milczeli. Dla cyników był to powód, żeby doszukiwać się w tym wzajemnej urazy. Lew, mimo że o dziesięć lat młodszy od Timura, obecnie był jego przełożonym, chociaż kiedyś należał do podwładnych; zawsze jednak tytułował go i zwracał się do niego oficjalnie „generale Niestierow”. Obiektywnie rzecz biorąc, to Lew bardziej skorzystał na ich wspólnym sukcesie. Niektórzy insynuowali, że jest goniącym za osobistymi korzyściami indywidualistą i karierowiczem. Ale Timur nie okazywał zazdrości. Stanowisko służbowe nie miało dla niego większego znaczenia. Był dumny ze swojej pracy. Zapewnił rodzinie dobrobyt. Po przeprowadzce do Moskwy i poniewieraniu się na listach oczekujących przyznano mu w końcu nowoczesne mieszkanie z bieżącą gorącą wodą i dostawą elektryczności przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. Tak więc bez względu na to, jak ich stosunki wyglądały dla kogoś z zewnątrz, ufali sobie bezgranicznie. Timur wskazał główne pomieszczenie drukarni, gdzie wysokie linotypy stały niczym olbrzymie mechaniczne owady. – Przyszli synowie. – Wprowadź ich. – Do pokoju, w którym leżą zwłoki ich ojca? – Tak. Wcześniej milicjanci zwolnili synów zabitego i odesłali do domu, zanim Lew zdążył ich przesłuchać. Zamierzał przeprosić, że ponownie naraża ich na oglądanie zwłok ojca, ale ani myślał ufać informacjom przekazanym mu z drugiej ręki przez milicjantów. Na wezwanie Wsiewołod i Aksentij – obaj nieco po dwudziestce – stanęli w progu ramię w ramię. – Funkcjonariusz Lew Demidow – przedstawił się Lew. – Zdaję sobie sprawę, jakie to dla was trudne. Żaden z nich nawet nie zerknął na zwłoki ojca, obaj nie odrywali wzroku od Lwa. – Odpowiedzieliśmy już na pytania milicji – odezwał się starszy z nich,

Wsiewołod. – Nie zajmę wam dużo czasu. Czy ten pokój jest dokładnie w takim samym stanie, w jakim go zastaliście dziś rano? – Tak, jest tak samo. Ciężar rozmowy wziął na siebie Wsiewołod. Aksentij milczał, od czasu do czasu strzelając oczami w górę. – Czy to krzesło stało przy biurku? – pytał dalej Lew. – Może w trakcie szamotaniny zostało przewrócone? – Szamotaniny? – Między waszym ojcem a zabójcą. Zapadła cisza. – To krzesło jest złamane – podjął Lew. – Przewróciłoby się, gdyby ktoś na nim usiadł. Przyznasz, że stawianie złamanego krzesła przy biurku jest dziwne? Nie da się na nim siedzieć. Obaj synowie odwrócili się w stronę krzesła. – Sprowadził nas pan tu znowu, żeby rozmawiać o krześle? – spytał Wsiewołod. – Jest bardzo ważne. Uważam, że wasz ojciec posłużył się nim, żeby się powiesić. Tak niedorzeczne stwierdzenie powinno wywołać oburzenie z ich strony. A jednak milczeli. Czując, że jego domysły są trafne, Lew rozwijał swoją teorię. – Sądzę, że wasz ojciec sam się powiesił, być może na jednej z tych belek na suficie w drukarni. Stanął na krześle, a potem wykopał je spod nóg. Rano znaleźliście jego zwłoki. Zaciągnęliście go tutaj, a krzesło ustawiliście z powrotem na miejscu, nie zauważyliście jednak, że jest uszkodzone. Któryś z was, a może obaj, poderżnął mu gardło, próbując ukryć otarcia skóry od sznura. A potem upozorowaliście włamanie do biura. Byli obiecującymi studentami. Samobójstwo mogło zakończyć ich kariery i zaprzepaścić widoki na przyszłość. Samobójstwo, próba odebrania sobie życia, depresja, a nawet wyrażenie na głos tego, że myśli się o skończeniu ze sobą – wszystkie takie rzeczy traktowano jak obelgę wobec państwa. Dla samobójstwa, tak jak i dla morderstwa, nie było miejsca w ewolucji społeczeństwa na wyższy szczebel. Synowie najwyraźniej zastanawiali się, czy uda im się odeprzeć to oskarżenie. Lew przybrał łagodniejszy ton. – Sekcja zwłok wykaże złamanie kręgosłupa. Mam obowiązek zbadać

jego samobójstwo równie drobiazgowo, jak gdyby chodziło o morderstwo. Powód, dla którego chcę wiedzieć, dlaczego się zabił, ma związek ze mną, a nie z waszym zrozumiałym pragnieniem ukrycia prawdy. Młodszy syn Aksentij odezwał się po raz pierwszy: – Poderżnąłem mu gardło – przyznał. I ciągnął: – Opuszczając jego ciało, zdałem sobie sprawę z tego, co zrobił z naszym życiem. – Czy macie pojęcie, dlaczego się zabił? – Bez przerwy pił. I miał depresję z powodu pracy. Mówili prawdę, ale niecałą – albo nieświadomie, albo z wyrachowania. Lew naciskał dalej: – Pięćdziesięciopięcioletni mężczyzna nie odbiera sobie życia tylko dlatego, że czytelnicy jego książek mają palce poplamione farbą drukarską. Wasz ojciec wykaraskał się z o wiele większych kłopotów. Starszy syn się zezłościł. – Od czterech lat studiuję, żeby zostać lekarzem. I wszystko na nic... teraz już żaden szpital mnie nie zatrudni. Lew wyprowadził ich z biura do drukarni, z dala od leżących na widoku zwłok ojca. – Dopiero nad ranem zaniepokoiliście się, że ojciec nie wrócił na noc do domu. Spodziewaliście się, że będzie pracował do późna, inaczej martwilibyście się już wczoraj wieczorem. A skoro tak, dlaczego nie ma matryc gotowych do druku? Tu stoją cztery linotypy do składu. Ale nie złożono ani jednej strony. Zupełnie jakby tu nikt nie pracował. Podeszli do olbrzymich maszyn. Każda z nich miała z przodu klawiaturę taką jak w maszynie do pisania, tablicę z czcionkami. Lew zwrócił się do synów drukarza: – W obecnej sytuacji potrzeba wam przyjaciół. Nie mogę przejść nad samobójstwem waszego ojca do porządku dziennego, ale mogę się zwrócić do przełożonych, żeby nie wyciągali konsekwencji z jego postępku i nie łamali wam kariery. Czasy się zmieniły, teraz już nie musicie ponosić odpowiedzialności za błędy ojca. Ale jeżeli chcecie, żebym wam pomógł, musicie na to zasłużyć. Opowiedzcie mi, co tu się stało. Nad czym pracował wasz ojciec? Młodszy syn wzruszył ramionami. – Nad jakimś dokumentem państwowym. Nie czytaliśmy go. Zniszczyliśmy wszystkie strony, które zdążył złożyć. Nie skończył całości. Pomyśleliśmy, że wpadł w depresję, bo znów musiał drukować jakąś marnej

jakości gazetę. Spaliliśmy egzemplarz, który dostał na papierze. Stopiliśmy złożone wiersze. Nic nie zostało. To cała prawda. Lew nie zamierzał się poddać. Wskazał na linotypy. – Na której maszynie pracował? – Na tej. – Pokażcie mi, jak to działa. – Przecież wszystko zniszczyliśmy. – Proszę. Aksentij zerknął na brata, najwyraźniej czekał na przyzwolenie. Wsiewołod skinął głową. – Maszyną steruje się z klawiatury. Z tyłu urządzenia znajduje się zasobnik czcionek. Każdy wiersz składa się z matryc liter, między którymi wstawia się matryce spacji. Kiedy dana linijka jest już gotowa, odlewa się ją z mieszaniny płynnego ołowiu i cyny. Otrzymujemy tak zwany wiersz linotypowy. Wiersze układa się na tej tacy, aż w końcu mamy całą stronę tekstu. Wtedy pokrywa się tę metalową stronę farbą drukarską, odbija na papierze... i mamy gotowy wydruk. Ale jak już mówiłem, stopiliśmy wszystkie strony. Nic się nie zachowało. Lew przeszedł na tył maszyny. Jego oczy śledziły mechanikę tego procesu, od zbiornika matryc liter po zespół składający. – Kiedy piszę na klawiaturze, matryce liter znajdują się w tym zasobniku czcionek? – zapytał. – Tak. – Nie ma już pełnych wierszy tekstu. Zniszczyliście je. Ale w tym zasobniku znajduje się fragment wiersza, linijka, która nie została dokończona. Wskazał palcem na niepełną linijkę matryc liter. – Wasz ojciec był w połowie składania wiersza. Synowie drukarza zajrzeli do maszyny. Lew miał rację. – Chcę mieć odbitkę tych słów. Starszy z braci zaczął stukać w klawisz spacji. – Jeżeli dodamy spacje aż do końca, linijka będzie gotowa do odlania. Wstawiali puste matryce, aż w końcu wierszownik był pełny. Przepychacz wycisnął stopiony ołów i z maszyny wyskoczył wąski, długi wiersz linotypowy – ostatnie słowa, jakie złożył Suren Moskwin, zanim odebrał sobie życie. Odlew wiersza leżał na boku, tak że nie było widać liter.

– Czy to gorące? – zapytał Lew. – Nie. Wziął odlany wiersz i położył na tacy. Pokrył powierzchnię farbą drukarską, nakrył ją kartką białego papieru i przycisnął.

Tego samego dnia

Siedząc przy kuchennym stole, Lew gapił się na kartkę. Trzy słowa – tylko tyle zostało z dokumentu, przez który Suren Moskwin postanowił się zabić: Eichego zmuszono torturami Lew czytał te słowa na okrągło, nie potrafił oderwać od nich wzroku. Mimo że wyrwane z kontekstu, i tak działały hipnotyzujące W końcu otrząsnął się z fascynacji, odsunął kartkę na bok, sięgnął po teczkę i położył ją płasko na biurku. Zawierała dwie ściśle tajne teczki osobowe. Mógł je uzyskać wyłącznie za specjalną zgodą. W wypadku pierwszych akt nie było problemu, dotyczyły Surena Moskwina. Drugie jednak wywołały szereg pytań. Teczka, o którą się zwrócił, zawierała materiały na temat Roberta Eichego. Już otwierając pierwszy zestaw dokumentów, poczuł ciężar przeszłości tego człowieka – kartki piętrzyły się i piętrzyły. Moskwin był niegdyś funkcjonariuszem służby bezpieczeństwa – czekistą – tak samo jak Lew, z tą różnicą, że służył o wiele dłużej od niego i podczas gdy tysiące innych funkcjonariuszy trafiało przed pluton egzekucyjny, on trzymał się na posadzie. Teczka zawierała listę wszystkich donosów złożonych przez Moskwina w trakcie jego kariery. Nestor Jurowski. Sąsiad. Stracony Rozalia Reisner. Przyjaciółka. 10 lat Jakow Błok. Sklepikarz. 5 lat Karl Uricki. Kolega. Strażnik. 10 lat Dziewiętnaście lat służby, dwie strony denuncjacji – niemal sto nazwisk – a jednak tylko jedna z tych osób należała do jego rodziny. Jona Radek Kuzynka. Stracona

Lew znał tę technikę. Daty donosów były przypadkowe, czasem wiele wypadało w jednym miesiącu, a potem przez kilka miesięcy nic. Ten chaotyczny rozrzut w czasie był celowy, miał ukryć staranną kalkulację. Zadenuncjowanie kuzynki niemal na pewno było posunięciem strategicznym. Moskwin nie mógł sobie pozwolić, by wyglądało na to, że jego lojalność wobec państwa kończy się na rodzinie. Żeby przydać liście wiarygodności, musiał poświęcić kuzynkę – broniło go to przed zarzutem, że donosi tylko na tych, którzy nic dla niego nie znaczą. Niepodobna, żeby ktoś, kto tak jak on za wszelką cenę chciał przeżyć, mógł popełnić samobójstwo. Sprawdzając daty i miejsca pracy Moskwina, w pewnej chwili Lew odchylił się na krześle zaskoczony. Byli kolegami – przed siedmiu laty obaj pracowali na Łubiance. Ich drogi nigdy się nie skrzyżowały, a w każdym razie nic takiego sobie nie przypominał. Lew był śledczym – dokonywał aresztowań, śledził podejrzanych. Moskwin służył jako strażnik – transportował więźniów i nadzorował ich pobyt w więzieniu. Lew za wszelką cenę unikał podziemnych pokoi przesłuchań, jakby wierzył, że drewniana podłoga chroni go przed tym wszystkim, co działo się na dole dzień w dzień. Jeśli samobójstwo Moskwina miało być przejawem jego wyrzutów sumienia, to cóż mogło wzbudzić tak skrajne uczucia po tylu latach? Lew zamknął akta i zabrał się do następnych. Teczka Roberta Eichego była grubsza, cięższa, z napisem TAJNE na okładce i ciasno związana, jakby uwięziono w niej coś wyjątkowo obrzydliwego. Lew rozwiązał tasiemki. Nazwisko wydało mu się znajome. Przerzucając kartki, przekonał się, że Eiche wstąpił do partii w roku 1905, a więc długo przed rewolucją, w czasach kiedy przynależność do partii komunistycznej oznaczała wygnanie albo egzekucję. Przebieg kariery miał nienaganny, wysunięto nawet jego kandydaturę do Biura Politycznego Komitetu Centralnego. A mimo to dwudziestego dziewiątego kwietnia 1938 roku został aresztowany. W żadnym razie nie był zdrajcą, to oczywiste. A jednak się przyznał – w teczce znajdował się protokół strona po stronie opisujący jego antyradziecką działalność. Lew osobiście napisał tyle przygotowanych zawczasu zeznań, w których więźniowie przyznawali się do winy, że bez trudu rozpoznał dzieło agenta, pełne sztampowych zwrotów dowodzących, że to robota swoich. Gotowiec, który pod przymusem mógłby podpisać dowolny podejrzany. Dalej Lew natknął się na zapewnienie o niewinności napisane przez Eichego w więzieniu. W przeciwieństwie do dokumentu, w którym przyznawał się do winy, tutaj styl był głęboko ludzki,

przejmujący; Eiche żałośnie wychwalał partię pod niebiosa i oprócz deklaracji miłości do państwa nieśmiało i skromnie dowodził, że aresztowanie go było niesprawiedliwe. Czytając, Lew wstrzymywał oddech: Nie mogłem wytrzymać tortur, jakim poddali mnie Uszakow i Nikolajew – zwłaszcza pierwszy z nich, który wiedząc, że połamane żebra źle mi się zrosły, zadał mi wiele bólu – i dlatego z braku wyboru musiałem oskarżyć i siebie, i innych. Lew wiedział, co przeczyta za chwilę. Czwartego lutego 1940 roku Eichego rozstrzelano.

***

Raisa stała i przyglądała się mężowi. Zatopiony w tajnych aktach nie zdawał sobie sprawy z jej obecności. Taki Lew – blady, spięły, zgarbiony nad tajnymi dokumentami, trzymający w rękach los innych ludzi – przedstawiał obraz żywcem wyjęty z ich nieszczęśliwej przeszłości. Kusiło ją, żeby zareagować tak, jak robiła to wielokrotnie – odejść i unikać go, ignorować. Napływ złych wspomnień przyprawił ją o mdłości. Próbowała je zwalczyć. Teraz Lew był innym człowiekiem. A ona nie czuła się już uwięziona w małżeństwie. Podeszła, wyciągnęła rękę i oparła ją na jego ramieniu na znak, że jest mężczyzną, którego nauczyła się kochać. Wzdrygnął się pod jej dotykiem. Nie zauważył, że żona wchodzi do pokoju. Poczuł się jak przyłapany na gorącym uczynku. Wstał tak raptownie, że krzesło stuknęło o ścianę. Gdy stanął z nią oko w oko, dostrzegł, jak bardzo jest zdenerwowana. Powinien był jej wyjaśnić, co robi. Ale stare nawyki wzięły górę – milczenie, sekrety. Objął żonę. Oparł jej głowę na swoim ramieniu, zdając sobie sprawę, że Raisa spogląda na dokumenty. – Pewien człowiek popełnił samobójstwo – wyjaśnił. – Dawny agent MGB. – Znałeś go? – Nie. Nie przypominam sobie. – Musisz przeprowadzić śledztwo? – Samobójstwo traktowane jest tak samo jak...

– Chodziło mi o to, czy... czy akurat ty musisz to robić. Raisa chciała, żeby oddał tę sprawę, żeby nigdy więcej nie miał nic wspólnego z MGB, nawet pośrednio. Odsunął się. – To śledztwo nie potrwa długo. Wolno pokiwała głową i zmieniła temat. – Dziewczynki są już w łóżkach. Poczytasz im na dobranoc? Chyba że jesteś zajęty... – Nie, to nic pilnego. Schował akta do swojej teczki. Mijając żonę, nachylił się, żeby ją pocałować, ale delikatnie zasłoniła usta palcem, patrząc mu prosto w oczy. Bez słowa cofnęła palec i sama go pocałowała – odniósł wrażenie, jakby pocałunkiem tym pieczętował niezłomną, najświętszą z obietnic. Po wejściu do sypialni od razu schował teczkę tak, żeby nie było jej widać – stary nawyk. Zmienił zdanie, wyciągnął akta z powrotem i położył je na nocnym stoliku, na wypadek gdyby Raisa chciała je przeczytać. Szybko przeszedł korytarzem do sypialni córek, próbując rozluźnić napiętą twarz. Z szerokim uśmiechem otworzył drzwi. Lew i Raisa zaadoptowali dwie dziewczynki, siostry. Zoja miała teraz czternaście lat, Jelena siedem. Lew podszedł do łóżka Jeleny, przysiadł na brzegu i podniósł z szafki książkę – opowieść dla dzieci pióra Jurija Strugackiego. Otworzył ją i zaczął czytać na głos. Zoja przerwała mu od razu: – Tę już słyszałyśmy. Odczekała chwilę i dorzuciła: – Znienawidziłyśmy ją od pierwszego razu. Była to opowieść o chłopcu, który chciał zostać górnikiem. Jego ojciec, także górnik, zginął w wypadku pod ziemią i matka chłopca bała się, że jej syn również obierze ten niebezpieczny zawód. Zoja miała rację, już im to czytał. – Na koniec syn wydobywa więcej węgla niż ktokolwiek przed nim, zostaje bohaterem narodowym i dedykuje otrzymaną nagrodę pamięci swojego ojca – podsumowała starsza córka z pogardą. Lew zamknął książkę. – Masz rację, to nie najlepsza lektura. Ale pamiętaj, Zoju, tu, w domu, możesz sobie mówić, co chcesz, natomiast na zewnątrz uważaj. Krytykowanie nawet najbardziej błahych spraw, takich jak opowieść dla

dzieci, jest niebezpieczne. – Aresztujesz mnie? Zoja nigdy nie zaakceptowała Lwa w roli jej opiekuna prawnego. Nie wybaczyła mu śmierci swoich rodziców. Lew nie mówił o sobie, że jest ich ojcem. Zoja nazywała go Lwem Demidowem i zwracała się do niego oficjalnie, starając się zachować między nimi jak największy dystans. Nie przepuszczała żadnej okazji, żeby przypomnieć mu, że mieszka z nim wyłącznie z powodów praktycznych i traktuje go jedynie jako środek prowadzący do celu – kogoś, kto zapewnia byt materialny jej siostrze i kto uwolnił ją z sierocińca. Za wszelką cenę starała się nie okazywać, że coś zrobiło na niej wrażenie – ani mieszkanie, ani ich wspólne wypady, jednodniowe wycieczki czy jedzenie. Była równie piękna, jak twarda – nie miała w sobie nic łagodnego. Widocznie poza osoby wiecznie nieszczęśliwej dużo dla niej znaczyła. Lew niewiele mógł zrobić, żeby zrzuciła tę maskę. Miał jednak nadzieję, że z czasem, stopniowo, ich stosunki się poprawią. Wciąż na to czekał. W razie potrzeby gotów był czekać tak w nieskończoność. – Nie, Zoju, ja już się tym nie zajmuję. Nigdy więcej. Sięgnął po czasopismo „Dietskaja Litieratura” wydawane dla dzieci w całym kraju. Ale zanim się zabrał do czytania, zaproponowała: – A może sam wymyślisz nam bajkę, co? Bardzo byśmy chciały, prawda, Jeleno? Jelena przybyła do Moskwy w wieku czterech lat, była więc wystarczająco mała, żeby przystosować się do życiowych zmian. W przeciwieństwie do starszej siostry łatwo zawierała przyjaźnie i była pilną uczennicą. Łasa na pochlebstwa starała się zasłużyć na pochwały nauczycieli i przypodobać się wszystkim, w tym także swoim opiekunom prawnym. Teraz Jelena się zaniepokoiła. Z tonu siostry wywnioskowała, że powinna jej przytaknąć. Zakłopotana, że musi się opowiedzieć po czyjejś stronie, bez słowa kiwnęła główką. Lew wyczuł niebezpieczeństwo. – Tu jest wiele opowiadań, których nie czytaliśmy – odparł. – Na pewno znajdziemy takie, które wam się spodoba. Ale Zoja nie ustępowała. – Wszystkie są takie same. Opowiedz nam coś nowego. Wymyśl coś. – Wątpię, żeby mi się udało. – Nawet nie spróbujesz? Mój ojciec wymyślał przeróżne historie. Działy

się na wsi, zimą, kiedy ziemię pokrywała skorupa śniegu. Płynąca obok rzeka była zamarznięta. Mógłbyś zacząć w ten sposób: dawno, dawno temu były dwie dziewczynki, siostry... – Zoju, proszę cię. – Te siostry mieszkały z matką i ojcem i były najszczęśliwsze pod słońcem. Aż pewnego dnia zjawił się jakiś człowiek, mężczyzna w mundurze, żeby ich aresztować i... – Zoju! – przerwał jej Lew. – Proszę cię. Zerknęła na siostrę i zamilkła. Jelena płakała. Lew wstał. – Jesteście zmęczone. Jutro znajdę wam lepsze książki. Słowo. Zgasił światło i zamknął drzwi. W korytarzu pocieszał się, że będzie lepiej... kiedyś. Po prostu trzeba dać Zoi więcej czasu.

***

Leżąc w łóżku, Zoja słuchała śpiącej siostry, jej powolnego, łagodnego oddechu. Kiedy mieszkały z rodzicami na wsi, we czwórkę gnieździli się w małym pokoju o grubych glinianych ścianach, który ogrzewano, paląc w piecu drewno. Zoja sypiała obok Jeleny pod szorstkimi, ręcznie szytymi kocami. Oddech śpiącej siostrzyczki był znakiem, że są bezpieczne – oznaczał, że w pobliżu są ich rodzice. Ale zupełnie nie pasował tutaj, w tym mieszkaniu, gdzie za ścianą spał Lew Demidow. Zoja zawsze miała trudności z zasypianiem. Godzinami leżała w łóżku, bijąc się z myślami, aż w końcu zmęczenie brało górę. Była jedyną osobą, która miłowała prawdę... tylko ona za nic nie chciała zapomnieć. Wyśliznęła się z łóżka. W mieszkaniu panowała całkowita cisza, jeśli nie liczyć oddechów jej siostry. Ukradkiem podeszła do drzwi, jej wzrok przyzwyczaił się już do ciemności. Idąc korytarzem, dotykała ręką ściany. W kuchni przez okno wpadało światło z ulicy. Poruszając się ze zwinnością włamywacza, wysunęła szufladę i ujęła rączkę ciężkiego noża.

Tego samego dnia

Przyciskając ostrze do uda, Zoja ruszyła w kierunku sypialni Lwa Demidowa. Powoli pchnęła drzwi i uchyliła je na tyle, by móc się wsunąć bokiem do środka. Bezszelestnie ruszyła po drewnianej podłodze. Przy zaciągniętych zasłonach panowała absolutna ciemność, ale Zoja znała rozkład pokoju, wiedziała, którędy stąpać, by dotrzeć do mężczyzny śpiącego pod ścianą naprzeciwko. Stanąwszy nad nim, uniosła nóż. Wprawdzie nie widziała Lwa Demidowa, ale w wyobraźni odtworzyła zarys jego postaci. Nie dźgnie go w brzuch, ostrze mogłoby utknąć w pościeli. Wbije mu je w szyję, tak głęboko, jak tylko się da, zanim zdąży ją obezwładnić. Opanowana, z zimną krwią wyciągnęła nóż i przycisnęła. Trzymając go za rękojeść, sunęła wzdłuż ręki i barku Lwa – w górę ciała, naciskając lekko, aż czubek ostrza dotknął bezpośrednio jego skóry. W tej pozycji musiała jedynie ująć rękojeść oburącz i pchnąć. Zoja powtarzała ten rytuał ze zmienną częstotliwością – czasami co tydzień, czasami rzadziej niż raz w miesiącu. Zaczęła przed trzema laty, krótko po tym, jak wraz z siostrą przeniosły się z sierocińca do tego mieszkania. Wówczas miała szczery zamiar zabić Lwa Demidowa. Tego dnia zabrał je do zoo. Ani ona, ani Jelena nigdy dotąd nie były w ogrodzie zoologicznym, dlatego na widok egzotycznych zwierząt, stworzeń, jakie widziała po raz pierwszy w życiu, zapomniała się. Przez pięć, może dziesięć minut naprawdę dobrze się bawiła. Uśmiechała się. Lew Demidow nie zauważył uśmiechu na jej twarzy, była tego pewna, ale to nie miało najmniejszego znaczenia. Widząc go z Raisą – tę szczęśliwą parę, która udawała i kłamała, próbując uchodzić za rodzinę – zrozumiała, że chcą skraść miejsce należne jej rodzicom. A ona im na to pozwoliła. Ogarnęło ją poczucie winy tak silne, że kiedy wracali tramwajem do domu, zwymiotowała. Lew i Raisa złożyli to na karb nadmiaru słodyczy i szarpania tramwaju. Tej nocy, gorączkując, leżała w łóżku zapłakana i drapała się po nogach aż do krwi. Jak mogła tak łatwo zdradzić pamięć rodziców? Lew wierzył, że zdobędzie jej miłość nowymi strojami, wyszukanym jedzeniem, wycieczkami, czekoladą... Żałosne. Poprzysięgła sobie, że podobna wpadka

już nigdy jej się nie zdarzy. Był tylko jeden sposób, żeby to się nie powtórzyło. Stanęła nad nim – tak jak teraz – gotowa go zabić. Wspomnienie, które ściągnęło ją do tego pokoju, wspomnienie rodziców, było jednocześnie powodem, dla którego go nie zabiła. Oni nie chcieliby, żeby miała na rękach krew tego człowieka. Pragnęliby, żeby zaopiekowała się siostrą. I choć płakała w duchu, posłusznie nie odebrała mu życia. Ale co jakiś czas zakradała się do jego sypialni. Nie dlatego, że zmieniła zdanie, że mimo wszystko postanowiła się zemścić i go zamordować – robiła to na cześć rodziców, w ten sposób dawała im znać, że o nich nie zapomniała. Zadzwonił telefon. Zaskoczona i wystraszona Zoja cofnęła się, puszczając nóż, który ze stukiem uderzył o podłogę. Padła na kolana i w kompletnej ciemności macała na oślep, desperacko próbując go znaleźć. Lew i Raisa się poruszyli, łóżko skrzypnęło pod ich ciężarem. Zaraz zapalą światło. Zoja po omacku gorączkowo przesuwała rękami po podłodze. Gdy rozległ się drugi dzwonek, nie miała wyjścia. Z braku wyboru porzuciła myśl o odnalezieniu noża, szybko obeszła łóżko, podbiegła i wyśliznęła się przez uchylone drzwi w chwili, gdy zapaliło się światło.

***

Lew usiadł. Zaspany nie mógł pozbierać myśli, rzeczywistość mieszała mu się ze snem... zauważył jakiś ruch, czyjąś postać... a może mu się tylko zdawało? Dzwonił telefon. A zatem musiało chodzić o sprawy zawodowe. Lew spojrzał na zegarek: dochodziła północ. Zerknął na Raisę. Nie spała, czekała, aż odbierze. Wymamrotał coś na przeprosiny i wstał. Drzwi były uchylone. Dziwne, przecież zawsze zamykali je na noc. A może zapomniał? Zresztą nieważne. Wyszedł do przedpokoju. Podniósł słuchawkę. Usłyszał głośny, naglący głos. – Lew? Tu Nikołaj. Nikołaj... imię nic mu nie mówiło. Nie odpowiedział. Rozmówca, słusznie interpretując milczenie Lwa, wyjaśnił: – Nikołaj, twój dawny szef! Twój przyjaciel! Lwie, nie pamiętasz mnie? To ja zleciłem ci pierwsze zadanie! Pamiętasz tego popa? Pamiętał. Nikołaj nie odzywał się do niego już od wielu lat. Lew był niezadowolony, że zadzwonił akurat teraz – w jego obecnym życiu ten

człowiek nic dla niego nie znaczył. – Nikołaju, jest późno. – Późno? Co z tobą? Zawsze zaczynaliśmy pracę mniej więcej o tej porze. – Już nie. – No tak, już nie. Nikołaj zawiesił głos, po czym oświadczył: – Muszę się z tobą spotkać. Bełkotał. Był pijany. – Nikołaju, teraz się prześpij, pogadamy jutro, dobrze? – Musimy pogadać dziś w nocy. – Głos mu się załamał, jakby miał się rozpłakać. – Co się dzieje? – Spotkaj się ze mną. Proszę. Lew miał ochotę odmówić. – Gdzie? – W twoim biurze. – Będę za pół godziny. Lew się rozłączył. Niepokój złagodził nieco jego irytację. Nikołaj nie odnowiłby z nim kontaktu po tylu latach, gdyby nie miał naprawdę istotnego powodu. Wróciwszy do sypialni, Lew zobaczył, że Raisa siedzi na łóżku. Tytułem wyjaśnienia wzruszył tylko ramionami. – Dawny kolega. Nalega na spotkanie. Koniecznie dziś w nocy. – Kolega skąd? – Z... Nie musiał kończyć zdania. – I nagle dzwoni tak ni w pięć, ni w dziewięć? – Jest pijany. Pogadam z nim. – Lwie...? – Urwała. Pokiwał głową. – Mnie też się to nie podoba. Chwycił ubranie i pośpiesznie zaczął się ubierać. Kiedy był już prawie gotowy do wyjścia i zawiązywał buty, zobaczył coś pod łóżkiem, coś, w czym odbijało się światło. Zdziwiony przesunął się i przykucnął. – Co jest? – spytała Raisa. Był to duży nóż kuchenny. Obok widniał karb na podłodze. – Lwie? Powinien go jej pokazać.

– Nic takiego. Kiedy Raisa pochyliła się, wstał, ukrywając nóż za plecami, i zgasił światło. W przedpokoju położył nóż płasko na dłoni. Rzucił okiem na sypialnię córek. Podszedł do drzwi i pchnął je lekko. W sypialni było ciemno, dziewczynki leżały w łóżkach, spały. Wycofując się i zamykając za sobą drzwi, uśmiechał się, mając w uszach powolny, płytki oddech śpiącej Jeleny. Zatrzymał się i nastawił uszu. Od strony Zoi nie słyszał najmniejszego dźwięku. Dziewczynka wstrzymywała oddech.

14 marca

Pędząc z nieprzepisową prędkością, Lew zbyt szybko wszedł w zakręt i opony straciły przyczepność na czarnym lodzie. Zdjął nogę z pedału gazu i wyprowadził samochód na środek jezdni. Wzburzony, z plecami ociekającymi potem, z ulgą zajechał pod wydział zabójstw. Zaparkował i oparł głowę na kierownicy. W nieogrzewanym wnętrzu pojazdu z jego ust buchała para. Była pierwsza w nocy. Wyludnione ulice tu i tam pokrywał śnieg. Lew zadrżał – wychodząc w pośpiechu, zapomniał rękawiczek i czapki, byleby tylko uciec od pytań, dlaczego drzwi sypialni były uchylone, dlaczego córka udawała, że śpi, i skąd wziął się nóż pod jego łóżkiem. Z pewnością istniało wyjaśnienie... proste, prozaiczne powody. Może sam zostawił niedomknięte drzwi. Może żona wyszła do łazienki i zapomniała je zamknąć po powrocie. A jeśli chodzi o to, że Zoja nie spała, prawdopodobnie zwyczajnie się przesłyszał. Zresztą dlaczego miałaby spać? Rozsądek podpowiadał, że obudził ją dzwonek telefonu, więc leżała w łóżku i – słusznie zirytowana – z powrotem próbowała zasnąć. Natomiast co do noża... Nie miał pomysłu, nie potrafił niczego wymyślić, ale musiał istnieć po temu jakiś niewinny powód, nawet jeśli nic mu nie przychodziło do głowy. Wysiadł, zatrzasnął drzwi samochodu i ruszył do swojego biura. Wydział zabójstw otrzymał pomieszczenia nad olbrzymią piekarnią w dzielnicy Zamoskworieczje, na południe od rzeki, w okolicy zajętej głównie przez fabryki. Lokalizacja zakrawała na kpinę, podobnie jak przesłanie, że ich praca ma pozostać niewidoczna. Biura nazwano Fabryką Guzików 14, na co Lew od razu zaczął się zastanawiać, cóż to za działalność odbywała się w pozostałych trzynastu fabrykach. Wszedł do zdewastowanej recepcji, której podłogę przecinały białe ślady stóp, i ruszył schodami na górę, po raz kolejny analizując w myślach wypadki tego wieczoru. Zbagatelizował dwa z trzech faktów, ale trzeci – nóż – uparcie nie dawał się wytłumaczyć. Trzeba poczekać do rana, kiedy będzie mógł to omówić z Raisą. W tej chwili bardziej go martwił niespodziewany telefon Nikołaja. Musiał się skupić na tym, dlaczego człowiek, z którym nie rozmawiał od sześciu lat, dzwoni do niego pijany w środku nocy i błaga o spotkanie. Nie mieli ze sobą nic wspólnego, nic ich nie łączyło, żadna

przyjaźń, z wyjątkiem 1949 roku... roku, w którym rozpoczął pracę w roli agenta MGB. Nikołaj czekał na niego na szczycie schodów; rozwalony na podłodze podpierał drzwi jak jakiś bezdomny. Na widok Lwa wstał. Jego zimowy płaszcz był świetnie skrojony, może nawet szyty za granicą, ale mocno sfatygowany. Spod rozpiętych guzików koszuli wylewał się wielki brzuch. Nikołaj przybrał na wadze, za to stracił włosy. Sprawiał wrażenie steranego starca, z zatroskaną twarzą i zmarszczkami wokół oczu. Śmierdział dymem z papierosów, potem i gorzałką, co w połączeniu z wszechobecnym zapachem pieczonego chleba dawało zjełczały odór. Lew wyciągnął rękę. Nikołaj odtrącił ją, uściskał go, objął kurczowo i nie puszczał, jakby Lew właśnie zdejmował go z górskiej grani. Uścisk ten miał w sobie coś żałosnego – taka reakcja nie przystoi komuś, kto solidnie zapracował sobie na opinię okrutnika. Nagle myśli Lwa z powrotem powędrowały do karbu na podłodze sypialni. Jak mógł zapomnieć o tym szczególe? Bo był nieważny, ot co. Mogły go spowodować dziesiątki rzeczy. Może to nacięcie było tam już od jakiegoś czasu, przecież mógł go wcześniej nie zauważyć? Może zadrapanie powstało w wyniku przesuwania mebli? A jednak w głębi ducha wiedział, że nóż i karb w podłodze są ze sobą powiązane. Nikołaj zaczął coś tłumaczyć rozwlekle, bełkotliwie. Lew słuchał go jednym uchem, otwierając drzwi do wydziału i prowadząc swojego gościa do gabinetu. Usiadł, splótł dłonie, oparł łokcie na biurku i patrzył na mamroczącego Nikołaja, wcale go nie słuchając. Co pewien czas skupiał się i wtedy docierały do niego strzępy przemowy... coś o tym, że dawnemu koledze ktoś przysłał jakieś fotografie. – Lwie, to zdjęcia kobiet i mężczyzn, których aresztowałem. W umyśle Lwa nie było miejsca na rzeczy, o których opowiadał Nikołaj. Narastała w nim straszliwa świadomość, odrzucająca na bok wszelkie inne myśli. Ktoś upuścił nóż, a ten zadrapał czubkiem ostrza podłogę, odbił się i wpadł pod łóżko. Kimkolwiek była ta osoba, puściła go, bo wystraszyła się nagłego hałasu, niespodziewanego brzęczenia telefonu. I uciekła z sypialni, zostawiając otwarte drzwi, ponieważ w pośpiechu nie miała czasu ich zamknąć. ONA

Nawet teraz, kiedy już wszystkie elementy łamigłówki znalazły się na swoim miejscu, Lew wzdragał się przed sformułowaniem jedynie logicznego wniosku – że tą osobą z nożem była Zoja. Wstał, podszedł do okna i je otworzył. W twarz buchnęło mu zimne powietrze. Nie miał pojęcia, jak długo tak stał, spoglądając na nocne niebo; dopiero hałas za plecami przypomniał mu, że nie jest sam. Odwrócił się z przeprosinami na ustach, lecz słowa uwięzły mu w gardle. Nikołaj – człowiek, który uczył go, że okrucieństwo jest dobre i konieczne – płakał. – Lwie? Ty mnie w ogóle nie słuchasz. Mimo że łzy spływały mu po policzkach, Nikołaj się roześmiał; dźwięk ten wywołał u Lwa wspomnienia pijatyk, którymi obowiązkowo świętowali każde aresztowanie. Ale tej nocy śmiech Nikołaja był inny, jego głos się łamał. Pewność siebie i buta ulotniły się bez śladu. – Chcesz zapomnieć? Prawda, Lwie? Nie mam ci tego za złe. Ja sam oddałbym ostatni grosz, byleby puścić wszystko w niepamięć. To dopiero byłby piękny sen... – Przepraszam cię, Nikołaju. Myślami byłem gdzie indziej, mam kłopoty rodzinne. – Posłuchałeś mojej rady... Założyłeś rodzinę, to dobrze. Rodzina jest ważna. Człowiek pozbawiony rodzinnej miłości jest niczym. – Możemy porozmawiać jutro? Kiedy nie będziemy tak zmęczeni? Nikołaj skinął głową i wstał. W progu przystanął i wbił wzrok w podłogę. – Jest... jest mi wstyd. – Nie ma o czym mówić. Każdemu od czasu do czasu zdarza się wypić za dużo. Pogadamy jutro. Nikołaj wlepił w niego wzrok. Lew pomyślał, że znów wybuchnie śmiechem, ale tym razem odwrócił się tylko i ruszył do schodów. Lew ucieszył się, że został sam i nareszcie może się skupić. Nie potrafił już dłużej udawać. Swoim istnieniem nieustannie przypominał Zoi o jej straszliwej stracie. Nigdy nie rozmawiali o tym, co się zdarzyło tego dnia, gdy zastrzelono jej rodziców. Próbował uciec od przeszłości. Nóż był wołaniem o pomoc. Jeśli chciał ocalić rodzinę, musiał zacząć działać. Wszystko naprawi, da radę. Porozmawiać z Zoją to jedyne rozwiązanie. Musiał się z nią rozmówić natychmiast.

Tego samego dnia

Nikołaj wyszedł na dwór; jego buty zapadały się w płytki śnieg. Czując, że marznie mu odsłonięty brzuch, wepchnął koszulę do spodni; nie mógł skupić wzroku, kiwał się, jakby stał na pokładzie statku. Po co w ogóle dzwonił do byłego protegowanego? Na co właściwie liczył? Może po prostu szukał towarzystwa, ale nie towarzystwa pierwszego lepszego pijaka – przyszedł do kogoś, z kim łączyło go wspólne poczucie wstydu, do człowieka, który nie mógłby go osądzić, nie osądzając jednocześnie samego siebie. Jest mi wstyd. Któż inny mógłby zrozumieć te słowa równie dobrze jak Lew? Wspólny wstyd powinien ich połączyć, uczynić braćmi. Lew powinien był go objąć i powiedzieć: „Mnie też”. Czyżby tak łatwo puścił ich wspólne dzieje w niepamięć? Nie, po prostu każdy z nich radzi sobie z przeszłością na swój sposób. Lew rozpoczął nową, szlachetną karierę, myjąc unurzane we krwi ręce w umywalce pełnej ciepłych mydlin przyzwoitości. Metoda Nikołaja polegała na upijaniu się w trupa, aż urwie mu się film – nie dla przyjemności, tylko w ramach walki ze wspomnieniami. Ktoś jednak nie pozwalał mu o tym zapomnieć, wysyłał zdjęcia mężczyzn i kobiet na tle białej ściany, skadrowane tak, że widać było tylko same twarze. W pierwszej chwili ich nie rozpoznał, choć zdawał sobie sprawę, że są to zdjęcia policyjne, fotografie aresztantów, których domaga się każda więzienna biurokracja. Przychodziły całymi plikami, najpierw raz w tygodniu, a potem codziennie, dzień w dzień, w kopertach podrzucanych do jego domu. Przeglądając je, zaczął sobie przypominać nazwiska, rozmowy... strzępy wspomnień, nieporadny kolaż z aresztowania jednego obywatela, przesłuchania drugiego i egzekucji jeszcze kogoś innego. W miarę jak fotografii przybywało, gdy trzymał ich stos w rękach, stopniowo zaczął wątpić, czy rzeczywiście aresztował aż tyle osób. Wiedział jednak, że tak naprawdę aresztował ich znacznie więcej. Nikołaj chciał się przyznać, błagać o wybaczenie. Ale nadawca nie

przysłał żadnych żądań, nie domagał się przeprosin, nie instruował go, w jaki sposób ma okazać swój żal. Pierwsza koperta zaadresowana była do niego. Otworzył ją beztrosko przy żonie, która mu ją przyniosła. Ale kiedy zapytała, co to jest, okłamał ją i schował zdjęcia. Od tej pory kolejne koperty musiał otwierać potajemnie. Nawet po dwudziestu latach małżeństwa żona nie miała pojęcia o jego pracy. Wiedziała tylko, że jest funkcjonariuszem bezpieki, ale nic ponad to. Być może umyślnie wolała tkwić w nieświadomości. Miał gdzieś, czy było to z jej strony celowe, czy nie – uwielbiał jej ignorancję, od tego zależało jego życie. Patrząc w oczy żony, widział bezwarunkową miłość. Ale gdyby wiedziała, gdyby zobaczyła twarze ludzi, których aresztował, gdyby widziała ich twarze po dwóch dniach przesłuchań, w jej oczach ujrzałby jedynie strach. To samo dotyczyło jego córek. Przekomarzały się z nim, żartowały. Kochały go, a on też je kochał. Był dobrym ojcem, troskliwym i cierpliwym; nigdy nie podnosił na nie głosu, nigdy nie upijał się w domu... w domu uchodził za człowieka przyzwoitego. Ktoś chciał mu to wszystko odebrać. Od dwóch dni na kopertach nie było już jego nazwiska. Każdy mógł je otworzyć – żona, córki. W rezultacie Nikołaj bał się wychodzić z domu ze strachu, że kolejna przesyłka nadejdzie pod jego nieobecność. Kazał rodzinie przysiąc, że będą mu przynosić wszystkie paczki i listy, obojętnie, czy zaadresowane do niego, czy nie. Kiedy wczoraj zajrzał do pokoju córek, zobaczył na nocnym stoliku niezaadresowaną kopertę. Wściekł się i nie panując nad sobą, zaczął wrzeszczeć na dziewczynki i wypytywać je, czy otwierały list. Zaskoczone tak nagłą przemianą ojca rozpłakały się, zapewniając, że położyły go na stoliku, żeby się nie zapodział. W ich oczach ujrzał strach. Serce mu pękło i właśnie wtedy postanowił zwrócić się o pomoc do Lwa. Państwo musi dopaść tych zbrodniarzy, którzy tak bezsensownie go prześladowali. Przez wiele lat wiernie służył ojczyźnie. Był patriotą. Zapracował sobie na to, żeby móc żyć w spokoju. Lew mógłby mu pomóc, miał do dyspozycji zespół śledczych. Złapanie tych kontrrewolucjonistów leżało w ich wspólnym interesie. Byłoby jak za dawnych czasów. Tyle że Lew nie chciał tego wszystkiego wiedzieć. Robotnicy z porannej zmiany schodzili się już do piekarni. Zatrzymali się i wlepili wzrok w Nikołaja, który zagradzał wejście. – Czego?! – warknął. Nie odpowiedzieli – zgarbieni stali kilka metrów od niego, ale nie wykazywali ochoty, żeby go wyminąć.

– Osądzacie mnie? Patrzyli na niego obojętnie, mężczyźni i kobiety czekający na chwilę, gdy zaczną wypiekać chleb dla miasta. Musiał wrócić do domu, jedynego miejsca, gdzie był kochany, a jego przeszłość nie miała żadnego znaczenia. Mieszkał w pobliżu. Zataczając się, powędrował wyludnionymi ulicami z nadzieją, że pod jego nieobecność nie nadeszła kolejna partia fotografii. Zatrzymał się. Oddychał płytko, z wysiłkiem, niczym stary, schorowany pies. Usłyszał coś, jakiś kolejny hałas. Odwrócił się i rozejrzał. Kroki, tego akurat był pewien, stukot twardych obcasów o kamienny chodnik. Ktoś go śledził. Chwiejnym krokiem ruszył w kierunku cieni, wytężając wzrok i wypatrując jakiejś sylwetki. To jego wrogowie go prześladowali, gonili, tropili tak, jak niegdyś on tropił ich. Puścił się biegiem. Do domu, byle szybciej. Potknął się, odzyskał równowagę, ale poły płaszcza wciąż plątały mu się wokół kostek. Nagle zmienił taktykę i się odwrócił. W tej grze nie dadzą mu rady. Przecież znał wszystkie sztuczki. To na nich się ich uczył. A teraz stosowali jego własne metody przeciwko niemu. Przebijając wzrokiem ciemne kąty, mroczne wnęki, wszelkie kryjówki, które sam wskazywał rekrutom MGB, zawołał: – Wiem, że tam jesteście! Jego słowa odbiły się echem na wyludnionej ulicy. Wyludnionej pozornie, dla laika, ale on był w takich sprawach ekspertem. Ta wyzywająca poza nie trwała jednak długo, ulotniła się. – Mam dzieci, dwie córki. Kochają mnie! Nie zasłużyły na coś takiego. Krzywdząc mnie, skrzywdzicie moje dziewczynki. Jego dzieci urodziły się w czasach, kiedy był jeszcze agentem MGB. Co wieczór, wracając do domu po kolejnych aresztowaniach mężów, żon, synów i córek, całował swoją rodzinę na dobranoc. – A co z innymi? Są ich miliony, jeśli zabijecie nas wszystkich, nikt nie zostanie przy życiu. Wszyscy byliśmy w to umoczeni! W oknach ukazały się twarze ludzi zbudzonych jego krzykami. W każdym budynku, który wskazałby palcem, w każdym domu mieszkali dawni funkcjonariusze bądź strażnicy. Oczywistym celem byli mężczyźni i kobiety w mundurach. Do tego dochodzili maszyniści wożący więźniów pociągami do gułagów, kobiety i mężczyźni zajmujący się robotą papierkową, opatrujący formularze pieczęciami, ci, którzy gotowali i sprzątali. System wymagał zgody wszystkich obywateli, jeśli nawet ich przyzwolenie sprowadzało się do bezczynności. Wystarczało nie reagować. Państwo w tym

samym stopniu polegało na braku oporu co na ochotnikach. Dlatego nie pozwoli zrobić z siebie kozła ofiarnego. Nie on jeden dźwigał ten krzyż. Wina była zbiorowa, ponosili ją wszyscy. Od czasu do czasu odczuwał wyrzuty sumienia i wracał myślami do tych strasznych rzeczy, których się dopuszczał. Ale tym, którzy na niego polowali, to nie wystarczało. Chcieli więcej. Zdjęty strachem Nikołaj odwrócił się i popędził przed siebie, tym razem jak wariat, tak szybko, jak tylko zdołał. Zaplątał się w płaszcz, potknął i runął w śnieżną breję. Jego ubranie nasiąkło brudną wodą. Podniósł się niezdarnie, miał podarte spodnie, kolana się pod nim uginały. Mimo to pobiegł dalej, bryzgając spływającą z płaszcza wodą. Po chwili znów się przewrócił. Tym razem się rozpłakał, wyczerpany szlochał rozpaczliwie. Przetoczył się na plecy i uwolnił od płaszcza, który ciążył mu niemiłosiernie. Kupił go wiele lat temu w jednym ze sklepów „za żółtymi firankami”. Nosił go dumnie jako symbol swojego statusu. Ale teraz już go nie potrzebował – nigdy więcej nie wyjdzie na ulicę, resztę życia spędzi w domu. Zamknie drzwi na klucz i zaciągnie zasłony. Dotarł do swojej kamienicy i wszedł do środka. Zlany potem, dyszał, a brudna woda kapała z jego ubrania. Przemoknięty oparł się o ścianę, zostawiając na niej odcisk swojej sylwetki, i wyjrzał na ulicę w poszukiwaniu prześladowców. Nie zauważył nikogo – byli na to zbyt sprytni – więc ślizgając się, ruszył po schodach na górę; ostatni odcinek pokonał na czworakach. W miarę jak zbliżał się do mieszkania, ogarniał go coraz większy spokój. Nie dopadną go za tymi ścianami, tam znajdzie azyl. Nagle zaczął myśleć racjonalnie, zupełnie jakby wypił środek uspokajający. Zalał się w pestkę i przesadził z reakcją, ot co. Rzecz jasna, z biegiem lat narobił sobie wrogów, ludzi, którzy mieli do niego pretensje, którzy zazdrościli mu sukcesu. Ale skoro stać ich tylko na przysyłanie mu fotografii, nie ma się czego obawiać. Większość – miał na myśli społeczeństwo – szanowała go i ceniła. Zasapany dotarł na swój podest i zaczął gmerać w kieszeniach, szukając kluczy. Przed drzwiami mieszkania leżała paczka. Długa na mniej więcej trzydzieści centymetrów, szeroka na dwadzieścia i wysoka na dziesięć, owinięta brązowym papierem i starannie przewiązana sznurkiem. Nie było na niej żadnego nazwiska ani nalepki, tylko narysowany atramentem krucyfiks. Nikołaj osunął się na kolana. Gdy rozwiązywał sznurek, jego ręce dygotały. W środku znajdowało się pudełko. Na wieku widniał napis:

NIE DO DRUKU Podniósł wieczko. Nie było tam fotografii, lecz starannie zadrukowane kartki – całkiem pokaźny dokument liczący ponad sto stron. Na wierzchu leżała dołączona do przesyłki koperta. Lew wziął ją i szybko przebiegł wzrokiem treść. Nie był to list skierowany do niego, lecz oficjalny okólnik państwowy, nakazujący dostarczenie załączonego referatu do wszystkich szkół, fabryk, organizacji robotniczych i młodzieżowych jak kraj długi i szeroki. Zaskoczony Nikołaj odłożył list i wziął dokument. Uważnie przeczytał pierwszą stronę. Pokręcił głową. To nie może być prawda. To kłamstwo, nikczemna fałszywka mająca doprowadzić go do obłędu. Państwo nigdy w życiu nie wydałoby czegoś takiego, taki dokument za nic nie mógłby trafić do rozpowszechnienia. To po prostu niemożliwe. NIEWINNI OFIARY TORTURY Takie słowa nie mogły się ukazać drukiem, czarno na białym, za przyzwoleniem państwa, a w dodatku zostać rozesłane do wszystkich szkół i fabryk. Kiedy dopadnie autorów tego żartu, który dowodził, że sprawcy byli świetnie poinformowani, wyśle ich na stryczek. Odruchowo zmiął przeczytaną kartkę i cisnął ją na bok. A potem zaczął szarpać kolejną i następną, i jeszcze jedną, drąc je na strzępy i rozrzucając dookoła. W końcu przestał, pochylił się, skulił, oparł głowę na nieprzeczytanych stronach i wymamrotał pod nosem: – To nie może być prawda. Bo niby jak? A jednak miał to przed sobą – druk zaopatrzony w okólnik z państwową pieczęcią, zawierający informacje znane tylko władzom i podający źródła, cytaty, odnośniki. Zmowa milczenia, która w jego mniemaniu miała trwać wiecznie, już się skończyła. To nie żaden dowcip. Referat był prawdziwy. Nikołaj wstał, zostawił rozrzucone kartki i przekręcił klucz w zamku. Wszedł do mieszkania, porzucając papiery na wspólnej klatce schodowej. Ryglowanie za sobą drzwi i zaciąganie zasłon nie miało sensu, mieszkanie przestało być azylem. Teraz już nic nie zapewniało bezpiecznego

schronienia. Wkrótce wszyscy się dowiedzą, uczniowie każdej szkoły, robotnicy w każdej fabryce przeczytają ten referat. Nie dość, że poznają prawdę, to jeszcze będą mogli mówić o tym otwarcie, dyskusje na ten temat będą wręcz mile widziane. Pchnął drzwi do sypialni i spojrzał na żonę – spała na boku z podłożonymi pod głowę rękami. Była piękna. Uwielbiał ją. Prowadzili wspaniałe życie, byli uprzywilejowani. Mieli dwie cudowne, szczęśliwe córki. Żona nigdy nie doświadczyła niesławy. Nie musiała posmakować wstydu. Nie znała Nikołaja z innej strony niż jako kochającego męża, czułego człowieka, dla rodziny gotowego poświęcić życie. Przysiadł na skraju łóżka i przesunął palcem po jej bladym ramieniu. Nie potrafiłby żyć ze świadomością, że żona pozna prawdę, zmieni zdanie na jego temat, odsunie się i zacznie go wypytywać albo – co gorsza – nie powie ani słowa. Milczenie byłoby nie do zniesienia. Przyjaciółki zasypałyby ją pytaniami. Zaczęłyby ją osądzać. Jak dużo wiedziała? Czy wiedziała o tym od zawsze? Nie powinien dożyć chwili, gdy będzie świadkiem jej wstydu. Najlepiej, gdyby umarł już teraz. Tyle że jego śmierć niczego nie zmieni. Ona i tak się dowie. Obudzi się, znajdzie jego zwłoki, będzie go opłakiwać, rozpaczać. A potem przeczyta referat. Nawet na jego pogrzebie będzie się zastanawiać nad tym wszystkim, co zrobił. Wróci wspomnieniami do spędzonych wspólnie chwil, do tego, jak jej dotykał, jak się kochali. A może kilka godzin wcześniej kogoś zamordował? Czy jej mieszkanie było okupione krwią? Z czasem zapewne dojdzie do wniosku, że zasłużył na śmierć i słusznie odebrał sobie życie, nie tylko ze względu na siebie, ale i dla dobra córek. Wziął poduszkę. Żona była silna, na pewno będzie walczyć, ale nie wątpił, że sobie z nią poradzi, chociaż nie był w szczytowej formie. Ostrożnie zmienił pozycję, a żona dopasowała się do niego. Czując jego ciało, niewątpliwie ucieszyła się, że wrócił do domu. Z uśmiechem przewróciła się na plecy. Nikołaj nie potrafił już patrzeć na jej twarz. Musiał działać od razu, zanim całkiem puszczą mu nerwy. Opuścił poduszkę, szybko, żeby przypadkiem nie dostrzec, jak żona otwiera oczy. Przyciskał z całej siły. Czym prędzej chwyciła poduszkę, złapała go za nadgarstki, drapała. Bez skutku – nie puszczał jej, a ona nie była w stanie się wyrwać. Zrezygnowała więc z szamotaniny i usiłowała wyśliznąć się od dołu. Usiadł na niej okrakiem, ścisnął nogami jej tułów i unieruchomił ją, ani na chwilę nie odrywając poduszki. Przyszpilona i bezbronna szybko traciła siły. Już go nie

drapała, trzymała go tylko za nadgarstki, aż wreszcie zwiotczała i jej ręce opadły bezwładnie po bokach. Nikołaj nie zmienił pozycji, nadal siedział na niej okrakiem i przyciskał poduszkę jeszcze przez kilka minut, chociaż żona całkiem już znieruchomiała. W końcu puścił ją, wstał, ale nie odkrył jej twarzy. Nie chciał zobaczyć nabiegłych krwią oczu. Pragnął zachować je w pamięci jako pełne miłości. Sięgnął pod poduszkę, żeby dotknąć jej powiek. Przesuwał czubkami palców po twarzy żony, był coraz bliżej, aż dotknął tęczówki – nieco śliskiej, lepkiej. Wtedy zamknął jej oczy, uniósł poduszkę i spojrzał na żonę. Emanowała spokojem. Położył się obok niej i objął ją w talii. Wyczerpany omal nie zasnął, ale otrząsnął się ze snu. Jeszcze nie skończył. Wstał, wygładził pościel, wziął poduszkę, wyszedł z pokoju i ruszył do sypialni córek.

Tego samego dnia

Zoja i Mena spały. Lew słyszał ich równomierny oddech. Kiedy jego oczy przywykły do ciemności, ostrożnie zamknął za sobą drzwi. Nie mógł zawieść jako ojciec. Niech zlikwidują wydział zabójstw, niech go pozbawią mieszkania i przywilejów... musi się znaleźć sposób, żeby uratować rodzinę, nic więcej się nie liczyło. Był pewien, że rodzina – pomimo trapiących ją kłopotów – stwarza im największe szanse. Nie dopuszczał do siebie wizji przyszłości, w której zostaliby rozdzieleni. Dziewczynki były dużo bardziej związane z Raisą niż z nim, a przyczyną takiego stanu rzeczy najwyraźniej nie była sama adopcja, lecz jego przeszłość. Naiwnie sądził, że jego stosunki z Jeleną i Zoją z czasem się poprawią – tak jak zmiana perspektywy powoduje, że im bardziej oddalamy się od incydentu, tym drobniejszy i mniej istotny się nam wydaje. Nawet teraz używał eufemizmu na określenie morderstwa jej rodziców, nazywał je „incydentem”. Gniew Zoi był jednak równie silny jak w dniu, kiedy zginęli od strzałów. Lew nie mógł zaprzeczać oczywistym faktom, przeciwnie – musiał się zmierzyć z nienawiścią córki oko w oko. Zoja spała na boku twarzą do ściany. Lew wyciągnął rękę, ujął córkę za ramię i delikatnie przewrócił na plecy. Chciał w ten sposób powoli wybudzić ją ze snu, ona jednak usiadła raptownie, spięła się i wzdrygnęła pod jego dotykiem. Nie bardzo zdając sobie sprawę z tego, co robi, położył drugą rękę na jej ramieniu i przytrzymał ją, żeby nie mogła się odsunąć. Kierowały nim jak najlepsze intencje, zrobił to w ich wspólnym interesie. Musiała go wysłuchać. Siląc się na spokojny, pełen otuchy ton, szepnął: – Zoju, musimy porozmawiać w cztery oczy. To nie może czekać. Jeśli odłożę to do rana, znów znajdę jakiś pretekst, żeby przełożyć to na następny dzień. I tak już odkładam tę rozmowę od trzech lat. Nie odpowiedziała, siedziała tylko bez ruchu, mierząc go wzrokiem. Mimo że spędził w kuchni ponad godzinę, próbując ułożyć sobie to, co ma powiedzieć, starannie przygotowane słowa uleciały. – Byłaś w mojej sypialni. Znalazłem nóż. Jak na początek zagaił beznadziejnie. Przyszedł tu po to, żeby pomówić o swoich porażkach, a nie żeby ją krytykować. Spróbował odwrócić tok

rozmowy. – Przede wszystkim pozwól mi wyjaśnić, że jestem teraz innym człowiekiem. Nie jestem już tym samym funkcjonariuszem, który zjawił się w gospodarstwie twoich rodziców. Nie zapominaj też o tym, że próbowałem ich uratować. Nie udało mi się. Świadomość tej porażki będzie mi towarzyszyć do końca życia. Nie potrafię ci ich przywrócić. Ale mogę zapewnić tobie i twojej siostrze nowe możliwości. Właśnie tak widzę naszą rodzinę. Jako szansę. Szansę dla Jeleny i dla ciebie, ale także dla mnie. Urwał i zamilkł, czekając, czy go wyśmieje. Zoja nie poruszyła się, nie odezwała. Siedziała z zaciśniętymi ustami, wyprostowana jak struna. – Czy mogłabyś... spróbować? Drżącym głosem wypowiedziała pierwsze słowa: – Puść mnie. – Zoju, nie denerwuj się. Po prostu powiedz mi, co myślisz. Bądź ze mną szczera. Powiedz, co miałbym dla ciebie zrobić. Powiedz, jakim człowiekiem chciałabyś mnie widzieć. – Puść mnie. – Nie, Zoju. Proszę cię, musisz zrozumieć, jakie to ważne. – Puść mnie. – Zoju... Jej podniesiony głos zabrzmiał piskliwie, zdradzał napięcie, wręcz desperację. – Puszczaj! Odsunął się zaszokowany. Zoja skomlała niczym ranne zwierzę. Jak mógł to tak koszmarnie spaprać?! Z niedowierzaniem patrzył, jak wzdrygała się na przejaw czułości z jego strony. A przecież próbował tylko okazać, jak bardzo ją kocha. Tymczasem ona odrzucała każdy jego gest. To Zoja wszystko niszczyła, burzyła życie im wszystkim, nie tylko jemu. Jelena chciała należeć do rodziny. Wiedział o tym. Brała go za rękę, cieszyła się, śmiała. Pragnęła być szczęśliwa. Raisa też chciała być szczęśliwa. Każde z nich dążyło do szczęścia, tylko nie Zoja. Ona uparcie nie dopuszczała do siebie myśli, że się zmienił, i dziecinnie, kurczowo trzymała się swojej nienawiści, jakby to była ulubiona lalka. Lew poczuł dziwny zapach. Dotknął pościeli i przekonał się, że jest mokra. Dopiero po chwili zrozumiał, że Zoja zmoczyła się do łóżka. Wstał i się cofnął. – Nic się nie stało – wymamrotał. – Posprzątam. Nie martw się. To moja

wina. Wszystko przeze mnie. Pokręciła głową bez słowa, ścisnęła dłońmi skronie i zaczęła drapać policzki. Lew wstrzymał oddech, zdumiony, że jego miłość mogła wywołać taką udrękę. – Zoju, zmienię pościel. Znów pokręciła głową, ściskając zasikaną kołdrę, jakby ją przed nim chroniła. Tymczasem Jelena obudziła się i rozpłakała. Lew ruszył do drzwi, ale zawrócił; nie mógł zostawić córki w takim stanie. Ale jak miał rozwiązać ten problem, skoro tkwił on w niej samej? – Zoju, ja tylko pragnę cię kochać. Jelena spoglądała to na siostrę, to na niego. Widząc, że młodsza siostrzyczka już nie śpi, Zoja natychmiast się zmieniła. Opanowała się i spokojnie powiedziała do Lwa: – Idę wyprać pościel. Chcę to zrobić sama. Nie potrzebuję twojej pomocy. Wyszedł, zostawiając dziewczynkę, którą miał nadzieję przeciągnąć na swoją stronę, zasikaną i we łzach.

***

Lew krążył po kuchni; poczucie klęski sprawiło, że czuł się jak pijany. Wcześniej pochował akta, ale kartka z drukarni Moskwina wciąż leżała tam, gdzie ją zostawił. Eichego zmuszono torturami Stosowne towarzystwo, nie ma co – przypomnienie jego dawnej kariery, kariery, która miała go prześladować do końca życia. Mając przed oczami reakcję Zoi w sypialni, musiał się zastanowić nad czymś, co jeszcze kilka minut temu odrzucał jako rzecz nie do pomyślenia. Ich rodzinie groził rozpad. Czyżby pragnienie scalenia jej zaślepiło go i przerodziło się w obsesję? Zmusiło Zoję do rozdrapywania rany, która nigdy się nie zagoi, zaraziło ją nienawiścią i goryczą? Rzecz jasna, gdyby Zoja nie mogła mieszkać z nimi, to i Jelena też nie. Siostry były nierozłączne. Z braku wyboru będzie musiał im znaleźć inny dom, w rodzinie niepowiązanej z państwem, być może nie w

Moskwie, tylko w mniejszym miasteczku, gdzie aparat władzy mniej rzucał się w oczy. Wraz z Raisą będą musieli szukać odpowiednich opiekunów prawnych, spotykać się z kandydatami na rodziców i oceniać, czy tamci spiszą się lepiej, czy zapewnią dziewczynkom szczęście, czyli coś, czego Lew nie potrafił im dać. Raisa stanęła w progu. – Co się dzieje? Wyszła z sypialni. Nie wiedziała o zmoczeniu łóżka, o rozmowie. Miała na myśli Nikołaja, jego telefon i spotkanie w środku nocy. – Nikołaj był pijany – odparł drżącym ze wzruszenia głosem. – Powiedziałem mu, że pogadamy, jak wytrzeźwieje. – I to ci zajęło całą noc? Na co właściwie czekał? Powinien kazać jej usiąść i wszystko wyjaśnić. – Lwie? Co się stało? Już dawno obiecał, że nie będzie miał przed nią więcej tajemnic. A jednak nie potrafił przyznać, że po trzech latach starań, by okazać się dobrym ojcem, zyskał jedynie nienawiść Zoi. Nie potrafił przyznać, że zbudził ją w środku nocy i żałośnie błagał, żeby uznała go za ojca. Bał się. Rozdźwięk w rodzinie mógł skłonić Raisę do opowiedzenia się po którejś ze stron. Czy zostałaby z dziewczynkami, czy z nim? Przez te kilka lat, kiedy służył w MGB, gardziła nim oraz wszystkim, co sobą reprezentował. Za to Jelenę i Zoję kochała bezwarunkowo. Jej miłość do niego była skomplikowana. A miłość do córek – prosta. Podejmując decyzję, mogłaby przypomnieć sobie człowieka, jakim był... kiedyś. Coś mu mówiło, że jego stosunki z Raisą zależą od tego, czy okaże się dobrym ojcem. Dlatego okłamał ją po raz pierwszy od trzech lat. – Nic się nie stało. Tyle że wstrząsnęło mną ponowne spotkanie z Nikołajem. Po prostu. Raisa kiwnęła głową i spojrzała w głąb korytarza. – Dziewczynki nie śpią? – Obudziły się, kiedy wróciłem. Wybacz. Poszedłem je przeprosić. Raisa wzięła kartkę, którą przyniósł z drukarni. – Zabierz to stąd, zanim dziewczęta usiądą do stołu. Lew zaniósł kartkę do sypialni. Przysiadł na skraju łóżka i patrzył, jak Raisa wychodzi z kuchni, żeby obudzić córki. Z nerwów serce podchodziło mu do gardła, gdy czekał, aż żona odkryje prawdę. Kłamstwem uzyskał jedynie odroczenie egzekucji, nic więcej. Za chwilę Zoja wyjaśni jej, co naprawdę się stało.

Podniósł głowę i z zaskoczeniem zobaczył, że Raisa wychodzi z sypialni jakby nigdy nic i bez słowa wraca do kuchni. Kilka sekund później zjawiła się Zoja z pościelą w rękach. Zaniosła ją do łazienki, wrzuciła do wanny i puściła gorącą wodę. Nic nie powiedziała Raisie. Jeszcze bardziej niż Lwa Demidowa nie znosiła myśli, że potrafił ją doprowadzić do takiego stanu. On tymczasem wstał i przeszedł do kuchni. – Zoja pierze pościel? – zapytał. Raisa przytaknęła ruchem głowy. – Nie musi tego robić – ciągnął. – Załatwię kogoś, kto zajmie się praniem. Raisa zniżyła głos. – Chyba przytrafił jej się mały wypadek. Najlepiej zostaw ją w spokoju, dobrze? – Oczywiście. Jelena weszła pierwsza, w krzywo zapiętej koszuli, i usiadła do stołu. Milczała. Lew uśmiechnął się do niej. Zapatrzyła się na ten jego uśmiech, jakby to było coś nieznanego, groźnego. Nie zrewanżowała się tym samym. Usłyszał kroki Zoi. Ucichły. Zatrzymała się i czekała w korytarzu poza zasięgiem jego wzroku. W końcu pojawiła się i spojrzała mu prosto w oczy z drugiej strony kuchni. Zerknęła na Raisę zajętą mieszaniem owsianki, a potem na siostrę, która już jadła. Zrozumiała, że on też nic im nie powiedział. Nóż był ich wspólną tajemnicą. Tak samo jak zmoczenie łóżka. Byli wspólnikami w zbrodni, współwinnymi w tej udawanej rodzinie. Zoja nie była jeszcze gotowa, żeby tę rodzinę zniszczyć. Jej miłość do Jeleny była silniejsza niż nienawiść do niego. Ostrożnie, niczym kot, podeszła do krzesła. Ale nie tknęła śniadania. Lew także nic nie jadł, tylko z wbitym w stół wzrokiem gniewnie dziobał płatki w misce. Raisa wcale się tym nie przejęła. – Co z wami, nic nie jecie? Lew czekał na odpowiedź Zoi. Ale ona milczała. Zaczął więc jeść. W tym momencie Zoja wstała i wstawiła nietkniętą miskę do zlewu. – Źle się czuję. Raisa podniosła się i sprawdziła, czy córka nie ma gorączki. – Dasz radę pójść do szkoły? – Tak. Dziewczęta odeszły od stołu. Raisa nachyliła się do Lwa.

– Jesteś dziś jakiś dziwny. Nie miał wątpliwości, że jeśli otworzy usta, to się rozpłacze. Nie odpowiedział więc, zaciskał tylko ręce pod stołem. Kręcąc głową, żona ruszyła pomóc córkom. Od drzwi frontowych dobiegły odgłosy krzątaniny – ostatnie przygotowania do wyjścia, wkładanie płaszczy... Drzwi się otworzyły. Raisa wróciła do kuchni z paczką zawiniętą w brązowy papier i przewiązaną sznurkiem. Położyła ją na stole i wyszła. Trzasnęły drzwi frontowe. Przez kilka minut Lew siedział bez ruchu. W końcu powoli wyciągnął rękę i przysunął do siebie paczkę. Mieszkali w bloku na osiedlu ministerialnym i normalnie listy zostawiano przy bramie. Tę przesyłkę dostarczono mu jednak pod drzwi. Paczka była długa na mniej więcej trzydzieści centymetrów, szeroka na dwadzieścia i wysoka na dziesięć. Bez nazwiska i adresu, tylko z narysowanym atramentem krucyfiksem. Lew rozerwał brązowy papier i zobaczył pudełko, na którego wieku widniała pieczęć: NIE DO DRUKU

Tego samego dnia

W wagonie metra nie było tłoku, ale Jelena trzymała Raisę za rękę tak kurczowo, jakby się bała, że w każdej chwili ktoś je rozdzieli. Obie milczały, co było do nich niepodobne. Poranne zachowanie Lwa wytrąciło je z równowagi. Raisa nie rozumiała, co wstąpiło w jej męża. Zazwyczaj tak delikatny w stosunku do dziewczynek, dzisiaj jakby pogodził się z faktem, że ledwo usiądą do śniadania, zorientują się, że martwi go jedno słowo: „tortury”. Kiedy poprosiła, żeby schował gdzieś kartkę, co było znakiem, że powinien wziąć się w garść, posłuchał jej, ale wrócił do kuchni równie rozmamłany, gapił się tylko na dziewczęta i milczał. Przekrwione oczy, zaszczute spojrzenie – nie widziała go w takim stanie od lat, kiedy to jako funkcjonariusz tajnej policji wracał z nocnych akcji kompletnie wykończony, a mimo to nie mógł zasnąć. Siadał wtedy skulony gdzieś w kącie, po ciemku, zamyślony i milczący, jakby wciąż odtwarzał w głowie wydarzenia minionej nocy. W tamtym okresie nigdy nie opowiadał o swojej pracy, a jednak wiedziała, czym się zajmował: aresztował kogo popadnie, za co skrycie go nienawidziła. Te czasy już minęły. Była pewna, że Lew się zmienił. Ryzykował życie, żeby się wyrwać z profesji polegającej na aresztowaniach w środku nocy i wymuszaniu zeznań. Państwowy aparat bezpieczeństwa wciąż istniał, tyle że teraz pod nazwą KGB, i był stale obecny w życiu wszystkich obywateli. Lew jednak nie miał nic wspólnego z jego działalnością, odmówił bowiem przejścia na wysokie stanowisko. Zamiast tego podjął wielkie ryzyko i założył własny wydział śledczy. Co wieczór opowiadał żonie o tym, co wydarzyło się w pracy – częściowo dlatego, że chciał usłyszeć jej radę, częściowo żeby pokazać, jak dalece wydział różni się od KGB, lecz głównie po to, by udowodnić, że nie ma już przed nią tajemnic. Ale sama jej aprobata mu nie wystarczała. Obserwując jego stosunek do dziewczynek, Raisa odniosła wrażenie, że zachowuje się jak ktoś przeklęty, jak postać z dziecięcej bajki i tylko słowa „kocham cię” w ustach dziewcząt potrafiłyby rozproszyć czarną magię jego przeszłości. A jednak pomimo całej frustracji nigdy nie okazywał zazdrości z powodu świetnych stosunków Raisy z Jeleną i Zoją, nawet wtedy, gdy Zoja celowo

dręczyła go, demonstracyjnie przejawiając czułość wobec Raisy, a jego traktując chłodno. Od trzech lat znosił to, że go odrzucała i była wobec niego opryskliwa; ani razu nie stracił cierpliwości i pławił się w jej wrogości, jakby uważał, że sobie na to zasłużył. Traktował dziewczęta jako jedyną nadzieję na odkupienie. Zoja wiedziała o tym i robiła wszystko na przekór. Im bardziej starał się o jej miłość, tym bardziej go nienawidziła. Raisa nie mogła zwrócić mu uwagi na tę sprzeczność i doradzić, żeby dał sobie spokój. Tak jak kiedyś był fanatycznym komunistą, tak teraz był fanatykiem rodziny. Jego wizja utopii zmalała, stała się mniej abstrakcyjna, ale chociaż teraz obejmowała zaledwie cztery osoby, a nie cały świat, była równie ulotna. Metro zatrzymało się na stacji CePaKiWGo – w rozwinięciu skrótowiec ten oznaczał Centralny Park Kultury i Wypoczynku imienia Gorkiego. Kiedy dziewczęta po raz pierwszy usłyszały pełną nazwę odczytywaną przez głośniki, parsknęły śmiechem. Zaskoczona znienacka czymś tak absurdalnym Zoja błysnęła przepięknym uśmiechem, z którym nigdy się nie afiszowała. Przez mgnienie oka Raisa dostrzegła w niej dziecko, które przepadło na zawsze – swawolne, rozbrykane. Kilka sekund później uśmiech zniknął. Raisa poczuła dotkliwy ból. Była nie mniej związana uczuciowo z dziewczynkami niż mąż. Nie mogli mieć z Lwem własnych dzieci, dlatego jedyną nadzieję na macierzyństwo pokładała w adopcji. Tyle że ukrywała uczucia o wiele sprawniej niż mąż, chociaż to on został wyszkolony przez tajną policję. Podjęła więc taktyczną decyzję i uważała, żeby dziewczęta się nie zorientowały, jak wiele dla niej znaczą. Nie cackała się z nimi, nie rozpieszczała ich, zamiast tego zaprowadziła codzienny rygor – szkoła, ubrania, jedzenie, wypady na miasto, odrabianie prac domowych. Ale mimo że każde z nich postępowało na swój sposób, marzyła o tym samym co Lew – o stworzeniu kochającej się, szczęśliwej rodziny. Raisa i dziewczęta wysiadły na stacji przy rogu ulic Ostożenka i Nowokrymski Projezd, skąd wydeptaną w śniegu ścieżką poszły do obu szkół. Raisa chciała zapisać córki do tej samej szkoły, najchętniej do tej, w której uczyła, żeby cała trójka mogła być razem. Niestety, na mocy decyzji podjętej przez kuratorium albo nawet na wyższym szczeblu Zoję skierowano do Liceum 1535. A ponieważ przyjmowano tam tylko uczniów szkół średnich, Jelena musiała pójść do jakiejś podstawówki. Raisa protestowała, bo większość szkół przyjmowała zarówno uczniów podstawówek, jak i ogólniaków, a zatem rozdzielanie sióstr nie było konieczne. Ale jej prośby odrzucono. Rodzeństwo nie po to miało chodzić do szkoły, żeby się kryć za

więzami rodzinnymi, tylko żeby tworzyć i umacniać związek z państwem. Raisa i tak miała szczęście, że mimo tej przesłanki dostała etat w Liceum 1535, zrezygnowała więc z żądań, żeby nie stracić i tego atutu. Dzięki temu przynajmniej Zoję miała na oku. Bo chociaż to Jelena była młodsza i ciężko przeżywała stres związany z pójściem do nowej szkoły w wielkim mieście, Raisa o wiele bardziej martwiła się o Zoję. Dziewczynka miała braki w nauce, ponieważ jej wiejska szkoła nie spełniała wymogów obowiązujących w Moskwie. Nie ulegało wątpliwości, że jest inteligentna. Brakowało jej jednak ogłady, celu w życiu i dyscypliny, a poza tym w przeciwieństwie do Jeleny uparcie nie chciała się zasymilować, jakby trwanie w izolacji postawiła sobie za punkt honoru. Przed podstawówką mieszczącą się w zaadaptowanej do tego celu przedrewolucyjnej rezydencji arystokratycznej Raisa marudziła, niepotrzebnie wciąż poprawiając mundurek Jeleny. W końcu przytuliła ją i szepnęła: – Wszystko będzie dobrze, obiecuję. Przez pierwsze kilka miesięcy Jelena płakała przy rozstaniu z Zoją. Stopniowo przywykła do tego, że spędzają osiem godzin osobno, ale po zajęciach codziennie, bez wyjątku, wystawała przy bramie, z niecierpliwością czekając, aż znów będą razem. Jej radość na widok powracającej starszej siostry nigdy się nie zmniejszyła – cieszyła się tak, jakby się nie widziały od roku. Kiedy już Zoja uściskała siostrę, Jelena pobiegła do szkoły. W progu odwróciła się i pomachała im ręką na pożegnanie. Gdy zniknęła za drzwiami, Zoja i Raisa w milczeniu poszły do liceum. Raisę korciło, żeby wypytać Zoję, ale się powstrzymała. Nie chciała denerwować jej przed lekcjami. Nawet najbardziej niewinnym pytaniem ryzykowała, że córka zamknie się jak żółw w skorupie, co zawsze skutkowało tym, że do końca dnia była niegrzeczna. W zainteresowaniu jej pracą domową kryłaby się zawoalowana krytyka osiągnięć córki w nauce. Pytanie o kolegów i koleżanki z klasy byłoby aluzją do tego, że z nikim nie chce się zaprzyjaźnić. Z Zoją można było porozmawiać wyłącznie o jej uzdolnieniach sportowych. Była wysoka i silna. Oczywiście nie znosiła sportów zespołowych – ani myślała wysłuchiwać poleceń. Co innego dyscypliny indywidualne – znakomicie pływała i biegała, w swojej kategorii wiekowej była najszybsza w szkole. Odmawiała jednak startu w zawodach. Jeśli już była do tego zmuszana, specjalnie psuła bieg, aczkolwiek resztki dumy nie pozwalały jej przybiegać

na szarym końcu. Zwykle celowała w czwarte miejsce, chociaż w ferworze walki czasami zapominała się i kończyła jako trzecia, a nawet druga. Liceum 1535, zbudowane w 1929 roku, było kanciaste i surowe, bo miało reprezentować egalitarne podejście do nauki – ot, nowy styl architektoniczny dla uczniów nowego chowu. Dwadzieścia metrów za bramą Zoja zatrzymała się i w bezruchu zapatrzyła przed siebie. Raisa się nachyliła. – Coś się stało? Zoja zwiesiła głowę. – Smutno mi – mruknęła pod nosem. – Przez cały czas jest mi smutno. Raisa przygryzła wargę, żeby nie wybuchnąć płaczem. Położyła rękę na ramieniu Zoi. – Powiedz, jak mogłabym ci pomóc. – Jelena nie może wrócić do tamtego sierocińca. Nigdy, za nic. – Nikt się nigdzie nie wybiera. – Chcę, żeby została z tobą. – Zostanie. Obie ze mną zostaniecie. Przecież to oczywiste. Bardzo was kocham. Raisa po raz pierwszy odważyła się powiedzieć to na głos. Zoja spojrzała na nią nieufnie. – Mogłabym być szczęśliwa... gdybym mieszkała z tobą. Jeszcze nigdy w ten sposób ze sobą nie rozmawiały. Raisa musiała uważać – jedno nierozważne słowo, jedna niewłaściwa odpowiedź, a Zoja się zamknie i taka szansa już nigdy może się nie powtórzyć. – Powiedz, co mam dla ciebie zrobić. Zoja się zastanowiła. – Odejdź od niego. Jej piękne oczy się rozszerzyły, chłonąc najmniejsze szczegóły reakcji Raisy. Mina dziewczynki zdradzała nadzieję, że już nigdy więcej nie zobaczy Lwa Demidowa. Prosiła Raisę, żeby się z nim rozwiodła. Gdzie mogła się dowiedzieć o rozwodach? Tego tematu raczej się nie poruszało. Stanowisko państwa w tej kwestii, z początku liberalne, za rządów Stalina usztywniło się i uzyskanie rozwodu było trudniejsze, bardziej kosztowne, a także piętnowało ludzi. W przeszłości Raisa wielokrotnie zastanawiała się nad życiem bez Lwa. Czyżby Zoja wyczuła pozostałość tego gorzkiego związku i na niej oparła swoją nadzieję? Czy ośmieliłaby się zadać takie pytanie, gdyby nie wierzyła, że Raisa się zgodzi?

– Zoju... Raisę ogarnęło przemożne pragnienie, żeby dać tej dziewczynie wszystko, czego zapragnie. Ale przecież była jeszcze tak młoda... potrzebowała kogoś, kto nią pokieruje, nie mogła wysuwać niestworzonych żądań i oczekiwać, że inni je spełnią. – Lew się zmienił. Porozmawiajmy... ty, ja i on, razem, dziś wieczorem. – Nie chce mi się z nim rozmawiać. Nie chcę go więcej widzieć na oczy. Nie chcę słyszeć jego głosu. Chcę, żebyś od niego odeszła. – Ale, Zoju... Ja go kocham. Nadzieja odpłynęła z twarzy dziewczyny. Z zaciętą miną bez słowa puściła się biegiem i minęła główną bramę, zostawiając Raisę samą. Raisa patrzyła, jak dziewczynka znika w szkole. Nie mogła za nią pobiec – rozmowa przy innych uczniach nie wchodziła w rachubę, a zresztą i tak już było za późno. Zoja pogrążyłaby się w milczeniu i odmówiła odpowiedzi. Stosowna chwila minęła, okazja przepadła. Raisa udzieliła Zoi odpowiedzi: „Ja go kocham”. Dziewczynka przyjęła te słowa ponuro, ze stoicyzmem, niczym skazaniec wysłuchujący zatwierdzenia wyroku śmierci. Przeklinając się w duchu za tak stanowczą odpowiedź, Raisa weszła na teren szkoły. Nie zważając na mijających ją uczniów i nauczycieli, zastanawiała się nad marzeniem Zoi – życiem bez Lwa. W budynku ruszyła do pokoju nauczycielskiego; nie mogła się skupić, kręciło jej się w głowie, była roztargniona. Czekała tam na nią paczka z dołączonym listem. Raisa otworzyła kopertę i zerknęła na treść. Miała odczytać załączony dokument wszystkim swoim uczniom, z każdego rocznika. Pismo wysłało Ministerstwo Edukacji. Rozerwała brązowy papier, w który opakowana była przesyłka, i rzuciła okiem na górę pudełka: NIE DO DRUKU Zdjęła pokrywkę i wyjęła plik równo zadrukowanych kartek. Jako wykładowca nauk politycznych regularnie otrzymywała różne materiały z poleceniem rozprowadzenia ich wśród uczniów. List przewodni wyrzuciła po przeczytaniu do kosza i zobaczyła w nim pełno identycznych pism. Widocznie dostali je wszyscy nauczyciele, a tekst referatu miał być odczytany w każdej klasie. I tak już spóźniona Raisa chwyciła pudełko i szybko wyszła z pokoju. W klasie zastała harmider, uczniowie korzystali z jej spóźnienia. Klasa

liczyła trzydziestu uczniów w wieku od piętnastu do szesnastu lat. Większość z nich Raisa uczyła przez trzy lata pracy w tej szkole. Położyła dokument na stole, wyjaśniając, że dzisiaj wysłuchają przemówienia wygłoszonego przez ich przywódcę Chruszczowa. Gdy wybrzmiały brawa, zaczęła czytać na głos. – Sprawozdanie specjalne przedstawione na Dwudziestym Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Posiedzenie zamknięte. Dwudziesty piąty lutego tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego szóstego roku. Prelegent: Nikita Siergiejewicz Chruszczow, pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Był to pierwszy zjazd po śmierci Stalina. Raisa przypomniała klasie, że rewolucja komunistyczna miała zasięg ogólnoświatowy i że w tych posiedzeniach uczestniczyli wysłannicy międzynarodowych partii robotniczych, a także przywódcy radzieccy. Nastawiona na godzinę komunałów i samochwalczych deklaracji myślami uczepiła się mało prawdopodobnej nadziei, że Zoja przetrwa ten dzień bez wdawania się w awantury. Szybko jednak skoncentrowała się na materiale, który czytała. To nie był zwyczajny referat. Nie zaczynał się od tradycyjnych opisów zdumiewających osiągnięć radzieckich. W połowie czwartego akapitu, kurczowo ściskając kartkę, urwała, nie mogąc uwierzyć w to, co miała przed oczami. W klasie panowała absolutna cisza. Raisa podjęła niepewnym głosem: – Stopniowo kształtował się kult osoby Stalina, który stał się źródłem całego szeregu niezmiernie poważnych i ciężkich wypaczeń zasad partyjnych, demokracji partyjnej, praworządności rewolucyjnej. Zdumiona przeskoczyła nieco do przodu, ciekawa, czy jest tego więcej. Cichym głosem odczytała: – Złe cechy charakteru Stalina, które za czasów leninowskich były dopiero w zarodku, w ostatnich latach wyrodziły się w formie ciężkiego nadużywania władzy... Przez całą karierę zawodową uprawiała oficjalną propagandę, wbijając dzieciom do głów, że państwo zawsze ma rację, jest dobre i sprawiedliwe. Skoro wytworzenie kultu jednostki było winą Stalina, to i ona w dużej mierze przyłożyła do tego rękę. Usprawiedliwiała się przed sobą, że rozpowszechnia fałszywe nauki, ponieważ uczniowie muszą poznać język pochlebstw, nauczyć się słów wychwalających państwo – bez tej umiejętności znaleźliby się w kręgu podejrzanych. Relacje między nauczycielem a uczniem muszą się

opierać na zaufaniu. Wierzyła, że stoi na straży tego założenia, nie w tradycyjnym sensie, bo przecież nie mówiła im prawdy, ale uczyła ich prawd, które musieli poznać. Słowa referatu czyniły z niej oszustkę. Spojrzała znad tekstu na klasę. Jej wychowankowie mieli mętlik w głowie, w pierwszej chwili nie pojmowali wynikających z tego tekstu konsekwencji. Ale prędzej czy później zrozumieją. Dotrze do nich, że Raisa nie była postępowym wzorem do naśladowania, tylko niewolnicą tych, którzy akurat byli u władzy. Ktoś z trzaskiem otworzył drzwi. W progu stanęła nauczycielka Julia Pieszkowa. Zaczerwieniona, z otwartymi ustami i oniemiała nie mogła wydobyć głosu. Raisa wstała. – Co się stało? – Chodź, szybko! Julia była nauczycielką Zoi. Raisę ogarnął lęk. Odłożyła referat, kazała uczniom pozostać na miejscach i poszła za Julią korytarzem, a potem schodami na dół, nie znajdując żadnej sensownej odpowiedzi. – Co się stało? – Chodzi o Zoję. I ten referat. Właśnie go czytałam, kiedy ona... sama musisz to zobaczyć. Dotarły do klasy. Julia usunęła się na bok i przepuściła Raisę przodem. Ta otworzyła drzwi. Zoja stała na przesuniętym pod ścianę biurku nauczycielskim. Reszta uczniów zgromadziła się po drugiej stronie sali, zbita w grupkę, jakby Zoja roznosiła jakąś wyjątkowo zaraźliwą chorobę. Wokół jej stóp walały się kartki referatu i odłamki szkła. Stała dumnie, triumfalnie. Zakrwawionymi dłońmi ściskała strzępy zerwanego ze ściany plakatu – portretu Stalina z podpisem: OJCIEC WSZYSTKICH DZIECI Weszła na biurko właśnie po to, żeby zerwać to zdjęcie: kalecząc sobie dłoń, rozbiła szkło i przedarła plakat, pozbawiając Stalina głowy. Jej oczy pałały triumfalnie. Podniosła połówki ociekającego jej krwią plakatu, jakby wywijała ciałem pokonanego wroga. – On nie jest moim ojcem.

Tego samego dnia

Na klatce schodowej przed mieszkaniem Nikołaja walały się resztki referatu. Lew zerknął na treść podartych kartek i wyciągnął pistolet. Za jego plecami Timur także sięgnął po broń. Papiery pod stopami Lwa zaszeleściły, kiedy podszedł i ujął klamkę. Mieszkanie nie było zamknięte na klucz. Pchnął drzwi i obaj weszli do pustego salonu. Panował tam idealny porządek. Drzwi do innych pokoi były zamknięte, z wyjątkiem tych prowadzących do łazienki. Wanna była pełna po brzegi, nad powierzchnię zmieszanej z krwią wody wystawała tylko głowa Nikołaja i wysepka jego pokaźnego włochatego brzucha. Oczy i usta miał otwarte, jakby się dziwił, że to anioł, a nie szatan sprowadził na niego śmierć. Lew przykucnął obok dawnego mentora – człowieka, którego wszystkie nauki od trzech lat starał się wyrzucić z pamięci. – Lew...! – zawołał Timur. W jego głosie było coś takiego, że Lew wstał i przeszedł za nim do sąsiadującej z łazienką sypialni. Obie dziewczynki zakryte kołdrami po szyje wyglądały jak pogrążone we śnie. W nocy panujący w tym pomieszczeniu spokój wydawałby się naturalny. Ale był środek dnia i przez szpary między zasłonami wpadało słońce. Dziewczynki leżały zwrócone twarzami do ścian, a plecami do siebie. Długie błyszczące włosy starszej z nich były rozrzucone po całej poduszce. Lew odgarnął je i dotknął szyi dziecka. Wyczuł resztki ciepłoty zachowanej dzięki grubej puchowej kołdrze, którą dziewczynka była czule opatulona. Ciało nie nosiło żadnych śladów okaleczenia. Młodsza z córek, zaledwie czteroletnia, została ułożona w tej samej pozycji. Była zimna. Drobne ciałko wyziębło szybciej niż starszej siostry. Lew zamknął oczy. Mógł uratować obie dziewczynki. W sąsiednim pokoju leżała żona Nikołaja, Ariadna, ułożona tak jak córki, jak gdyby spała. Lew znał ją przelotnie. Siedem lat temu po każdym aresztowaniu Nikołaj nalegał, żeby Lew jadał z nimi. Bez względu na późną porę Ariadna zawsze szykowała kolację, stwarzając Lwu i mężowi gościnną, miłą atmosferę po tych wszystkich okrucieństwach, jakich się wspólnie

dopuszczali. Kolacje te miały dowodzić, jak ważny jest dom rodzinny, miejsce, gdzie szczegóły ich krwawej profesji nie istnieją, gdzie można podtrzymywać iluzję, że jest się tylko zwyczajnym kochającym mężem. Siedząc przy toaletce Ariadny, Lew patrzył na szczotkę do włosów z rączką z kości słoniowej, perfumy i puder – luksusy, które przyjmowała jako zapłatę za swoje bezwarunkowe oddanie. Nie zdawała sobie sprawy, że niewiedza nie wynikała z wyboru, lecz była warunkiem jej egzystencji. Nikołaj nie tolerowałby w swojej rodzinie innego stanu rzeczy. Nigdy nie mów żonie ani słowa. Jako młody funkcjonariusz Lew uznał tę przestrogę, podaną mu szeptem po tym, jak dokonał swojego pierwszego aresztowania, za przypomnienie o potrzebie zachowania ostrożności i ścisłej tajemnicy – lekcję, żeby nie ufać nikomu, nawet najbliższym. Nikołajowi chodziło jednak o coś zupełnie innego. Lew wstał na chwiejnych nogach, nie potrafił dłużej tkwić w tym mieszkaniu. Zostawił zwłoki dziewczynek, wybiegł na klatkę schodową i oparty o ścianę, oddychając głęboko, spojrzał na resztki referatu Chruszczowa dostarczone pod drzwi Nikołaja w zabójczej intencji. W nocy po powrocie do domu Nikołaj przeczytał zaledwie mały fragment, większość tekstu nadal leżała nietknięta w pudełku. Jedna kartka była podarta. Czyżby uwierzył, że uda mu się zniszczyć te słowa? Ale nawet jeśli coś takiego przemknęło mu przez myśl, to list przewodni pozbawił go złudzeń. Referat zostanie powielony i rozpowszechniony. Dołączenie tego oficjalnego listu było przesłaniem dla Nikołaja, że tajemnice z jego przeszłości wymknęły się spod kontroli. Lew zerknął na Timura. Zanim jego kolega wstąpił do wydziału zabójstw, służył w milicji i aresztował pijaków, złodziei i gwałcicieli. Chociaż milicja także dokonywała aresztowań politycznych, to Timur miał szczęście – jemu nie zlecano takich zadań, a w każdym razie Lwu nigdy się do tego nie przyznał. Timur, który rzadko tracił panowanie nad sobą, był wyraźnie wściekły. – Nikołaj był tchórzem. Lew przytaknął ruchem głowy. To prawda. Nikołaj wystraszył się grożącej mu niesławy. Rodzina była dla niego wszystkim. Bez niej nie potrafiłby żyć. Ale umrzeć bez niej też nie potrafił.

Lew wziął jedną kartkę referatu, patrząc na nią jak na nóż albo pistolet – najskuteczniejsze narzędzia zabijania. Przeczytał referat z samego rana, gdy tylko mu go dostarczono. Wstrząśnięty tak jawnym atakiem natychmiast zdał sobie sprawę, że skoro jemu przysłano ten tekst, to Nikołaj także go dostał. Nie ulegało wątpliwości, kto jest celem nadawcy – ludzie winni opisanych w referacie zbrodni. Na klatce schodowej zadudniły kroki. Przybyło KGB.

***

Funkcjonariusze KGB weszli do mieszkania, spoglądając na Lwa z nieskrywaną pogardą. Nie był już jednym z nich, wzgardził służbą w ich szeregach. Zrezygnował z awansu, bo chciał kierować własnym wydziałem zabójstw – wydziałem, do którego zamknięcia dążyli, odkąd tylko został powołany. A ponieważ nade wszystko cenili lojalność, w ich oczach był kimś najgorszym z możliwych – zdrajcą. Dowodzenie przejął Frol Panin, przełożony Lwa z Biura Dochodzeń Kryminalnych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W wieku mniej więcej pięćdziesięciu lat był przystojny, dobrze ubrany, czarujący. Wprawdzie Lew nigdy nie widział filmu rodem z Hollywood, ale wyobrażał sobie, że kogoś takiego jak jego zwierzchnik chętnie by obsadzili w każdym filmie. Panin – były ambasador, władający biegle kilkoma językami – przeżył stalinowski reżim tylko dlatego, że akurat przebywał za granicą. Chodziły słuchy, że nie pił alkoholu, codziennie ćwiczył i raz w tygodniu chodził do fryzjera. W przeciwieństwie do wielu oficjeli, którzy szczycili się skromnym pochodzeniem i obojętnym stosunkiem do czegoś tak burżuazyjnego jak pozory, Panin był wręcz bezwstydnie nieskazitelny. Wygadany, uprzejmy, reprezentował sobą nowy gatunek urzędników, którzy niewątpliwie popierali przemówienie Chruszczowa. Często obgadywano go za plecami. Twierdzono, że ktoś tak zniewieściały nie dałby rady przeżyć za Stalina. Miał zbyt delikatne dłonie, za czyste paznokcie. Lew był pewien, że Panin poczytałby to za komplement. Panin bez zwłoki obejrzał miejsce zbrodni, po czym zwrócił się do funkcjonariuszy KGB: – Nikt nie ma prawa wyjść z tego budynku. Policzyć lokatorów

pozostałych mieszkań, sprawdzić, kto jest zameldowany, i pilnować, żeby nikogo nie przegapić. Nikogo nie wypuszczać do pracy, a tych, którzy już zdążyli wyjść, sprowadzić na przesłuchanie. Wypytać wszystkich... może coś widzieli albo słyszeli. Podejrzanych o kłamstwo albo zatajanie prawdy wtrącić do celi i przesłuchać ponownie. Bez przemocy, bez gróźb, ale mają zrozumieć, że nasza cierpliwość ma swoje granice. Gdyby ktoś coś wiedział... Przerwał, a po chwili dorzucił: – Każdym takim przypadkiem zajmiemy się indywidualnie. Poza tym chcę mieć przykrywkę. Szczegóły uzgodnijcie między sobą, byleby nie wspominać o morderstwie. Zrozumiano? Uznał jednak, że lepiej nie obarczać podwładnych koniecznością wymyślenia wiarygodnego kłamstwa, więc mówił dalej: – Tych czworo obywateli nie zamordowano. Zostali aresztowani, dlatego ich nie ma. Dzieci wysłano do sierocińca. Rozpuśćcie pogłoski o ich wywrotowych poglądach. Wykorzystajcie do tego swoich ludzi z okolicznych osiedli. Nikt nie ma prawa zobaczyć wynoszonych zwłok, żeby nie wiem co. W razie potrzeby oczyśćcie całą ulicę. Lepiej, żeby społeczeństwo uwierzyło w aresztowanie całej rodziny, której nikt nigdy już nie zobaczy, niż miałoby się dowiedzieć, że emerytowany oficer MGB zamordował własną żonę i dzieci. Panin zwrócił się do Lwa: – Widzieliście się w nocy z Nikołajem? – Zadzwonił do mnie około północy. Jego telefon mnie zaskoczył. Nie rozmawialiśmy ze sobą od ponad pięciu lat. Był zdenerwowany i pijany. Nalegał na spotkanie. Zgodziłem się. Byłem zmęczony. Zrobiło się późno. On gadał bez składu i ładu. Powiedziałem mu, żeby wrócił do domu, pogadamy, jak wytrzeźwieje. Więcej go nie widziałem. Kiedy przyszedł do domu, znalazł pod drzwiami referat Chruszczowa. Ktoś go tam podrzucił w ramach kampanii przeciwko niemu. Podejrzewam, że stoją za tym ci sami ludzie, którzy dziś rano podrzucili referat mnie. – Czytaliście go? – Tak, właśnie dlatego tu przyszedłem. To nie przypadek, że ktoś mi go dostarczył w tym samym czasie, kiedy Nikołaj znów się odezwał. Panin odwrócił się i spojrzał na zwłoki Nikołaja w wannie pełnej krwawej wody. – Byłem na Kremlu, kiedy Nikita Chruszczow wygłaszał ten referat.

Mówił przez siedem godzin, a nikt nawet nie drgnął... Cisza i niedowierzanie. Nad tekstem pracowała zaledwie garstka ludzi, tylko wybrani członkowie prezydium. Spadł jak grom z jasnego nieba, bez ostrzeżenia. Pierwsze dziesięć dni Dwudziestego Zjazdu upłynęło na nijakich przemówieniach. Delegaci wciąż oklaskiwali nazwisko Stalina. Ostatniego dnia delegaci z zagranicy szykowali się już do powrotu. Nas wezwano na posiedzenie zamknięte. Chruszczow podjął się zadania z niejaką lubością. Wytykanie błędów przeszłości wyraźnie sprawia mu przyjemność. – Na oczach całego narodu? – Obstawał przy tym, że jego słowa nie mogą wyjść poza salę obrad, inaczej reputacja naszego kraju legnie w gruzach. Lew nie zdołał ukryć gniewu w głosie. – Skoro tak, to dlaczego w obiegu są miliony egzemplarzy? – On nas okłamał. Chce, żeby społeczeństwo przeczytało referat. Zależy mu, by cały naród wiedział, że to on pierwszy powiedział „przepraszam”. Zapewnił sobie tym miejsce w historii. Jest pierwszym, który publicznie skrytykował Stalina i nie został stracony. Adnotacja, że tekst nie jest przeznaczony do druku, była ustępstwem na rzecz przeciwników referatu. Ma się rozumieć, w świetle planów szerokiej dystrybucji to zastrzeżenie jest absurdalne. – Przecież Chruszczow wyrósł w cieniu Stalina. Panin się uśmiechnął. – Wszyscy jesteśmy winni, prawda? A on to czuje. Przyznaje się do błędów, ale wybiórczo. Pod wieloma względami to zwyczajny stary donos. Stalin jest zły, ja jestem dobry. Ja mam rację, a oni się mylą. – On wmawia wszystkim, że ludzi takich jak Nikołaj i ja należy znienawidzić. Zrobił z nas potwory. – Albo pokazał światu, jakimi potworami jesteśmy naprawdę. Siebie również zaliczam do tego grona, Lwie. To dotyczy każdego, kto miał z tym coś wspólnego, każdego, kto przyłożył rękę do działania systemu. Nie mówimy o liście pięciu nazwisk. Mówimy o milionach ludzi, którzy albo aktywnie brali w tym udział, albo współpracowali nieświadomie. Czy wziąłeś pod uwagę i taką możliwość, że winnych jest o wiele więcej niż niewinnych? Że niewinni są w mniejszości? Lew zerknął na funkcjonariuszy KGB badających zwłoki obu dziewcząt. – Musimy złapać ludzi, którzy wysłali Nikołajowi ten referat. – Macie jakieś tropy?

Lew otworzył notes i wyjął złożoną kartkę zabraną z drukarni Moskwina. Eichego zmuszono torturami Podczas gdy Panin badał kartkę, Lew wyciągnął inną, z egzemplarza referatu podrzuconego Nikołajowi. Wskazał na pewien ustęp: Eichego zmuszono torturami do przyznania się do winy i podpisania protokołu przygotowanego zawczasu przez sędziów śledczych. Widząc te same trzy słowa, Panin zapytał: – Skąd pochodzi ta pierwsza kartka? – Z drukarni prowadzonej przez niejakiego Surena Moskwina, emerytowanego pracownika MGB. Jestem pewny, że dostarczono mu ten referat. Jego synowie twierdzą, że miał oficjalne zlecenie rządowe na druk dziesięciu tysięcy egzemplarzy, ale nigdzie nie trafiłem na ślad umowy. Moim zdaniem nie było żadnego zlecenia na piśmie, drukarza okłamano. Powiedziano mu, że chodzi o zamówienie rządowe, i dano przemówienie. Składał je przez całą noc. A kiedy doszedł do tych słów, postanowił się zabić. Tamci wręczyli mu referat, doskonale wiedząc, co z tego wyniknie. Z tego samego powodu podrzucili go Nikołajowi i mnie. Wczoraj Nikołaj przyznał się, że ktoś mu przysyła zdjęcia ludzi, których aresztował. Moskwina także nękano fotografiami tych, z którymi miał kontakt. Lew wyciągnął spreparowany tom tekstów Lenina i pokazał zdjęcie policyjne wklejone na miejsce fotografii autora. – Jestem pewny, że nas trzech... Surena, Nikołaja i mnie... łączy jedna osoba, ktoś niedawno zwolniony z więzienia albo krewny... Urwał, a po chwili dorzucił jedno słowo: – Ofiary. – Ile osób aresztowałeś, pracując w MGB? – zapytał Timur. Lew się zastanowił. Bywało, że za jednym zamachem aresztował całe rodziny... sześć osób naraz. – W ciągu trzech lat...? Setki. Timur nie potrafił ukryć zaskoczenia. Dużo... – I sądzisz, że sprawca przysyłałby fotografie? – mruknął Panin. – Oni się nas nie boją, już nie. To my się ich boimy. Panin zaklaskał, zwołując swoich funkcjonariuszy.

– Sprawdzić dokładnie całe mieszkanie. Szukamy pliku zdjęć. – Nikołaj dobrze by je schował – wtrącił się Lew. – Zależało mu przede wszystkim na tym, żeby rodzina nigdy ich nie znalazła. Jako były agent miał wprawę w ukrywaniu rzeczy i wiedział, gdzie ktoś by szukał. Systematyczne przetrząsanie wszystkich pomieszczeń zaowocowało tym, że w ciągu dwóch godzin rozbebeszono luksusowe mieszkanie, którego wystrój i umeblowanie zajęło Nikołajowi całe lata. Żeby móc zajrzeć pod łóżka i zerwać parkiet, zwłoki zamordowanych dzieci i żony ułożono jedne na drugich na środku salonu, owinięte w prześcieradła. Wokół nich rozbijano szafy, rozcinano materace. Zdjęć nie znaleziono. Zirytowany Lew gapił się na Nikołaja leżącego w krwawej łaźni. Nagle coś przyszło mu do głowy. Podszedł do wanny i nie zdejmując koszuli, zanurzył rękę w wodzie. Namacał dłoń Nikołaja. Palce były zaciśnięte na grubej kopercie. Zmarły trzymał ją w chwili śmierci. Rozmiękły papier rozdarł się pod dotykiem Lwa i zawartość wypłynęła na powierzchnię. Timur i Panin podeszli bliżej i wszyscy jak jeden mąż wpatrywali się w twarze mężczyzn i kobiet unoszące się z dna krwawej łaźni. Wkrótce warstwy fotografii podskakiwały na wodzie – setki mieszających się ze sobą twarzy. Oczy Lwa przeskakiwały ze starych kobiet na młodych mężczyzn, na matki i ojców, synów i córki. Nikogo nie rozpoznawał. Nagle jedna twarz przykuła jego uwagę. Wyjął zdjęcie z wody. – Znasz tego człowieka? – zaciekawił się Timur. Lew go znał, a jakże. Był to Lazar.

Tego samego dnia

Na wierzchu koperty narysowano atramentem krucyfiks, staranny wizerunek prawosławnego krzyża. Rysunek był mały, mniej więcej wielkości jego dłoni. Ktoś solidnie się nad nim napracował – właściwe proporcje, fachowa kreska. Czyżby miał wzbudzać strach niczym jakiś upiór czy demon? Nie, w zamierzeniu raczej miał być ironicznym komentarzem na temat jego wiary. Ale jeśli tak, to cel nie został osiągnięty – psychologiczna amatorszczyzna. Krasikow zerwał pieczęć i wytrząsnął zawartość przesyłki na biurko. Kolejne fotografie... Kusiło go, żeby wrzucić je do kominka tak jak poprzednie, lecz powstrzymała go ciekawość. Włożył okulary i wytężając wzrok, przyjrzał się nowym twarzom. Na pierwszy rzut oka nic mu nie mówiły. Już miał odsunąć zdjęcia, gdy naraz jedno z nich przykuło jego uwagę. W skupieniu usiłował przypomnieć sobie imię tego mężczyzny o przenikliwym spojrzeniu. Lazar To byli duchowni, których zadenuncjował. Policzył twarze. Trzydzieści. Czy naprawdę zdradził aż tylu? Nie wszystkich aresztowano w okresie, kiedy był patriarchą Moskwy i Wszechrusi, najwyższym dostojnikiem kościelnym w kraju. Jego donosy sięgały czasów wcześniejszych, obejmowały kilka dekad. Miał teraz siedemdziesiąt pięć lat. Jak na tak długie życie trzydzieści donosów to stosunkowo niewiele. Jego wykalkulowane posłuszeństwo wobec państwa uratowało Cerkiew od niewyobrażalnych szkód. I nawet jeśli było to niecne przymierze, to tych trzydziestu duchownych po prostu musiał poświęcić. Chociaż fakt, że nie pamiętał ich imion, poczytywał sobie za niedbalstwo. Co wieczór powinien się za nich modlić. A jednak wyrzucił je z pamięci, uleciały w siną dal. Stwierdził, że łatwiej mu zapomnieć, niż błagać o wybaczenie. Nawet teraz, trzymając ich zdjęcia, niczego nie żałował. I wcale nie udawał. Nie nachodziły go koszmary senne, nie gnębiły go wyrzuty

sumienia. Nic nie ciążyło mu na duszy. Owszem, przeczytał referat Chruszczowa dostarczony przez tych samych ludzi, którzy przysłali mu te zdjęcia. Przeczytał krytykę zbrodniczego reżimu stalinowskiego, reżimu, który sam wspierał, nakazując kapłanom wychwalać Stalina w kazaniach. Niewątpliwie istniał kult dyktatora, a on był jego lojalnym wyznawcą. No i co z tego? Jeśli ten referat pokazywał przyszłość jako bezsensowne oglądanie się wstecz, to proszę bardzo... tyle że to nie będzie jego przyszłość. Czy to jego wina, że w pierwszych dekadach komunizmu Kościół stał się obiektem prześladowań? Oczywiście, że nie – zareagował tylko na sytuację, w jakiej znalazł się i on sam, i jego ukochana Cerkiew. Miał związane ręce. Podjęcie decyzji o wydaniu niektórych kolegów nie było przyjemne, ale łatwe. Niektórzy wychodzili z założenia, że mają prawo mówić i robić, co im się żywnie podoba, bo wszak to dzieło Boże. Irytowała go ich naiwność i gotowość do zostania męczennikami. Skoro tak im na tym zależało, to spełnił jedynie ich życzenie – dał im szansę umrzeć za swoją wiarę. Religia musiała iść na kompromisy tak samo jak wszelkie inne dziedziny życia. Na Soborze Pomiestnym sprytnie wysunięto jego kandydaturę na patriarchę. Biskupi potrzebowali kogoś, kto umie myśleć politycznie i będzie elastyczny i przebiegły. Dlatego państwo zatwierdziło jego nominację, a przede wszystkim zezwoliło na wybory sfałszowane tak, żeby wygrał. Niektórzy twierdzili wprawdzie, że jego wybór jest pogwałceniem prawa kanonicznego, że hierarchowie kościelni nie mogą być konsekrowani przez władze świeckie. On jednak uważał, że w sytuacji, gdy liczba cerkwi drastycznie spadła z dwudziestu tysięcy do niecałego tysiąca, jest to argument czysto akademicki. Czy trzymając się kurczowo swoich zasad, niczym kapitan uczepiony masztu tonącego statku, mieli całkiem zniknąć z powierzchni ziemi? Jego nominacja miała odwrócić ten spadkowy trend i zapobiec dalszym stratom. Wywiązał się z zadania. Budowano nowe świątynie. Teraz duchownych się kształciło, nie mordowało. Zrobił tylko to, czego od niego oczekiwano, nic więcej. Jego działania nigdy nie wynikały ze złych zamiarów. A Cerkiew przetrwała. Krasikow wstał znużony nawałem wspomnień. Wziął zdjęcia, wrzucił je do kominka i patrzył, jak zwijają się, czernieją i płoną. Liczył się z możliwością odwetu. Zarządzając organizacją tak złożoną jak Kościół prawosławny i utrzymując poprawne stosunki z państwem, nie sposób nie narobić sobie wrogów. Z zasady przezorny poczynił stosowne kroki, żeby się zabezpieczyć. Stary i zniedołężniały był patriarchą tylko formalnie – nie

uczestniczył już w codziennym kierowaniu Cerkwią. Większość czasu poświęcał teraz pracy w schronisku dla dzieci, które założył w pobliżu cerkwi Poczęcia Świętej Anny. Niektórzy uważali, że stojący nad grobem starzec w ten sposób próbował zasłużyć na odkupienie. A niech sobie myślą, co chcą. Miał to gdzieś. Bo prawda była taka, że po prostu lubił tę pracę, bez żadnych podtekstów. Najcięższa harówka spadała na młodszy personel, on tylko udzielał wskazówek duchowych mniej więcej setce dzieciaków, dla których mieli miejsce; uzależnione od czifira, narkotyku uzyskiwanego z liści herbaty, nawracał na życie w zgodzie z przykazaniami. Skoro poświęcił życie Bogu i nie mógł mieć własnych dzieci, było to dla niego swoistą kompensatą. Zamknął drzwi gabinetu na klucz i zszedł po schodach do głównej sali ośrodka, gdzie dzieci jadały i pobierały nauki. Były tam też cztery sypialnie – dwie dla dziewcząt i dwie dla chłopców – oraz pokój, w którym wykładał zasady wiary. Dzieci, które nie otwierały się na Boga, nie mogły pozostać w ośrodku. Te zbuntowane i niewierzące wyrzucano. Dzieci ulicy czekających na ich miejsce nie brakowało. Według tajnych szacunków rządowych, do których patriarcha miał dostęp, w kraju żyło około ośmiuset tysięcy bezdomnych dzieci, przede wszystkim w największych miastach; sypiały na dworcach bądź w zaułkach. Niektóre uciekły z sierocińców, inne z obozów pracy przymusowej. Wiele przybyło z prowincji i utrzymywało się przy życiu jak sfora dzikich psów – grzebiąc w śmietnikach i kradnąc. Krasikow nie pozwalał sobie na sentymenty. Miał świadomość, że dzieciaki te są potencjalnie niebezpieczne i że nie można im ufać. W celu utrzymania porządku zatrudnił więc byłych żołnierzy Armii Czerwonej. Ośrodek był bezpieczny. Nikt nie mógł wejść ani wyjść bez zgody patriarchy. Przy bramce każdego wchodzącego poddawano rewizji. Teren schroniska patrolowali strażnicy, a dwaj z nich stale pilnowali drzwi frontowych. Ludzie ci pozornie mieli za zadanie utrzymać w ryzach setkę dzieciaków, ale pełnili też dodatkową funkcję – osobistych ochroniarzy patriarchy. Krasikow rozejrzał się po sali, wypatrując oznak wdzięczności za przyjęcie nowego wychowanka, młodego chłopca. Dzieciak miał nie więcej niż trzynaście, czternaście lat, ale nie podał swojego wieku, w ogóle niewiele mówił. Jąkał się okropnie, a przedziwnie dorosła twarz sprawiała wrażenie, jak gdyby każdy rok życia postarzał go o trzy lata. Czas go wprowadzić, zadecydować, czy nie kłamie, twierdząc, że jest oddany Bogu. Patriarcha skinął ręką na jednego ze strażników, żeby przyprowadził chłopca. Ten cofnął się jak skopany pies obawiający się kontaktu z

człowiekiem. Znaleziono go niedaleko ośrodka. Skulony w bramie, w łachmanach, ściskał fajansowy posążek mężczyzny siedzącego na zadzie świni, jakby ujeżdżał konia. Ta zabawna figurka świadczyła o wiejskim pochodzeniu. Kiedyś utrzymana w jaskrawych barwach, teraz wyblakła. O dziwo, nie była połamana, jeśli nie liczyć wyszczerbionego lewego ucha świni. Chłopak, silny i muskularny, ani na chwilę nie spuszczał jej z oczu i nie dawał nikomu. Miała dla niego wartość sentymentalną, być może związaną z jego przeszłością. Krasikow uśmiechnął się do strażnika, odprawiając go grzecznie. Otworzył drzwi do sali modlitewnej i czekał, aż chłopiec ruszy za nim. Ten jednak ani drgnął, ściskał tylko mężczyznę na świni tak kurczowo, jakby figurka była ze złota. – Nie musisz robić niczego, na co nie masz ochoty. Ale możesz zostać u nas tylko pod jednym warunkiem: że wpuścisz Boga do swojego życia. Chłopiec zerknął na inne dzieci. Wszystkie przerwały swoje zajęcia i czekały na jego decyzję. Dotychczas nikt jeszcze nie odmówił. Chłopak niepewnie wszedł do sali modlitewnej. Kiedy mijał patriarchę, ten powiedział: – Przypomnij mi, jak masz na imię. – Sier... giej – wyjąkał chłopak. Krasikow zamknął za nimi drzwi. Pomieszczenie przygotowano zawczasu. Paliły się świece. Popołudniowe światło gasło. Patriarcha ukląkł przed krucyfiksem, nie wydając Siergiejowi żadnych poleceń. Czekał, czy chłopak pójdzie w jego ślady – prosty test pozwalający sprawdzić, czy ma jakiekolwiek przygotowanie religijne. Ci, którzy je mieli, szli za jego przykładem; ci bez pojęcia o religii zostawali przy drzwiach. Siergiej się nie ruszył, nadal tkwił w progu. – Wiele dzieci po przybyciu tutaj nie wiedziało, jak się zachować. To nie zbrodnia. Nauczysz się. Mam nadzieję, że pewnego dnia miejsce tej figurki, którą tak umiłowałeś, zajmie Bóg. Ku zaskoczeniu Krasikowa chłopak w odpowiedzi zamknął drzwi na klucz. Patriarcha nie zdążył zapytać, co to ma znaczyć, bo chłopiec ruszył ku niemu, wyciągając z wyszczerbionego świńskiego ucha drut. Jednocześnie uniósł fajansowy posążek nad głowę i cisnął nim z całej siły. Krasikow wystraszył się, że go uderzy, i odwrócił się odruchowo. Ale porcelanowa figurka wylądowała u jego stóp, rozbijając się na kilka dużych, nierównych kawałków. Wstrząśnięty starzec spojrzał na odłamki. Oprócz szczątków

porcelanowej świni zobaczył coś jeszcze, co było cylindryczne i czarne. Schylił się i podniósł to. Była to latarka. Nie bardzo wiedząc, co o tym wszystkim myśleć, spróbował wstać z klęczek. Nie zdążył... nad głową spadła mu na szyję pętla – cienki stalowy drut związany w węzeł. Chłopak trzymał drugi koniec owinięty wokół dłoni. Pociągnął go. Krasikow zacharczał, zabrakło mu tchu. Jego twarz poczerwieniała, nabiegła krwią. Przesunął palcami po drucie, ale nie zdołał ich wsunąć pod spód. Chłopak znów szarpnął i odezwał się zimnym, opanowanym głosem. Już się nie jąkał. – Odpowiadaj szczerze, a zostawię cię przy życiu.

***

Przy drzwiach schroniska dla dzieci dwaj strażnicy zatrzymali Lwa i Timura i nie chcieli ich wpuścić. Zirytowany stratą czasu Lew pokazał im zdjęcie Lazara. – Możliwe, że wszyscy, którzy mieli związek z aresztowaniem tego człowieka, są celem zabójcy – wyjaśnił. – Zginęły już dwie osoby. Jeśli mamy rację, patriarsze grozi niebezpieczeństwo. Na strażnikach nie zrobiło to wrażenia. – Przekażemy mu wiadomość. – Ale my musimy z nim porozmawiać. – Nieważne, czy jesteście z milicji, patriarcha polecił nam, żeby nie wpuszczać nikogo. Na piętrze wybuchło zamieszanie, rozległy się krzyki. Zadowolonych z siebie strażników natychmiast ogarnęła panika. Porzucili posterunek, wbiegli po schodach i wpadli do wielkiej, pełnej dzieci sali. Lew i Timur podążyli za nim. Pracownicy ośrodka tłoczyli się przy drzwiach, łomotali w nie, ale nie mogli się dostać do środka. Strażnicy wkroczyli do akcji i zaczęli szarpać za klamkę, słuchając potoku jednoczesnych wyjaśnień. – Wszedł tam, żeby się pomodlić. – Z nowym chłopcem. – Krasikow nie odpowiada. – Coś się rozbiło. Lew przekrzyczał harmider.

– Wyważyć drzwi! – polecił. Odwrócili się do niego niepewni. – Ale już! Cięższy i silniejszy ze strażników z rozbiegu wyrżnął barkiem obok futryny. Przypuścił jeszcze jeden atak i drzwi pękły. Przez otwór w roztrzaskanych deskach Lew i Timur wdarli się do środka. Zatrzymał ich kategoryczny głos młodego, pewnego siebie człowieka. – Ani kroku dalej! Strażnicy także zamarli w bezruchu – rozjuszeni mężczyźni bezradni w obliczu rozgrywającej się przed nimi sceny. Patriarcha klęczał na obu kolanach przodem do nich, z twarzą o barwie krwi i otwartymi ustami; obscenicznie sterczący z ust język wyglądał jak zwinięty ślimak. Szyję miał ściągniętą cienkim stalowym drutem, którego naprężony drugi koniec biegł do dzieciaka. Chłopak opatulił sobie dłonie szmatami i dopiero na nich owinął drut. Niczym pan trzymający psa na smyczy, sprawował nad patriarchą pełną, śmiercionośną kontrolę – dalsze naprężenie drutu albo by go zadusiło, albo przecięło mu szyję. Chłopiec cofnął się ostrożnie o krok, tak że stanął niemal pod samym oknem. Pilnował, żeby drut cały czas był napięty, nie popuszczał ani na chwilę. Lew wysunął się przed strażników, wręcz sparaliżowanych świadomością, że nie zdołali ochronić Krasikowa. Od patriarchy dzieliło go jakieś dziesięć metrów. Nie mógł zaryzykować i rzucić się do przodu. Nawet gdyby dopadł patriarchy, i tak nie dałby rady wsunąć palców pod drut. – Jeszcze jeden krok i on zginie – przestrzegł chłopak, jakby wyczuwając rozterki Lwa. Otworzył małe okno i wdrapał się na parapet. Byli na pierwszym piętrze, za wysoko na skok. – Czego chcesz? – zapytał Lew. – Ten człowiek musi przeprosić za to, że zdradził kapłanów, którzy mu zaufali, kapłanów, których powinien był chronić. Chłopak wygłosił te słowa tak, jakby czytał z podręcznika. Lew rzucił okiem na patriarchę. Perspektywa śmierci z pewnością skłoni go do uległości. Chłopcu kazano wydusić z niego przeprosiny. Skoro taki dostał rozkaz, to musiał go wykonać. Właśnie w tym Lew upatrywał swojej jedynej szansy. – Przeprosi. Poluzuj drut. Daj mu mówić. W końcu przyszedłeś po to, żeby to usłyszeć.

Patriarcha skinął głową na znak, że jest gotów spełnić polecenie. Po chwili zastanowienia chłopak wolno popuścił drut. Krasikow wydał zduszony jęk, łapczywie chwytając powietrze. W oczach starca odmalował się skrajny upór i Lew uświadomił sobie, że popełnił błąd. Zebrawszy siły, pryskając śliną po każdym słowie, Krasikow wyrzęził: – Powiedz temu, kto cię tu przysłał... że zdradziłbym go po raz drugi! Z wyjątkiem patriarchy wszyscy zwrócili wzrok na chłopca. Ale jego już nie było. Wyskoczył przez okno. Drut śmignął, pod ciężarem chłopaka zadzierzgnął się na szyi starca i pociągnął go tak silnie, że patriarcha poderwał się z kolan jak kukiełka, padł na podłogę i szorując po niej plecami, zatrzymał się dopiero przy małym oknie, gdy jego ciało wyrżnęło w okiennicę. Lew rzucił się do niego, chwycił drut zaciśnięty na jego szyi i próbował go poluzować. Ale stalowa linka przecięła skórę i mięśnie. Nic już nie dało się zrobić. Wyjrzał przez okno i zobaczył chłopaka na ulicy przed domem. Bez słowa, zostawiając szalejących z rozpaczy strażników, wybiegł z Timurem z pokoju. Minęli główną salę pełną dzieciaków i popędzili na dół. Chłopak był zręczny i zwinny, ale za młody, żeby zdołał im uciec. Wypadli na ulicę. Chłopak przepadł bez śladu. Nie było tam ani zaułków, ani przecznic, w każdym razie nie w odległości, jaką dzieciak mógł pokonać w czasie, który zajęło im wybiegnięcie na dwór. Lew podbiegł do okna, z którego zwisał drut. Zobaczył na śniegu odciski stóp i trafił za nimi do studzienki kanalizacyjnej. Pokrywa była oczyszczona ze śniegu. Timur podniósł ją i ujrzał głęboką dziurę. Stalowa drabinka prowadziła do kanału kanalizacyjnego. Chłopak był już niemal na samym dnie; dłonie wciąż miał owinięte szmatami. Gdy na górze się rozjaśniło, zadarł głowę i w świetle dziennym ukazała się jego twarz. Na widok Lwa puścił drabinkę, zeskoczył na dno i zniknął w ciemności. Lew odwrócił się do Timura. – Przynieś latarki z samochodu. Nie czekając na powrót kolegi, chwycił poręcze drabinki i zaczął schodzić do kanału. Nie miał rękawic, więc skóra dłoni przywierała do lodowatych szczebli. Za każdym razem, gdy odrywał rękę od drabinki, tracił kawałek skóry. Miał wprawdzie rękawice w samochodzie, ale nie wracał, nie mógł opóźniać pościgu. System kanalizacyjny składał się z labiryntu tuneli, chłopak mógł zniknąć w dowolnym z nich; wystarczy, że raz skręci

niezauważony, i wymknie się na wolność. Zaciskając zęby z bólu, Lew popatrzył na krwawiące, pozbawione skóry dłonie. Spojrzał załzawionymi oczami w dół, oceniając odległość do dna kanału. Wciąż był za wysoko, żeby skakać. Musiał schodzić dalej, zmuszając się do ściskania lodowatej stali zdartymi do żywego mięsa rękami. W końcu krzyknął i puścił drabinkę. Wylądował niezdarnie na wąskiej betonowej półce, pośliznął się i omal nie wpadł do głębokiego strumienia obrzydliwych ścieków. Gdy już odzyskał równowagę, rozejrzał się – tunel był duży, ceglany, mniej więcej wielkości tunelu metra. W padającym przez właz studzienki świetle dziennym zobaczył dookoła siebie nieco ziemi, ale niewiele więcej. Przed sobą miał ciemność, rozpraszaną jedynie przez maleńki promyczek światła, skaczący niczym robaczek świętojański jakieś pięćdziesiąt metrów dalej. To ten chłopak; miał latarkę, widocznie z góry przygotował sobie tę drogę ucieczki. Migotliwe światełko zniknęło. Albo dzieciak zgasił latarkę, albo skręcił w inny tunel. Nie widząc betonowej półki, Lew nie mógł go ścigać, spojrzał więc w górę na właz i czekał na Timura. Każda sekunda była na wagę złota. – Chodźże wreszcie...! Na górze ukazała się twarz Timura. – Rzucaj! – zawołał Lew. Gdyby nie złapał latarki, rozbiłaby się o betonową półkę, a wtedy musiałby zaczekać z pościgiem na kolegę. Przez ten czas chłopak zdążyłby uciec. Timur cofnął się, żeby nie zasłaniać światła, wyciągnął rękę tak, by latarka znalazła się na środku otworu, i rozwarł palce. Lew śledził wzrokiem jej lot, kiedy trąciwszy o ścianę, odbiła się i dalej spadała już w zupełnie nieprzewidywalny sposób. Zrobił krok w przód, sięgnął w górę i złapał latarkę. Obdarte do żywego mięsa dłonie zapiekły. Już miał puścić zdobycz, ale powstrzymał odruch i przesunął włącznik. Żarówka wciąż działała. Poświecił tam, gdzie zniknął chłopak, i zobaczył półkę biegnącą wzdłuż ściany tunelu nad wolno płynącymi ściekami. Ruszył w pościg. Lód i szlam spowalniały pogoń, liche buty ślizgały się na zdradliwej powierzchni. Zimno złagodziło straszliwy smród, więc dało się wytrzymać, zwłaszcza że Lew oddychał płytko i powoli. Półka kończyła się w miejscu, gdzie zniknął chłopak. Odchodził stamtąd drugi tunel, znacznie mniejszy – szeroki najwyżej na metr, ze sklepieniem na wysokości ramion Lwa. Wpadał do płynących poniżej nieczystości. Ściany ociekały ekskrementami. Najwyraźniej to tędy poszedł chłopak. Lew nie miał wyboru. Musiał się wczołgać do tunelu.

Najpierw umieścił w nim latarkę. Powstrzymując odrazę, przytrzymał się oślizgłych ścian. Szlam i gówno dostały się w otwarte rany, przeszywający ból przyprawił go o zawrót głowy. Spróbował się podciągnąć, zdając sobie sprawę, że jeśli puści ścianę, wpadnie do płynącego pod nim szamba. Ale w głębi tunelu nie miał już się czego uchwycić – wyciągnięta ręka z plaskiem trafiła na gładką krzywiznę. Czubkiem buta odepchnął się od cegieł, wsunął do tunelu i leżąc na plecach, próbował oczyścić dłonie. W tej ciasnej przestrzeni smród zwalał z nóg. Lew czuł, że zaraz zwymiotuje. Powstrzymując torsje, wziął latarkę, poświecił w głąb tunelu i podpierając się łokciami, zaczął się czołgać na brzuchu. Dalszą drogę zagrodziły mu zardzewiałe kraty; odległość między prętami była mniejsza niż szerokość jego dłoni. A więc chłopak musiał wybrać inną drogę. Lew już miał zawrócić, lecz nagle znieruchomiał. Był pewny, że innej drogi nie ma. Starł brud z kraty. Obejrzał ją uważnie i stwierdził, że dwa pręty są obluzowane. Chwycił je i zaczął ciągnąć z całej siły. Udało mu się je wyrwać. Chłopak zawczasu zbadał teren. To dlatego miał latarkę, dlatego obwiązał dłonie szmatami – od początku planował ucieczkę kanałami. Nawet po usunięciu dwóch prętów Lew nie bardzo mógł się przecisnąć. Zdjął więc marynarkę i dopiero wtedy zdołał się zagłębić w przepastną jaskinię. Gdy opuścił stopy, odniósł wrażenie, że ziemia się poruszyła. Poświecił w dół. Podłoże na wysokość przynajmniej metra pokrywały kłębiące się, skaczące po sobie szczury. Ciekawość Lwa wzięła górę nad odrazą: wszystkie zwierzęta gramoliły się w tym samym kierunku. Poświecił tam, skąd uciekały, i zobaczył, że pierzchają z większego tunelu, na którego końcu ujrzał chłopaka. Dzieliło ich mniej więcej sto merów. Chłopak nie uciekał, stał przy ścianie, opierając się o nią dłonią. Lew ruszył ku niemu ostrożnie, czując przez skórę, że coś jest nie tak. Dzieciak odwrócił się i widząc swojego prześladowcę, ruszył w dalszą drogę. Latarkę zawiesił na szyi na sznurku, dzięki czemu miał wolne obie ręce. Lew wymacał ścianę tunelu. Poczuł wibracje, od których zadrżały mu palce. Chłopak pędził przed siebie, rozbryzgując wodę wokół nóg. Lew obserwował go w świetle latarki. Dzieciak z kocią zwinnością korzystał z występów w ścianie. Odbił się od jednego z nich, podciągnął na półkę biegnącą wzdłuż tunelu i podskoczył. Próbował sięgnąć dolnego szczebla drabiny w pionowym tunelu nad jego głową. Nie trafił i z pluskiem

wylądował na ziemi. Lew puścił się biegiem. Za jego plecami Timur wrzasnął z odrazą – ani chybi wpadł w kłębowisko szczurów. Chłopak wstał i szykował się do następnego podskoku. Nagle płytka stojąca woda wezbrała i spiętrzyła się gwałtownie, była coraz głębsza. W tunelu przetoczył się potworny grzmot. Lew poświecił w górę. Promień latarki padł na białą pianę – grzbiet przewalającej się ściany wody, pędzącej na nich z odległości niecałych dwustu metrów. Zostało im raptem kilka sekund. Chłopak ponownie spróbował sięgnąć drabiny, więc odbił się od ściany, wyciągając ręce do dolnego szczebla. Tym razem go złapał i zawisł na nim oburącz. Podciągnął się, wgramolił do pionowego tunelu i znalazł poza zasięgiem wody. Lew się odwrócił. Woda była coraz bliżej. W tej samej chwili do głównego tunelu wszedł Timur. Lew dotarł pod drabinę, przytrzymał latarkę zębami, podskoczył i złapał za dolny szczebel. Kiedy się podciągnął, zapiekły go dłonie. Widział, jak chłopak wspina się nad jego głową. Nie zważając na ból, przyśpieszył, doganiając uciekiniera. Złapał go za stopę. Dzieciak usiłował się wyrwać, ale Lew zacisnął palce, jednocześnie świecąc w dół. Na dnie kanału Timur upuścił latarkę, gorączkowo podskakując. Chwycił dolny szczebel obiema rękami w chwili, gdy dotarła do niego woda – spieniona kipiel, która wdarła się do pionowego tunelu. Chłopak parsknął śmiechem. – Jeśli chcesz uratować przyjaciela, musisz mnie puścić! Miał rację. Lew musiał go puścić, żeby zejść niżej i pomóc Timurowi. – On zaraz zginie! Timur wynurzył się nad powierzchnię, gwałtownie zaczerpnął powietrza, zahaczył ręką o kolejny szczebel i podciągnął się ponad białą pianę. Tułów wciąż miał pod wodą, ale trzymał się mocno. Lew przyjął to z ulgą. Wciąż ściskał chłopaka za kostkę, chociaż ten kopał i wierzgał. Timur wdrapał się do Lwa, wyjął latarkę z jego ust i oświetlił twarz chłopaka. – Kopnij jeszcze raz, a złamię ci nogę. Chłopak przestał wierzgać, nie wątpił, że Timur nie żartuje. – Wejdziemy razem, powoli, na kolejny poziom – dodał Lew. – Zrozumiano? Chłopak kiwnął głową. Wszyscy trzej powoli wdrapali się na górę, niezdarnie, w plątaninie kończyn; wyglądali jak zdeformowany pająk. Na szczycie drabiny Lew zatrzymał się, nie puszczając kostki chłopca, a

Timur przelazł nad nimi do kolejnego przejścia. – Puść go. Lew puścił dzieciaka i wszedł wyżej. Timur przytrzymał chłopaka za ramiona. Lew ujął latarkę czubkami palców, żeby nie urażać ran dłoni. Poświecił dzieciakowi prosto w twarz. – Jeśli nie chcesz zginąć, musisz ze mną pogadać, to twoja jedyna szansa. Zamordowałeś bardzo ważnego człowieka. Wielu ludzi będzie się domagać twojej egzekucji. Timur pokręcił głową. – Strzępisz język na próżno. Spójrz na jego szyję. Na szyi chłopaka widniał tatuaż – prawosławny krzyż. – Jest członkiem gangu – wyjaśnił Timur. – Prędzej umrze, niż coś nam powie. Chłopak skwitował to uśmiechem. – Siedzisz tu, pod ziemią, a tam, na górze... twoja żona... Raisa... Lew zareagował błyskawicznie – zrobił krok w przód, chwycił chłopaka za koszulę, odebrał go Timurowi i poderwał w górę. Gówniarz tylko czekał na taką okazję. Wyśliznął się z koszuli jak węgorz, opadł na ziemię i przetoczył się na bok. Lew z koszulą w ręku odwrócił latarkę i zobaczył, że chłopak kuca na skraju szybu, po czym rzuca się do płynącej pod nimi wody. Skoczył w jego stronę, ale było za późno. Spojrzał w dół, lecz dzieciak zniknął bez śladu – uniósł go szybki prąd ścieków. Lew gorączkowo ocenił sytuację. Znajduje się w zamkniętym betonowym tunelu. Raisa jest w niebezpieczeństwie. A on nie ma jak się stąd wydostać.

Tego samego dnia

Raisa siedziała naprzeciwko dyrektora szkoły Karla Enukidze – uprzejmego mężczyzny z siwą brodą. Towarzyszyła im Julia Pieszkowa, nauczycielka Zoi. Karl oparł brodę na splecionych palcach, którymi przebierał nerwowo, spoglądając to na Raisę, to na Julię. Pieszkowa starała się nie patrzeć im w oczy, przygryzała wargę i marzyła o tym, żeby znaleźć się gdziekolwiek, byle nie tutaj. Raisa rozumiała powody ich niepokoju. Gdyby wszczęto śledztwo w sprawie rozbicia portretu Stalina, Zoja znalazłaby się pod nadzorem KGB. Ale oni również. Zaczęłoby się ustalanie, kto ponosi winę za to, co się stało – dziecko czy dorośli, którzy na nie wpłynęli? Czy Karl był dysydentem, który zachęcał swoich uczniów do prowadzenia działalności wywrotowej, zamiast wpajać im żarliwy patriotyzm? A może lekcjom Julii brakowało radzieckiego charakteru? Pojawiłyby się wątpliwości, czy Raisa jest dobrą opiekunką prawną. Pośpiesznie rozważano różne możliwe warianty. Raisa pierwsza przerwała ciszę: – Wciąż zachowujemy się tak samo jak za życia Stalina. Czasy się zmieniły. Donoszenie na czternastolatki wyszło już z mody. Nie czytaliście referatu? Chruszczow sam przyznaje, że przeholowano z aresztowaniami. Nie musimy angażować aparatu państwa w coś, co jest wewnętrzną sprawą szkoły. Sami potrafimy się z tym uporać. Nie doszukujmy się w tym incydencie czegoś, czego w nim nie ma. Mamy do czynienia z młodą dziewczyną przechodzącą trudny okres, dziewczyną, która pozostaje pod moją opieką. Pozwólcie, że sama jej pomogę. Reakcja obojga wskazywała, że nie wyzbyli się ostrożności pod wpływem jednego referatu, bez względu na to, kto go wygłosił i jakie zawarł w nim treści. Podkreślając istotę swojej strategii, Raisa zakończyła: – Najlepiej w ogóle nie zgłaszać tego incydentu. Julia podniosła głowę. Karl rozparł się w fotelu. Z powrotem zaczęli kalkulować – Raisa próbowała wyciszyć sprawę. Tę propozycję można by wykorzystać przeciwko niej. – Nie tylko my wiemy, co zaszło – odparła Julia. – Uczniowie w mojej klasie wszystko widzieli. Jest ich ponad trzydzieścioro. Do tej pory na pewno

rozmawiali o tym z kolegami, więc liczba wciąż będzie się zwiększać. Zdziwię się, jeżeli jutro nie będzie o tym plotkować cała szkoła. A potem wieści wydostaną się na zewnątrz. Dowiedzą się o tym rodzice. I zaczną się dopytywać, dlaczego nic nie zrobiliśmy w tej sprawie. Co im powiemy? Że uznaliśmy to za nieistotny incydent? Nie do nas należy decyzja. Trzeba zaufać państwu. Raiso, ludzie się o tym dowiedzą, więc jeśli nawet my o tym nie doniesiemy, zrobi to kto inny. Miała rację, nie można było zapobiec nagłośnieniu tej historii. Zepchnięta do defensywy Raisa odparła: – A gdyby Zoja w trybie natychmiastowym odeszła ze szkoły? Porozmawiam z mężem, a on pogada ze swoimi kolegami. Znajdziemy jej inną szkołę. Ma się rozumieć, ja także odejdę. Zoja i tak nie mogłaby już uczęszczać do tej szkoły, w żadnym razie. Inni uczniowie by jej unikali. Nikt nie chciałby siedzieć z nią w jednej ławce. Żaden nauczyciel nie przyjąłby jej do swojej klasy. Zoja byłaby wyrzutkiem, jakby miała wymalowany na plecach krzyż. – Karlu Enukidze, proponuję, żebyś nie wydawał oświadczenia na temat naszego odejścia ze szkoły. Po prostu znikniemy, bez słowa wyjaśnienia. Uczniowie oraz inni nauczyciele uznaliby, że sprawa została załatwiona. Nagłe zniknięcie Raisy i Zoi oznaczałoby, że sprawczynie poniosły karę. A skoro konsekwencje okazały się tak poważne, nikt nie chciałby o tym mówić. Temat zamknięty, problem nie istnieje... tak jak tonący na morzu statek, obok którego przepływa inny, ale pasażerowie odwracają wzrok i spoglądają w drugą stronę. Karl zastanowił się nad propozycją. – Zajęłabyś się wszystkimi formalnościami? – zapytał w końcu. – Tak. – Włącznie z przedstawieniem sprawy odpowiednim władzom? Masz jakieś układy w Ministerstwie Edukacji? – Nie, ale mój mąż na pewno ma. – Nie musiałbym rozmawiać z Zoją? W ogóle nie miałbym z nią więcej do czynienia? Raisa przytaknęła ruchem głowy. – Zabiorę córkę i odejdziemy. Wy dalej będziecie robić swoje, jakbyśmy w ogóle nie istniały. Jutro ani ja, ani Zoja nie pojawimy się na zajęciach. Karl spojrzał na Julię porozumiewawczo, najwyraźniej ze wszech miar popierał ten plan. Teraz wszystko zależało od niej.

Raisa odwróciła się do przyjaciółki. – Julio? Znały się od trzech lat. Wielokrotnie pomagały sobie w różnych sytuacjach. Zaprzyjaźniły się. Julia skinęła głową. – Tak będzie najlepiej. To miała być ich ostatnia rozmowa.

***

Zoja czekała w korytarzu za drzwiami gabinetu, nonszalancko oparta o ścianę, jakby poszło o to, że nie odrobiła pracy domowej. Miała obandażowaną dłoń, rany spowodowały obfity krwotok. Raisa, dobiwszy targu, wyszła z gabinetu, zamknęła za sobą drzwi i poczuła, jak bardzo jest wyczerpana. Teraz wszystko zależało od Lwa. Podeszła do Zoi i przykucnęła. – Wracamy do domu. – To nie jest mój dom. Zero wdzięczności, jedynie pogarda. Raisa nie mogła wykrztusić słowa, czuła, że zaraz wybuchnie płaczem. Po wyjściu ze szkoły zatrzymała się przy bramie. Czyżby tak szybko ją zdradzili? W jej kierunku zmierzało dwóch mundurowych. – Raisa Demidowa? Nie czekając na potwierdzenie, starszy z funkcjonariuszy mówił dalej: – Wasz mąż przysłał nas, żebyśmy odwieźli was do domu. A więc nie przyszli w sprawie Zoi. Raisa poczuła ulgę. – Co się stało? – zapytała. – Wasz mąż chce być pewny, że nic wam nie grozi. Nie wolno nam wdawać się w szczegóły, powiem tylko tyle, że to w związku z ostatnią serią incydentów. Na wszelki wypadek trzeba zachować ostrożność i dlatego tu jesteśmy. Raisa obejrzała ich legitymacje. Nie budziły podejrzeń. – Pracujecie z moim mężem? – spytała. – Jesteśmy z wydziału zabójstw. Ponieważ istnienie wydziału okryte było tajemnicą, wyznanie to nieco uśpiło podejrzenia Raisy. Oddała im legitymacje.

– Musimy odebrać Jelenę – powiedziała. W drodze do samochodu Zoja pociągnęła ją za rękę. Raisa schyliła głowę. Dziewczynka zniżyła głos do szeptu. – Nie ufam im.

***

Karl został w gabinecie sam; stał, wyglądając przez okno. Czasy się zmieniły. Może to prawda, w każdym razie chciał w to wierzyć i zapomnieć o całej sprawie, tak jak ustalili. Zawsze lubił Raisę. Była inteligentna, piękna i życzył jej jak najlepiej. Sięgnął po słuchawkę, zastanawiając się, jak najzręczniej ubrać w słowa donos na jej córkę.

Tego samego dnia

Z tylnego siedzenia samochodu Zoja łypała wrogo na milicjantów i śledziła każdy ich ruch, jakby uwięziono ją w towarzystwie dwóch jadowitych węży. Funkcjonariusz siedzący obok kierowcy od czasu do czasu próbował ocieplić atmosferę, odwracając się i uśmiechając do obu dziewczynek, ale przypominało to walenie głową w ceglany mur. Zoja nienawidziła tych ludzi, nienawidziła ich mundurów, odznak, ich skórzanych pasów i podkutych czarnych buciorów – nie dostrzegała różnicy między KGB a milicją. Wyglądając przez okno, Raisa oceniała, przez którą część miasta przejeżdżają. Zapadł zmierzch. Na ulicach zapaliły się latarnie. Raisa, nienawykła do tego, by odwożono ją do domu, powoli zorientowała się, gdzie są. To nie była droga do ich mieszkania. Pochyliła się i próbując wyrugować niepokój z głosu, zapytała: – Dokąd jedziemy? Funkcjonariusz siedzący obok kierowcy odwrócił się i posłał jej beznamiętne spojrzenie. Skórzana tapicerka zaskrzypiała. – Odwozimy was do domu. – To nie w tym kierunku. Zoja się poderwała. – Wypuśćcie nas! Milicjant zasznurował usta. Zoja nie powtórzyła prośby. Mimo że samochód wciąż jechał, sięgnęła do klamki i na środku ulicy otworzyła drzwi na oścież. Przez szybę błysnęły ostre światła reflektorów, gdy nadjeżdżająca ciężarówka skręciła gwałtownie, żeby uniknąć kolizji. Raisa złapała Zoję, przytrzymała w pasie i wciągnęła do środka w chwili, gdy ciężarówka trąciła drzwi, które – choć pogięte – zamknęły się z trzaskiem. Pod wpływem zderzenia szyba pękła i odłamki szkła zasypały wnętrze samochodu. Milicjanci krzyczeli, Jelena wrzeszczała. Samochód zawadził o krawężnik, wjechał na chodnik, aż wreszcie stanął na poboczu. Zapadła cisza. W końcu dwaj milicjanci otrząsnęli się z szoku i odwrócili bladzi i zasapani.

– A tej co znowu? – zapytał jeden z nich. Kierowca postukał się w skroń i wyjaśnił: – Ma kuku na muniu. Raisa puściła ich słowa mimo uszu. Badała Zoję. Dziewczynie nic się nie stało, ale jej oczy pałały. Miała w sobie coś dzikiego, jakąś pierwotną energię zdziczałego dziecka wychowanego przez wilki, które po pojmaniu przez ludzi nie daje się okiełznać ani ucywilizować. Kierowca wysiadł, z niedowierzaniem obejrzał uszkodzone drzwi i podrapał się po głowie. – O co wam chodzi? Wieziemy was do domu. – To nie tędy. Funkcjonariusz wyciągnął jakąś kartkę i podał ją Raisie przez dziurę, w której kiedyś była szyba. Rozpoznała charakter pisma Lwa. Przez chwilę gapiła się na nią pustym wzrokiem i dopiero kiedy dotarł do niej adres, jej złość wyparowała. – Tam mieszkają rodzice mojego męża. – Nie powiedziano mi, czyje to mieszkanie. Ja tylko wykonuję rozkazy. Zoja wyrwała się, przeturlała nad siostrą i uciekła z samochodu. – Zoju, wszystko w porządku! – zawołała za nią Raisa. Dziewczyna nie dała się ugłaskać, nie zawróciła. Kierowca rzucił się w pościg. Widząc, że za chwilę ją złapie, Raisa krzyknęła: – Nie dotykaj jej! Zostaw ją! Dalej pójdziemy pieszo. Kierowca pokręcił głową. – Dopóki Lew Demidow się nie zjawi, mamy zostać z wami. – To jedźcie za nami. Na tylnym siedzeniu samochodu Jelena się rozpłakała. Raisa objęła ją. – Zoi nic się nie stało. Nic jej nie jest. Dziewczynka wsłuchiwała się w jej słowa, jednocześnie spoglądając na starszą siostrę. Widząc, że nic jej nie dolega, przestała płakać. Raisa otarła jej łzy z twarzy. – Przejdziemy się. To niedaleko. Dasz radę? Jelena kiwnęła głową. – Nie lubię, jak mnie odwożą do domu. Raisa się uśmiechnęła. – Ja też nie. Pomogła jej wysiąść z samochodu. Kierowca wzniósł ręce, nagły exodus pasażerów doprowadzał go do rozpaczy.

Rodzice Lwa mieszkali w nowoczesnym bloku położonym w północnej części miasta, zasiedlonym przez wielu starszych wiekiem rodziców urzędników państwowych. Był to swego rodzaju dom emeryta dla uprzywilejowanych. Zimą mieszkańcy grywali w karty z sąsiadami, raz u jednych, raz u drugich. Latem przenosili się z kartami na dwór, na mały trawnik. Razem chodzili na zakupy, razem gotowali... Tworzyli społeczność, w której obowiązywała tylko jedna zasada – nigdy nie rozmawiać o pracy dzieci. Raisa pierwsza weszła do budynku i poprowadziła dziewczynki do windy. Milicjantom, którzy szli za nimi, drzwi zamknęły się przed nosem, więc musieli pobiec schodami. Zoja za żadne skarby nie pojechałaby z tymi dwoma tą ciasną, zamkniętą kabiną. Na siódmym piętrze Raisa przeszła z dziewczętami do mieszkania na samym końcu korytarza. Otworzył im ojciec Lwa, Stiepan. Zaskoczenie na ich widok szybko zastąpiła konsternacja. – Co się stało? Z salonu wyszła matka Lwa, Anna, równie zaniepokojona. – Lew chce, żebyśmy tu zostały – wyjaśniła Raisa, zwracając się do obojga. Wskazała na dwóch funkcjonariuszy, którzy właśnie pojawili się w korytarzu, i dodała: – Mamy eskortę. – Gdzie jest Lew? – W głosie Anny pobrzmiewał strach. – Co się dzieje? – Nie wiem. Milicjanci stanęli przed drzwiami. Starszy z nich, kierowca, wciąż zasapany po wspinaczce schodami, zapytał: – Czy do tego mieszkania prowadzi drugie wejście? – Nie – odparła Anna. – Więc zostaniemy na zewnątrz. Jednak Anna domagała się więcej informacji. – Możecie nam to wyjaśnić? – Ktoś się mści. Nic więcej nie mogę powiedzieć. Raisa zamknęła drzwi. Dla Anny odpowiedź milicjanta była daleko niewystarczająca. – Ale mojemu synowi nic się nie stało, prawda? Zoja słuchała Anny z zaciśniętymi zębami, patrząc, jak obwisła skóra na jej szyi trzęsie się przy każdym słowie. Była to gruba kobieta – codzienne nieróbstwo oraz dostawy drogiej i rzadkiej żywności od syna sprawiły, że się

roztyła. Jej troska o Lwa była nie do zniesienia, w zduszonym głosie odbijał się niepokój o los syna mordercy. Czy z Lwem wszystko w porządku? Nic mu się nie stało, prawda? A czy ludziom, których aresztował, rodzinom, które zniszczył... czy im też nic się nie stało? Cackali się z nim, jakby wciąż był dzieckiem. Ale jeszcze gorsza od troski była ich rodzicielska duma, ekscytowali się każdą historią, jaką im opowiadał, dosłownie spijali słowa z jego ust. Rzygać się chciało na ich przejawy czułości – wszystkie te pocałunki, uściski, żarciki. Zarówno Stiepan, jak i Anna z własnej woli ochoczo uczestniczyli w spisku Lwa, udając, że są zwyczajną rodziną, która razem wybiera się na miasto, na zakupy... tyle że na zakupy w sklepach zarezerwowanych dla elit. Oni nie wystawali w długich kolejkach do sklepów, w których półki świeciły pustkami. Wszystko to było takie miłe. A jakie wygodne! I wszystko miało na celu ukrycie morderstwa popełnionego na jej ojcu i matce. Zoja nienawidziła ich za to, że kochają własnego syna. – Ktoś się mści? – zapytała Anna. Powtórzyła te słowa tak, jakby sam pomysł był absurdalny, nie do przyjęcia, jakby nikt na świecie nie miał najmniejszego powodu, żeby nie lubić jej syna. Zoja nie potrafiła się powstrzymać. Włączyła się do rozmowy, kierując swoje słowa do Anny. – Mści się za aresztowanie tylu niewinnych ludzi! Jak wam się zdaje, czym wasz syn zajmował się przez te wszystkie lata? Czyżbyście nie czytali referatu? Stiepan i Anna odwrócili się do niej jednocześnie; wzmianka o referacie wyraźnie nimi wstrząsnęła. Nic o nim nie wiedzieli. Nie czytali go. Czując, że zyskała przewagę, Zoja wykrzywiła usta w uśmiechu. – Co to za referat? – zainteresował się Stiepan. – Referat o tym, jak wasz syn torturował niewinne ofiary, jak wymuszał na nich przyznanie się do winy, jak bił i wysyłał niewinnych ludzi do obozów pracy, podczas gdy naprawdę winni dostawali mieszkania takie jak to. Raisa przykucnęła obok niej, jakby chciała powstrzymać ten potok słów. – Przestań! Przestań natychmiast. – Dlaczego? To szczera prawda. Nie ja napisałam te słowa, odczytano mi je w ramach mojej edukacji. Ja tylko powtarzam to, co mi powiedziano. Nie do was należy cenzurowanie słów Chruszczowa. Widocznie chciał, żebyśmy

rozmawiali na ten temat, inaczej nigdy by nam nie pozwolił zapoznać się z tym tekstem. To żadna tajemnica. Wszyscy o tym wiedzą. Wszyscy wiedzą, czym Lew Demidow się zajmował. – Zoju, posłuchaj... Ale dziewczyna gadała jak w transie, nie dała sobie przerwać. – Uważasz, że nie powinni poznać prawdy o swoim wspaniałym synku? Wspaniałym synu, który załatwił im to wspaniałe mieszkanie, który pomaga im w zakupach... O swoim wspaniałym synu mordercy. Stiepan pobladł. – Nie wiesz, co mówisz. – Jego głos drżał z poruszenia. – Nie wierzycie mi? To spytajcie Raisę. Referat jest prawdziwy. Wszystko, co powiedziałam, to prawda. I wszyscy dowiedzą się, że wasz syn jest mordercą. – Co to za referat? – wyjąkała Anna szeptem. Raisa pokręciła głową. – Teraz nie będziemy o tym mówić. Ale Zoja, upojona świeżo zdobytą władzą, nie zamierzała się wycofać. – To tekst napisany przez Chruszczowa i wygłoszony na Dwudziestym Zjeździe. Według niego wasz syn jest mordercą, tak samo jak inni podobni funkcjonariusze. Łamali prawo. To nie są milicjanci! Tylko zbrodniarze! Zapytajcie Raisę, spytajcie ją, czy to prawda. No, śmiało! Stiepan i Anna odwrócili się do synowej. – Istnieje taki referat – przyznała. – Zawiera między innymi krytyczną ocenę Stalina. – Nie tylko Stalina, mówi o ludziach, którzy wykonywali jego rozkazy, o takich jak wasz syn, wasz syn morderca. Stiepan podszedł do Zoi. – Nie mów tak. – Czego mam nie mówić? Że jest mordercą? Lew Demidow morderca? Jak myślicie, ilu ludzi pozbawił życia, nie licząc moich rodziców? – Dość tego! – Wiedzieliście o tym cały czas! Wiedzieliście, w jaki sposób zarabia na życie, ale nie mieliście nic przeciwko, bo podobało wam się takie wygodne mieszkanko. Wcale nie jesteście lepsi od niego! On przynajmniej był gotów unurzać ręce we krwi! Anna na odlew uderzyła Zoję w twarz z całej siły. – Młoda panno, nie masz pojęcia, o czym mówisz. Wykrzykujesz takie

rzeczy, bo jesteś rozpuszczona. Od trzech lat wszystkie wyskoki uchodzą ci na sucho. Możesz robić, co ci się żywnie podoba, dostajesz, co tylko ci się zamarzy. Nikt nigdy nie zbeształ cię jak należy. Myśmy to widzieli, ale się nie wtrącaliśmy. Lew i Raisa pragnęli wam dać, co tylko można. Spójrz na siebie, popatrz, kim się stałaś... niewdzięczną, przepełnioną nienawiścią dziewuchą, a przecież wszyscy chcą cię tylko kochać. Spoliczkowana Zoja czuła, jak pali ją twarz – uczucie to ogarnęło całe jej ciało, rozprzestrzeniło się od czubków palców stóp po kark. Wyciągnęła rękę i podrapała Annę, wbijając paznokcie jak najgłębiej, rozrywając tyle skóry, ile się da. – W dupie mam waszą miłość! Anna cofnęła się i rozpłakała. Ale Zoja jeszcze nie skończyła – rzuciła się na nią jak furia, z zakrzywionymi jak szpony palcami. Raisa złapała ją w pasie i odepchnęła. Nie panując nad sobą, dziewczyna skierowała swój gniew na nowy obiekt – Raisę. Ugryzła ją, zatapiając zęby w jej ramieniu aż po kość. Ból był tak dotkliwy, że Raisie zakręciło się w głowie, ugięły się pod nią kolana. Stiepan chwycił Zoję i zaczął rozwierać jej szczęki, jakby miał do czynienia z rozjuszonym wściekłym psem. Z głębokich śladów po ugryzieniach trysnęła krew. Zoja wyrywała się, wierzgała. Stiepan cisnął ją na podłogę. Leżała, szczerząc zakrwawione zęby. Rozległo się pukanie do drzwi – to strażnicy usłyszeli odgłosy zamieszania. Chcieli wejść do środka. Raisa obejrzała ranę – krwawiła obficie. Zoja nadal leżała na podłodze, tocząc wokoło dzikim wzrokiem, ale już nie rwała się do bitki. Stiepan pobiegł do łazienki, wrócił z ręcznikiem i przycisnął go do ramienia Raisy. Ktoś znów zastukał do drzwi. Raisa odwróciła się do teściowej, która zastygła w tej samej pozycji co wtedy, gdy została zaatakowana – osłupiała, z czterema krwawiącymi pręgami na twarzy. – Anno, pozbądź się tych milicjantów, powiedz im, że nie muszą interweniować. Anna nie zareagowała. Raisa podniosła głos. – Anno! Nie chcąc pokazywać zadrapań na twarzy, Anna odwróciła głowę i otworzyła drzwi, żeby uspokoić obstawę. Spodziewała się ujrzeć dwóch strażników, a tymczasem z zaskoczeniem stwierdziła, że w korytarzu stoi czterech mężczyzn, jak gdyby rozmnożyli się przez podział niczym bakterie.

Ci dwaj nowi mieli na sobie inne mundury. Byli z KGB. Agenci KGB weszli do mieszkania, ogarniając spojrzeniem scenę, jaką zastali – leżącą na podłodze dziewczynę z zakrwawionymi zębami i ustami, kobietę z krwawiącym ramieniem i staruszkę z podrapaną twarzą. – Raisa Demidowa? Zakrawało to na jakiś ponury żart, lecz Raisa starała się mówić pewnie i spokojnie, chociaż przyciśnięty do ramienia ręcznik z każdą chwilą stawał się coraz bardziej czerwony. – Tak? – Wasza córka pójdzie z nami. Wbili wzrok w Zoję. Plan Raisy spalił na panewce. Zdradziła ją Julia albo dyrektor szkoły. Nie zważając na ranę ani na to, co się przed chwilą wydarzyło, odruchowo stanęła przed Zoją, zasłaniając ją. – Wasza córka rozbiła portret Stalina. – Ta sprawa została już załatwiona. – Musi pójść z nami. – Aresztujecie ją? Widząc, że agenci KGB za wszelką cenę zamierzają wypełnić rozkaz, Raisa zwróciła się do potulnych milicjantów – obstawy, którą przydzielił im Lew. – Oni muszą zaczekać na powrót mojego męża, mam rację? Starszy z dwóch agentów KGB pokręcił głową. – Mamy rozkaz zabrać waszą córkę na przesłuchanie. Wasz mąż nie ma z tym nic wspólnego. – A tym ludziom kazano pilnować, żebyśmy zostały tu wszystkie razem, dopóki nie wróci mój mąż. Jeden z milicjantów nieśmiało zrobił krok w przód. Raisie serce podeszło do gardła. – To są funkcjonariusze KGB... – Mój mąż zaraz będzie. Zostaniemy tu razem aż do jego powrotu... Już on wyjaśni to nieporozumienie. Ona ma czternaście lat. Nie ma pośpiechu, nigdzie nie ucieknie. Możemy zaczekać. Agent KGB zbliżył się do niej i podniósł głos. – Pojedzie z nami, natychmiast. Ta ich niecierpliwość... coś tu nie grało. W ich zachowaniu też było coś nie tak. Całą rozmowę prowadził starszy agent, młodszy stał tylko bez słowa,

skrępowany, strzelając oczami na wszystkich po kolei, jakby się bał, że ktoś go zaatakuje. Obaj wyraźnie źle się czuli w tych mundurach. Jakim cudem trafili tu tak szybko? Opracowanie planu i wystawienie nakazu aresztowania zajęłoby KGB kilka godzin. A co dziwniejsze, dlaczego zjawili się akurat pod tym adresem? Skąd mogli wiedzieć, że Raisa nie wróci do domu? Pod wpływem tych niezgodności Raisa spojrzała na szyję agenta. Nad kołnierzykiem widniało jakieś znamię – czubek tatuażu. Ci ludzie nie byli z KGB. Raisa zerknęła na milicjantów, próbując im przekazać, że są w niebezpieczeństwie. Niestety, na widok przebranych agentów tamci osłupieli, drżeli już na samą wzmiankę o KGB. Usiłując przykuć ich uwagę, pochwyciła spojrzenie jednego z przebierańców. Milicjanci byli ślepi i głusi na jej sygnały, ale nie on. Zanim zdążyła unieść rękę, żeby ostrzec milicjantów, mężczyzna z tatuażem wyciągnął pistolet. Wypalił dwukrotnie, w sam środek czoła obu funkcjonariuszy. I kiedy tamci padali na podłogę, on już celował w Raisę. – Zabieram waszą córkę. Raisa przysunęła się do lufy pistoletu, zasłaniając Zoję, która wciąż kucała na podłodze. – Nie. Lufa pistoletu przesunęła się w stronę Jeleny. – Albo oddasz mi Zoję, albo zabiję Jelenę. Padł strzał. Tylko ostrzegawczy – kula minęła Jelenę i utkwiła w ścianie. Raisa spojrzała w oczy tego człowieka i zrozumiała, że byłby gotów zabić siedmioletnią dziewczynkę równie łatwo, jak zastrzelił tamtych dwóch milicjantów. Musiała dokonać wyboru. Odsunęła się, żeby ci dwaj mogli zabrać starszą z sióstr. Mężczyzna podniósł Zoję z podłogi. – Tylko spróbuj się wyrywać, a przyłożę ci tak, że stracisz przytomność. Zarzucił ją sobie na ramię i skierował się do wyjścia. – Nie ruszać się z mieszkania! – zawołał. Zabrali klucze, zatrzasnęli za sobą drzwi i przekręcili klucz w zamku. Raisa podbiegła do Jeleny i osunęła się obok niej. Dziewczynka klęczała roztrzęsiona, gapiąc się pustym wzrokiem w podłogę. Raisa ujęła ją za głowę, zadarła jej brodę, próbowała jakoś do niej dotrzeć. – Jeleno?

Dziewczynka nie odpowiedziała, sprawiała wrażenie, że jej nie słyszy. – Jeleno? Wciąż ani słowa, siedziała nieobecna duchem, nieświadoma tego, co się dzieje, oklapnięta. Raisa przekazała Jelenę pod opiekę Anny, wstała i szarpnęła za klamkę drzwi wyjściowych. Nie mogła ich otworzyć. Cofnęła się, podeszła do zwłok milicjantów, wzięła pistolet jednego z nich i wetknęła go za pasek spodni na plecach. Potem przebiegła przez salon i otworzyła drzwi wychodzące na mały balkon. Stiepan złapał ją. – Co ty wyprawiasz? – Pilnujcie Jeleny. Wyszła na balkon i zatrzasnęła za sobą drzwi. Znajdowała się na siódmym piętrze, jakieś dwadzieścia metrów nad ziemią. Identyczne balkony rozmieszczone były dokładnie jeden nad drugim niczym stopnie. Mogłaby zejść, opuszczając się po nich. Ale gdyby runęła, niskie zaspy śniegu nie zamortyzowałyby upadku. Zrzuciła buty na gładkiej podeszwie i wdrapała się na barierkę. Nie wzięła jednak pod uwagę pogryzionego ramienia, które wciąż krwawiło. Ręka była osłabiona, uchwyt niepewny. Nie wiedząc, czy utrzyma jej ciężar, przeszła na drugą stronę balustrady. Uchwyciła się lodowatego betonowego występu i zawisła na czubkach palców. Z rany kapała krew. Nawet z całkiem wyciągniętymi rękami nie sięgała palcami stóp poręczy barierki balkonu na szóstym piętrze. Ryzykownie oceniła, że brakuje raptem kilku centymetrów. Nie miała wyboru, musiała zwolnić chwyt. Spadała tylko przez ułamek sekundy. Nagle stopami dotknęła poręczy. Próbując utrzymać równowagę, kiwając się z boku na bok, usłyszała głos Zoi. Obejrzała się przez ramię i w dole zobaczyła dwóch mężczyzn wychodzących z budynku. Jeden z nich niósł dziewczynkę, a drugi celował z pistoletu w Raisę. Balansowała na wąskiej poręczy zupełnie bezbronna. Mężczyzna wystrzelił. Raisa usłyszała brzęk roztrzaskanej szyby i runęła na śnieg.

Tego samego dnia

Nieumyty, wciąż cuchnący ściekami Lew pędził na łeb na szyję. Nieporęczny, wolny samochód nijak nie pasował do awaryjnej sytuacji, ale był to pierwszy pojazd, jaki udało im się zarekwirować po wyjściu z włazu, niemal kilometr na południe od miejsca, gdzie weszli do kanału kanalizacyjnego. Mimo że dłonie miał zdarte do żywego mięsa, nie pozwolił Timurowi prowadzić – włożył rękawice i trzymał kierownicę czubkami palców, chociaż przy każdej zmianie biegów oczy zachodziły mu łzami. Pojechał do mieszkania rodziców, lecz okazało się, że cała okolica jest zamknięta przez milicję. Jelenę, Raisę i jego rodziców zabrano do szpitala. Dziewczynce podano środki uspokajające, żeby doszła do siebie po przeżytym wstrząsie. Raisa była w krytycznym stanie. Zoja znikła. Lew zahamował poślizgiem przed Miejskim Szpitalem Urazowym 31, zostawił samochód na poboczu z otwartymi drzwiami i kluczykiem w stacyjce i wbiegł do środka; Timur był tuż za nim. Wszyscy wybałuszyli oczy wystraszeni ich widokiem i smrodem, jaki roztaczali. Nie przejmując się, że robi z siebie widowisko, Lew żądał wyjaśnień tak długo, aż w końcu zaprowadzono go na chirurgię, gdzie Raisa walczyła o życie. Chirurg, który wyszedł z sali operacyjnej, wytłumaczył mu, że Raisa spadła z dużej wysokości i ma krwotok wewnętrzny. – Ale przeżyje? Lekarz nie był pewien. Lew przeszedł na oddział prywatny, gdzie leczono Jelenę, i zastał rodziców stojących nad jej łóżkiem. Matka miała obandażowaną twarz. Ojcu na pierwszy rzut oka nic nie było. Jelena spała – drobne ciałko zagubione na środku białego szpitalnego łóżka. Gdy dowiedziała się, że Zoja uciekła, wpadła w histerię, więc podano jej łagodny środek uspokajający. Lew ściągnął zakrwawione rękawiczki, ujął dłoń Jeleny i żałośnie przycisnął do twarzy; chciał jej powiedzieć, jak bardzo jest mu przykro. Timur dotknął jego ramienia. – Jest tu Frol Panin. Lew poszedł za nim do gabinetu zarekwirowanego przez Panina i jego uzbrojoną świtę. Drzwi były zamknięte na klucz. Żeby się dostać do środka,

najpierw trzeba było się przedstawić. Wewnątrz znajdowało się dwóch uzbrojonych strażników w mundurach. Panin, schludny jak zawsze, na pozór zachowywał niewzruszony spokój, ale obecność dodatkowej ochrony świadczyła, że się boi. Po spojrzeniu Lwa zorientował się, że ten go rozgryzł. – Wszyscy się boją, Lwie. W każdym razie wszyscy u władzy. – Nie miałeś nic wspólnego z aresztowaniem Lazara. – Sprawa ma szerszy zasięg, nie dotyczy tylko twojego głównego podejrzanego. A jeśli takie postępowanie uruchomi całą lawinę akcji odwetowych? Jeżeli wszyscy pokrzywdzeni zechcą się mścić? Z czymś takim mamy do czynienia po raz pierwszy... z egzekucjami oraz prześladowaniem funkcjonariuszy państwowych służb bezpieczeństwa. Po prostu nie wiemy, czego się można spodziewać. Lew nie odpowiedział. Zdał sobie sprawę, że Panina nie obchodzi los Raisy, Jeleny czy Zoi, że dla niego ta sprawa ma szersze implikacje. Był politykiem z krwi i kości, interesowały go państwa i wojska, granice i regiony, a nie los zwykłych obywateli. Uroczy i dowcipny miał jednak w sobie pewien chłód, który ujawniał się w takich właśnie chwilach, kiedy każdy normalny człowiek zacząłby od słów pociechy. Rozległo się pukanie do drzwi. Strażnicy sięgnęli po broń. – Szukam funkcjonariusza Lwa Demidowa! – zawołał ktoś. – W recepcji zostawiono dla niego list. Panin skinął głową na strażników, którzy z wycelowaną bronią ostrożnie otworzyli drzwi. Jeden wziął list, drugi przeszukał człowieka, który go przyniósł. Nic nie znalazł. Na otrzymanej kopercie Lew ujrzał starannie narysowany atramentem krucyfiks. Rozdarł ją i wyciągnął z niej pojedynczą kartkę. Cerkiew Świętej Zofii Północ Sam

15 marca

Trzydzieści minut po północy. Lew czekał tam, gdzie kiedyś stała cerkiew Świętej Zofii. Kopuły i tabernakulum zniknęły. Na ich miejscu widniał olbrzymi dół, który miał dwadzieścia metrów szerokości, siedemdziesiąt długości i dziesięć głębokości. Jedna ściana się osunęła, tworząc nierówny stok opadający do błotnistej niecki wypełnionej brązowym śniegiem, czarnym lodem i mulistą wodą. Pozostałym ścianom groziło to samo – osuwając się do środka, sprawiały wrażenie, jakby wielkie usta zamykały się nad potwornym czarnym jęzorem. Od 1950 roku nie prowadzono tu żadnych robót; był to plac budowy, na którym nic nie budowano, ogrodzony i zamknięty. Na stalowej siatce otaczającej cały teren wisiały wyblakłe tablice z zakazem wstępu. Po pierwszej nieudanej próbie, w trakcie której zginął jeden z saperów, a kilkoro gapiów doznało obrażeń, ostatecznie cerkiew udało się zburzyć, a to, co z niej zostało, zapakowano na ciężarówki i wywieziono na wysypiska za miastem. Obróconego w gruzy trupa teraz porastały chwasty. Rozpoczęły się prace wstępne nad największym w kraju ośrodkiem sportów wodnych, obejmującym pięćdziesięciometrowy basen oraz trzy banie – jedną dla mężczyzn, jedną dla kobiet i osobną marmurową komnatę dla urzędników państwowych. Zmasowana kampania medialna skutecznie podsyciła entuzjazm w społeczeństwie. Plany ośrodka drukowano w „Prawdzie”, w kinach pokazywano filmy z prawdziwymi ludźmi na tle szkiców ukończonych łaźni. Ale im bardziej nasilała się propaganda, tym wolniej posuwały się prace. Położone nad rzeką grunty były niestabilne, w każdej chwili groziło osunięcie terenu. Wiekowe fundamenty cerkwi zaczęły się chwiać i pękać, a władze pożałowały, że nie zbadały ich staranniej, zanim przystąpiono do robót. Wezwano najtęższe umysły w kraju i po dogłębnym namyśle uznano, że teren nie nadaje się na kompleks, dla którego niezbędne było położenie sieci rur i kanalizacji, sięgającej o wiele głębiej niż fundamenty cerkwi. Zwolniono więc tych ekspertów i zastąpiono bardziej uległymi, ci zaś po kolejnej burzy mózgów oświadczyli, że problem da się rozwiązać. Potrzeba tylko więcej czasu. Na taką właśnie odpowiedź liczyło państwo, które nie zamierzało się przyznać do błędu. Ulokowano więc tych ekspertów w

luksusowych mieszkaniach, gdzie szkicowali plany, palili cygara i przeprowadzali obliczenia, a tymczasem głęboki dół jesienią wypełniał się wodą, zimą śniegiem, a latem dawał schronienie komarom. Z kin wycofano propagandowe filmiki. Co bystrzejsi obywatele zrozumieli, że o całym projekcie należy czym prędzej zapomnieć. Ci mniej rozważni zauważali kąśliwie, że zamiana trzystuletniej cerkwi na rów z wodą to kiepski interes. Latem 1951 roku Lew osobiście aresztował pewnego człowieka za tego typu żarty. Spojrzał na zegarek. Czekał już ponad godzinę. Dygocząc z zimna, wyczerpany, niemal odchodził od zmysłów. Nie wiedział, czy żona przeżyła operację, a odcięty od środków łączności nie miał jak się dowiedzieć. Niewątpliwie decyzja o zostawieniu Raisy i udaniu się na spotkanie z Lazarem była słuszna. W szpitalu nic nie mógł dla niej zrobić. Nieważne więc, jak bardzo Zoja go nienawidziła, nieważne, jak postępowała, nieważne, czy życzyła mu śmierci – wziął za nią odpowiedzialność i obiecał, że wypełni swoje obowiązki bez względu na to, czy go pokocha, czy nie. Szykując się na to spotkanie, wrócił do domu, wziął prysznic, zmył z siebie smród ścieków i zrezygnował z munduru. W szpitalu opatrzono mu dłonie. Nie zgodził się na podanie środków przeciwbólowych, bo bał się, że mogą go otępić. Przebrał się w cywilne ubranie, zdając sobie sprawę, że insygnia władzy mogą jedynie sprowokować pałającego żądzą zemsty popa. Usłyszał jakiś dźwięk i odwrócił się, wypatrując w mroku wroga. Z budynków sąsiadujących z ogrodzonym terenem padało blade światło. Drogie maszyny budowlane – dźwigi, koparki – stały porzucone, wystawione na działanie rdzy, bo nikt nie miał odwagi przyznać się do porażki i przenieść ich gdzieś, gdzie byłby z nich jakiś pożytek. Lew znów usłyszał ten sam odgłos – brzęk metalu trącającego o kamień. Dolatywał znad rzeki, nie z terenu budowy. Ostrożnie podszedł do kamiennej półki, wychylił się niepewnie i spojrzał w dół na wodę. W pobliżu wysunęła się ręka. Ktoś podciągnął się zwinnie, przykucnął na półce, po czym zeskoczył na plac budowy. Obok niego wdrapał się drugi mężczyzna. Wyczołgiwali się z wylotu kanału kanalizacyjnego i wdrapywali na mur niczym kolonia mrówek uciekająca przed niebezpieczeństwem. W młodym chłopaku, który z taką wprawą używał palców rąk i stóp, żeby wgramolić się na ceglany mur, Lew rozpoznał zabójcę patriarchy. Obserwując jego zwinne ruchy, przestał się dziwić, że chłopak przeżył upadek do rwącej wody.

Przeszukali Lwa, sprawdzając, czy ma przy sobie broń. W sumie oprócz chłopaka zjawiło się siedmiu mężczyzn; wszyscy mieli wytatuowane szyje i dłonie. Niektóre części ich stroju były porządnie skrojone, inne wytarte i niedopasowane, jak gdyby wybrali na chybił trafił ubrania z szaf stu różnych ludzi. Ich wygląd nie pozostawiał wątpliwości – byli worami, członkami grupy przestępczej, bractwa utworzonego podczas zsyłki do gułagów. Nawet w swoim zawodzie Lew rzadko stykał się z worami, bo ci uważali się za społeczność całkowicie oderwaną od państwa. Członkowie gangu rozproszyli się, badając okolicę, sprawdzając, czy nic im nie grozi. W końcu chłopak zagwizdał na znak, że teren jest czysty. Na półce ukazały się dwie dłonie. Lazar wdrapał się na mur. Górował nad swoimi worami, jego sylwetka odcinała się na tle świateł padających zza rzeki. Tyle że to nie był Lazar, tylko kobieta – Anisia, żona Lazara. Miała krótko ostrzyżone włosy i ostre rysy. Łagodny wyraz jej twarzy i zaokrąglenia ciała zniknęły. A mimo to wydawała się jeszcze pełniejsza życia, bardziej pociągająca i piękniejsza niż kiedyś, jakby za sprawą emanującej z niej energii. Ubrana była podobnie jak jej ludzie – w luźne spodnie, rozpiętą pod szyją koszulę i krótki, gruby płaszcz. W kaburze u pasa miała pistolet, niczym bandyta. Triumfalnie górując nad resztą, spojrzała na Lwa dumna z tego, że zaskoczyła go swoją obecnością. Lew zdołał wykrztusić tylko jedno słowo: – Anisia? Uśmiechnęła się. Głos miała ochrypły, głęboki – nie był to już melodyjny głos kobiety, która kiedyś śpiewała w chórze cerkwi swojego męża. – Teraz to imię nic dla mnie nie znaczy. Moi ludzie nazywają mnie Frajerką. Zeskoczyła z występu, wyprostowała się obok Lwa i bacznym wzrokiem zlustrowała jego twarz. – Maksym... Użyła pseudonimu, którym kiedyś się posługiwał. – Odpowiedz mi, tylko nie kłam. Jak często o mnie myślałeś? Co dzień? – Szczerze mówiąc, nie. – Myślałeś o mnie co tydzień? – Nie. – Co miesiąc? – Nie wiem... Frajerka odczekała, aż umilknie zażenowany, po czym oznajmiła:

– A ja ci gwarantuję, że twoje ofiary myślą o tobie codziennie, rano i wieczorem. Pamiętają twój zapach i brzmienie twojego głosu... pamiętają cię tak dokładnie, jak dokładnie teraz cię widzę. Podniosła prawą rękę. – Dotknąłeś tej ręki, kiedy proponowałeś mi, żebym odeszła od męża. Czyż nie tak mówiłeś? Miałam pozwolić, żeby zdechł w gułagu, a sama wskoczyć tobie do łóżka? – Byłem młody. – Jasne, byłeś młody. Bardzo młody, a mimo to dano ci władzę nade mną, nad moim mężem. Byłeś zadurzonym chłopcem, niemal nastolatkiem. Uważałeś, że próbując mnie uratować, zachowujesz się przyzwoicie. Dobrze przygotowała się do tej rozmowy, powtarzała tę kwestię tysiące razy – słowa ukształtowane przez siedem lat nienawiści. – Całe szczęście, że tego uniknęłam. Gdybym się dała zastraszyć, gdybym się załamała, skończyłabym jako twoja żona... żona agenta MGB, wspólniczka twoich zbrodni, z którą mógłbyś dzielić poczucie winy. – Masz powody, żeby mnie nienawidzić. – Nawet sobie nie wyobrażasz, jak wiele. – Raisa, Zoja i Jelena nie mają nic wspólnego z moimi błędami. – Chcesz powiedzieć, że są niewinne? Od kiedy obchodzi to takich jak ty? Ilu niewinnych ludzi aresztowałeś? – Zamierzasz wymordować wszystkich, którzy cię skrzywdzili? – Nie zamordowałam Surena. Nie zabiłam twojego przełożonego, Nikołaja. – Jego córki nie żyją. Frajerka pokręciła głową. – Maksymie, ja nie mam serca. Nie potrafię ronić łez. Nikołaj był słaby i próżny. Mogłam się domyślić, że umrze w sposób tak żałosny, jak to tylko możliwe. Ale dla państwa przesłanie to na pewno było silniejsze, niż gdyby się zwyczajnie powiesił. Cerkiew Świętej Zofii została zniszczona, jej miejsce zajęła głęboka czarna dziura. Lew zastanawiał się, czy to samo stało się z Anisią. Jej podstawy moralne legły w gruzach, zastąpiła je mroczna czeluść. – Zakładam, że powiązałeś Surena, tego, który prowadził drukarnię, z Nikołajem, patriarchą i ze sobą? – spytała Frajerka. – Znałeś Nikołaja, był twoim szefem. A patriarcha to ten sam człowiek, który umożliwił ci infiltrację naszego Kościoła.

– Suren pracował dla MGB, ale nie znałem go osobiście. – Kiedy mnie przesłuchiwali, był strażnikiem. Pamiętam, jak stawał na palcach i zaglądał do celi. Pamiętam czubek jego głowy i te ciekawskie oczy, patrzył tak, jakby zakradł się bez biletu do kina. – A właściwie o co ci chodzi? – zapytał Lew. – Kiedy milicjanci stają się przestępcami, przestępcy muszą się stać milicją. Niewinni gnieżdżą się pod ziemią, w szambie tego miasta, a zbrodniarze wylegują się w cieplutkich mieszkankach. Świat stanął na głowie, ja tylko stawiam go z powrotem na nogach. – A co z Zoją? Zabijesz ją, młodą dziewczynę, która nawet mnie nie lubi? – dopytywał się Lew. – Dziewczynę, która zgodziła się ze mną zamieszkać tylko po to, żeby uchronić siostrę przed sierocińcem? – Odwołując się do moich ludzkich uczuć, popełniasz błąd. Anisia nie żyje. Umarła, kiedy państwo odebrało jej dziecko. Lew najwyraźniej nic nie rozumiał. Widząc to, Frajerka dodała: – Maksymie, kiedy mnie aresztowałeś, byłam w ciąży. I z chirurgiczną precyzją zaczęła drążyć świeżo zadaną ranę, rozdzierać ją, patrząc, jak Lew się wykrwawia. – Nigdy się nawet nie pofatygowałeś, żeby sprawdzić, co się stało z Lazarem. Nie zawracałeś sobie głowy tym, co zrobili ze mną. Gdybyś zajrzał do akt, dowiedziałbyś się, że osiem miesięcy po aresztowaniu urodziłam syna. Przez trzy miesiące pozwalali mi go niańczyć, a potem zabrali. Kazali mi o nim zapomnieć. Powiedzieli, że nigdy więcej go nie zobaczę. Kiedy po śmierci Stalina ułaskawiono mnie i wyszłam na wolność przed terminem, zaczęłam szukać syna. Umieścili go w sierocińcu, ale zmienili mu imię i wymazali wszystkie dane świadczące o tym, że jestem jego matką. Podobno to standardowa procedura. Stracić dziecko to jedno, ale wiedzieć, że ono gdzieś żyje, chociaż nie ma pojęcia o twoim istnieniu, to całkiem inna sprawa. – Frajerko, ja nie zamierzam bronić władz. Wykonywałem tylko rozkazy. Myliłem się. Rozkazy były pomyłką. Państwo było w błędzie. Ale ja się zmieniłem. – Wiem, jakie zmiany zaszły w twoim życiu. Nie pracujesz już w KGB, jesteś milicjantem. Zajmujesz się prawdziwymi przestępstwami, nie politycznymi. Zaadoptowaliście dwie piękne dziewczynki. To w ten sposób wyobrażasz sobie odkupienie, tak? A co mnie to obchodzi? Co to ma wspólnego z tym, co jesteś mi winien? Mnie i tym wszystkim mężczyznom i

kobietom, których aresztowałeś? Jak zamierzasz spłacić ten dług? Może wybudujesz skromny kamienny pomnik ku czci tych, którzy zginęli? I zawiesisz na nim mosiężną tabliczkę z naszymi nazwiskami, wypisanymi malutkimi literami, żeby się wszystkie zmieściły? Czy to wystarczy? – Chcesz, żebym zapłacił życiem? – Zastanawiałam się nad tym wiele razy. – Wobec tego zabij mnie, ale pozwól żyć Zoi. I mojej żonie. – Chętnie poświęciłbyś życie, żeby je ocalić. Dzięki temu stałbyś się szlachetny, oczyściłbyś się ze swoich zbrodni. Ty wciąż jeszcze wierzysz, że możesz żyć jak bohater, co? Rozbieraj się. Lew milczał, miał wrażenie, że się przesłyszał. Frajerka powtórzyła rozkaz: – Maksymie, rozbieraj się. Lew ściągnął kapelusz, rękawiczki, płaszcz i rzucił je na ziemię. Rozpiął koszulę i drżąc z zimna, położył ją na stercie ciuchów przed sobą. Frajerka uniosła rękę. – Wystarczy. Stał ze zwieszonymi po bokach rękami, dygocząc. – Uważasz, że jest mroźna noc, Maksymie? To nic w porównaniu z zimą na Kołymie, w tym zamarzniętym zakątku naszego kraju, gdzie zesłałeś mojego męża. Ku jego zaskoczeniu Frajerka także zaczęła się rozbierać. Zdjęła płaszcz, koszulę i stanęła z nagim torsem. Jej skórę pokrywały tatuaże – jeden pod prawą piersią, jeden na brzuchu, miała też wytatuowane ramiona, dłonie, palce. Zbliżyła się do Lwa. – Chcesz wiedzieć, co działo się ze mną przez ostatnie kilka lat? Chcesz wiedzieć, jak to się stało, że kobieta, żona popa, została szefową gangu worów? Odpowiedzi są wypisane na moim ciele. Ujęła pierś i zadarła w górę, żeby mógł sobie lepiej obejrzeć tatuaż. Przedstawiał lwa. – Ten tatuaż oznacza, że zemszczę się na wszystkich, którzy mnie skrzywdzili, od prawników po sędziów, od klawiszy w więzieniu po milicjantów. Na środku między jej piersiami widniał strzelisty krucyfiks. – On nie ma nic wspólnego z moim mężem, Maksymie... to oznaka mojej władzy jako szefowej worów w zakonie. Ale znaczenie tego tutaj chyba zrozumiesz.

Dotknęła tatuażu na brzuchu. Przedstawiał kobietę w zaawansowanej ciąży, a konkretnie przekrój pionowy pokazujący wnętrze nabrzmiałego brzucha. Tyle że zamiast płodu widniał zwój drutu kolczastego przypominający długą, poszarpaną pępowinę. – Maksymie, ty masz skórę czystą jak dziecko. Ja i moi ludzie uważamy, że to nieuczciwe. Gdzie twoje zbrodnie? Gdzie są te rzeczy, które masz na sumieniu? Nie widzę po nich ani śladu. Twoje ciało jest bez skazy. Nie widzę wypisanych na tobie twoich przestępstw. Zbliżyła się jeszcze o krok, tak że ich ciała niemal się zetknęły. – Ja mam prawo cię dotykać, Maksymie. Ale jeśli ty spróbujesz dotknąć mnie, zginiesz. Moja skóra jest tym samym co moja władza. Dotykając jej, zbezcześciłbyś mnie, znieważył. Przycisnęła się do niego. – Po siedmiu latach przyszła kolej na mnie – wyszeptała. – Teraz ja ci coś zaproponuję. Lazar wciąż jest na Kołymie, pracuje w kopalni złota. Nie chcą go uwolnić. Bo jest popem. Teraz, kiedy nie toczą się żadne wojny, duchowni nie są już potrzebni państwu do propagandy, więc znów stali się obiektem nienawiści. Lazarowi zapowiedziano, że będzie musiał odsiedzieć cały wyrok... dwadzieścia pięć lat. Chcę, żebyś go uwolnił. Chcę, żebyś naprawił to zło. – Ja nie mam takiej władzy. – Ale jesteś ustosunkowany. – Zamordowałaś patriarchę. Oskarżają cię o zabójstwo dwóch agentów, Nikołaja i Moskwina. Z tobą nikt się nie będzie układał. Nigdy nie wypuszczą Lazara. – Więc musisz znaleźć inny sposób, żeby go wydostać. – Frajerko, proszę cię... Gdybyś poprosiła mnie o to tydzień temu, może udałoby mi się coś zdziałać. Ale po tym, co zrobiłaś, to niemożliwe. Wysłuchaj mnie. Dla Zoi zrobiłbym wszystko, wszystko, co w mojej mocy. Ale nie zdołam uwolnić Lazara. Nachyliła się i szepnęła: – Pamiętaj, ja mogę cię dotykać, ale tobie nie wolno mnie dotknąć. A kiedy już go ostrzegła, pocałowała go w policzek. W pierwszej chwili czule, ale nagle przygryzła jego skórę, zacisnęła szczęki, zatopiła zęby, wzmagając uścisk... Trysnęła krew. Ból był tak dotkliwy, że Lew chciał ją odepchnąć, lecz gdyby jej dotknął, tamci by go zabili. Nie mógł nic zrobić, musiał znieść ten ból. W końcu Frajerka otworzyła usta i cofnęła się,

podziwiając ślad po ugryzieniu. – Maksymie, właśnie zrobiłam ci twój pierwszy tatuaż. I brocząc krwią z ust, zapowiedziała: – Uwolnij mojego męża, inaczej zabiję twoją córkę.

Trzy tygodnie później

Zachodni Pacyfik Radzieckie wody terytorialne Morze Ochockie Statek więzienie „Stary Bolszewik”

7 kwietnia 1956 Na pokładzie statku oficer Gienrich Duwakin zębami ściągnął zgrzebne rękawice z jednym palcem. Dłonie miał skostniałe z zimna, z trudem poruszał palcami. Zaczął w nie dmuchać i zacierać ręce, żeby przywrócić krążenie. Chłostana wiatrem twarz była pozbawiona czucia, bezkrwiste wargi przybrały siną barwę. Wystające z nozdrzy włoski zamarzły i kiedy dmuchnął przez nos, złamały się jak kruche miniaturowe sople. Znosił te niedogodności, bo jego czapa zapewniała cudowne ciepło – obszyta futrem renifera została uszyta z precyzją kogoś, kto rozumiał, że od jakości jego pracy może zależeć czyjeś życie. Trzy długie klapki zakrywały mu uszy i kark. W ciasno związanych pod brodą nausznikach wyglądał jak dziecko opatulone na mrozie, a efekt ten potęgowały jego delikatne, chłopięce rysy. Gładka cera nie uległa smaganiu słonego wiatru, pulchne policzki okazały się odporne na kiepską dietę i brak snu. Gienrich miał dwadzieścia siedem lat, ale wydawał się dużo młodszy – ta fizyczna niedojrzałość działała na jego niekorzyść. Zamiast onieśmielać groźnym wyglądem, był marzycielem – wcale nie pasował na strażnika na tak osławionym statku więzieniu jak „Stary Bolszewik”. „Stary Bolszewik”, wielkości sporej barki, był wołem roboczym. W latach trzydziestych radziecka tajna policja zakupiła ten wysłużony na morzu holenderski parowiec, przerobiła na własne potrzeby i przemianowała. Jednostka pierwotnie przeznaczona do transportu towarów importowanych z kolonii – kości słoniowej, przypraw, owoców egzotycznych – teraz przewoziła ludzi zesłanych do najcięższych obozów pracy przymusowej Gułagu. Na dziobie sterczała centralna czteropiętrowa wieża, w której mieściły się kajuty strażników i załogi. Jej szczyt zajmował mostek, skąd kapitan i załoga sterowali statkiem – trzymająca się we własnym gronie grupa, która nie zadawała się ze strażnikami, przymykała oko na to, co dzieje

się na pokładzie, i udawała, że nie ma z tym wszystkim nic wspólnego. Kapitan otworzył drzwi i zszedł z mostka, obserwując szmat morza, który zostawili za sobą. Machnął ręką na stojącego poniżej Gienricha, skinął głową i oznajmił: – Czysto. Minęli Cieśninę La Pérouse’a, jedyny punkt na trasie, gdzie zbliżali się do wysp japońskich, ryzykując międzynarodowy kontakt. Dopilnowano, żeby jednostka wyglądała jak zwyczajny cywilny statek handlowy. Ciężki karabin maszynowy na pokładzie środkowym zdemontowano, mundury schowano pod długimi płaszczami. Gienrich nie pojmował, dlaczego właściwie zadawali sobie tyle trudu, żeby ukryć prawdziwy charakter statku przed spojrzeniami japońskich rybaków. Gdy nie miał akurat nic do roboty, zastanawiał się, czy w Japonii są podobne statki więzienia, na których służą ludzie tacy jak on. Na powrót złożył ckm. Skierował lufę na luk ze wzmocnionej stali. Pod nim w ciemności pięciuset mężczyzn leżało na kojach jak zapałki w pudełku – pierwszy w tym roku transport skazańców z obozu przejściowego Buchta Nachodka na południowym wybrzeżu Pacyfiku do Kołymy na północy. Mimo że oba porty leżały na tym samym wybrzeżu, dzieliła je znaczna odległość. Na Kołymę nie można było się dostać drogą lądową, pozostawał jedynie samolot albo statek. Leżący na północy port Magadan pełnił funkcję bramy wjazdowej do sieci obozów pracy, które rozprzestrzeniały się jak grzybnia po bezdrożach, górach, lasach i kopalniach Kołymy. Pięciuset więźniów... Gienrich nigdy nie nadzorował tak małego transportu. Za rządów Stalina o tej porze roku statek przewoziłby ich cztery razy tyle, żeby rozładować zator w obozach przejściowych, który narastał zimą, bo pociągi całymi wagonami nieustannie zwoziły zeków (więźniów), podczas gdy statki stały unieruchomione w portach. Na Morze Ochockie dawało się wypłynąć tylko wtedy, gdy stopniała kra. W październiku znów zamarzało. Źle wyliczony rejs groził utknięciem w lodzie. Gienrich słyszał o statkach, które zaryzykowały rejs za późno przed zimą albo za wcześnie na wiosnę. Nie mogąc zawrócić ani dobić do portu docelowego, strażnicy salwowali się ucieczką. Tułali się po lodzie, ciągnąc za sobą sanie pełne konserw i chleba, a tymczasem porzuceni w ładowniach więźniowie umierali z głodu bądź zamarzali. Dzisiaj żaden z więźniów nie umrze z głodu ani nie zamarznie, nie zostaną rozstrzelani w trybie doraźnym, a ich zwłoki nie wylądują za burtą.

Gienrich nie czytał tajnego referatu Chruszczowa, w którym potępiał on Stalina i rozrost łagrów. Za bardzo się bał. Chodziły słuchy, że w zamierzeniu miał on wypłoszyć kontrrewolucjonistów z kryjówki – był to wybieg mający osłabić czujność ludzi i skłonić ich do krytykanctwa, żeby można ich było aresztować. Do Gienricha teoria ta nie przemawiała, zmiany wydawały się nazbyt prawdziwe. Długoletnią praktykę stosowania przemocy i niereagowania na zło bez ponoszenia jakiejkolwiek odpowiedzialności zastąpiło skonfundowane współczucie. W obozach przejściowych na gwałt zmieniano wyroki. Ni stąd, ni zowąd tysiące zesłańców na Kołymę odzyskiwały wolność i wracały do cywilizacji równie błyskawicznie, jak z niej zniknęły. Ci wolni mężczyźni – większość kobiet zwolniono na mocy amnestii z roku 1952 – siadali na brzegu i gapili się w morze; każdy ściskał półkilogramowy kawał ciemnego żytniego chleba – rację, która miała im wystarczyć na powrót do domu. Większość z nich czekały tysiące kilometrów do przebycia. Nie mając żadnego dobytku ani pieniędzy, jedynie swoje łachmany i ten kawał chleba na drogę, gapili się w morze, bo nie potrafili pojąć, że mogą spokojnie odejść i nikt ich nie zastrzeli. Gienrich przeganiał ich znad brzegu jak uprzykrzone ptactwo i namawiał do powrotu do domu, tyle że nie potrafił im doradzić, jak mają to zrobić. Jego zwierzchnicy tygodniami zamartwiali się, że postawią ich przed trybunałem. Próbując pokazać, jak dalece się zmienili, na potęgę anulowali wyroki i zmieniali przepisy; wysyłali gorączkowe sygnały do Moskwy, że nadążają za nową modą na sprawiedliwość. Gienrich się nie wychylał, robił, co mu kazano, nigdy nie kwestionując rozkazów ani nie zdradzając, co myśli. Jeśli kazano mu traktować więźniów brutalnie, był brutalny. Jeśli kazano mu odnosić się do nich łagodnie, był łagodny. Tak się składa, że dzięki dziecięcej buzi to drugie zawsze wychodziło mu lepiej. Po latach przewożenia tysięcy więźniów politycznych skazanych z paragrafu 58, mężczyzn i kobiet, którzy powiedzieli coś nie tak, znaleźli się w niewłaściwym miejscu bądź utrzymywali nieodpowiednie znajomości, „Stary Bolszewik” dostał nowe zadanie – przewóz jedynie wybrańców, najbardziej brutalnych i niebezpiecznych przestępców, ludzi, co do których nikt nie miał wątpliwości, że zasłużyli sobie na dożywocie.

***

W nieprzeniknionych ciemnościach trzewi „Starego Bolszewika”, pośród cuchnących ciał pięciuset morderców, gwałcicieli i złodziei, Lew leżał na plecach na wąskiej, rozchwierutanej górnej koi, przyciskając ramię do kadłuba. Po drugiej stronie rozciągał się bezkres morza, ściana lodowatej wody, od której dzieliła go stalowa grodź, nie grubsza niż jego kciuk.

Tego samego dnia

Zatęchłe, obrzydliwe powietrze podgrzewał dygoczący silnik parowy umieszczony w sąsiednim przedziale. Skazańcy nie mieli do niego dostępu, ale ciepło przenikało przez drewnianą ściankę działową – prymitywny dodatek do pierwotnego wystroju statku. Na początku rejsu, kiedy w ładowni panował niesamowity ziąb, więźniowie bili się o koje najbliżej silnika. Kilka dni później, gdy temperatura wzrosła, ci sami ludzie walczyli o miejsca położone nieco dalej. Usytuowaną pod pokładem ładownię podzielono siatką wąskich prostopadłych przejść między wysokimi rzędami drewnianych koi, zamieniając ją w coś na kształt ula zasiedlonego przez więźniów. Lew wywalczył sobie i obronił górną koję, tak pożądaną ze względu na oddalenie od chorych i gówien przelewających się po podłodze. Im kto był słabszy, tym niższe miejsce zajmował – zupełnie jakby przesiano ich przez sito zgodnie z zasadami teorii doboru naturalnego Darwina. W lampach, które w ostatnim tygodniu sączyły przez sadzę nikłe światełko – jak gwiazdy oglądane przez miejski smog – skończyła się nafta i zapadła ciemność tak absolutna, że Lew nie widział swoich dłoni, nawet kiedy się drapał po twarzy. Dzisiaj mijał ich siódmy dzień na morzu. W miarę możności liczył dni i korzystał ze wszystkich rzadkich przepustek do toalety, żeby zachować poczucie czasu. Na pokładzie pod lufą wycelowanego w nich cekaemu więźniowie tłoczyli się w kolejce, żeby załatwić się do dziury – ucha kotwicznego prowadzącego wprost do oceanu. Kiedy kucali i szurali nogami, próbując utrzymać równowagę na wzburzonym morzu, smagani niesionym przez wiatr kłującym lodem, wyglądało to na jakąś koszmarną pantomimę. Niektórzy nie wytrzymywali czekania, jelita odmawiały im posłuszeństwa, więc robili pod siebie, a potem leżeli we własnych odchodach, czekając, aż zaschną, i dopiero wtedy znów zaczynali się ruszać. Psychologiczne znaczenie utrzymywania czystości nie ulegało wątpliwości. Po siedmiu dniach w tej ładowni można było postradać zmysły. Lew pocieszał się, że to tylko stan przejściowy. Najbardziej martwił się o to, żeby nie stracić formy fizycznej i psychicznej. Wielu więźniów miesiącami przewożonych z miejsca na miejsce traciło siły. Bezczynność i kiepskie jedzenie osłabiały ich mięśnie, a perspektywa dziesięciu lat harówki w kopalni rozmiękczała umysły.

Ćwiczył więc regularnie, dbając o tężyznę fizyczną, i myślał przede wszystkim o czekającym go zadaniu. Po spotkaniu z Frajerką na rozkopanym terenie, gdzie kiedyś stała cerkiew Świętej Zofii, Lew wrócił do szpitala. Tam dowiedział się, że operacja Raisy przebiegła pomyślnie, a lekarze są przekonani, że w pełni wróci do zdrowia. Po przebudzeniu przede wszystkim zapytała, co z Zoją i Jeleną. Widząc ją w takim stanie, bladą i wycieńczoną, zapewnił, że zajmuje się wyłącznie uprowadzeniem córki. Wyjaśnił jej, czego żąda Frajerka, co Raisa skwitowała zwięźle: – Zrób, co trzeba.

***

Frajerka stanęła na czele przestępczego gangu. Lew zorientował się, że nie była torpedą, szeregowym żołnierzem, tylko awtoritietem – przywódcą. Członkowie gangów, wory, z zasady gardzili kobietami. Pisali piosenki o swojej miłości do matek, zabijali się nawzajem, jeśli któryś z nich obraził czyjąś matkę, ale żyli w przeświadczeniu, że żadna kobieta nie jest im równa. A jednak jakimś cudem żona popa, kobieta, która cały czas żyła w cieniu męża i pomagała mu w karierze, przeniknęła do worowskogo mira. Jeszcze bardziej zdumiewał fakt, że wspięła się na sam szczyt. Frajerkę dopuszczono do ich rytuałów – miała wytatuowane ciało, wyrzekła się prawdziwego imienia i przybrała klikuchę, ksywkę worów. Chroniona przez otoczony ścisłą tajemnicą worowskoj mir, prawdopodobnie zdobywała fundusze na działalność od kieszonkowców i handlarzy na czarnym rynku. Jeżeli od początku za cel postawiła sobie zemstę, to doskonale wybrała sojuszników. Gangi worów stanowiły jedyną organizację, nad którą państwo nie miało żadnej kontroli. Przeniknięcie do ich szeregów nie wchodziło w rachubę, wymagałoby zbyt wiele czasu. Funkcjonariusz całymi latami musiałby żyć jako tajniak, mordować i gwałcić, żeby się uwiarygodnić. I wcale nie chodziło o to, że władze nie mogły znaleźć odpowiedniego kandydata, po prostu państwo nie przywiązywało wagi do worów. Gangi kierowały się własnym, zamkniętym kodeksem opartym na lojalności i systemie nagród. Nigdy też w najmniejszym stopniu nie interesowały się polityką, aż do teraz, do nastania rządów Frajerki.

Gdyby wysunęła żądanie, żeby uwolnić jej męża, zanim zaczęła mordować, prawdopodobnie dałoby się to załatwić. Po referacie Chruszczowa system penitencjarny przeżył potężny wstrząs. Lew mógł wystąpić o ułaskawienie w trybie specjalnym, oddalenie zarzutów albo zwolnienie przedterminowe. Sprawę komplikowała wznowiona przez Chruszczowa kampania antyreligijna. Tak czy owak, po morderstwach szansa na wynegocjowanie uwolnienia Lazara przepadła. Nie można już było ubić interesu. Frajerkę jako terrorystkę należało wytropić i zabić bez względu na to, czy wzięła Zoję jako zakładniczkę, czy nie. Jej gang uznano za komórkę kontrrewolucyjną. Co gorsza, ona nawet nie próbowała opanować swej żądzy krwi. W ciągu kilku dni bezpośrednio po porwaniu Zoi ludzie Frajerki zamordowali kilkoro urzędników – mężczyzn i kobiet, którzy za Stalina pracowali w służbach. Niektórych torturowano tak, jak kiedyś oni torturowali innych. Wśród ludzi w najwyższych kręgach władzy, którzy stanęli w obliczu swoich zbrodni, zapanował strach. Domagali się egzekucji wszystkich członków gangu Frajerki oraz każdego, kto w jakikolwiek sposób im pomagał. Na szczęście szef Lwa, Frol Panin, był ambitny. Mimo że KGB i milicja zorganizowały największe polowanie na ludzi, jakie widziała Moskwa, nie trafiono na ślad Frajerki ani jej gangu. Gromkie wołanie o schwytanie bandytów trafiło w próżnię. Prasa nie podawała na ten temat żadnych informacji – po najbardziej wstrząsających egzekucjach wolała uroczyście trąbić o wskaźnikach rozwoju przemysłu, jak gdyby dane statystyczne mogły powstrzymać to, o czym mówiła ulica. Wyżsi urzędnicy nakazywali swoim rodzinom wynieść się z miasta. Masowo składano podania o urlop. Takiej sytuacji nie można było dłużej tolerować. Pragnąc okryć się chwałą człowieka, który pojmał Frajerkę – słynną bohaterską zabójczynię potworów – Panin postanowił użyć jako przynęty Lazara. A skoro nie dało się załatwić zwolnienia go normalnymi kanałami bez przyznania, że państwo zostało postawione pod ścianą, nie pozostawało nic innego, jak odbić go siłą. Dał więc do zrozumienia, że jego projekt ma poparcie samej góry, i zaczął go wcielać w czyn za cichą zgodą przełożonych. Lazara zesłano na Kołymę do Gułagu 57. Ucieczka stamtąd uchodziła za niemożliwą. Nikomu się to nie udało. W wielu łagrach jedyne zabezpieczenie stanowiło ich położenie – nie sposób było przeżyć poza terenem obozu. Pokonanie pieszo tak wielkiej, dzikiej przestrzeni nie wchodziło w rachubę. Gdyby Lazar gdzieś przepadł, uznano by go za zmarłego. Przy pomocy

Panina sfabrykowanie stosownych papierów i przeniknięcie do łagru w charakterze więźnia nie nastręczało Lwu żadnych trudności. Ale wydostanie się stamtąd to już całkiem inna sprawa. Kadłub zawibrował. Dziób statku przechylił się na bok. Lew poderwał się i usiadł. Uderzyli w lód.

Tego samego dnia

Gienrich popędził na dziób, zerkając za burtę. Obok przepływała powoli góra lodowa; wystający ponad wodę wierzchołek był nie większy od samochodu, ale największa część znajdowała się pod powierzchnią – olbrzymi granatowy cień. Wyglądało na to, że kadłub jest nienaruszony. Więźniowie w ładowni pod pokładem nie podnieśli wrzasku. Nie zauważył żadnego przecieku. Czując, jak spod obszytej futrem renifera czapy spływa mu pot, dał znak kapitanowi, że niebezpieczeństwo minęło. Podczas pierwszych rejsów w roku zdarzało się, że dziób statku trącał resztki gór lodowych, a wówczas wysłużony kadłub wydawał złowróżbne dźwięki. Dawniej takie zderzenia przerażały Gienricha. „Stary Bolszewik” był rachityczny, nie nadawał się ani na sprzedaż, ani do przewozu towarów, jedynie do transportu więźniów. Z trudem brnął przez gładką wodę, więc jakże miałby zepchnąć z drogi górę lodową? W teorii ten napędzany węglem parowiec miał rozwijać jedenaście węzłów, ale nigdy nie osiągał więcej niż osiem, a i przy tym sapał jak kulawy muł. Z każdym rokiem dym buchający z umieszczonego na rufie komina stawał się coraz ciemniejszy i gęstszy, statek poruszał się coraz wolniej, za to trzeszczał coraz głośniej. A jednak, mimo że stan jednostki ciągle się pogarszał, Gienrich stopniowo wyzbył się lęku przed morzem. Sypiał już podczas sztormów i nie zwracał jedzenia nawet wtedy, gdy talerze i sztućce latały po całym stole. Nie dlatego, że nagle stał się odważny. Teraz żył w dużo większym strachu – bał się innych strażników. Podczas swojego pierwszego rejsu popełnił błąd, którego nigdy nie zdołał naprawić i którego koledzy po fachu nigdy mu nie wybaczyli. Za czasów Stalina strażnicy często wchodzili w układy z zawodowymi przestępcami. Załatwiali im jedną czy dwie więźniarki, które przemycali do ładowni dla mężczyzn. Bywało, że nakłaniali kobiety do współpracy, zwodząc je obietnicą czegoś do jedzenia. Albo faszerowali je narkotykami. A czasami wywlekali, a one szamotały się, wrzeszczały i wyły. Zależało to od upodobań przestępców, których walka często podniecała nie mniej niż sam seks. Zapłatą za te usługi były informacje na temat politycznych – więźniów skazanych za zbrodnie przeciwko państwu. Relacje o tym, co kto mówił, podsłuchane rozmowy, informacje, które po przybiciu do lądu strażnicy

mogli przerobić na cenne pisemne donosy. W ramach małej premii strażnicy jako ostatni zabawiali się z nieprzytomnymi kobietami, finalizując zwyczaj tak stary jak Gułag. Gienrich uprzejmie odmówił i nie skorzystał. Nie groził, że na nich doniesie, nie okazywał dezaprobaty. Uśmiechnął się tylko i powiedział:

To nie dla mnie.

Pożałował tych słów bardziej niż wszelkich innych rzeczy, które miał na sumieniu. Od tej pory go bojkotowali. Sądził, że potrwa to z tydzień, a trwało już siedem lat. Czasami, uwięziony na pokładzie i otoczony przez ocean, z samotności odchodził od zmysłów. Nie zawsze wszyscy strażnicy brali udział w gwałtach, ale prędzej czy później każdy z nich to robił. Jemu jednak nigdy nie dano szansy naprawienia błędu. Raz wypowiedziana obelga pozostała niesprostowana, bo nie wyraził swojego stanu ducha, na przykład: „Dzisiaj nie mam ochoty”, tylko instynktownie zarzucił im: „Tak nie wolno”. Czasami, spacerując nocą po pokładzie i marząc, żeby miał się do kogo odezwać, odwracał się i widział innych strażników, którzy zbierali się z dala od niego. W ciemności dostrzegał tylko tlące się papierosy, czerwone czubki szlugów wycelowane w niego niczym pałające nienawiścią oczy. Przestał się martwić, że ocean może połknąć statek albo że lód rozerwie kadłub. Bał się tylko tego, że pewnej nocy zaśnie i obudzi się przytrzymywany za ręce i nogi przez innych strażników, którzy wywloką go tak, jak wywlekali tamte kobiety, szamoczące się i wrzeszczące, wyrzucą go za burtę i wpadnie do czarnego, lodowatego oceanu, gdzie jeszcze przez minutę czy dwie będzie się taplał bezradnie, patrząc, jak światła statku maleją w oddali. Po raz pierwszy od siedmiu lat ten lęk już go nie nachodził. Na statku wymieniono całą ekipę strażników. Być może miało to coś wspólnego z falą reform w obozach. Nie wiedział tego, ale to nieważne. Grunt, że ich wyrzucili – wszystkich oprócz niego. Jego zostawili, nie podzielił ich sromotnego losu. Po raz pierwszy pominięcie go sprawiło mu radość. Znalazł się w nowej grupie strażników – żaden z nich nie czuł do niego nienawiści, żaden z nich nic o nim nie wiedział. Znów był obcy. Wspaniale się czuł z tą anonimowością, zupełnie jakby cudem wyleczono go ze śmiertelnej choroby.

Skoro nadarzyła się okazja, żeby zacząć wszystko od nowa, zamierzał zrobić, co w jego mocy, byleby przyjęto go do paczki. Odwrócił się i zobaczył jednego z nowych strażników – palił przy drugiej burcie i gapił się na mroczny horyzont; niewątpliwie to odgłos zderzenia wywabił go na zewnątrz. Ten wysoki, barczysty mężczyzna pod czterdziestkę miał w sobie coś z przywódcy. Nazywał się Jakow Messing i podczas całego rejsu prawie się nie odzywał. Nie podawał o sobie żadnych informacji i Gienrich nadal nie wiedział, czy Jakow zostaje na pokładzie statku, czy może przenosi się do innego obozu. Twardy dla więźniów, powściągliwy w kontaktach ze strażnikami, wyśmienicie grał w karty i był niezwykle silny, dlatego gdyby miała się utworzyć nowa paczka, tak jak ostatnio, niewątpliwie jej przywódcą zostałby Jakow. Gienrich przeszedł na drugą burtę, powitał Jakowa skinieniem głowy i wskazał jego paczkę tanich papierosów. – Można? Jakow podał mu paczkę i zapalniczkę. Gienrich nerwowo wyjął papierosa, zapalił i zaciągnął się głęboko. Dym podrażnił mu gardło. Rzadko palił, ale za wszelką cenę próbował udawać, że sprawia mu to frajdę, że mają wspólną przyjemność. Koniecznie musiał zrobić dobre wrażenie. Tyle że nie miał nic do powiedzenia. Jakow niemal skończył już papierosa. Wkrótce wróci do środka. Druga taka okazja – znaleźć się z nim sam na sam – może się nie trafić, więc czas się odezwać. – Spokojny był ten rejs. Jakow nie odpowiedział. Gienrich strzepnął popiół do morza i mówił dalej: – To twój pierwszy raz? Znaczy się, na morzu? Wiem, że na tym statku płyniesz po raz pierwszy, ale tak sobie myślałem, że może... może pływałeś na innych. Takich jak ten. Jakow odpowiedział pytaniem na pytanie: – A ty jak długo jesteś na pokładzie? Gienrich uśmiechnął się zadowolony, że wydusił odpowiedź. – Siedem lat. Ale nastąpiły zmiany. Nie wiem, czy na lepsze. Te rejsy kiedyś były... – No, jakie? – Wiesz... różnie się działo... Dobre czasy. Rozumiesz, co mam na myśli? Gienrich uśmiechnął się, żeby podkreślić zawoalowany podtekst seksualny.

– Nie. Co masz na myśli? Gienrich zmuszony był mu to wyjaśnić. Zniżył głos do szeptu, próbując wciągnąć Jakowa w swój spisek. – Normalnie drugiego albo trzeciego dnia strażnicy... – Strażnicy? Sam jesteś strażnikiem. Nierozważne przejęzyczenie – zasugerował, że nie należał do grupy, a teraz pytano go, czy rzeczywiście tak było. Wyjaśnił więc: – Mówiłem o sobie, o nas. My. Na ostatnim słowie położył nacisk, ale i tak na wszelki wypadek powtórzył to „my”. – Myśmy gadali z przestępcami, żeby sprawdzić, czy mają nam coś do zaproponowania, listę nazwisk, listę politycznych, kogoś, kto wyrwał się z czymś głupim. I pytaliśmy, co chcą w zamian za te informacje: alkohol, tytoń... kobiety. – Kobiety? – Słyszałeś o zabawie w „pociąg”? – Przypomnij mi. – To mężczyźni, którzy stoją w kolejce do więźniarek. Ja zawsze robiłem za ostatni wagon, że tak się wyrażę. No wiesz, za ogon pociągu z mężczyzn, którzy obrabiali je po kolei. Wybuchnął śmiechem. – Zawsze powtarzam, że lepiej późno niż wcale. Urwał, spojrzał na morze i podparł się pod boki. Nie mógł się doczekać, kiedy sprawdzi reakcję Jakowa. – Lepiej późno niż wcale – powtórzył nerwowo. Mrużąc oczy w wieczornym mroku, Timur Nesterow przyglądał się twarzy młodego człowieka, który przechwalał się swoim udziałem w gwałtach. Facet chciał, żeby poklepać go po plecach, pogratulować mu i potwierdzić, że to były dobre czasy. Żeby nie spalić swojej przykrywki jako strażnika Jakowa Messinga, Timur musiał być niewidzialny, od tego wszystko zależało. Nie mógł się wychylać. Nie miał prawa wywołać awantury. Nie wysłano go tu po to, żeby osądzał tego człowieka czy mścił się za los tamtych kobiet. Wyobraźnia podsuwała mu jednak wizję jego żony jako więźniarki na tym statku. Kiedyś omal jej nie aresztowano. Była piękna, więc z pewnością skończyłaby jako obiekt chuci tego młodzieńca. Timur cisnął niedopałek do morza i ruszył do wieży. Był już przy drzwiach, kiedy strażnik zawołał za nim:

– Dzięki za fajkę! Timur zatrzymał się, zaskoczony tą mieszanką dobrych manier i nonszalanckiego okrucieństwa. W jego oczach Gienrich był bardziej dzieckiem niż mężczyzną. I właśnie tak jak dziecko chcące się popisać przed dorosłym, młody oficer wskazał na niebo. – Idzie sztorm. Zapadała noc. W oddali błyskawice wydobywały z ciemności zarysy czarnych chmur, które przypominały knykcie zaciśniętych pięści.

Tego samego dnia

Leżąc na plecach w ciemności, Lew wsłuchiwał się w bębnienie rzęsistego deszczu o pokład. Statek kołysał się na boki, stawał dęba, chwiał się jak pijany. W myślach śledził drogę statku, zastanawiając się, czy zdoła przetrzymać sztorm. Krótki jak gigantyczny stalowy kciuk „Stary Bolszewik” był szeroki, powolny i stabilny. Pomijając komin, nad pokład wystawała tylko wieża, w której mieściły się kajuty strażników i załogi. Lew czerpał pociechę z faktu, że jednostka jest aż tak stara – z pewnością przeżyła już niejeden sztorm. Jego koją wstrząsnęła boczna fala, która przewaliła się nad burtą – chlupot pozwalał wyobrazić sobie, jak to wyglądało – i pokład na chwilę zrównał się z powierzchnią morza. Lew usiadł. Sztorm przybierał na sile. Lew musiał się przytrzymać boków koi, gdy statek zanurkował gwałtownie. Rozległy się krzyki więźniów, którzy pospadali z pryczy – krzyki odbijające się echem w ciemności. Miejsce na samej górze działało teraz na niekorzyść – drewniana konstrukcja była niestabilna, nieprzymocowana do kadłuba na stałe. Koje mogły się przewrócić, zrzucając ludzi na podłogę. Lew już miał zejść, gdy naraz czyjaś ręka złapała go za twarz. W całym tym zgiełku, wśród wycia wichru i grzmotu fal, nie słyszał, że ktoś się do niego zbliża. Poczuł cuchnący próchnicą oddech nieznajomego i doleciał go szorstki głos: – Coś ty za jeden? Kategoryczny ton niewątpliwie wskazywał na przywódcę gangu. Lew nie łudził się, że tamten jest sam – jego ludzie z pewnością byli w pobliżu, na innych kojach, po bokach, poniżej. Walka nie wchodziła w rachubę, nie widział człowieka, z którym miałby się bić. – Nazywam się... – Nie obchodzi mnie, jak się nazywasz – przerwał mu tamten. – Chcę wiedzieć, kim jesteś. Dlaczego znalazłeś się tutaj, między nami? Nie jesteś worem. Nie należysz do takich jak ja. Możeś ty polityczny? Ale widziałem, że robisz przysiady, widziałem, jak ćwiczysz, więc wiem, że nie jesteś polityczny. Tacy kryją się po kątach i płaczą, że nigdy już nie zobaczą swoich rodzin. Ty jesteś inny. A kiedy nie wiem, co kryje się w sercu

człowieka, zaczynam się denerwować. Mam gdzieś, czy chodzi o morderstwa albo kradzieże. Nie przeszkadza mi nawet, jeśli ma w głowie hymny, modlitwy i dobroć. Po prostu lubię wiedzieć. Więc pytam jeszcze raz: kim ty jesteś? Nieznajomy zupełnie nie przejmował się tym, że sztorm rzucał już statkiem jak zabawką. Cała piętrowa koja się chwiała, tylko ciężar leżących na niej ludzi utrzymywał ją w pionie. Skazańcy zeskakiwali na podłogę, gdzie gramolili się, włażąc jeden na drugiego. Lew spróbował przemówić nieznajomemu do rozsądku. – Może pogadamy, jak już ten sztorm się skończy? – Dlaczego? Masz przedtem coś do załatwienia? – Muszę zejść z koi. – Czujesz? Po brzuchu Lwa przesunął się czubek noża. Nagle statek wystrzelił w górę tak raptownie i z taką siłą, jakby ręka jakiegoś morskiego boga chwyciła go od spodu, wypchnęła z wody i cisnęła ku niebu. Równie gwałtownie ruch ten ustał, wodnista ręka rozprysła się i „Stary Bolszewik” runął ostro w dół. Dziób wbił się w wodę. Siła zderzenia wstrząsnęła statkiem jak eksplozja. Wszystkie koje trzasnęły w tej samej chwili, złamały się i zawaliły. Przez mgnienie oka Lew wisiał w ciemności, po czym spadł, nie mając pojęcia, co znajduje się pod nim. Obrócił się tak, że leciał twarzą w dół z wyciągniętymi ku podłodze rękami. Rozległ się trzask łamanych kości. Nie wiedząc, czy sam też jest ranny, czy on również się nie połamał, znieruchomiał oszołomiony. Nie mógł złapać tchu. Ale nic go nie bolało. Poklepał podłoże i uświadomił sobie, że wylądował na innym więźniu, konkretnie na jego klatce piersiowej. Tamten trzask to były łamane żebra tego człowieka. Chciał mu zbadać puls i stwierdził, że z szyi skazańca sterczy odłupany kawał drewna. Wstał chwiejnie. Statek pochylił się na jedną burtę, potem na drugą. Ktoś złapał go za kostki. Wystraszony, że to ten bezimienny przywódca gangu o nieznanej twarzy, uwolnił się kopniakiem i wtedy zdał sobie sprawę, że to raczej ktoś rozpaczliwie szukał pomocy. Nie miał czasu naprawić błędu, bo statek znów się uniósł, pod jeszcze ostrzejszym kątem niż poprzednio, celując w niebo. Natarły na niego rozbite koje, których już nic nie przytrzymywało. Ostre, śmiertelnie groźne odłamki wbiły mu się w nogi i ramiona. Więźniowie, którzy nie zdołali się utrzymać na pochyłej podłodze, zsunęli się prosto na niego – lawina drewna i umarlaków.

Przygnieciony splątaną ścianą drewnianych kłód i ludzi Lew po omacku, rozpaczliwie próbował znaleźć jakieś oparcie, coś, czego mógłby się przytrzymać. Statek nachylony był pod kątem czterdziestu pięciu stopni. Coś metalowego walnęło Lwa w policzek. Upadł, potoczył się i turlał tak długo, aż zatrzymała go tylna ściana – gorące deski, które oddzielały skazańców od ryczącego silnika parowego. Musiała wytrzymać napór czterech warstw wyrzuconych z posłań więźniów, czekających, aż statek się odwróci, a oni nieuchronnie ześlizgną się na drugą stronę. Próbowali się chwytać, czego tylko można, w obawie, że za chwilę znów polecą w nieznane. On przywarł kurczowo do kadłuba – gładkiego i śliskiego. Nie miał się czego przytrzymać. Statek przestał się wznosić i zawisł na grzbiecie fali. Lew wiedział, że za chwilę poleci do przodu. Będzie bezbronny, wszyscy, których miał za plecami, zwalą się na niego, przygniotą. Nic nie widząc, próbował przypomnieć sobie rozkład ładowni. Jedyną szansę dawały mu schodki prowadzące do luku na pokład. Statek zaczął opadać, coraz szybciej. Lew skoczył w stronę, gdzie – jak sądził – znajdują się schodki. Rąbnął w coś twardego – metalowe stopnie – i zdołał się uwiesić na nich ramieniem, w chwili gdy dziób statku wpadł do wody. Straszliwa siła drugiego zderzenia także przypominała eksplozję. Lew był przekonany, że statek się rozleciał, pękł jak skorupa orzecha pod uderzeniem młota. Czekał na ścianę wody, a tymczasem usłyszał trzask pękającego drewna, jakby rozszczepił się pień drzewa. Rozległy się krzyki. Lwem, uczepionym kurczowo schodka, szarpnęło tak, że miał wrażenie, jakby wywichnął ramię. Grunt, że woda nie wdarła się do środka – kadłub był nienaruszony. Lew obejrzał się i ujrzał dym. Nie tylko poczuł jego zapach, mógł go zobaczyć. Skąd się wzięło to światło? Silnik dudnił coraz głośniej – pękła drewniana przegroda. Maszynownia stała teraz otworem. Środek zajmowała rozżarzona do czerwoności piasta otoczona szczątkami rozbitych koi i poskręcanymi ciałami. Zmrużył oczy, nie odwykł jeszcze od całkowitych ciemności. Ładownia przestała być bezpieczna, więźniowie – najgroźniejsi ludzie w systemie penitencjarnym – poprzez maszynownię zyskali teraz dostęp do kwater załogi i na mostek kapitański. Marynarz odpowiedzialny za pracę silnika, utytłany sadzą, uniósł ręce na znak, że się poddaje. Jeden z więźniów skoczył na niego i pchnął go na rozpalony do czerwoności silnik. Powietrze wypełnił swąd palonego ciała. Marynarz zawył, próbował się oderwać od metalu, ale

więzień trzymał go mocno, napawając się widokiem gotowanego żywcem człowieka. Ten wywrócił oczami i zabulgotał. – Bierzcie statek! – ryknął uradowany więzień. Lew rozpoznał go po głosie. Był to ten sam mężczyzna, który usiadł z nożem na jego koi, przywódca gangu, człowiek, który życzył mu śmierci.

Tego samego dnia

Rzucany z boku na bok Timur zygzakiem wędrował wąskimi korytarzami „Starego Bolszewika”, obijając się o ściany. Przedzierał się, żeby zabezpieczyć dwoje drzwi prowadzących do maszynowni. Stał na mostku, kiedy statek runął z grzbietu fali, jakby sfruwał z pękającego wodnego urwiska; dziób opadł o trzydzieści metrów, zanim wbił się w koryto oceanu. Timura rzuciło do przodu, jak wystrzelony z procy przeleciał nad sprzętem nawigacyjnym i wylądował na podłodze. Pod wpływem zderzenia stalowe płyty statku zawibrowały. Timur wstał, wyjrzał na zewnątrz, ale zobaczył tylko pędzącą na niego spienioną wodę, ciemnografitową, białą i czarną. Był przekonany, że statek tonie, że opada na dno morza, ale dziób znowu się uniósł, celując w niebo. Próbując oszacować straty, kapitan zadzwonił do maszynowni. Nikt nie odebrał, jego telefony pozostawały bez odpowiedzi. Wciąż mieli zasilanie, silnik nadal pracował, a zatem kadłub nie został naruszony. Skoro dziób się uniósł, to znaczy, że statek nie nabrał zbyt wiele wody. Wobec tego brak łączności mogło spowodować tylko jedno – widocznie drewniana przegroda trzasnęła jak zapałka. Skazańcy nie byli już niegroźni, mogli wejść przez maszynownię na schody i dostać się na mostek. Jeżeli wedrą się na górne pokłady, zabiją wszystkich, obiorą kurs na wody międzynarodowe, a potem dostaną azyl w zamian za uprawianie propagandy antykomunistycznej. Pięciuset skazańców przeciwko trzydziestoosobowej załodze, w której było tylko dwudziestu strażników. Utracili kontrolę nad częścią położoną pod pokładem. Nie mogli odbić maszynowni ani ocalić pracujących tam członków załogi. Wciąż jednak istniała szansa na odizolowanie tych przedziałów i uwięzienie skazańców na dole. Do maszynowni prowadziły dwa odrębne wejścia. Timur zmierzał do jednego, do drugiego oddelegowano całą grupę strażników. Gdyby więźniowie zdołali otworzyć któreś z tych drzwi, byłoby po statku. Skręciwszy w prawo i lewo i pokonawszy ostatnie schodki, dotarł do podstawy wieży. Dokładnie na wprost, na końcu korytarza, ujrzał pierwsze drzwi do maszynowni. Nie były zamknięte – kołysały się na zawiasach, uderzając ze szczękiem o talowe grodzie. Statek wzbił się w górę, ostro

zadzierając dziób. Timur padł na pokład i zaczął się gramolić na czworakach. Ciężkie stalowe drzwi stały otworem, za nimi horda skazańców wdrapywała się po schodach z maszynowni. Było ich ze trzydziestu, może czterdziestu. Zobaczyli się w tej samej chwili, gdy obie strony były w pół drogi do drzwi. Mierzyli się wzrokiem z dwóch stron przestrzeni stanowiącej granicę miedzy wolnością a niewolą. Nagle skazańcy rzucili się naprzód. W odpowiedzi Timur zerwał się z pokładu, popędził do drzwi i skoczył na nie w tej samej chwili, gdy z drugiej strony naparła na nie masa rąk, pchając je w przeciwnym kierunku. Wiedział, że długo ich nie powstrzyma, jego stopy ślizgały się po pokładzie. Prawie go już odepchnęli. Sięgnął po broń. Sztorm rzucił statkiem na bok – skazańcy oderwali się od drzwi, za to Timur naparł na nie całym ciałem. Zatrzasnął je i przekręcił klucz w zamku do samego końca. Gdyby fale pchnęły statek na drugą burtę, wtedy to on poleciałby na pokład, a więźniowie stratowaliby go jak pędzące w popłochu stado, obezwładnili. Pozbawieni wolności bębnili pięściami w drzwi, łomotali, klęli. Ale ich głosy były ciche, a uderzenia słabe. Grubym stalowym drzwiom nic nie groziło. Ulga Timura nie trwała długo, przerwał ją terkot pistoletów maszynowych dobiegający z drugiej strony statku. Najwyraźniej skazańcy wydostali się drugimi drzwiami. Zataczając się, Timur pobiegł obok opuszczonych kwater załogi, skręcił za róg i zobaczył dwóch oficerów, którzy strzelali przykucnięci. Dopadł do nich, wyciągnął pistolet i wycelował w tę samą stronę. Na pokładzie między nimi a drugim wyjściem z maszynowni zalegały ciała – niektórzy z postrzelonych skazańców żyli i machali rękami, wzywając pomocy. Drzwi prowadzące pod pokład – teraz jedyne wyjście dostępne dla więźniów – stały otworem, zaklinowane sterczącą na środku deską. Nawet gdyby Timurowi udało się do nich dopaść, w żaden sposób nie zdołałby ich zamknąć. Oficerowie spanikowali, strzelali na oślep, więc odbite rykoszetem od stali kule śmigały po korytarzu gdzie popadnie, siejąc śmierć. Timur ruchem ręki nakazał oficerom opuścić broń. Kałuże wody na pokładzie naśladowały ruch morza, przelewając się z jednej burty na drugą. Więźniowie nie parli do przodu, trzymali się bezpiecznie za drzwiami. Niewątpliwie w tej zgrai rzezimieszków trudno było wytrzasnąć ze dwudziestu skłonnych do poświęcenia życia i przypuszczenia szturmu, żeby opanować korytarz. A przynajmniej tylu by

zginęło, zanim udałoby się pokonać strażników. Timur chwycił jeden z pistoletów maszynowych i wycelował w sterczący spod drzwi drewniany klin. Otworzył ogień i jednocześnie ruszył do przodu. Zasypany gradem kul klin zamienił się w drzazgi. Nareszcie można było zatrzasnąć drzwi, zamknąć je na klucz i odciąć więźniom ostatnią drogę ucieczki. Puścił się biegiem. Zanim jednak dopadł do klamki, tamci wepchnęli jeszcze trzy deski. I znów nie sposób było zamknąć drzwi. Timur musiał się cofnąć – nie miał już amunicji. Dołączyło do nich czterech strażników pilnujących korytarza z drugiej strony. Było ich teraz siedmiu – żałośnie mało wobec pięciuset zbirów, których należało powstrzymać. Po pierwszych stratach skazańcy nie próbowali drugiej szarży. Skoro mimo przewagi liczebnej nikt z nich nie miał ochoty się poświęcić, nastąpił pat. Z pewnością obmyślali inną metodę ataku. – Wsadźmy lufy pistoletów w szparę w drzwiach! – zaproponował szeptem jeden z oficerów. – Oni są nieuzbrojeni! Puszczą deski, a my zatrzaśniemy drzwi. Trzej oficerowie skinęli głowami i popędzili przed siebie. Zaledwie przebiegli kilka kroków, gwałtownie pchnięte drzwi otworzyły się na oścież. Przerażeni oficerowie zaczęli strzelać... bez skutku. Więźniowie w pierwszym szeregu użyli rannych członków załogi jako żywych tarcz – nieśli ich spalone ciała jak tarany, ciała pozbawione skóry, zwęglone twarze wykrzywione w krzyku. Prowadzący oficer chciał się wycofać, nie przerywając ognia, i przy okazji postrzelił swojego kolegę. Pierwszy skazaniec cisnął w niego ciałem i obalił go na pokład. Strażnicy wycelowali broń w stopy więźniów. Kilku z nich padło, ale było ich zbyt wielu, ruszali się za szybko. Kolumna przestępców wciąż się zbliżała. W ciągu kilku minut zdołają opanować korytarz, skąd będą mogli się rozpierzchnąć po całym statku. Timura czekał lincz. Zmartwiały z przerażenia nie był nawet w stanie strzelić z pistoletu. Zresztą co mogło zdziałać sześć kul przeciwko pięciuset przeciwnikom? Równie dobrze mógłby strzelać do morza. Nagle wpadł na pomysł, odwrócił się i pognał do drzwi z drugiej strony korytarza, wychodzących na pokład. Otworzył je na oścież – za nimi rozciągało się rozszalałe morze, spieniona masa wody. Wszyscy strażnicy nosili pasy bezpieczeństwa. Przypiął się klamrą do kabla biegnącego dookoła wieży – wynalazek ten miał chronić załogę przed wypadnięciem za burtę, gdyby zmyła ich fala.

Gdy zerknął przez ramię na strzelaninę, zobaczył, że przy życiu pozostało tylko dwóch oficerów. Zginęły dziesiątki więźniów, ale tłumy tłoczące się z tyłu zdawały się niewyczerpane. – No, chodź tu! – ryknął Timur w stronę morza, jakby specjalnie je prowokował. Statek zanurkował, Timur ujrzał przed sobą głęboką przepaść. Po chwili uniósł się powoli. Na Timura pędziła spieniona ściana wody, załamująca się na białym grzbiecie fala, która przesłaniała niebo. Uderzyła w statek z boku, zalewając korytarz. Porwany przez nią Timur pogrążył się w morzu. Woda całkowicie wypełniła przestrzeń. Ziąb go oszołomił, był bezbronny – nie był w stanie ani myśleć, ani się ruszyć, spływając korytarzem. Zatrzymała go klamra pasa bezpieczeństwa. Fala przetoczyła się przez statek, a ten pochylił się w drugą stronę. Woda odpłynęła równie szybko, jak się tu wdarła. Timur padł na podłogę, łapczywie chwytając powietrze, i przyjrzał się rezultatom powodzi. Ściana więźniów została zmyta do tyłu, niektórzy leżeli na podłodze, inni spadli ze schodów. Zanim doszli do siebie, wypiął klamrę i pobiegł przed siebie. Ciążyło mu przemoczone ubranie, z chlupotem buciorów przeskakiwał nad zwłokami zastrzelonych strażników i więźniów, ofiar potyczki. Trzasnął drzwiami i zamknął je na klucz. Teren pod pokładem był bezpieczny. Nie miał czasu do stracenia. Drzwi od strony morza wciąż stały otworem, kolejna fala mogła zalać wnętrze i zatopić statek. Timur wrócił pod drzwi wychodzące na pokład. Nagle złapała go czyjaś ręka – to jeden z więźniów, jeszcze żywy, przewrócił go. Przygniótł Timura swoim ciałem i wycelował z pistoletu maszynowego w jego głowę. Nie mógł chybić. Nacisnął spust. Albo skończyła się amunicja, albo broń uległa zniszczeniu w wodzie, w każdym razie nie wystrzeliła. Korzystając ze wstrzymania egzekucji, Timur ożył w mgnieniu oka, jednym ciosem zmiażdżył nos więźnia, zrzucił go z siebie, a kiedy tamten padł na brzuch, przytrzymał jego twarz w kałuży wody. Statek znów się odwrócił, tym razem na niekorzyść Timura – woda odpłynęła, ratując skazańca, który znowu mógł oddychać. Zwłoki zabitych spłynęły korytarzem i wypadły na pokład. Timur i ranny więzień ślizgali się wraz z nimi, mocując się ze sobą; od upadku do morza dzieliło ich już tylko kilka metrów. Kiedy wypadali za drzwi, Timur wyciągnął rękę, przytrzymał się liny bezpieczeństwa i kopniakiem wypchnął rannego więźnia na pokład. Pędziła na nich kolejna fala. Timur wciągnął się do korytarza i zamknął drzwi.

Spojrzał przez małe okienko prosto w oczy skazańca i w tym momencie uderzyła fala. Poczuł wibracje wędrujące po jego ramionach. A kiedy woda się cofnęła, więźnia już nie było.

Tego samego dnia

Stojąc u podnóża schodów, Lew patrzył, jak świeżo mianowany przywódca powstania szarpie stalowe drzwi, usiłując je otworzyć. Byli w pułapce, droga na mostek została odcięta. Próba wydostania się kosztowała życie wielu jego worów. Rzecz jasna, nowy szef dowodził z tyłu, nie wystawiał się na kule. Fala zrzuciła go do maszynowni. Lew spojrzał w dół – stał po kostki w wodzie, która przelewała się z boku na bok, zakłócając równowagę statku. Wypompowanie jej nie wchodziło w rachubę, nie w samym środku toczącej się walki. Na współpracę załogi też nie mogli liczyć. Jeżeli zaleje ich więcej wody, statek wywróci się do góry dnem. Zatoną w ciemności bez szans na wydostanie się, zamknięci w lodowatym stalowym więzieniu. Mimo to wisząca nad statkiem groźba w najmniejszym stopniu nie interesowała nowego samozwańczego przywódcy. Ten skazaniec rewolucjonista wbił sobie do głowy, że albo mu się powiedzie, albo umrze. Silnik parowy się zakrztusił. Lew odwrócił się, oceniając szkody. Musieli podtrzymać pracę silnika. Krzyknął do pozostałych więźniów, prosząc ich o pomoc. – Musimy pilnować, żeby węgiel nie zamókł, i dorzucać do pieca! Przywódca skazańców wszedł do maszynowni. – Jeśli nas nie wypuszczą, rozwalimy silnik. – Statek pozbawiony napędu straci sterowność, pójdziemy na dno. Musimy dopilnować pracy silnika. Od tego zależy nasze życie. – Ich też. Jeżeli odetniemy napęd, będą musieli się z nami dogadać... negocjować. – Nigdy nie otworzą tych drzwi. My rozbijemy silnik, a oni opuszczą statek. Mają tratwy ratunkowe, dla nich miejsca wystarczy, ale nie dla nas. Zostawią nas, żebyśmy się potopili. – Skąd wiesz? – Bo już tak robili! Na pokładzie „Dżurmy”! Więźniowie włamali się do magazynu, ukradli żywność, a resztę podpalili... worki po ryżu, drewniane półki, bo liczyli na to, że strażnicy w te pędy zjawią się na dole. Ale się nie zjawili. Nie ugasili pożaru. Więźniowie się udusili, co do jednego. Lew wziął łopatę. Przywódca skazańców pokręcił głową.

– Odłóż to! Lew puścił rozkaz mimo uszu, nabrał pełną łopatę węgla i dorzucił do pieca, który wyraźnie już ostygł. Nikt nie przyszedł mu z pomocą, wszyscy czekali, jak rozwinie się ten konflikt. Lew oszacował przeciwnika. Wątpił, żeby dał mu radę, od dawna już z nikim się nie bił. Mocniej ścisnął łopatę, szykując się do walki. Ku jego zdziwieniu więzień się uśmiechnął. – Jak sobie chcesz. Dorzucaj węgla jak niewolnik. Jest inny sposób, żeby się stąd wydostać. Chwycił drugą łopatę i wrócił przez rozbitą ściankę działową do ładowni. Lew przerwał, nie bardzo wiedząc, czy dalej dorzucać węgla, czy może pójść za nim. Po chwili rozległ się szczęk stali uderzającej w stal. Lew wybiegł przez dziurę w przegrodzie do pogrążonej w mroku ładowni. Zmrużywszy oczy, zobaczył, że wor stoi na szczycie schodów i wali łopatą we właz. Dla przeciętnego mężczyzny byłby to daremny trud. Ten jednak dysponował taką siłą, że pod jego ciosami luk zaczął się wyginać w górę. Prędzej czy później musiał zrobić wyrwę w stali. – Jeśli rozbijesz luk, zaleje nas woda! – krzyknął Lew. – Nie damy rady znów go uszczelnić. A statek z zalaną ładownią zatonie! Więzień stał na górnym stopniu i z niesamowitą siłą grzmocił we właz. – Zanim zginę, będę wolny! – zawołał do swoich kolesiów. – Umrę jako wolny człowiek! Na pozór niezmordowany dalej wgniatał luk, za każdym razem celując dokładnie w to samo miejsce co poprzednio. Nie sposób było przewidzieć, jak długo właz wytrzyma ten napór. A jeśli pęknie, nie da się go naprawić. Lew musiał działać bez zwłoki. Samotna walka z przywódcą byłaby z góry skazana na niepowodzenie. Musiał zapewnić sobie pomoc innych więźniów. Odwrócił się do nich i niczym na wiecu poprosił o poparcie. – Nasze życie zależy od... Jego głos nie przebił się przez szczęk uderzeń o metal i wycie sztormu. Nikt nie zamierzał przyjść mu z pomocą. Balansując na rozkołysanym statku, Lew skoczył na dolny stopień i odzyskał równowagę. Skazaniec oplótł nogami stalową ramę schodów i zakotwiczony w ten sposób nadal z całej siły grzmocił w luk. Widząc wspinającego się Lwa, wycelował w niego pokiereszowaną łopatę. Mając przeciwnika nad sobą, Lwu nie pozostawało nic innego, jak złapać go za nogi i ściągnąć na dół. Ten przyjął obronną postawę i znów zastawił się łopatą.

Zanim Lew zdążył zmienić pozycję, grad kul przebił właz i utkwił w plecach skazańca. Wor, brocząc krwią z ust, ze zdumieniem spojrzał na swoją pierś. Przechył statku oderwał go od schodków i zrzucił na dół. Lew usunął się na bok, unikając spadającego ciała, które wylądowało w wodzie. Kolejne kule przeszyły właz i śmignęły obok twarzy Lwa. Zeskoczył więc do wody, schodząc z linii strzału. Zerknął w bok. Wor leżał na brzuchu, martwy. Powstało nowe zagrożenie. Kule podziurawiły pokrywę luku jak rzeszoto. Za każdym razem, gdy fala przelewała się przez pokład, woda wdzierała się do maszynowni. Jeżeli nie zatkają dziur, poziom wody wzrośnie na tyle, że statek się wywróci. Lew musiał wejść na schodki i zatkać te otwory. Statek wciąż kiwał się na boki, a woda wpadała przez luk. Wciąż jej przybywało, zalewała już stygnący silnik parowy. Lew nie mógł dłużej zwlekać, statek właśnie wracał do pionu. Musiał działać natychmiast. Zerwał ubranie z martwego więźnia i podarł je na strzępy. W silnych strugach wody wpadającej przez podziurawiony właz ostrożnie postawił nogę na dolnym stopniu i zaczął się wspinać. Teraz jego życie zależało od inteligencji niewidocznego strażnika.

Tego samego dnia

Gienricha rozpierała euforia. Pośród załamujących się dokoła fal ściskał kurczowo trójnóg cekaemu, jakby dosiadał monstrualnego wieloryba. To dzięki jego odwadze próba ucieczki więźniów spaliła na panewce. Uratował statek. Tej nocy z tchórza stał się nagle bohaterem! Wcześniej, w wieży, gdy usłyszał, że między skazańcami a strażnikami wybuchła walka, skulony ze strachu uciekł i schronił się w kwaterach załogi. Widział, jak jego przyjaciel Jakow wybiega na zewnątrz, ale nic nie zrobił, pozostał w ukryciu. Dopiero kiedy był pewien, że skazańcy przegrali, wyszedł, by poniewczasie uświadomić sobie, że teraz grozi mu zgoła co innego. Członkowie załogi, którzy przeżyli, oskarżą go o dezercję. Znienawidzą go tak samo, jak nienawidziła go poprzednia ekipa. Będzie skazany na kolejne siedem lat izolacji. Pogrążony w czarnej rozpaczy nagle zorientował się, że szansa na odkupienie sama wpadła mu w ręce. Tylko on jeden z całej załogi usłyszał, że więźniowie próbują rozbić właz. Liczyli, że wydostawszy się na pokład, opanują statek. Konstrukcja włazu nie przewidywała tak zmasowanego ataku. W normalnej sytuacji żaden skazaniec nie ośmieliłby się go dotknąć ze strachu, że go zastrzelą. Ale podczas sztormu gniazda cekaemu nikt nie obsługiwał. Trafiła mu się okazja, żeby dowieść swojej wartości. Perspektywa ta dodała mu arfimuszu, pobiegł więc przez pokład do podstawy wieży. Wycelował i otworzył ogień. Z emocji kręciło mu się w głowie. Z dzikim okrzykiem posłał drugą i trzecią serię we właz. Nie ruszy się stamtąd aż do końca sztormu. Wszyscy obecni w wieży na własne oczy zobaczą, że jest człowiekiem niebywałej odwagi. Zabije każdego więźnia, który spróbuje ucieczki, każdego, kto choćby zbliży się do włazu.

***

Timur stał na mostku. Głupota Gienricha doprowadzała go do szewskiej pasji. Nie mógł dopuścić, żeby ten dureń znów zaczął strzelać. Zanurzenie statku było za duże, kapitan miał kłopoty z pokonaniem fal. Jeśli nabiorą

więcej wody, zatoną. Nic nie wskazywało na to, żeby sztorm miał się ku końcowi. W przeciwieństwie do reszty Timur wiedział, jak dużo wody dostało się do środka, kiedy otworzył drzwi na zewnątrz. Ocalił już statek przed skazańcami, teraz musiał go uratować przed strażnikiem. Zbiegając po schodach, przygotował się na najgorsze. Szarpnął drzwi i wypadł na zewnątrz. Wiatr i deszcz smagnęły go, jakby obraził je już samą swoją obecnością. Zatrzasnął drzwi za sobą, przypiął się do liny zabezpieczającej. Od podstawy wieży do cekaemu dzieliło go jakieś piętnaście metrów gołego pokładu – gdyby po drodze dał się złapać fali, cisnęłaby nim o burtę albo zmyła go do morza. Przypięcie do liny nic by mu nie dało – wlókłby się za statkiem jak złapana na haczyk ryba, aż w końcu lina by pękła. Zerknął na posiekany kulami właz. Coś przykuło jego wzrok – z otworu wysunęła się szmata, ktoś zatykał dziury. A Gienrich szykował się do następnej serii z cekaemu. Timur puścił się pędem przez pokład, w chwili gdy kolejna fala docierała już do burty, gnała ku niemu. Rzucił się szczupakiem, złapał trójnóg i wycelował cekaem w niebo. Gienrich wystrzelił. Fala uderzyła w statek. Na ułamek sekundy nogi Timura zawisły w powietrzu, gdyby nie trzymał się trójnogu, wylądowałby w morzu. Woda się przetoczyła, jego nogi opadły na pokład. Zakrztusił się, oczyszczając usta i nos ze słonej wody. Gdy doszedł do siebie, chwycił Gienricha za kark i nie panując nad sobą, potrząsał nim jak szmacianą lalką. Odsunął go, odczepił pas z nabojami od cekaemu i wyrzucił do morza. Rozbroiwszy karabin, chwiejnie ruszył do wieży. Po drodze zerkał na właz. W dziurach pojawiły się kolejne szmaty. Był już przy samej wieży, gdy poczuł kolejne uderzenie fali. Odwrócił się i ujrzał pędzącą na niego ścianę wody, która obaliła go i uniosła, tłukąc nim o pokład. W nagłej ciszy widział tylko miliony bąbelków. Potem woda spłynęła ze statku, a Timur znów usłyszał ryk sztormu. Usiadł i się rozejrzał. Gniazdo cekaemu zniknęło, wyrwane jak spróchniały ząb. Jego szczątki zmyło w kierunku dziobu. W szczątkach konstrukcji z powyginanej stali tkwił uwięziony Gienrich. Lina zabezpieczająca Timura była na tyle luźna, że mógłby się przeczołgać pod osłoną burty i złapać młodego strażnika. Gienrich próbował się wyplątać z metalu, ale utkwił na dobre. Jeśli fala zmyje szczątki cekaemu do morza, wypadnie wraz z nimi. Timur mógł go uratować. Ale nie zrobił nic, nie ruszył się, tylko spoglądał na morze. Statek wdrapywał się na kolejną falę, za chwilę wpadną w dolinę, a siła, która wyrwała przyśrubowany do

pokładu cekaem, ich również zabierze ze sobą. Timur odwrócił się od Gienricha, chwycił linę i podciągnął się ku wieży. Statek przestał się wznosić, zanurkował. Timur wgramolił się do wieży i zatrzasnął za sobą drzwi.

***

Uniesiony falą Gienrich trzepotał rękami, żeby utrzymać się na powierzchni. Zanurzony po pas stracił czucie w nogach. Intensywny ból nastąpił dopiero wtedy, gdy fala przerzuciła go przez burtę, a stal rozerwała mu ciało. Otępiały z szoku miał wrażenie, że lodowata woda przecięła go na pół. Przez sekundę widział jeszcze światła statku, ale szybko znikły.

Dziesięć kilometrów na północ od Moskwy

8 kwietnia Zoja miała nadgarstki i nogi w kostkach skrępowane cienkim stalowym drutem, zaciśniętym tak mocno, że kiedy chciała zmienić pozycję na wygodniejszą, przecięły jej ciało. Leżała na boku z kneblem w ustach i opaską na oczach. Nie podłożono jej nawet koca, nic, co by łagodziło podskakiwanie na dziurach w drodze. Sądząc po warkocie silnika i ilości miejsca dookoła, wrzucili ją na pakę ciężarówki. Czuła każde przyspieszenie pojazdu i wibracje stalowej podłogi. Przy każdym gwałtownym hamowaniu turlała się wte i wewte, zupełnie jak tusza od rzeźnika, a nie żywy człowiek. Początkowo zdezorientowana, teraz otrząsnęła się i zaczęła sobie wyobrażać tę podróż. Najpierw często skręcali, lawirując w ulicznym ruchu. A zatem byli w mieście – pewnie w Moskwie, chociaż co do tego nie miała pewności. Obecnie cały czas jechali prosto ze stałą prędkością. Widocznie wyjechali z miasta. Poza ochrypłym warkotem ciężarówki nie dolatywały jej żadne dźwięki, nie słyszała innych pojazdów. Wywozili ją w jakieś ustronne miejsce. Na tej podstawie, a także zważywszy, że nie dbali o jej bezpieczeństwo – wepchnęli jej szmatę do gardła tak głęboko, że omal się nie udusiła – doszła do wniosku, że już wkrótce umrze. Od jak dawna ją więzili? Nie miała bladego pojęcia, nie potrafiła ocenić upływu czasu. Uśpili ją zaraz po uprowadzeniu z mieszkania. Kiedy pakowali ją do samochodu, ujrzała jeszcze spadającą Raisę. To był ostatni widok, jaki zapamiętała, a potem ocknęła się z potwornym bólem głowy i zaschniętym gardłem, leżąc na podłodze w pozbawionym okien pomieszczeniu z cegły. Mimo że była nieprzytomna, kiedy ją tam wnosili, odnosiła nieodparte wrażenie, że znajduje się głęboko pod ziemią. W tej klitce panował chłód i wilgoć, a ceglane ściany nigdy się nie nagrzewały, co pozwoliłoby jej się zorientować, czy jest dzień, czy noc. Koszmarny smród zdecydowanie przywodził na myśl kanalizację. Zoję często dolatywał szum wody. Czasami wibracje były tak silne, że czuła, jakby w sąsiednich tunelach płynęły rwące potoki. Kiedy porywacze przynosili jej jedzenie i pościel, nie

próbowali ukrywać swojej tożsamości. Nie odzywali się do niej, jeśli nie liczyć zwięzłych rozkazów i pytań, w ogóle ich nie obchodziła, dbali tylko o to, co było niezbędne, żeby utrzymać ją przy życiu. A jednak od czasu do czasu odnosiła wrażenie, że ktoś ją obserwuje, ludzie ukryci w ciemności korytarza za jej celą. Kiedy podchodziła do ściany, żeby się im przyjrzeć, znikali, wtapiali się w mrok. W ciągu tych kilku tygodni często myślała o śmierci, obracała ten temat w myślach tak, jakby ssała landrynkę. Bo w gruncie rzeczy po co miałaby żyć? Nawet jej się nie śniło, że ktoś ją uratuje. Myśl, że kiedyś odzyska wolność, nie wyciskała jej z oczu łez radości. Wolność oznaczała powrót do życia w roli nielubianej, nieszczęśliwej uczennicy – znienawidzonej i pełnej nienawiści. W niewoli nie czuła się ani trochę bardziej samotna niż w domu Lwa Demidowa. Czuła się więźniarką dokładnie w tym samym stopniu co przedtem. Zmieniła się tylko sceneria. Zmienili się ci, którzy ją więzili. Ale życie wciąż było takie samo. Nie płakała na wspomnienie swojej sypialni ani gorących kolacji, które jadali razem przy kuchennym stole. Nie płakała nawet na wspomnienie młodszej siostry. Może bez niej Jelena będzie szczęśliwsza, może przeszkadzała tylko siostrzyczce, nie pozwalając jej żyć normalnie i pokochać Lwa i Raisę. Dlaczego nie mogę płakać? Uszczypnęła się. Nic to nie dało. Nie potrafiła się rozpłakać. Miała nadzieję, że Raisa przeżyła upadek. Miała nadzieję, że Jelena jest bezpieczna. Ale – choć naprawdę szczerze na to liczyła – podchodziła do tego dziwnie obojętnie, jakby spełniała w ten sposób oczekiwania innych, a nie wyrażała głęboko skrywane emocje. W wewnętrznym mechanizmie Zoi brakowało najważniejszego trybiku, więc kółka, zamiast sprzęgać uczucia z doświadczeniami, obracały się bez celu. Powinna się bać. A tymczasem odnosiła wrażenie, że pławi się w letniej zupie rezygnacji. Skoro chcą ją zabić, niech ją zabiją. Jeśli chcą ją uwolnić, proszę bardzo. Nie strugała chojraka, naprawdę było jej wszystko jedno.

***

Ciężarówka zjechała z szosy na bity trakt. Po jakimś czasie zwolniła, skręciła kilka razy i stanęła. Drzwi szoferki otworzyły się i zatrzasnęły.

Zachrzęściły czyjeś kroki – ktoś przechodził na tył ciężarówki. Odchylono brezent. Ktoś podniósł Zoję jak paczkę i postawił na ziemi. Ledwo stała, szarpane rany na kostkach nóg nie pozwalały jej utrzymać równowagi. Pod stopami miała stwardniałe błoto i drobne kamienie. Jazda przyprawiła ją o mdłości, miała wrażenie, że w każdej chwili zwymiotuje. A nie chciała, żeby porywacze uznali ją za słabą i wystraszoną. Wyciągnięto jej szmatę z ust. Odetchnęła głęboko. Jakiś mężczyzna wybuchnął śmiechem... protekcjonalnym, triumfalnym, powolnym i głębokim. Tymczasem ktoś inny rozwiązał drut krępujący jej nogi i zdjął opaskę z oczu. Zoja zmrużyła oczy, światło dzienne poraziło ją tak, jakby była na wyciągnięcie ręki od powierzchni słońca. Niczym podziemny upiór, który wychynął ze swego legowiska, odwróciła się plecami do źródła blasku. Dopiero kiedy jej oczy przywykły do światła, stopniowo mogła się skupić na otoczeniu. Stała na polnej drodze, na której skraju rosły maleńkie białe kwiaty, rozrzucone tu i tam jak plamy rozchlapanego mleka. Zadarła głowę i zobaczyła drzewa. Jej oczy, pozbawione bodźca, reagowały jak wrzucona do wody wyschnięta gąbka – rozszerzały się, były coraz większe, wchłaniały każdą kropelkę kolorów, jakie miała przed sobą. Przypomniała sobie o porywaczach i odwróciła się. Było ich dwóch. Jeden miał grube łapska, byczy kark i przerośnięty mięśniami tors. Wydawał się kwadratowy i ugnieciony, jakby dorastał w za małym pudełku. W przeciwieństwie do stojącego obok trzynasto-, co najwyżej czternastoletniego chłopaka, rówieśnika Zoi, który był szczupły i żylasty. Z jego oczu wyzierała przebiegłość. Przyglądał jej się z jawną pogardą, jakby należała do jakiegoś niższego gatunku, jakby on był dorosłym, a ona zaledwie smarkulą. Znielubiła go od pierwszej chwili. Przysadzisty mężczyzna wskazał na drzewa. – Ruszaj. Rozprostuj nogi. Frajerka nie chce, żebyś opadła z sił. Frajerka... słyszała już to imię. Raz podsłuchała strzępy rozmów worów, kiedy popili się i darli gęby. Frajerka była ich szefową. Spotkały się tylko raz, kiedy wśliznęła się do celi Zoi. Nie przedstawiła się. Nie musiała. Władza wprost z niej biła. Zoja nie bała się mężczyzn – zbirów, których grube łapska dowodziły, jacy są silni – ale ta kobieta wzbudzała w niej lęk. Frajerka przyglądała jej się z zimnym namysłem, takim wzrokiem, jakim wybitny zegarmistrz mógłby spoglądać na kiepski zegarek. I mimo że nadarzyła się okazja do zadania pytania („Jakie ma pani plany wobec mnie?”), dziewczyna milczała jak zaklęta, nie mogła wydusić słowa. Frajerka

spędziła w jej celi najwyżej minutę, po czym wyszła bez słowa. Kiedy już rozwiązano jej nogi, Zoja zeszła ze ścieżki i ruszyła w las; jej stopy grzęzły w wilgotnej ziemi i zielsku. Może zabiją ją, zanim dojdzie do drzew? Może już wycelowali broń? Obejrzała się. Mężczyzna palił papierosa, a chłopak szedł za nią krok w krok. Najwyraźniej źle zrozumiał jej spojrzenie, bo zawołał: – Nie próbuj uciekać, bo cię złapię! Zjeżyło ją to jego poczucie wyższości. Nie powinien być taki pewny siebie. Co jak co, ale biegała znakomicie. Gdy weszła w las na dwadzieścia kroków, zatrzymała się i przycisnęła dłoń do pnia drzewa. Dość tej monotonii, była spragniona dotyku czegoś innego niż zimne, wilgotne cegły. Nie zważając na to, że ją obserwują, szybko zapomniała się, przykucnęła i ścisnęła pełną garść ziemi. Po bokach dłoni pociekły strużki brudnej wody. Jak każde dziecko wychowywane w kołchozie pracowała razem z rodzicami. Od czasu do czasu, kiedy wychodzili w pole, ojciec schylał się, brał pełną garść ziemi i rozcierał ją między palcami, zgniatając grudki i ściskając glebę tak jak teraz ona. Nigdy go nie zapytała, po co to robi. Czy coś mu to mówiło? Czy to był tylko nawyk? Teraz żałowała, że nie poznała odpowiedzi. Żałowała wielu rzeczy, każdej straconej sekundy. Kiedy ojciec chciał z nią porozmawiać, dąsała się albo bawiła głupotami i była tak niegrzeczna, że rodzice tracili do niej cierpliwość. A potem odeszli i już nigdy więcej nie zamieni z nimi słowa. Rozchyliła palce i pośpiesznie otrzepała dłoń z ziemi. Nie chciała przypominać sobie nic więcej. Nie potrafiła odnaleźć celu w życiu, ale z pewnością widziała sens w śmierci. Po śmierci nie miałaby wszystkich tych smutnych wspomnień, niczego więcej nie musiałaby żałować. Po śmierci czułaby mniejszą pustkę niż za życia. Tego akurat była pewna. Wstała. Ten las za bardzo przypominał jej lasy w Kimowie, niedaleko kołchozu. To już lepsza była monotonia zimnych, wilgotnych cegieł... przynajmniej nie budziły żadnych wspomnień. Zoja była gotowa do drogi. Zawróciła do ciężarówki i podskoczyła ze strachu, widząc tuż za sobą krępego, muskularnego mężczyznę. Nie słyszała, jak nadchodził. Spojrzał na nią i uśmiechnął się, obnażając bezzębne dziąsła. Odrzucił peta. Zoja patrzyła, jak niedopałek spada i dymi na wilgotnej ziemi. Mięśniak już wcześniej zdjął płaszcz, a teraz podwinął rękawy koszuli. – Frajerka kazała przypilnować, żebyś poćwiczyła. A ty nic. Wyciągnął rękę, dotknął jej koszuli przy kołnierzyku i przesunął palcem

po jej twarzy, jakby ocierał jej łzy. Paznokcie miał poobgryzane, ostre. Zniżył głos. – My nie jesteśmy tacy pokorni jak wy. Nie jesteśmy uprzejmi jak wy. Jak czegoś chcemy, to bierzemy, i już. Nadrabiając miną, Zoja cofała się krok za krokiem, a on podążał za nią. – Nam najlepiej wychodzi branie. A takim młodym pannom jak ty najlepiej pasuje uległość. Możesz uznać, że to jest gwałt. Ale dla mnie to... ćwiczenia. Próbował wzbudzić w niej strach... zastraszyć ją i zdominować. Niedoczekanie! – Tylko mnie dotknij, a ci przykopie. Jeśli mnie przygnieciesz, wydrapię ci oczy. Jeśli połamiesz mi palce, ugryzę cię w twarz. Tamten ryknął gromkim śmiechem. – Ciekawe, jak to zrobisz, jeżeli najpierw przywalę ci tak, że stracisz przytomność? Postępował za dziewczyną krok w krok, osaczał ją szerokim cielskiem, aż w końcu oparła się plecami o pień drzewa; dalej już nie miała jak się cofać. Po omacku dotykała pnia, szukając czegoś, czym mogłaby się bronić. Odłamała cienką gałązkę i przejechała palcem po czubku. Trudno, musi jej wystarczyć. Spojrzała na chłopaka, który wałęsał się koło ciężarówki. Mężczyzna obejrzał się w ślad za jej wzrokiem. – Ona myśli, że ją uratujesz! – krzyknął. Zoja zamachnęła się i z całej siły walnęła go gałęzią, celując poszarpanym końcem w twarz. Liczyła, że zobaczy krew. Ale gałązka złamała się, pękła jej w ręku. Tamten zamrugał ze zdziwienia, spojrzał na jej dłoń z resztkami gałęzi, uświadomił sobie, co zrobiła, i roześmiał się. Zoja puściła się biegiem. Rzucił się na nią, ale zrobiła unik i mu się wymknęła. Gnając w kierunku ciężarówki, pędząc co sił w nogach, czuła, że tamten jest blisko. A chłopak na pewno przetnie jej drogę... ale nigdzie go nie widziała. Chwyciła klamkę drzwi szoferki, otworzyła je i wskoczyła do środka. Prześladowca był raptem kilka metrów dalej; już się nie uśmiechał. Zatrzasnęła drzwi szoferki w ostatniej chwili, tak że wor zderzył się z nimi. Wcisnęła blokadę zamka, licząc na to, że nie zabrał kluczyków. Nie wziął ich, wciąż tkwiły w stacyjce. Szybko wgramoliła się za kierownicę i przekręciła kluczyk. Silnik zacharczał i ożył. Nie mając pojęcia, co robić, złapała dźwignię zmiany biegów i popchnęła do przodu, lecz rozległ się tylko zgrzyt metalu o metal. Nic więcej.

Mężczyzna zdjął koszulę, owinął nią zaciśniętą w pięść dłoń, wziął zamach i rozbił boczną szybę. Szoferkę zasypały odłamki szkła. Zoja nie sięgała pedału gazu, więc zsunęła się z fotela, wyciągnęła nogę i silnik zwiększył obroty. Ciężarówka potoczyła się do przodu, w chwili gdy przestępca otworzył drzwi i nachylił się nad fotelem obok kierowcy. Dziewczyna zsunęła się jak najniżej, lecz złapał ją za włosy i podniósł. Krzyknęła, drapiąc jego ręce. Nie wiadomo dlaczego, puścił ją. Zoja spadła na podłogę szoferki; skulona oddychała szybko. Silnik warkotał. Ciężarówka już się nie toczyła. Bandyta zniknął. Drzwi były otwarte. Podniosła się ostrożnie i zerknęła nad fotelem obok siebie. Słyszała go. Klął jak szewc. Wychyliła się jeszcze bardziej i zobaczyła, że leży na ziemi. Ze zdumieniem zauważyła stojącego obok chłopaka. Ściskał nóż. Ostrze spływało krwią. Mężczyzna trzymał się od tyłu za kostkę. Krwawił silnie, miał czerwone palce. Chłopak patrzył na nią bez słowa. Bandyta, nie mogąc wstać, usiłował podciąć mu nogi. Chłopak cofnął się, stanął poza zasięgiem jego rąk. Mężczyzna próbował wstać, ale natychmiast padł i przeturlał się na plecy. Miał przecięte ścięgno Achillesa. Lewa stopa zwisała bezużyteczna. Z wykrzywioną w furii twarzą miotał straszliwe groźby. Tyle że nie mógł wprowadzić ich w czyn, szamotał się tylko na ziemi. Przedziwny widok – śmiertelnie groźny przestępca był zarazem żałosny. Chłopak zwrócił się do Zoi, jakby tamten w ogóle nie istniał: – Wysiadaj. Wyskoczyła z szoferki, trzymając się z dala od rannego bandyty. Opatrywał nogę, obwiązując kostkę koszulą. Chłopak wytarł ostrze noża, który zniknął w fałdach jego ubrania. – Dziękuję! – zawołała Zoja, nie spuszczając oczu z mężczyzny. Chłopak zmarszczył czoło. – Gdyby Frajerka kazała mi cię zabić, tobym cię zabił. Odczekała chwilę, po czym zapytała: – Jak masz na imię? Zawahał się, nie bardzo wiedział, czy powinien odpowiedzieć. W końcu wymamrotał: – Małysz. – Małysz – powtórzyła. Zerknęła na rannego mężczyznę, a potem na ciężarówkę, którą

sprowadziła na pobocze. Przestępca grzmocił pięścią w ziemię. – Czekaj, niech inni dowiedzą się, co zrobiłeś! – darł się. – Już nie żyjesz! Zoja spojrzała na chłopaka i dostrzegła niepokój na jego twarzy. – Czy to prawda? Zastanowił się. – Nie twoja sprawa. Wrócimy pieszo. Jeżeli spróbujesz uciekać, poderżnę ci gardło. Puścisz moją rękę, choćbyś tylko chciała się podrapać po nosie, a... – A poderżniesz mi gardło – dokończyła za niego, zadowolona, że nareszcie wie, kim jest jej cichy wielbiciel. Małysz pochylił głowę na bok i przyglądał się jej podejrzliwie. Ani chybi zastanawiał się, czy Zoja go nie przedrzeźnia. Żeby go uspokoić, wzięła go za rękę.

Kołyma Port Magadan na wybrzeżu Pacyfiku Statek więzienie „Stary Bolszewik”

Tego samego dnia Na schodkach i drabinkach – jedynych trwałych elementach, po których można było wydostać się z wody – z każdą chwilą tłoczyło się coraz więcej więźniów, ściśniętych obok siebie jak wrony, które przycupnęły na linii wysokiego napięcia. Ci, którzy mieli mniej szczęścia, kulili się na szczątkach zwalonych koi – ułożyli połamane deski w wysokie stosy, tworząc prowizoryczne drewniane wysepki otoczone przez lodowatą wodę. Wokół na powierzchni unosiły się zwłoki tych, którzy zginęli. Lew należał do nielicznych szczęśliwców, którym trafiło się miejsce dobry metr nad wodą, na stalowych schodkach prowadzących do posiekanego kulami, uszczelnionego szmatami włazu. Kiedy już zatkał dziury w klapie luku, z braku wyboru musiał się zająć dorzucaniem węgla do pieca parowego. Ogień przypiekał mu twarz i tors, ale stojąc w głębokiej wodzie, zupełnie stracił czucie w nogach – jego ciałem szarpały dwa sprzeczne uczucia. Drżał z wysiłku, z trudem podnosił łopatę, ale pracował bez niczyjej pomocy. Pozostali więźniowie siedzieli w wilgotnej ciemności niczym jaskiniowcy, zastygli w bezruchu. W perspektywie czekało ich dożywocie w obozie pracy przymusowej, więc po co dodawać sobie kolejny dzień? Nawet gdyby silnik przestał pracować i statek zacząłby dryfować po morzu, byłby to kolejny problem strażników, nie ich. Niech klawisze sami dorzucają węgla. Oni nie zamierzali pomagać w dostarczeniu ich do więzienia. Lew nie miał już siły przekonywać ich, czym grozi takie nieróbstwo. Wiedział, że jeśli strażnicy będą zmuszeni zejść do ładowni, to po ostatnich zamieszkach otworzą ogień i zaczną strzelać gdzie popadnie. Harował samotnie, dopóki mógł. Dopiero kiedy łopata wypadła mu z rąk, a węgiel wysypał się na podłogę, z ciemności wychynął jakiś człowiek i zajął jego miejsce. Lew wymamrotał podziękowania cichym szeptem, wszedł na schodki – więźniowie zrobili mu przejście – i padł na samym szczycie. Skulony zasnął, jeśli można to nazwać snem, dygocząc i majacząc z

pragnienia i głodu.

***

Lew otworzył oczy. Na pokładzie kręcili się ludzie. Słyszał nad głową czyjeś kroki. Kiedy spróbował się poruszyć, stwierdził, że cały zesztywniał, zastygł w pozycji płodowej. Wyprostował palce, poruszył szyją – rozległa się seria szybkich trzasków stawów i kręgów. Właz był otwarty. Lew zadarł głowę, ostry blask poraził mu oczy. Niebo oślepiało jak roztopiony metal. Ale gdy jego wzrok przywykł do światła, pogodził się z faktem, że jest brudnoszare. Dookoła pojawili się strażnicy z wycelowanymi w dół pistoletami maszynowymi. Jeden z nich krzyknął w głąb ładowni: – Niczego nie próbujcie, bo zamkniemy was i zatopimy statek. Wszyscy pójdziecie na dno. Więźniowie ledwo mogli się ruszyć, a co dopiero odpyskować im jak należy. Nie doczekali się podziękowania za to, że podtrzymywali pracę silnika, nikt nie pochwalił ich za uratowanie statku, widzieli tylko wycelowane w siebie lufy. – Wyłazić na pokład! – zawołał inny strażnik. – Jazda! Lew rozpoznał go po głosie. Timur. Słowa przyjaciela dodały mu wigoru. Usiadł, ruszając się ostrożnie. Niczym skrzypiąca drewniana kukiełka pociągana za sznurki wgramolił się ze schodów na pokład. Zdezelowany statek był przechylony pod ostrym kątem. Gniazdo cekaemu zniknęło, pozostały tylko pogięte stalowe rurki. Trudno było sobie wyobrazić, że morze, teraz gładkie i spokojne, mogło się aż tak rozszaleć. Lew przelotnie spojrzał Timurowi w oczy i skupił się na jego twarzy. Pod oczami przyjaciela zauważył ciemne sińce. Jemu sztorm także dał w kość. Kiedyś, później, będą musieli sobie wszystko opowiedzieć. Lew przeszedł dalej, na skraj pokładu, oparł dłonie na relingu i po raz pierwszy zobaczył port Magadan, bramę do najbardziej odludnej części kraju – tej samej, którą znał tak dobrze, choć z drugiej strony była mu całkiem obca. Po raz pierwszy w życiu znalazł się w tym regionie, ale zesłał tu setki mężczyzn i kobiet. Nie przydzielał ich do konkretnych łagrów, to nie należało do niego. Nie ulegało jednak wątpliwości, że wielu z nich

wylądowało na pokładzie tego statku albo podobnego i szurając nogami, przesuwało się gęsiego do odprawy, tak jak on teraz. Biorąc pod uwagę, jak złą sławę miał ten region, spodziewał się bardziej dramatycznego, groźnego krajobrazu. Ale port, zbudowany ze dwadzieścia lat temu, był mały i cichy. Drewniane baraki mieszały się z rzadko rozsianymi pudełkami z betonu, gdzie mieściły się urzędy miejskie; propagandowe slogany w jaskrawych kolorach przedziwnie kontrastowały ze stonowaną paletą barw dookoła. Daleko za portem rozciągała się sieć łagrów rozrzuconych między stokami ośnieżonych na szczytach gór. Łagodne wzgórza na wybrzeżu przechodziły w głębi lądu w wysokie góry, których zakrzywione szczyty ginęły w chmurach. Ten równie spokojny, jak groźny teren nie tolerował słabości, zmywając ją ze skutych arktycznym lodem stoków. Lew zszedł na nabrzeże, gdzie stały małe kutry rybackie – dowód na to, że poza systemem więziennictwa istnieje tu jeszcze zwyczajne życie. Czukcze – tubylcy, którzy utrzymywali się z tej ziemi długo przed skolonizowaniem jej przez Gułag – targali kosze pełne kłów morsów i pierwszych dorszy złowionych w tym roku. Zerkali na Lwa przelotnie, bez cienia współczucia, jakby obwiniali zesłańców za to, że ich ziemię przekształcono w imperium więzień. Strażnicy na nabrzeżu poganiali nowo przybyłych. Ubrani w grube futra i pilśniowe opończe narzucone na mundury łączyli ręcznej roboty stroje Czukczów z nędznym, masowo produkowanym odzieniem z fasunku. Za strażnikami zebrała się zbita grupka więźniów czekających na opóźniony powrót do domu. Zostali zwolnieni, bo albo odsiedzieli całą karę, albo uchylono im wyroki. Byli wolni, ale sprawiali wrażenie, że ich ciała jeszcze o tym nie wiedzą – stali zgarbieni, z przygaszonym wzrokiem. Lew próbował się doszukać śladów triumfu, złośliwego, acz zrozumiałego zadowolenia z faktu, że teraz inni zasiedlą obozy, które oni właśnie opuścili. Ale widział jedynie dłonie z brakującymi palcami, spękaną skórę, rany i zwiotczałe mięśnie. Być może na wolności część z nich w jakimś stopniu odżyje, dojdzie do siebie, lecz wszystkich nie uda się ocalić. Oto, co stało się z mężczyznami i kobietami, których skazał na zesłanie.

***

Timur patrzył z pokładu statku, jak odprowadzają więźniów do magazynu. Lew niczym się nie wyróżniał w tłumie. Nikt nie odkrył ich fałszywej tożsamości. Pomimo sztormu dotarli na miejsce cali i zdrowi. Podróż morska stanowiła nieodzowną część ich przykrywki. Mogli wprawdzie polecieć do Magadanu samolotem, tyle że zorganizowanie lotu nie pozwoliłoby im przeniknąć do systemu niepostrzeżenie. Nie zdarzyło się, żeby jakiegoś więźnia przywieziono drogą powietrzną. Całe szczęście, że podczas powrotu nie będą musieli się ukrywać. Na lotnisku w Magadanie czekał na nich samolot transportowy. Jeżeli wszystko pójdzie zgodnie z planem, za dwa dni obaj wrócą do Moskwy z Lazarem. Ale to, co właśnie przeżyli na statku, było najłatwiejszą częścią ich planu. Poczuł czyjąś rękę na ramieniu. Za nim stał kapitan „Starego Bolszewika” oraz człowiek, którego Timur nie znał – sądząc z ubioru, jakiś wysoki rangą urzędnik. Jak na przedstawiciela władzy był zaskakująco szczupły, wręcz chudy jak więzień, jakby solidaryzował się z ludźmi, których przyszło mu nadzorować. W pierwszej chwili Timur pomyślał, że facet pewnie jest chory. Kiedy się odezwał, jeszcze nie skończył zdania, a już kapitan służalczo przytakiwał mu ruchem głowy. – Nazywam się Abel Prezent, jestem dyrektorem regionalnym. Oficer Gienrich... Odwrócił się do kapitana. – Jak miał na nazwisko? – Gienrich Duwakin. – Podobno nie żyje. Słysząc nazwisko człowieka, którego zostawił na pokładzie na pewną śmierć, Timur poczuł, że żołądek podchodzi mu do gardła. – Tak. Wpadł do morza. – Gienrich pełnił stałą służbę na tym statku. Teraz kapitan potrzebuje strażników na drogę powrotną. Cierpimy na chroniczny brak ludzi. Kapitan wspomniał mi, że świetnie się spisaliście podczas próby buntu. Osobiście mnie prosił, żebyście to właśnie wy zastąpili Gienricha. Kapitan uśmiechnął się, licząc, że tym komplementem zaskarbi sobie życzliwość Timura. Ten zarumienił się, tyle że ze strachu. – Nie rozumiem. – Zostaniecie na pokładzie „Starego Bolszewika” i zabierzecie się nim z powrotem.

– Ale ja mam przydział do Gułagu pięćdziesiątego siódmego. Jako zastępca naczelnika obozu. Muszę wprowadzić w życie nowe dyrektywy prosto z Moskwy. – Zdaję sobie sprawę. Obejmiecie służbę w obozie pięćdziesiątym siódmym zgodnie z przydziałem. Jeśli pogoda dopisze, rejs do Buchty Nachodki zajmie wam siedem dni, a powrót następne siedem. Będziecie na posterunku za dwa tygodnie, najwyżej trzy. – Z całym szacunkiem, nalegam, żebym mógł wykonać rozkazy. Proszę znaleźć kogoś innego. Prezent się zniecierpliwił, żyły na jego twarzy nabrzmiały ostrzegawczo. – Gienrich nie żyje. Kapitan prosił, żebyście to wy zajęli jego miejsce. Wyjaśnię swoją decyzję waszym przełożonym. Sprawa jest załatwiona. Pozostaniecie na statku.

Moskwa

Tego samego dnia Małysz stał obok Lichoja – wora, któremu przeciął ścięgno, a który teraz go oskarżał. Przestępca miał grubo obandażowaną nogę w kostce, był blady z upływu krwi i gorączkował. Pomimo ran domagał się jednak zwołania schodki, sądu mającego rozstrzygnąć spór między dwoma zwaśnionymi członkami gangu. – Frajerko, a co z naszym kodeksem? Co z tym, że żaden wor nie ma prawa skrzywdzić innego? Raniąc mnie, on cię obraził. Wszystkich nas okrył wstydem. Lichoj stał wsparty na kuli. Wolał nie siadać, żeby nie poczytano mu tego za oznakę słabości. Z kącików ust toczył pianę, maleńkie bąbelki śliny, których nie chciało mu się zetrzeć. – Miałem ochotę na seks. Czy to zbrodnia? Nie dla przestępców! Reszta worów skwitowała to śmiechem. Pewny, że zdobył ich poparcie, Lichoj znów zwrócił się do Frajerki, z szacunkiem pochylając głowę i zniżając głos: – Chcę śmierci Małysza. Frajerka odwróciła się do chłopaka. – Twoja odpowiedź? Rozejrzał się po otaczających go wrogich twarzach. – Miałem dopilnować, żeby nic jej się nie stało – powiedział. – Ty sama wydałaś mi taki rozkaz. Zrobiłem, co mi kazano. Nawet perspektywa śmierci nie skłoniła Małysza do większej elokwencji. Był przekonany, że Frajerka nie chce usankcjonować zabicia go, ale swoim działaniem nie pozostawiał jej możliwości manewru. Jedno nie ulegało wątpliwości – złamał ich kodeks. Żaden wor nie miał prawa zrobić krzywdy innemu worowi, chyba że za zgodą Frajerki. Powinni się wspierać wzajemnie, jak gdyby ich losy były ze sobą splątane. Popełnił oczywiste wykroczenie – nieopatrznie stanął po stronie córki ich wroga. Małysz patrzył, jak Frajerka przechadza się w kręgu członków swojego gangu, oceniając ich nastawienie. Powszechna opinia była przeciwko niemu.

W takich chwilach władza staje się względna. Czy ona cieszy się wystarczająco dużym autorytetem, żeby przeciwstawić się większości? A może będzie musiała się przychylić do ich zdania, żeby zachować szacunek? Pozycję Małysza osłabiał fakt, że ten, kto go oskarżał, miał wśród worów sporą popularność. Klikucha „Lichoj” odnosiła się do jego osławionej jurności. Dla odmiany urocza klikucha „Małysz” oznaczała „Małego”, na znak, że jest niedoświadczony i jako przestępca, i seksualnie. Do gangu wstąpił niedawno. O ile pozostałe wory poznały się w obozach pracy, o tyle on dołączył do nich całkiem przypadkowo. Już mając pięć lat, zaczął pracować jako kieszonkowiec na leningradzkim Dworcu Bałtyckim. Jako dziecko ulicy szybko zdobył reputację wyjątkowo zręcznego złodzieja. Frajerka należała do osób, które okradł. Ale w przeciwieństwie do innych jego ofiar natychmiast zauważyła kradzież i rzuciła się w pogoń. Zaskoczony jej szybkością i determinacją uciekł jej tylko dzięki zwinności i świetnej znajomości dworca, wyślizgując się przez okienko, w którym ledwo zmieściłby się kot. Ale i tak Frajerka zdołała ściągnąć mu but. Myśląc, że na tym się skończyło, następnego dnia Małysz wrócił do pracy na innym dworcu kolejowym, lecz Frajerka już tam na niego czekała z jego butem w ręku. Nie zaatakowała go jednak, przeciwnie – zaproponowała, żeby porzucił związek kieszonkowców i przyłączył się do niej. Dała mu taką szansę, bo był jedynym kieszonkowcem, któremu udało się ją obrobić. Ale pomimo złodziejskich talentów awansowanie go do statusu wora przyjęto z mieszanymi uczuciami. Pozostali gardzili nim jako drobnym złodziejaszkiem. Uważali, że nie jest godny, by wstąpić w ich szeregi. Nikogo nie zamordował, nigdy nie siedział w łagrze. Frajerka zlekceważyła te obawy. Polubiła go, mimo że był poważny i zamknięty w sobie – rzadko wypowiadał więcej niż kilka słów naraz. Pozostali z czasem niechętnie pogodzili się z tym, że stał się jednym z nich. A on stopniowo równie niechętnie przyjął do wiadomości, że teraz należy do ich gangu. Choć tak naprawdę należał do Frajerki i wszyscy o tym wiedzieli. Małysz pokochał protektorkę tak, jak ostry, bojowy pies kocha swoją panią, łasząc się u jej stóp i szczekając na każdego, kto podszedł za blisko. Z drugiej strony nie był naiwny. Teraz, kiedy autorytet Frajerki znalazł się na celowniku, łączące ich relacje nie miały najmniejszego znaczenia. Ona zresztą nie pozwalała, żeby uczucia wpływały na jej decyzje. Nie dość, że Małysz miał na rękach krew innego wora, to jeszcze naraził na fiasko jej plany. Ponieważ ani on, ani dziewczyna nie potrafili prowadzić ciężarówki, musieli wrócić do miasta

pieszo, co zabrało im niemal osiem godzin. Po drodze mogli zostać zatrzymani i aresztowani. Uprzedził jednak dziewczynę, że jeśli zacznie wzywać pomocy albo puści jego rękę, to poderżnie jej gardło. Posłuchała go. Nie narzekała, że jest zmęczona, ani razu nie poprosiła, żeby odpoczęli. Nawet na zatłoczonych ulicach, gdzie mogłaby narobić kłopotów, przez cały czas trzymała go za rękę. – Fakty nie podlegają dyskusji – oświadczyła Frajerka. – Zgodnie z naszym prawem karą za napaść na innego wora jest śmierć. Nie miała na myśli śmierci w potocznym rozumieniu tego słowa. Nie zastrzelą go ani nie powieszą. Śmierć oznaczała wygnanie z gangu. Zrobią mu tatuaż w widocznym miejscu, na czole czy grzbiecie dłoni, przedstawiający rozchyloną pochwę albo odbyt. Dla wszystkich worów bez względu na przynależność był to znak, że napiętnowany w ten sposób człowiek zasłużył na najgorsze maltretowanie fizyczne i seksualne i że można go sponiewierać bez obawy, iż inny gang zechce to pomścić. Małysz kochał Frajerkę. Ale ani myślał się zgodzić na taką karę. Przesunął nogi i włożył rękę do jednej z kieszeni spodni. Miał tam schowany nóż. Wyplątał go z fałdów materiału i trzymając palec na mechanizmie sprężynowym, obmyślał drogę ucieczki. Frajerka wystąpiła na środek. Podjęła decyzję.

***

Frajerka bacznie przyglądała się minom swoich ludzi z wyrazem takiego skupienia, jakby sama jej koncentracja zapowiadała werdykt, jakiego oczekiwali. Latami musiała zapracować sobie na ich lojalność, hojnie nagradzając posłuszeństwo i bezlitośnie tłumiąc wszelkie oznaki sprzeciwu. A jednak przez ten incydent teraz wszystko wisiało na włosku. Popularny, durnowaty Lichoj zaskarbił sobie sympatię jej ludzi. Dla nich stanowił uosobienie wora. Jego pragnienia i popędy traktowali jak swoje. Skoro więc on stanął przed sądem, to również oni. I chociaż tym dwóm poszło o tak trywialną rzecz, to rozwiązanie problemu, jaki stwarzała ta schodka, wcale nie było proste. W ich pojęciu w rachubę wchodził wyłącznie jeden werdykt – musi wyrazić zgodę na śmierć Małysza. Słuchając, jak cytują prawo worów niczym świętość, zachodziła w głowę,

jak mogą być tak dalece pozbawieni samoświadomości. Jej panowanie opierało się z jednej strony na naruszaniu tradycyjnej struktury worów, a z drugiej na przestrzeganiu jej. Przede wszystkim tworzyli grupę, w której mężczyznom przewodziła kobieta – dotychczas w historii worów nic podobnego się nie zdarzyło. W przeciwieństwie do innych bugorów – szefów wspólnot złodziejskich – Frajerką nie kierowało pragnienie życia w oderwaniu od państwa. Nie, ona chciała się zemścić na państwie i wszystkich, którzy mu służyli. Opisała tę zemstę swoim ludziom w taki sposób, żeby pojęli istotę rzeczy – wbiła im do głów, że państwo to po prostu większy, konkurencyjny gang, z którym toczą krwawą waśń. Ale w głębi ducha zdawała sobie sprawę, że wory są konserwatywne. Woleli, żeby ich przywódcą był mężczyzna. Woleli martwić się tylko o pieniądze, seks i gorzałę. Tolerowali ten program zemsty, podobnie jak jej płeć, tylko dlatego, że była błyskotliwa, a oni nie. Finansowała ich, broniła, więc ich los zależał od niej. Gdyby odeszła, pozbawiony kierownictwa gang rozpadłby się na wojujące ze sobą, nic nieznaczące frakcje. Ich przedziwny sojusz zawiązał się w Minłagu, obozie pracy położonym na południowy wschód od Archangielska. Jako więzień polityczny skazany na podstawie paragrafu 58 Anisia, bo tak się wówczas nazywała, zupełnie nie interesowała się worami. Obracali się w zupełnie innych sferach społecznych, byli rozdzieleni jak woda i oliwa. Jej oczkiem w głowie był nowo narodzony syn Aleksy. To dla niego żyła, dla dziecka, które chciała kochać i chronić. Ale po trzech miesiącach pielęgnowania go, po trzech miesiącach miłości, o jaką by się nie podejrzewała, odebrano jej dziecko. Obudziła się w środku nocy i stwierdziła, że go nie ma. Z początku pielęgniarka twierdziła, że Aleksy zmarł we śnie. Anisia złapała ją i zaczęła szarpać, domagając się zwrotu syna, aż w końcu pobił ją strażnik. Pielęgniarka syknęła, że kobieta skazana na podstawie paragrafu 58 nie zasługuje na to, by móc wychowywać dziecko. – Nigdy nie będziesz matką. Teraz to państwo przejęło opiekę rodzicielską nad Aleksym. Anisia, pogrążona w rozpaczy, rozchorowała się. Nie wstawała z łóżka, nic nie jadła, tylko w sennych majakach śniła, że nadal jest w ciąży. Czuła, jak płód ją kopie, jak się porusza, i krzykiem wzywała pomocy. Pielęgniarki i felczerzy niecierpliwie czekali, aż umrze. Świat dał jej wszelkie możliwe powody do śmierci i wszelkie możliwości. A jednak w głębi duszy się opierała. Zbadała ten opór z dokładnością naukowca, niczym archeolog

delikatnie usuwający warstwy kurzu, żeby zobaczyć, co się kryje pod spodem. Nie wydobyła jednak na światło dzienne ani twarzy syna, ani twarzy męża. Zobaczyła Lwa – ten jego głos, dotyk ręki na swojej dłoni, te wszystkie oszustwa i zdradę – i przełknęła te wspomnienia duszkiem jak magiczny eliksir. W ostatniej chwili ocaliła ją nienawiść. To dzięki nienawiści odzyskała chęć do życia. Gdyby zdradziła się z pomysłem zemsty na funkcjonariuszu MGB, mężczyźnie przebywającym tysiące kilometrów stamtąd, każdy by ją wyśmiał. A jednak bezsilność wcale jej nie przygnębiła, wręcz przeciwnie, stanowiła źródło inspiracji. Postanowiła, że zacznie od niczego. Zbuduje swą zemstę od zera. Podczas gdy inni pacjenci spali nafaszerowani kodeiną, ona wypluwała pastylki i zbierała. Leżała w szpitalu i udawała chorą, po kryjomu nabierając sił i gromadząc coraz więcej lekarstw, które chowała pod podszewką spodni. A kiedy zebrała ich już wystarczająco dużo, ku zaskoczeniu pielęgniarek wyszła ze szpitala i wróciła do obozu, mając do dyspozycji jedynie swój rozum i spodnie wypakowane proszkami. Do czasu aresztowania zawsze traktowano ją w odniesieniu do kogoś innego – jako czyjąś córkę bądź czyjąś żonę. Kiedy została sama, wzięła się do zmiany osobowości. Każdą swoją słabość przypisała tej, która się nazywała Anisia. A ze wszystkich zalet, z całej siły charakteru skleciła nową tożsamość – kobiety, którą wkrótce miała się stać. Podsłuchując worów i ucząc się ich żargonu, wybrała dla siebie nowe imię. Od tej pory będzie znana jako Frajerka, osoba spoza ich świata. Wśród worów słowo to wyrażało pogardę, ale postanowiła z tej obelgi uczynić swoją siłę. Sprzedała kodeinę szefowi gangu, zabiegając o jego przychylność i zgodę na dołączenie do nich. Przywódca worów wyśmiał ją, ale zgodził się na propozycję, pod warunkiem że Anisia sprawdzi się, likwidując znanego kapusia. Wziął od niej całą kodeinę jako bezzwrotny zadatek i zlecił jej zadanie, któremu – jak sądził – nie podoła. Przecież zaledwie trzy miesiące wcześniej niańczyła dziecko. Nawet gdyby ośmieliła się dokonać zamachu na donosiciela, złapano by ją i osadzono w izolatce albo rozstrzelano. Bugor ani przez chwilę nie podejrzewał, że będzie musiał dotrzymać obietnicy. Trzy dni później donosiciel zaniósł się kaszlem podczas kolacji i padł na podłogę, brocząc krwią z ust. Jego kapusta z ziemniakami została doprawiona odłamkami ostrza brzytwy. Bugor nie mógł się wycofać z umowy, zabraniał tego kodeks worów. I tak Frajerka została pierwszą kobietą w jego gangu. Nie miała zamiaru wiecznie być podwładną. Jej plan zakładał, że zostanie

szefową. Korzystając z tego, co jej wpoili, wywalczyła sobie niezależność. To oni nauczyli ją traktować ciało jak pierwszy lepszy towar, którym może handlować do woli, bo w ich pojęciu nie ma w tym nic wstydliwego. Na początek postanowiła uwieść komendanta obozu. Ponieważ mógł wezwać każdą więźniarkę do swojego gabinetu, żeby zaspokoiła go seksualnie, Frajerka musiała sprawić, żeby się w niej zakochał. Odrazę, jaką do niego czuła, potraktowała jako jeszcze jedną przeszkodę na drodze do zwycięstwa. Pięć miesięcy później na prośbę Frajerki przeniósł wszystkich worów do innego obozu, dzięki czemu miała wolną rękę i mogła utworzyć własny gang. Ponieważ żaden szanujący się wor nie zgodziłby się służyć pod przywództwem kobiety, Frajerka zwróciła się do wygnańców, wyrzutków – przestępców grasujących po śmietnikach, wysysających rybie ości i żujących zgniłe warzywa. Zostali odrzuceni z powodu różnicy zdań, zdrady albo niekompetencji. Niektórzy upadli tak nisko, że stali się ciuszkami – ludźmi okrytymi taką hańbą, że porządny wor nawet nie miał prawa ich dotknąć. Zgodnie z ich kodeksem taka plama na honorze była nieodwracalna. A mimo to Frajerka dała im drugą szansę, kiedy żaden inny wor nie raczyłby wymówić ich imion. Część z nich była nieuleczalnie osłabiona, psychicznie bądź fizycznie. Niektórzy odpłacili jej w ten sposób, że ledwo odzyskali siły, próbowali wysadzić ją z siodła. Ale większość uznała jej przywództwo. Po śmierci Stalina wolność przyszła szybciej, niż oczekiwała – kobiety i dzieci zwolniono na mocy amnestii. Członkowie gangu Frajerki i tak już mieli skrócone wyroki, ponieważ nie siedzieli za polityką. Ale ona nie zamierzała wytropić Lwa, by wbić mu nóż w plecy czy strzelić w łeb. Musiał cierpieć tak, jak ona cierpiała. Spełnienie tego pragnienia wymagało czasu i środków. Wiele gangów handlowało na czarnym rynku. Możliwości wejścia na ten rynek były ograniczone, bo system ugruntował się już dawno. Frajerki nie interesowała rola drobnej handlarki czerpiącej skromne zyski z produktów spożywczych z importu, skoro miała dostęp do znacznie cenniejszego towaru. W okresie prześladowań Kościoła prawosławnego, podczas największego nasilenia ruchów antyreligijnych, ukryto wiele przedmiotów sztuki sakralnej – ikony, książki czy srebra, które inaczej zostałyby spalone albo przetopione. Większość kapłanów próbowała ratować dziedzictwo Cerkwi. Część rzeczy zakopywali na polach, srebrne zastawy chowali w kominach, obrazy zaś owijali wodoodporną skórą i ukrywali w silnikach nieużywanych, przeżartych rdzą ciągników. Nie rysowano żadnych map. Tylko nieliczni

znali miejsce przechowywania tych skarbów i szeptem przekazywali je następcom, przeważnie zaczynając od słów: – W razie gdybym umarł... Większość strażników tych tajemnic aresztowano i zastrzelono; część umarła z głodu w łagrach albo zaharowała się na śmierć. Z tych, którzy ocaleli, Frajerka jako jedna z pierwszych odzyskała wolność. Wydobywała kolejne skarby jeden po drugim. Świetnie znając strukturę czarnego rynku oraz ludzi, których należało przekupić, wysyłała towar za granicę, negocjując sprzedaż zarówno z zachodnimi organizacjami religijnymi, jak i prywatnymi nabywcami oraz muzeami. Niektórzy wzdragali się przed zakupem kolejnych skarbów Cerkwi. A jednak metody sprzedaży Frajerki były brutalnie skuteczne – jeśli jej ceny nie spotykały się z zainteresowaniem, nie mogła dłużej zapewniać bezpieczeństwa skarbom. Raz wysłała nabywcom siedemnastowieczną ikonę świętego Mikołaja Możajskiego. Niegdyś utrzymana w jaskrawych barwach tempera z czasem wyblakła, więc żeby odzyskała świetność, pokryto ją warstewką złota i srebra. Frajerka wyobraziła sobie popów, którzy zaleją się łzami, gdy otworzą paczkę i stwierdzą, że ikonę rozbito na kawałki, a twarz świętego jest zdrapana, z wyjątkiem oczu. Oczywiście nie przyznała się do udziału w tym akcie wandalizmu. Dla zachowania poprawnych stosunków handlowych zwaliła winę na zbyt gorliwych członków partii. Od tej pory sama dowolnie ustalała ceny, przedstawiając się jako obrończyni skarbów, a nie ktoś, kto czerpie z nich zyski. Pobierając zapłatę w złocie, zapewniła swoim worom bogactwo, jak zawsze im to obiecywała. Skarby wydobywała pojedynczo, na wypadek gdyby któremuś z podwładnych znudziło się jej przywództwo. Z natury ostrożna, nie ufała nikomu. Pierwsze zarobione pieniądze wydała na ząb z kapsułką cyjanku w środku, który dumnie pokazała swoim ludziom, zapewniając, że jeśli ktoś kombinuje, żeby ją wziąć na tortury i wydusić miejsce ukrycia skarbów, to nic z tego. Na złość im wolałaby umrzeć. Sadząc z reakcji, dwóm członkom gangu chodziło to po głowie. Frajerka zabiła obu jeszcze w tym samym tygodniu. Do rozwiązania pozostał już tylko ostatni problem – komendant Minłagu, który pragnął się z nią związać, jak mu obiecywała, a przy okazji dostać działkę z jej zysków. Masz swoją działkę! Nóż rozpłatał mu brzuch. To nie było w porządku, ostatecznie

zawdzięczała mu życie. Umierał przez prawie godzinę, wijąc się na podłodze i zachodząc w głowę, jak mógł się tak pomylić. Aż do chwili, gdy czubek noża zagłębił się w jego brzuchu, był pewien, że Frajerka go kocha.

***

W pokoju wisiała ciężka atmosfera oczekiwania. Frajerka uniosła rękę. – My nie kierujemy się zwyczajnym prawem worów. Kiedyś nie mieliście nic. Sami nie potrafiliście się nawet wyżywić. Uratowałam was, chociaż zgodnie z prawem powinnam was zostawić na pewną śmierć. Kiedy chorowaliście, dawałam wam lekarstwa. A jak byliście zdrowi, dostawaliście ode mnie opium i wódkę. W zamian żądałam tylko posłuszeństwa. To jest nasze jedyne prawo. W tym sensie Lichoj mnie zawiódł. Nikt się nie poruszył. Wszyscy strzelali oczami na boki, próbując się zorientować, co myślą pozostali. Lichoj wsparł się na kuli i wykrzywił usta. – Zabijmy sukę! Niech nami rządzi mężczyzna! A nie jakaś baba, dla której ruchanie to zbrodnia. Frajerka zbliżyła się do niego. – A kto by miał kierować tym nowym gangiem, Lichoj? Ty, który niedawno lizałeś moje buty za kawałek chleba? Tobą kierują żądze, a przez to jesteś głupi. Doprowadziłbyś gang do ruiny. Lichoj odwrócił się do pozostałych. – Zróbmy z niej naszą dziwkę. Żyjmy wreszcie jak mężczyźni! Frajerka mogła się zbliżyć jeszcze o krok, poderżnąć mu gardło i położyć kres tej rebelii. Rozumiała jednak, że musi zakończyć spór za aprobatą wszystkich, dlatego oświadczyła: – On mnie obraził. Nikt nie zareagował. Nagle czyjaś ręka złapała Lichoja, a potem następna. Kopniakiem wytrącili mu kulę. Obalili go na ziemię i zerwali z niego ubranie. Kiedy już był nagi, czterej mężczyźni usiedli mu na rękach i nogach. Pozostali wyjęli z pieca rozpalony do czerwoności węgielek. Frajerka spojrzała z góry na Lichoja. – Już nie jesteś jednym z nas. Przycisnęli węgiel do jego tatuaży tak, że skóra pokryła się pęcherzami.

Chcieli wypalić mu ciało do czysta i tak uszkodzić skórę, żeby nie mógł się znów wytatuować. Jak nakazywał zwyczaj, powinni go potem puścić wolno, wygnać. Jednak Frajerka – która aż za dobrze wiedziała, jak silna jest żądza zemsty – wolała dopilnować, żeby nie przeżył na skutek odniesionych ran. Zerknęła na Małysza, wyrażając spojrzeniem to, czego pragnie. Chłopak wyjął nóż i wysunął ostrze. Odetnie mu te tatuaże.

***

Zamknięta w celi Zoja ściskała pręty krat, słuchając wycia, które rozbrzmiewało w korytarzu. Ze zduszonym sercem skupiła się na dźwiękach. To krzyczał mężczyzna, a nie młody chłopak. Poczuła ulgę.

Kołyma Pięćdziesiąt kilometrów na północ od portu Magadan Siedem kilometrów na południe od Gułagu 57

9 kwietnia Stali obok siebie. Każdy spoglądał na ramię sąsiada, kołysząc się na pace ciężarówki. Wprawdzie strażnicy nie zabronili im usiąść, lecz podłoga była tak lodowata, że z braku ławek wspólnie postanowili stać. Żeby się ogrzać, przestępowali z nogi na nogę jak pojmane stado zwierząt. Lew miał miejsce przy samym brezencie, źle zawiązanym, przez co temperatura w skrzyni ciężarówki spadła poniżej zera, za to kiedy materiał się odchylał, mieli przynajmniej częściowy widok na mijany krajobraz. Wjeżdżali w góry szosą kołymską, która pięła się wzwyż potulnie, jakby świadoma faktu, że bezprawnie wdziera się w tę dzicz. Konwój składał się z trzech ciężarówek. Nikt nie zawracał sobie głowy wysyłaniem samochodu, który jechałby z tyłu i pilnował, żeby żaden z więźniów nie wyskoczył i nie uciekł. Tutaj nie było gdzie uciec. Nagle droga zrobiła się tak stroma, że tył ciężarówki przechylił się w dół, ku zasypanej śniegiem dolinie, pod tak ostrym kątem, że Lew musiał się przytrzymać stalowej ramy, a inni więźniowie ześliznęli się i go przygnietli. Nie mogąc jechać dalej, ciężarówka kiwała się w miejscu; w każdej chwili mogła się zsunąć. Zaciągnięto hamulec ręczny, silnik zgasł. Strażnik otworzył klapę paki i wygnał więźniów na drogę. – Jazda! Pierwsze dwie ciężarówki pokonały grzbiet wzgórza, ginąc z widoku. Kierowca ostatniej – odciążonej, gdy więźniowie wysiedli – zapalił silnik i dodał gazu na wzniesieniu. Skazańcy ruszyli za nią, sapiąc jak starcy, pod lufami strażników, którzy zamykali podchód. W tym terenie buta strażników wydawała się absurdalna, puszyli się jak pawie. Patrząc na nich oczami skazańca, Lew myślał o tym, jak dalece w swoim pojęciu różnili się od reszty – nadzorcy zaganiający bydło. Korciło go, żeby powiedzieć: „Jestem jednym z was” – i obserwować ich zaskoczone miny.

Ta myśl nie dawała mu spokoju. Czy rzeczywiście jest jednym z nich? Zadowolonych z posiadanej władzy, ogłupionych przez poczucie ważności, jakie nadało im państwo? Nie wątpił, że kiedyś był taki sam. Za szczytem droga była płaska. Lew przystanął, dysząc ciężko i rozglądając się po okolicy. Smagany zimnym wiatrem, z załzawionymi oczami zobaczył księżycowy krajobraz – rozległą równinę wielkości miasta, pokrytą lodem i wieczną zmarzliną i usianą kraterami. Jedyna w tych stronach droga przecinała zdradliwy stok wznoszący się ku największej jak dotąd górze, sterczącej nad równiną niczym olbrzymi garb wielbłąda. Gdzieś u jej podnóża leżał Gułag 57. Kiedy więźniowie gramolili się do ciężarówki, Lew zerknął na pozostałe dwa pojazdy. Musiał przyjąć do wiadomości, że Timura nie ma w konwoju. Niemożliwe, żeby jego przyjaciel wsiadł do którejś z tych ciężarówek, nie nawiązując z nim kontaktu – choćby miało to być tylko przelotne spojrzenie w tłumie. Ostatnio Lew widział go poprzedniego dnia na pokładzie „Starego Bolszewika”. Potem zapędzono go do obozu przejściowego w Magadanie, gdzie po odwszawieniu zbadał go lekarz, który orzekł, że Lew jest w pełni formy, i przydzielił go do TFT (tiażołyj flziczeskij trud) – ciężkiej pracy bez ograniczeń. Po przejściu całej procedury czekał w jednym z wielkich namiotów ustawionych dla nowo przybyłych; zapach brezentu kojarzył mu się z prowizorycznymi szpitalami polowymi podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, setki pryczy stały jedna przy drugiej. Ustalili, że spotkają się tej nocy. Ale Timur się nie pojawił. Lew pocieszał się, że możliwe są różne wyjaśnienia, widocznie z jakiegoś powodu nastąpiło opóźnienie i zobaczą się rano. Pytanie o Timura było zbyt ryzykowne – po pierwsze, spaliłby ich przykrywkę, a poza tym mogliby go wziąć za kapusia. I tak nie mógł zasnąć, wobec tego wstał wcześnie, licząc, że zobaczy się z przyjacielem. Kiedy pakowano ich do ciężarówek, ociągał się. Coraz trudniej przychodziło mu wynajdować powody nieobecności Timura, które przyniosłyby mu ukojenie. Wkrótce, po siedmiu latach, Lew miał się zobaczyć z Lazarem. To pierwsze spotkanie, kiedy spojrzą sobie w oczy, prawdopodobnie było najbardziej ryzykowną częścią planu. Bez wątpienia nienawiść Lazara zwietrzała z upływem czasu. Jeżeli nie spróbuje zabić Lwa od razu, zapewne rozgłosi, że to czekista, spec od przesłuchań, człowiek, który kazał aresztować setki niewinnych mężczyzn i kobiet. Jak długo Lew przeżyje wśród ludzi mających za sobą tortury i przesłuchania? Właśnie dlatego obecność Timura była tak ważna. Przewidywali, że spotkanie po latach

będzie miało burzliwy przebieg, ale uwzględnili taką możliwość. W razie najmniejszej sprzeczki Timur jako strażnik miał natychmiast interweniować. Zgodnie z regulaminem Lwa i Lazara należało rozdzielić i za karę wpakować do karceru, do izolatek. Tam, w sąsiadujących ze sobą celach, Lew miałby okazję wyjaśnić Lazarowi, że przyjechał, by go uwolnić, że jego żona żyje i że w normalnym trybie nigdy nie może liczyć na zwolnienie. Dlatego albo Lazar przyjmie jego pomoc, albo zdechnie jako niewolnik. Przebierając lodowatymi palcami po świeżo ogolonej głowie, Lew gorączkowo próbował znaleźć jakieś wyjście. Na poczekaniu przyszło mu do głowy tylko jedno – musi odwlekać spotkanie z Lazarem do czasu, aż zjawi się Timur. Ukrywanie się nie będzie jednak łatwe. Po śmierci Stalina Gułag 57 skurczył się zarówno pod względem liczby więźniów, jak i terytorium. Przedtem składał się z wielu łagpunktów rozrzuconych po wzgórzach – podobozów tworzących całą kolonię; niektóre leżały na terenie tak odsłoniętym, a urobek z kopalni był tak mizerny, że urządzono je wyłącznie z myślą o doprowadzeniu skazańców do śmierci. Później zlikwidowano te mniejsze koszary i zredukowano więzienne imperium do głównej bazy usytuowanej u podnóża góry, w jedynym miejscu, gdzie kopalnia przynosiła realne zyski. Na podstawie map Lew doszedł jednak do wniosku, że nawet ten centralny kompleks jest prowizoryczny. Obszar strzeżony, zona, był prostokątny. Wprawdzie do ukształtowania terenu znacznie lepiej pasowałyby krzywizny, ale zgodnie z prawem musiał być wytyczony liniami prostymi. W Gułagu 57 zakrzywione krawędzie miał tylko drut kolczasty, który rozciągnięto między słupami o wysokości sześciu metrów, wbitymi w ziemię na dwa metry i wyznaczającymi granice obozu. W środku stały baraki do spania i wspólne jadalnie, odcięte od ośrodka administracyjnego wewnętrznym prostokątnym ogrodzeniem z drutu kolczastego: podjednostki w jednostce, strefy w strefie. Bezpieczeństwo zapewniało sześć małych wież strażniczych i dodatkowo dwie wysokie wartownie po bokach głównej bramy, wyposażone w ciężkie karabiny maszynowe i ściany wzmocnione drewnianymi balami. Na wszystkich rogach zony stały mniejsze wieże, skąd nadzorcy obserwowali teren przez lornetki. Gdyby strażnicy się pospali albo spili na umór, można by odzyskać wolność, wspinając się na górę albo przedzierając przez kilometry gołej równiny. Po przywiezieniu ich do obozu Lew miał trafić do wewnętrznej strefy dla więźniów. Były tam trzy baraki, więc istniała szansa, że uda mu się nie wpaść na Lazara, przynajmniej przez najbliższe dwadzieścia cztery godziny. Być

może tyle wystarczy, żeby Timur do niego dołączył. Ciężarówka zwolniła. Uważając, żeby nie zdjął go jakiś napalony snajper z wartowni, Lew spojrzał poza druty, na górę. Zbocza opadały niebezpiecznie stromo. Góra była olbrzymia, na jej tle wykopane przez ludzi rowy i potoki, w których wypłukiwano złoto z ziemi, wydawały się nieistotne. Na szczycie obu wartowni zamajaczyły cienie – strażnicy nadzorowali więźniów z nowego transportu. Wieże miały piętnaście metrów wysokości, wchodziło się na nie po chwiejnych drabinach, które w każdej chwili można było wciągnąć na górę. Między nimi stała ręcznie otwierana brama. Pchnięte przez strażników drewniane wrota zaskrzypiały na śniegu. Ciężarówka wjechała na teren obozu. Siedząc na pace, Lew patrzył, jak brama zamyka się za nimi.

Tego samego dnia

Zaledwie Lew wygramolił się z ciężarówki, strażnicy zapędzili go do reszty więźniów. Skazańcy stali obok siebie w szeregu i dygocząc na mrozie, czekali na inspekcję. Lew nie miał szalika, a czapka była na niego za mała, więc uszczelnił kołnierz kurtki szmatami, ale i tak mimo najlepszych chęci nie mógł powstrzymać szczękania zębami. Omiótł wzrokiem zoną. Nad zamarzniętą ziemią wznosiły się proste drewniane baraki podparte solidnymi palami. Na horyzoncie zobaczył drut kolczasty i białe niebo. Budynki i inne konstrukcje wykonano tak prowizorycznie, że odnosiło się wrażenie, iż niegdyś potężna cywilizacja uwsteczniła się i zastąpiła drapacze chmur chatami. To tutaj umierali ci ludzie – mężczyźni i kobiety, których aresztował, a których nazwiska wyleciały mu już z pamięci. To tutaj stali. Przed oczami mieli ten sam widok. Tyle że on nie czuł tego co oni. Oni nie planowali ucieczki. W ogóle nie mieli żadnych planów. Czekali w milczeniu. Komendant Gułagu 57 Żores Siniawski jeszcze się nie pokazał. Jego reputacja, rozpowszechniana przez tych, którzy przeżyli, sięgała daleko poza system obozów i przeklinano to nazwisko jak kraj długi i szeroki. Ten pięćdziesięciopięcioletni weteran Gławnogo Uprawlenija Łagieriej, w skrócie Gułagu, całe dorosłe życie poświęcił wdrażaniu śmiertelnej niewoli. Nadzorował związane ze skazańcami projekty budowlane, takie jak Kanał Fergański czy nigdy nieukończona linia kolejowa u ujścia rzeki Ob – tory, których nie doprowadzono do punktu docelowego, rzeki Jenisej; zabrakło setek kilometrów i teraz szyny rdzewiały w ziemi niczym szczątki stalowych prehistorycznych bestii. A jednak fiasko tego projektu, który pochłonął życie tysięcy ludzi i miliardy rubli, nie zaszkodziło jego karierze. Inni nadzorcy ulegali bowiem żądaniom i pozwalali więźniom najeść się i wyspać, za to on zawsze wypełniał zadania, jakie przed nim stawiano. Zmuszał zesłańców do nieustannej pracy – zimą w siarczysty mróz, latem w największy upał. On nie budował kolei. Budował reputację, rzeźbiąc swoje nazwisko na kościach innych ludzi. Nieważne, że nie wzmacniali podkładów, które potem w czerwcu pękały na słońcu, a w styczniu się wypaczały. Nieważne, że robotnicy padali na budowie jak muchy. Na papierze jego plany były realizowane. Na papierze uchodził za człowieka

godnego zaufania. Przeglądając jego akta, Lew natychmiast zorientował się, że dla Siniawskiego to coś więcej niż praca. On nie zabiegał o przywileje. Nie powodowała nim żądza pieniądza. Kiedy proponowano mu wygodne stanowiska urzędnicze w umiarkowanym klimacie albo nadzorowanie obozów położonych bliżej miast, zawsze odrzucał te propozycje. Chciał rządzić najbardziej wrogim terytorium, jakie kiedykolwiek zasiedlono. Sam zgłosił się na ochotnika do pracy na Kołymie. Kiedyś już widział to pustkowie i uznał je za miejsce w sam raz dla niego. Słysząc skrzypienie drewna, Lew spojrzał w górę. Siniawski wyszedł z baraku dowództwa i stanął na szczycie schodów, tak grubo opatulony futrami reniferów, że wydawał się dwa razy większy. Strój ten, równie ozdobny jak praktyczny, zarzucił na ramiona z taką pewnością siebie, jakby chciał dać do zrozumienia, że osobiście zabił te zwierzęta w heroicznej walce. Nosił się tak teatralnie, że na jego miejscu każdy inny człowiek i w każdym innym otoczeniu wyglądałby groteskowo. Ale do tego obozu pasował idealnie. Tutaj Siniawski był carem. W przeciwieństwie do innych więźniów, którzy po miesiącach spędzonych w pociągach i obozach przejściowych mieli wyostrzony instynkt samozachowawczy, Lew lekkomyślnie i z nieskrywaną fascynacją gapił się na komendanta. Poniewczasie przypomniał sobie, że nie jest już milicjantem, więc czym prędzej zwiesił głowę i wbił wzrok w ziemię. Już za samo spojrzenie w oczy strażnikowi można było dostać kulkę w łeb. Teoretycznie przepisy się zmieniły, ale skąd miał wiedzieć, czy tutaj także je wprowadzono. – Wy tam! – zawołał Siniawski. Lew dalej stał ze zwieszoną głową. Usłyszał skrzypienie desek, gdy komendant schodził z platformy na ziemię; po chwili dobiegł go chrzęst kroków na śniegu i lodzie. W zasięgu jego wzroku pojawiły się dwa pięknej roboty filcowe buty. Wciąż stał ze zwieszoną głową jak skarcony pies. Czyjaś ręka chwyciła go za podbródek i zadarła mu głowę, zmuszając go, żeby spojrzał w górę. Twarz komendanta była pobrużdżona głębokimi, ciemnymi zmarszczkami, skóra przywodziła na myśl wędzone mięso. Oczy miał zabarwione na żółto, w odcieniu jodyny. Lew popełnił zasadniczy błąd – zwrócił na siebie uwagę – więc wystąpił z szeregu. Powszechnie stosowana technika polegała na przykładowym ukaraniu nowo przybyłych skazańców, żeby inni mieli pojęcie o tym, co ich czeka.

– Dlaczego unikacie mojego wzroku? W panującej ciszy Lew czuł ulgę pozostałych więźniów, buchała z nich jak żar. To on został wyłuskany z tłumu, nie oni. Twarz Siniawskiego była zaskakująco łagodna. – Odpowiadajcie. – Nie chciałem was obrazić, towarzyszu – odparł Lew. Siniawski puścił jego podbródek, cofnął się i sięgnął do kieszeni. Spodziewając się lufy pistoletu, Lew potrzebował kilku sekund na zorientowanie się w sytuacji. Siniawski wyprostował rękę, a jakże, ale dłoń miał zwróconą grzbietem w dół. Leżały na niej małe fioletowe kwiatki, nie większe od guzików koszuli. Lwu przyszło na myśl, że pewnie pomieszało mu się w głowie, gdy kula przeszyła mu mózg – że to kalejdoskop splecionych wizji i wspomnień. Ale ta chwila minęła, delikatne kwiaty trzepotały na wietrze. To się działo naprawdę. – Weźcie jeden. Czy to trucizna? Czy będzie się zwijał z bólu na oczach innych? Lew ani drgnął, stał ze zwieszonymi po bokach rękami. – Bierzcie. Bezsilny Lew posłusznie wyciągnął rękę, drżącym kciukiem i palcem wskazującym gmerając po dłoni Siniawskiego tak, jak pijak przebiera nogami; niemal strącił wszystkie kwiatki. W końcu udało mu się chwycić jeden. Płatek był wysuszony, łamliwy. – Powąchajcie. I znów Lew nie zareagował, nie potrafił zrozumieć polecenia. Ale padło ponownie. – Powąchajcie. Lew podniósł rękę do nosa i powąchał maleńki kwiatek. Nic nie poczuł. Kwiat nie miał zapachu. Siniawski się uśmiechnął. – Piękny, prawda? Lew zadumał się, nie wiedząc, czy to nie jakaś wyrafinowana pułapka. – Tak. – Podoba się wam? – Bardzo. Komendant poklepał go po ramieniu. – Będziecie sadzić kwiaty. Ta okolica tylko wydaje się jałowa, ale tak naprawdę stwarza wiele możliwości. Górna warstwa gleby nie jest tu skuta

lodem ledwo przez dwadzieścia tygodni w roku. W tym czasie pozwalam wszystkim więźniom uprawiać ziemię. Możecie sobie sadzić, co tylko chcecie. Większość uprawia warzywa. Ale rosnące tu kwiaty są bardzo piękne na swój skromny sposób. Przyznacie, że skromne kwiaty często są najładniejsze? – Przyznaję. – Spodobałaby się wam uprawa kwiatów? Nie chcę wam niczego narzucać na siłę. Są inne rzeczy, które możecie robić. – Kwiaty... są... ładne. – Owszem. Są ładne. A najładniejsze są te skromne. Komendant nachylił się do Lwa i szepnął: – Zatrzymam dla was kawałek dobrej gleby. To będzie nasz sekret... I czule ścisnął jego ramię. Potem Siniawski cofnął się, wyciągnął rękę i pokazując małe fioletowe kwiaty, zwrócił się do więźniów: – Bierzcie po jednym! Skazańcy się zawahali. – Brać! Brać! Brać! – powtórzył rozkaz. Zirytowany, że się ociągają, rzucił kwiaty w górę; fioletowe płatki opadły na wygolone łyse głowy. Sięgnął do kieszeni, wyjął następną garść kwiatów, znów rzucił je w powietrze i powtarzał to w kółko, raz za razem, obsypując ich deszczem kwiecia. Niektórzy zadarli głowy i maleńkie fioletowe płatki opadły im na rzęsy. Inni więźniowie wbijali wzrok w ziemię przekonani, że tylko oni nie dali się nabrać na ten szatańsko przebiegły numer. Lew wciąż trzymał kwiatek w zagłębieniu dłoni. Nic z tego nie rozumiał... Czyżby przeczytał niewłaściwe akta? Ten mężczyzna z kieszeniami pełnymi kwiatów nie mógł być tym samym człowiekiem, który zmuszał więźniów do pracy obok gnijących zwłok ich kolegów, ani komendantem nadzorującym budowę Kanału Fergańskiego czy linii kolejowej u ujścia rzeki Ob. Gdy skończył mu się zapas kwiatów i ostatnie płatki, wirując, opadły na ziemię, Siniawski podjął swoją mowę wstępną. – Te kwiaty wyrosły na najpodlejszej, najbardziej nieurodzajnej ziemi na świecie! Z brzydoty powstaje piękno... oto, w co tu wierzymy! Nie jesteście tu po to, żeby cierpieć. Przyjechaliście tutaj pracować, tak samo jak ja przyjechałem tu do pracy. W gruncie rzeczy niewiele się różnimy, wy i ja. To prawda, że będziemy się zajmowali czym innym. Możliwe, że wasza praca jest cięższa. Ale będziemy harowali wspólnie dla dobra naszego kraju.

Będziemy się doskonalić. Staniemy się lepsi, tutaj, w tym miejscu, gdzie nikt nie spodziewa się znaleźć nic dobrego. Zdawało się, że słowa te płyną z głębi serca. Wypowiedział je z niekłamanym wzruszeniem. Bez względu na to, czy komendant nie mógł znieść wyrzutów sumienia i poczucia winy, czy bał się osądzenia przez nowy reżim, nie ulegało wątpliwości, że postradał zmysły. Siniawski dał znak strażnikom, na co jeden z nich natychmiast pośpieszył do baraku, w którym mieściła się jadalnia, i zaraz wrócił z kilkoma więźniami; każdy z nich niósł butelkę i tacę pełną małych blaszanych kubków. Napełnili naczynia gęstym, ciemnym płynem i podsunęli je wszystkim skazańcom. – Ten napój, chwoja, to wyciąg ze szpilek sosny zmieszany z wodą różaną. Oba składniki są bogate w witaminy. To dla waszego zdrowia. Bo tylko zdrowi możecie być wydajni. Będziecie tu prowadzić życie dużo bardziej produktywne niż poza obozem. Moim zadaniem jest pomóc wam stać się pożytecznymi obywatelami. Przy okazji ja również stanę się bardziej pożyteczny. Moje dobro zależy od waszego dobra. Razem będziemy się zmieniać na lepsze, wy i ja. Lew ani drgnął. Nie zmienił pozycji. Wciąż stał z wyciągniętą ręką. Wiatr uniósł kwiat i zwiał go na śnieg. Lew schylił się, podniósł go, a kiedy się wyprostował, podszedł do niego więzień z wywarem ze szpilek sosny. Lew wziął mały blaszany kubek i przelotnie musnął palcami palce więźnia. Przez ułamek sekundy byli sobie obcy. A potem nastąpił przebłysk olśnienia – rozpoznali się.

Tego samego dnia

Oczy Lazara wydawały się olbrzymie – czarne jak węgiel księżyce na tle oślepiającego czerwonego słońca. Był chudy, jego ciało skurczyło się do koncentratu dawnej postaci. Rysy twarzy były bardziej surowe, ostrzejsze, a skóra naciągnięta, z wyjątkiem lewego policzka i szczęki, na których obwisła jak podsunięty do ognia wosk. Widocznie przeszedł udar, uznał Lew, po czym przypomniał sobie wieczór, kiedy go aresztował. Mimowolnie zacisnął pięść – tę samą, którą tłukł Lazara bez opamiętania, aż jego szczęka zwiotczała. Niewątpliwie siedem lat wystarczało, żeby uraz się zagoił, w tym czasie każda rana powinna się zagoić. Tyle że na Łubiance Lazar był pozbawiony opieki lekarskiej. Możliwe nawet, że przesłuchujący go ludzie wykorzystali jego obrażenia i wykręcali mu złamaną kość, jeśli odpowiedzi ich nie zadowalały. W obozie zapewniono mu pewnie leczenie w ograniczonym zakresie, ale nie chirurgię plastyczną – taki pomysł zakrawał wręcz na absurd. Ten pochopny, bezsensowny akt przemocy – zbrodnia, o której Lew zapomniał, gdy tylko przestały go boleć knykcie – został na trwałe wyryty w kości. Lazar w żaden sposób nie zdradził swojej reakcji na ich ponowne spotkanie poza tym, że na chwilę przestał wypełniać obowiązki, kiedy ich spojrzenia się skrzyżowały. Twarz miał nieprzeniknioną, lewy kącik ust wykrzywiony w trwałym grymasie. Bez słowa ruszył dalej wzdłuż szeregu więźniów, nalewając nowo przybyłym wyciąg z sosnowych szpilek do małych blaszanych kubków. Nie obejrzał się, jakby nic się nie stało, jakby znów byli sobie obcy. Lew tkwił bez ruchu, kurczowo ściskając kubek. Galaretowaty syrop kiwał się w takt drżenia ręki. Lew nie był w stanie myśleć, nie potrafił opracować żadnej strategii. – Hej, ty tam! – zawołał komendant obozu wesoło. – Przyjacielu! Miłośniku kwiatów! Pij! Od razu nabierzesz sił! Lew uniósł kubek do ust i wlał gęsty czarny płyn do gardła. Intensywnie gorzka mikstura oblepiła mu przełyk jak smoła, miał ochotę ją zwrócić. Zamknął oczy i zmusił się, żeby przełknąć. Otworzył oczy i patrzył, jak Lazar kończy pracę i niespiesznie wraca do

baraku. Mijając Lwa, nie spojrzał na niego, nie zdradzał ani śladu wzburzenia czy emocji. Komendant Siniawski przemawiał dalej, ale Lew już go nie słuchał. W lepkiej od potu dłoni rozgniótł zasuszony fioletowy kwiat na proszek. – Uważaj! – syknął więzień stojący po jego prawej ręce. – Idziemy! Komendant skończył przemówienie. Wzajemna prezentacja dobiegła końca, skazańców zagnano ze strefy administracyjnej do więziennej. Lew szedł jako jeden z ostatnich w rzędzie. Słońce już zaszło, pogrążając horyzont w ciemności. Na wieżach strażniczych zamigotały światła. Nie było potężnych reflektorów przeczesujących teren. Pomijając słaby blask padający z okien chat, zonę spowijały egipskie ciemności. Przeszli za drugie ogrodzenie z siatki. Strażnicy zatrzymali się na granicy dwóch stref z bronią gotową do strzału i popędzali skazańców do baraków. W nocy żaden funkcjonariusz nie zapuszczał się do tej zony. Było to zbyt niebezpieczne, któryś z więźniów bez trudu mógłby mu rozbić łeb i zniknąć. Strażników obchodziło tylko utrzymanie swej strefy i zamknięcie zesłańców za ogrodzeniem, gdzie byli pozostawieni sami sobie. Lew wszedł do baraku ostatni – do baraku Lazara. Będzie musiał stawić mu czoło samotnie, bez Timura. Czeka go dyskusja, musi się z nim rozmówić. Ten człowiek był duchownym, wysłucha jego spowiedzi. Lew miał mu wiele do powiedzenia. Zmienił się. Od trzech lat robi wszystko, żeby się poprawić. Wszedł po schodkach ciężkim krokiem skazańca prowadzonego na egzekucję. Naparł na drzwi, odetchnął głęboko, wciągając smród przepełnionego baraku, i ujrzał przed sobą galerię ziejących nienawiścią twarzy.

Tego samego dnia

Lew stracił przytomność. Kiedy doszedł do siebie, stwierdził, że leży na podłodze, ktoś ciągnie go za kostki, a fala więźniów kopie go wściekle. Dotknął palcami głowy i namacał lepką od krwi skórę. Nie mógł skupić wzroku, nie był w stanie walczyć; bezradny, w epicentrum tego zażartego ataku, wiedział, że jego chwile są policzone. Glut śliny trafił go w oko. Czyjś but wbił mu się w skroń. Zazgrzytał zębami, gdy walnął szczęką o podłogę. Nagle kopniaki, plucie i wyzwiska ustały. Tłum cofnął się w tym samym momencie, a Lew leżał i krztusił się jak człowiek wyrzucony przez sztorm na brzeg. Skoro po nienawistnych krzykach zapadła cisza, widocznie ktoś interweniował. Lew nie próbował wstać w obawie, że te kilka cennych sekund spokoju skończy się z chwilą, gdy tylko ośmieli się spojrzeć w górę. Nagle padł rozkaz: – Wstawaj! Nie był to głos Lazara, tylko kogoś młodszego. Lew wyprostował się z pozycji płodowej i zerknął na górujące nad nim postacie. Było ich dwóch – Lazar, a obok niego mniej więcej trzydziestoletni mężczyzna z rudymi włosami i rudą brodą. Ocierając plwocinę z twarzy oraz krew z ust i nosa. Lew usiadł niezdarnie. Obserwowało go ze dwustu więźniów przycupniętych na górnych kojach albo stojących tuż nad nim, niczym widzowie w teatrze mający bilety na lepsze i gorsze miejsca. Nowo przybyli stłoczyli się w kącie, zadowoleni, że to nie oni są obiektem tej atencji. Lew wstał zgarbiony jak kaleka. Lazar wystąpił z tłumu, okrążył go, przyglądając mu się uważnie, i stanął dokładnie przed nim, oko w oko. Z jego twarzy biła niesamowita energia, napięta skóra drżała. Powoli otworzył usta, zamykając przy tym oczy, najwyraźniej z koszmarnego bólu. Wypowiedział zaledwie jedno słowo, ale nie był to nawet szept, ot – lekki podmuch powietrza niosący ledwo słyszalny dźwięk. – Ma... ksym. Wszystko, co Lew zamierzał mu powiedzieć, historia o tym, jak się zmienił, relacja o jego oświeceniu, cały gmach transformacji, jaką przeszedł

– wszystko to rozmyło się jak płatek śniegu na rozżarzonym węglu. Lew zawsze pocieszał się, że jest lepszym człowiekiem niż reszta agentów, z którymi przyszło mu pracować – ludzi ze złotymi zębami zrobionymi z zębów wybitych podejrzanym, których przesłuchiwali. Nie zaliczał się do najgorszych, nic z tych rzeczy. Był gdzieś pośrodku, a może nawet niżej, kryjąc się w cieniu potworów mordujących nad jego głową. Zło, jakiego się dopuszczał, było względnie umiarkowane... w najgorszym razie mógł uchodzić za przeciętnego przestępcę. Ale na dźwięk tego imienia, pseudonimu, który sam sobie wybrał, wybuchnął płaczem. Próbował przestać, lecz nie mógł się powstrzymać. Lazar wyciągnął rękę, dotknął jednej łzy, zebrał ją i przytrzymał na czubku palca. Przez chwilę przyglądał jej się, a następnie zwrócił ją na miejsce – przycisnął palec do policzka Lwa i zjechał nim w dół pogardliwie, jak gdyby chciał powiedzieć: „Zatrzymaj sobie swoje łzy. Nic dla mnie nie znaczą”. Ujął dłoń Lwa – naznaczoną bliznami po pościgu w kanałach ściekowych – i przyłożył do swojego lewego policzka, nierównego jak gruz, jakby miał usta pełne żwiru. Znowu rozchylił wargi, krzywiąc się i zamykając oczy. Jak gdyby prawa fizyki się odwróciły i zapach rozchodził się szybciej niż światło, Lwu najpierw buchnął w twarz odór próchnicy – zepsutych, gnijących zębów. Wielu z nich brakowało, a dziąsła były zdeformowane – czarne smugi, z których tu i ówdzie sterczały krwawe pieńki. To dopiero transformacja, oto prawdziwa przemiana – błyskotliwy mówca, który przez trzydzieści lat przemawiał i wygłaszał kazania, zmienił się w cuchnącego niemowę. Lazar zamknął usta i się cofnął. Rudowłosy nadstawił mu swój policzek niczym płótno, na którym miał powstać obraz. Lazar nachylił się tak, że wargami niemal dotykał jego ucha, i odezwał się, prawie nie poruszając ustami. Rudowłosy przekazał na głos jego słowa. – Traktowałem cię jak syna. Wpuściłem cię do swojego domu. Ufałem ci. Kochałem cię. Rudzielec nie przerabiał tekstu, mówił w pierwszej osobie, jakby to on był Lazarem. – Łazarze, nie mam nic na swoją obronę – odparł Lew. – Mimo to błagam, wysłuchaj mnie. Twoja żona żyje. Wysłała mnie tu, żebym cię uwolnił. Lew i Timur brali pod uwagę i taką możliwość, że Lazar mógł już dostać zaszyfrowany list opisujący plany Frajerki. Ale jego zaskoczenie było jak

najbardziej autentyczne. Nic nie wiedział o żonie. Nie miał pojęcia, jak dalece się zmieniła. Z irytacją skinął ręką na rudego, który podskoczył do Lwa i kopniakiem obalił go na kolana. – Łżesz! Lew zwrócił się do Lazara: – Twoja żona żyje. To z jej powodu się tu znalazłem. Taka jest prawda. Rudzielec obejrzał się przez ramię, czekając na instrukcje. Lazar pokręcił głową. Rudy pojął w lot, o co chodzi, i przetłumaczył: – Co ty tam wiesz o prawdzie? Jesteś czekistą! Nie wolno wierzyć w ani jedno twoje słowo! – Anisię zwolniono z łagru trzy lata temu. Ona się zmieniła, Łazarze. Przystała do worów. Kilku worów, którzy się temu przyglądali, wybuchło śmiechem, natrząsając się z pomysłu, że żona popa dysydenta mogłaby wstąpić w ich szeregi. Nie zważając na to, Lew ciągnął z naciskiem: – Nie dość, że należy do worów, to jest ich przywódcą. Już nie używa imienia Anisia. Jej klikucha to Frajerka. Tamci z niedowierzaniem ryknęli śmiechem. Krzyczeli, pchali się do przodu – samą myśl, że kobieta mogłaby zostać ich przywódcą, poczytali za zniewagę. Lew podniósł głos. – Jest szefową gangu, który poprzysiągł zemstę. Nie jest już tą samą kobietą, którą pamiętasz, Łazarze. Porwała moją córkę. Zabije ją, jeśli nie uda mi się ciebie uwolnić. Nie ma szansy, żebyś kiedykolwiek został zwolniony. Umrzesz tu, chyba że przyjmiesz moją pomoc. Życie nas wszystkich zależy od twojej ucieczki. Oburzony jego słowami tłum zawrzał, pragnący znęcać się nad nim więźniowie wstali i stłoczyli się wokół niego gotowi do kolejnego ataku. Lazar uniósł jednak ręce na znak, że mają się odsunąć. Najwyraźniej cieszył się wśród nich poważaniem, bo posłuchali go bez szemrania i wrócili na prycze. Lazar przyciągnął do siebie rudowłosego i zaczął mu coś szeptać do ucha. Tamten z aprobatą potakiwał głową. A kiedy Lazar skończył, rudzielec odezwał się zadufanym tonem: – Znalazłeś się w rozpaczliwej sytuacji. Jesteś gotów powiedzieć wszystko. I łżesz. Zawsze łgałeś. Już raz wyprowadziłeś mnie w pole. Nie dam ci się oszukać po raz drugi. Gdyby Timur przyjechał tu razem z nim, mógłby pokazać list od Frajerki

na dowód, że ona żyje. Napisała go, żeby rozproszyć właśnie takie wątpliwości. Bez tego listu Lew był bezradny. – Łazarze, masz syna – oświadczył z desperacją w głosie. W baraku zapadła cisza. Lazar wzdrygnął się, jakby coś w jego wnętrzu próbowało się wydostać na zewnątrz. Kręcąc ustami, otworzył je, ale pomimo całej wściekłości słowo, które wymamrotał, było ledwo słyszalne. – Nie! Głos miał zdeformowany tak samo jak policzek – łamiący się dźwięk. Ból związany z wykrztuszeniem choćby tego jednego słowa osłabił go. Ocierając pot z bladej twarzy, opadł na krzesło, które mu podstawiono. Nie był w stanie się odezwać, więc skinął ręką na rudego, a ten po raz pierwszy przemówił we własnym imieniu. – Lazar jest naszym kapłanem. Wielu z nas to jego wierni. Jestem jego głosem. Tutaj może mówić o Bogu bez obawy, że powie coś, czego mówić nie wolno. Państwo nie może go wtrącić do więzienia, skoro już w nim jest. W więzieniu odnalazł wolność, której odmawiano mu na zewnątrz. Nazywam się Gieorgij Wawiłow. Lazar jest moim mentorem, tak jak kiedyś próbował być twoim. Tyle że ja prędzej bym umarł, niż go zdradził. Gardzę tobą. – Gieorgiju, ciebie też mogę stąd wyciągnąć. Rudzielec pokręcił głową. – Żerujesz na ludzkiej słabości. Ja nigdzie się nie wybieram, pragnę być u boku mojego pana. Lazar uważa, że przysłanie cię do niego to przejaw boskiej sprawiedliwości. Wyrok na ciebie wydadzą ci sami ludzie, na których kiedyś ty wydawałeś wyroki. Lazar odwrócił się do starszego mężczyzny stojącego pod ścianą z tyłu baraku, który jak dotąd nie brał udziału w zajściu, i przywołał go ruchem ręki. Starzec wolno wystąpił na środek koślawym krokiem i odezwał się do Lwa: – Trzy lata temu spotkałem człowieka, który mnie przesłuchiwał. Podobnie jak ciebie, zesłano go do obozu, tam, dokąd sam wysłał tylu ludzi. Obmyśliliśmy dla niego karę. Spisaliśmy listę wszystkich tortur, jakim poddano każdego w naszej grupie. Zawierała szczegółowy opis ponad stu różnych metod. Co noc stosowaliśmy jedną z nich na człowieku, który mnie przesłuchiwał, po kolei według listy, tortura po torturze. Gdyby udało mu się przeżyć je wszystkie, darowalibyśmy mu życie. Nie życzyliśmy mu śmierci. Pragnęliśmy, żeby zasmakował każdej metody. Dlatego powstrzymaliśmy go, kiedy chciał się powiesić. Karmiliśmy go. Dbaliśmy, żeby miał siły, by

mógł cierpieć jak najdłużej. Wytrzymał trzydzieści tortur, ale potem specjalnie rzucił się na skraj zony, gdzie zastrzelili go strażnicy. Pierwszą torturą na liście była ta sama, którą zastosował na mnie. A dziś w nocy to ty jej zasmakujesz. Stary skazaniec podwinął nogawkę spodni, pokazując swoje kolana – fioletowoczarne i zdeformowane.

Kołyma Trzydzieści kilometrów na północ od portu Magadan Siedemnaście kilometrów na południe od Gułagu 57

10 kwietnia Chmury opadły na pułap tysiąca metrów, przesłaniając widok. W powietrzu wisiały srebrzyste kropelki – mgła złożona częściowo z lodu, częściowo z wody i po części z magii, zza której metr po metrze wyłaniała się przed nimi ponura szosa, szary grudkowaty dywan. Ciężarówka telepała się powoli. Timur zirytowany dodatkową zwłoką spojrzał na zegarek; zapomniał, że czasomierz był rozbity, zniszczony podczas sztormu. Wisiał mu na nadgarstku bezużyteczny, z pękniętym szkiełkiem i mechanizmem zatartym w słonej wodzie. Ciekawe, na ile poważnie został uszkodzony, zastanawiał się Timur. Ojciec twierdził, że to rodzinne dziedzictwo, ale Timur dopatrywał się w tym kłamstwa. Podejrzewał, że ojciec, człowiek dumny, próbował w ten sposób ukryć fakt, że podarował synowi na osiemnaste urodziny zdezelowany, używany zegarek. Mimo to właśnie z powodu kłamstwa ojca uważał ten zegarek za najcenniejszą rzecz, jaką posiadał. Zamierzał przekazać go najstarszemu synowi, gdy ten skończy osiemnaście lat, chociaż nie postanowił jeszcze, czy wyjaśni mu sentymentalną wartość kłamstwa, czy raczej utrwali legendę o pochodzeniu zegarka. Pomimo opóźnienia i tak cieszył się, że przynajmniej uniknął rejsu powrotnego przez Morze Ochockie do Buchty Nachodki. Wczoraj wieczorem tkwił jeszcze na pokładzie „Starego Bolszewika”. Statek był gotów do drogi: dokonano remontu ładowni, wypompowano wodę i załadowano świeżo zwolnionych więźniów, których ściągnięte twarze świadczyły, że dumają nad odzyskaną wolnością. Nie widząc wyjścia z beznadziejnej sytuacji, Timur stał na pokładzie zmartwiały i patrzył, jak robotnicy portowi zrzucają cumy. Za kilka minut statek znajdzie się na morzu, a on straci szansę na dostanie się

do Gułagu 57 przez najbliższy miesiąc. W desperacji poszedł na mostek kapitański, licząc na to, że tam z braku wyboru uda mu się wymyślić jakąś wiarygodną wymówkę. I gdy kapitan odwrócił się do niego, Timur wypalił: – Muszę wam coś powiedzieć. Nie potrafił kłamać, dlatego zapamiętał sobie, że zawsze łatwiej jest przedstawić choćby częściową prawdę. – Właściwie to nie jestem strażnikiem. Pracuję w MSW. Wysłano mnie tu, żebym ocenił, jak wygląda wprowadzanie zmian w systemie po referacie Chruszczowa. Napatrzyłem się na porządki, jakie panują na tym statku. Na wzmiankę o referacie kapitan pobladł. – Źle się sprawowałem? – Niestety, treść mojego raportu jest tajna. – Ale cały ten rejs, to, co się wydarzyło po drodze, to nie moja wina. Proszę was, jeżeli w raporcie opiszecie, jak straciłem kontrolę nad statkiem... Timura zdumiała potęga jego wykrętu. Kapitan zbliżył się do niego i ciągnął błagalnie: – Nikt z nas nie mógł przewidzieć, że ścianka działowa nie wytrzyma. Nie pozwólcie, żeby wyrzucili mnie z pracy. Innej nie znajdę. Kto zechce ze mną pracować? Wiedząc, jak zarabiałem na utrzymanie? Że kierowałem statkiem więzieniem? Znienawidziliby mnie. To dla mnie jedyne miejsce. Tylko tutaj pasuję. Proszę was. Ja nie mam dokąd pójść. Desperacja kapitana była żenująca. Timur zaczął się wycofywać. – Mówię wam o tym tylko dlatego, że nie mogę z wami wracać. Muszę porozmawiać z Ablem Prezentem, dyrektorem regionalnym. Będziecie musieli sobie radzić na statku beze mnie. Wymyślicie jakiś powód mojej nieobecności na użytek załogi. Kapitan uśmiechnął się służalczo i skłonił głowę. Schodząc ze statku do portu, Timur gratulował sobie, że wpadł na wymówkę o takiej sile rażenia. Pewnym krokiem wszedł do części administracyjnej centrum rejestracji więźniów i ruszył po schodach do gabinetu dyrektora regionalnego Abla Prezenta, człowieka, który kazał mu zostać na „Starym Bolszewiku”. Na twarzy Prezenta pojawił się grymas irytacji. – Jakiś problem? – Na statku obejrzałem już wszystko, żeby móc napisać raport. Prezent wyczuł niebezpieczeństwo jak kot i jego mowa ciała się zmieniła.

– Jaki raport? – MSW przysłało mnie, żebym zebrał informacje na temat tego, jak wprowadza się reformy po referacie Chruszczowa. Miałem pozostać anonimowy i nie zdradzać swojej tożsamości, żeby móc jak najbardziej precyzyjnie ocenić sposób zarządzania obozami. Niestety, skoro wbrew moim rozkazom znów przydzieliliście mnie na „Starego Bolszewika”, to z braku wyboru musiałem się ujawnić. Ma się rozumieć, nie wziąłem ze sobą żadnej legitymacji. Nie sądziliśmy, że to będzie konieczne. Nie przewidywaliśmy, że ktoś przeszkodzi mi w wypełnieniu obowiązków. Ale jeżeli potrzebujecie dowodów, znam dokładnie przebieg waszej kariery zawodowej. Timur i Lew gruntownie zapoznali się z aktami wszystkich najważniejszych postaci w tym regionie. – Przez pięć lat pracowaliście w Karłagu w Kazachstanie, a wcześniej... Prezent przerwał mu, uprzejmie podnosząc palec, i odezwał się zduszonym głosem, jak gdyby niewidzialna ręka ściskała jego chude, blade gardło: – Tak, rozumiem. Wstał i w zadumie splótł ręce na plecach. – Przybyliście tu, żeby napisać raport? – Zgadza się. – Podejrzewałem, że dojdzie do czegoś takiego. Timur skinął głową zadowolony z wiarygodności wymyślonej naprędce historyjki. – Moskwa domaga się inspekcji na bieżąco. – Inspekcja... to śmiercionośne słowo. Timur nie spodziewał się tak pełnej zadumy, melancholijnej reakcji. Spróbował więc złagodzić zawoalowaną groźbę. – Chodzi tylko o zebranie faktów, nic więcej. – Ciężko haruję na rzecz państwa – odparł Prezent. – Mieszkam tam, gdzie nikt inny nie chciałby mieszkać. Pracuję z najgroźniejszymi więźniami na świecie. Robiłem rzeczy, których nikt inny nie chciał się podjąć. Kształcono mnie na przywódcę. A potem powiedziano mi, że te nauki były błędne. W danym momencie robienie niektórych rzeczy jest zgodne z prawem. A chwilę później to zbrodnia. Prawo mówi, że mam być surowy. Prawo nakazuje mi pobłażliwość. Obaj gładko przełknęli kłamstwo Timura. Na samą wzmiankę o tajnym

referacie kulili się ze strachu. W przeciwieństwie do kapitana Prezent jednak nie błagał, nie prosił o korzystny dla siebie raport. Ogarnęła go tęsknota za minioną epoką, za czasami, kiedy dokładnie znał swoje miejsce i cel w życiu. Timur wykorzystał swoją przewagę. – Natychmiast potrzebuję transportu do Gułagu pięćdziesiątego siódmego. – Oczywiście – przytaknął Prezent. – Muszę wyjechać od razu. – W góry nie da się jechać po nocy. – Bez względu na ryzyko wolę wyruszyć już teraz. – Rozumiem. Opóźniłem was. Przepraszam. Ale to po prostu nie wchodzi w rachubę. Z samego rana to najbliższy termin. Na ciemność nic nie poradzę.

***

Timur odwrócił się do kierowcy. – Za ile dojedziemy? – Za jakieś dwie, trzy godziny... ale mgła jest tak paskudna, że raczej za trzy. Kierowca roześmiał się i dorzucił: – W życiu nie słyszałem, żeby komuś się śpieszyło do łagru. Timur puścił ten żart mimo uszu i pomimo całej niecierpliwości skupił energię na ponownej ocenie swojego planu. Powodzenie zależało od tego, czy kilka elementów znajdzie się na swoim miejscu. Nie mieli wpływu na to, czy Lazar zechce współpracować. Timur miał przy sobie list napisany przez Frajerkę, którego treść czytali z Lwem wielokrotnie, do znudzenia, szukając ukrytego ostrzeżenia czy jakiejś instrukcji. Nic takiego nie znaleźli. Lew uparł się, żeby – nie mówiąc o tym Frajerce – jako dodatkowy środek perswazji wziąć fotografię siedmioletniego chłopca. Dziecko na zdjęciu nie było synem Lazara, ale on przecież nie mógł o tym wiedzieć. Widok dziecka mógł podziałać o wiele skuteczniej niż tylko wzmianka o nim. A gdyby i to zawiodło, Timur miał ze sobą butelkę chloroformu. Ciężarówka zwolniła i się zatrzymała. Przed nimi znajdował się drewniany most o prostej konstrukcji. Wisiał nad głęboką linią uskoku – rozpadliną w okolicznym terenie. Kierowca wykonał dłonią ruch naśladujący pełznącego węża.

– Kiedy śniegi w górach topnieją, nurt jest bystry... Timur wychylił się na siedzeniu, spoglądając na chwiejny most. Jego drugi kraniec ginął we mgle. Kierowca się skrzywił. – Ten most budowali skazańcy. Nie można mu ufać! Drugi strażnik, który z nimi jechał, akurat spał. Sądząc z woni bijącej z jego ubrania, wieczorem się spił; możliwe, że każdą noc swojego życia przesypiał na bani. Kierowca potrząsnął nim. – Obudź się! Ty bezużyteczny... leniwy... Wstawaj! Strażnik otworzył oczy i zamrugał na widok mostu. Przetarł oczy, wygramolił się z kabiny i zeskoczył na ziemię. Czknął głośno i ruchem ręki pokazał, żeby ciężarówka jechała dalej. Timur pokręcił głową. – Zaczekajcie. Wysiadł z kabiny, a kiedy już stanął na ziemi, rozprostował nogi. Zatrzasnął drzwi i podszedł na skraj mostu. Niepokój kierowcy był jak najbardziej uzasadniony – most był niewiele szerszy od ciężarówki. Po obu stronach zapas wynosił jakieś trzydzieści centymetrów i nic nie mogło zapobiec ześliźnięciu się kół, gdyby nie najechali na most dokładnie. Timur spojrzał w dół – mniej więcej dziesięć metrów niżej płynął potok. Na obu brzegach sterczały jęzory gładkiego, cieknącego lodu. Roztapiały się, szybko zasilając wąski, falujący nurt. Za kilka tygodni, kiedy śnieg całkiem się stopi, będzie tu rwąca rzeka. Ciężarówka zaczęła pełznąć do przodu. Skacowany strażnik zapalił papierosa, zadowolony, że wymigał się od odpowiedzialności. Timur dał znak kierowcy, żeby skręcił nieco w prawo, bo ciężarówka zbaczała z kursu. Jeszcze raz machnął ręką. Widoczność była kiepska, ale skoro widział kierowcę, to i tamten musiał widzieć jego. – W prawo! – zawołał Timur. Ciężarówka przyśpieszyła, mimo że nie skorygowała toru jazdy. W tej samej chwili rozbłysły reflektory, oślepiając Timura jaskrawym, siarkowożółtym blaskiem. Pojazd pędził wprost na niego. Dał nura w bok, ale uskoczył za późno – stalowy zderzak wyrżnął go, kiedy był jeszcze w powietrzu, zmiażdżył, po czym wyrzucił do parowu. Na chwilę zawieszony w powietrzu, zwrócony twarzą do połyskującego nieba, runął w dół, obracając się w kierunku rzeki, dokładnie nad jednym z jęzorów lodu. Upadł na twarz. Kości i lód trzasnęły w tym samym momencie. Timur leżał z uchem przytkniętym do lodu jak kasiarz, który obsłuchuje

zamek sejfu. Nie mógł poruszyć palcami ani nogami. Nie był w stanie przekręcić szyi. Nie czuł bólu. Ktoś krzyknął do niego z góry: – Zdrajco! Szpiegowałeś swoich! My się trzymamy razem! Albo my, albo oni! Timur nie mógł odwrócić głowy i spojrzeć w górę. Ale rozpoznał głos kierowcy. – Nie będzie żadnego raportu, żadnego oskarżania ani winnych... Nie na Kołymie, może w Moskwie, ale nie tutaj. Robiliśmy to, co nam kazano! To, co musieliśmy zrobić! Pieprzyć referat Chruszczowa! Pieprzyć twój raport! Ciekawe, czy napiszesz go na tym lodzie. Skacowany strażnik zachichotał. Kierowca zwrócił się do niego: – Złaź. – Po kiego? – Żeby nikt nie znalazł jego zwłok. – A niby kto miałby je znaleźć? Nikogo tu nie ma. – Bo ja wiem? Ktoś taki jak on, jeżeli przyślą następnego. – Nie muszę tam złazić. Lód sam się stopi. – Za trzy tygodnie, a diabli wiedzą, kto będzie tędy przejeżdżał w tym czasie. Zejdź tam i zepchnij go do rzeki. Byle skutecznie. – Nie potrafię pływać. – On leży na lodzie. – A jeśli lód się załamie? – To sobie zmoczysz stopy. Złaź, no już! I żadnych błędów. Timur gapił się w nurt rzeki, walczył o chrapliwy, urywany oddech i słuchał, jak oporny kat, marudząc niczym leniwy nastolatek, złazi stromą skarpą – zbliżające się niezdarne kroki mordercy, który miał go zabić. Odkąd sięgał pamięcią, najbardziej obawiał się tego, że ktoś z jego rodziny umrze w obozie. O siebie nigdy się nie martwił. Zawsze był pewien, że da sobie radę i jakoś, nieważne jak, odnajdzie drogę do domu. Teraz miał przed sobą ostatnie minuty życia. Pomyślał o żonie. Pomyślał o synach.

***

Zirytowany, że kolega nim pomiata, z pękającą na kacu głową, zmuszony do ślizgania się po stoku parowu, co groziło skręceniem nogi w kostce, strażnik dotarł w końcu nad brzeg rzeki. Ciężkimi buciorami ostrożnie pomacał lód, sprawdzając jego wytrzymałość. Żeby równomiernie rozłożyć ciężar ciała, opadł na kolana i na czworakach podczołgał się do przysłanego z Moskwy faceta. Dźgnął zdrajcę lufą pistoletu, ale ten ani drgnął. – On nie żyje! – Przeszukaj jego kieszenie! – odkrzyknął kierowca. Strażnik sięgnął do kieszeni Timura i znalazł jakiś list, trochę pieniędzy oraz nóż – same drobiazgi. – Nic nie ma! – A jego zegarek? Odpiął go od nadgarstka zmarłego. – Rozbity! – Zepchnij zwłoki do rzeki. Siedząc na lodzie, strażnik naparł na ciało butami i zaczął kopać, zsuwając je do rzeki. Facet był ciężki, ale jego zwłoki bez trudu ślizgały się po gładkim lodzie. Gdy znalazły się na skraju jęzora lodu, strażnik zobaczył, że mężczyzna ma otwarte oczy. I mruga – ten facet, ten moskiewski szpieg, wciąż żył. – On żyje! – Już niedługo. Zepchnij go do wody. Zimno mi. Strażnik patrzył, jak mężczyzna mruga raz jeszcze, po czym zrzucił go z krawędzi lodu do rzeki. Rozległ się plusk, ciało poszło pod wodę i wynurzyło się, po czym porwane bystrym nurtem spłynęło w dół rzeki, w leśną dzicz, gdzie nikt nigdy już go nie zobaczy. Wciąż siedząc na lodzie, strażnik przyjrzał się zegarkowi. Tani i stłuczony nie przedstawiał żadnej wartości. Coś jednak powstrzymało strażnika przed wyrzuceniem go do wody. To wstyd wyrzucać zegarek, nawet rozbity.

Moskwa

Tego samego dnia – Kiedy Zoja wróci do domu? – spytała Jelena. – Już niedługo – odpowiedziała jej Raisa. – Jak wrócę z zakupów? – Nie, aż tak szybko to nie. – A kiedy? – Wtedy, gdy wróci Lew, on przywiezie Zoję ze sobą. Nie potrafię powiedzieć dokładnie, kiedy to będzie, ale na pewno niedługo. – Obiecujesz? – Lew robi, co w jego mocy. A my na razie musimy się uzbroić w cierpliwość. Zrobisz to dla mnie? – Jeśli obiecasz, że Zoi nic się nie stało. Z braku wyboru Raisa musiała dać jej słowo. – Obiecuję. Jelena zadawała te same pytania dzień w dzień. Za każdym razem robiła to tak, jakby pytała po raz pierwszy. W gruncie rzeczy nie liczyła na nowe informacje, wsłuchiwała się w ton odpowiedzi Raisy, doszukując się najdrobniejszych zmian. Wystarczał choćby ślad zniecierpliwienia czy irytacji, najmniejszy cień wątpliwości, a wpadała w katatoniczne przygnębienie, które dopadło ją zaraz po uprowadzeniu Zoi. Nie chciała wychodzić ze swojego pokoju i płakała dopóty, dopóki starczało jej łez. Wbrew zaleceniom lekarza Lew absolutnie nie zgodził się faszerować jej środkami uspokajającymi i przesiadywał u niej co noc całymi godzinami. Dopiero kiedy Raisa wróciła ze szpitala, Jelena zaczęła dochodzić do siebie. Najbardziej widoczny postęp nastąpił, gdy Lew wyjechał z Moskwy – nie dlatego, że Jelena chciała się go pozbyć, po prostu nareszcie miała pierwszy konkretny dowód, że podjęli jakieś działania w celu sprowadzenia Zoi do domu. W jej główce łatwo zalęgła się myśl, że kiedy Lew wróci, Zoja przyjedzie razem z nim. Jelena nie musiała wiedzieć, gdzie przebywa jej siostra i co porabia, wystarczało jej, że Zoja wróci do domu i że nastąpi to wkrótce.

Przy drzwiach frontowych czekali rodzice Lwa. Wciąż osłabiona na skutek doznanych obrażeń Raisa zdana była na ich pomoc. Wprowadzili się więc na strzeżone ministerialne osiedle, gotowali i sprzątali, stwarzając poczucie normalnego domu. Jelena była gotowa do wyjścia, lecz się zatrzymała. – Nie mogłabyś pójść z nami? Będziemy szli powolutku. Raisa się uśmiechnęła. – Nie czuję się jeszcze na siłach. Daj mi dzień czy dwa, wtedy wybierzemy się razem. – Z Zoją? Mogłybyśmy pójść do zoo. Zoja je lubi. Udawała, że nie, ale ja wiem, że jej się podoba. To była jej tajemnica. Chciałabym, żeby Lew też poszedł z nami. I babcia, i dziadek. – Pójdziemy wszyscy razem. Zamykając drzwi, Jelena się uśmiechnęła – po raz pierwszy od bardzo dawna Raisa ujrzała uśmiech na jej twarzy. Kiedy została sama, położyła się na łóżku Zoi. Przeniosła się do pokoju dziewczynek, bo Jelena zasypiała tylko wtedy, gdy kładła się u jej boku. Na osiedlu ministerialnym, jak zresztą w całym mieście, zwiększono środki bezpieczeństwa. Agenci, zarówno emerytowani, jak i pozostający w czynnej służbie, dokonywali przeróbek w mieszkaniach, instalując dodatkowe zamki w drzwiach i wstawiając kraty w oknach. Mimo że państwo próbowało powstrzymać wyciek informacji, przy tak wielu morderstwach plotki musiały się rozejść. Każdy, kto kiedyś doniósł na przyjaciela bądź kolegę, stosował dodatkowe środki ostrożności. Ci, którzy kiedyś czerpali korzyści ze strachu, teraz sami bali się tak, jak to obiecała Frajerka.

***

Raisa otworzyła oczy; nie miała pojęcia, jak długo spała. Chociaż leżała odwrócona twarzą do ściany i nie widziała pokoju, była pewna, że ktoś w nim jest. Przewróciwszy się na plecy, uniosła głowę i w progu ujrzała postać funkcjonariusza, jakąś obojnaczą sylwetkę. Sytuacja ta miała w sobie coś ze snu. Raisa nie wystraszyła się ani nie zdziwiła. Choć było to ich pierwsze spotkanie, odniosła przedziwne wrażenie, że znają się nie od dziś, natychmiast poczuła, że łączy je zażyłość.

Frajerka ściągnęła czapkę, odsłaniając krótko przycięte włosy, i weszła w głąb pokoju. – Możesz krzyczeć – odezwała się. – Albo porozmawiamy. Raisa usiadła. – Nie będę krzyczała. – Tak właśnie myślałam. Raisa wielokrotnie słyszała ten ton – lekceważący, taki, jakim mężczyźni zwracali się do kobiet, chociaż dziwnie zabrzmiał w ustach innej kobiety, raptem o kilka lat od niej starszej. Frajerka zauważyła jej irytację. – Bez obrazy. Musiałam się upewnić. Niełatwo było się tu dostać, żeby się z tobą zobaczyć. Próbowałam wiele razy. Byłoby szkoda, gdybym nagle musiała skrócić tę wizytę. Frajerka usiadła na drugim łóżku – łóżku Jeleny – oparła się plecami o ścianę, skrzyżowała nogi i rozpięła guziki kurtki munduru. – Czy Zoja jest bezpieczna? – spytała Raisa. – Tak. – Nic jej się nie stało? – Nie. Raisa nie miała powodu jej wierzyć. Ale uwierzyła. Frajerka wzięła poduszkę Jeleny i ścisnęła. Najwyraźniej nigdzie się nie śpieszyła. – Proszę, jaki ładny pokój, pełen ładnych rzeczy dla dwóch miłych dziewczynek, które dostały je od swoich miłych rodziców. Ile ładnych prezentów potrzeba, żeby wynagrodzić zamordowanie matki i ojca? Jak delikatna musi być pościel, żeby dziecko wybaczyło tę zbrodnię? – Nigdy nie próbowaliśmy kupić ich uczuć. – Patrząc na ten pokój, trudno w to uwierzyć. Raisa starała się powściągnąć gniew. – Czy gdybyśmy im niczego nie kupowali, bylibyśmy lepszą rodziną? – Ależ wy nie jesteście rodziną. Jasne, ktoś, kto nie zna prawdy, może uważać was za rodzinę. Tak się zastanawiam, czy właśnie to Lew chciał osiągnąć... złudzenie normalności. Wiedziałby, że to nie ma nic wspólnego z rzeczywistością, ale i tak cieszyłby się, widząc odbicie w oczach innych ludzi. Lew jak nikt potrafi wierzyć w kłamstwa. Dla niego dziewczynki byłyby tylko rekwizytami w ładnych ubrankach, dzięki którym mógłby odgrywać ojca. – Dziewczęta przebywały w sierocińcu. Daliśmy im wybór. – Wybór między chorobami, nędzą i przymieraniem głodem a życiem z

człowiekiem, który zamordował ich rodziców... Też mi wybór! Raisa milczała niepewna. Nie potrafiła odmówić tej kobiecie racji. – Ani ja, ani Lew nigdy nie odnosiliśmy wrażenia, że adopcja jest prosta. – Nie poprawiłaś mnie, kiedy powiedziałam: „człowiek, który zamordował ich rodziców”. Spodziewałam się, że powiesz: „Lew ich nie zastrzelił. Próbował ich uratować. Był dobrym człowiekiem pośród złych ludzi”. Ale sama w to nie wierzysz, prawda? – Był agentem MGB. Robił okropne rzeczy. – A mimo to go kochasz? – Nie zawsze go kochałam. – Ale teraz tak? – On się zmienił. Frajerka się pochyliła. – Dlaczego nie potrafisz odpowiedzieć szczerze? Kochasz go? – Tak. – Chcę usłyszeć, jak mówisz: „kocham go”. – Kocham go. Frajerka znów się oparła o ścianę zadumana. – To już nie jest ten sam człowiek, który cię aresztował – dodała Raisa tytułem wyjaśnienia. – Jest całkiem inny. – Masz rację. Jest inny. To jedyna, najważniejsza różnica. Kiedyś nikt go nie kochał. A teraz jest kochany. Przez ciebie. Frajerka rozpięła koszulę ściśniętą przez kołnierzyk, pokazując czubek tatuaży, które pokrywały jej ciało niczym symbole starożytnej czarnej magii. – Raiso, co ty właściwie o nim wiesz? Na ile poznałaś jego prawdziwą przeszłość? – Przeniknął do Kościoła twojego męża. Zdradził ciebie, zdradził waszych wiernych i zdradził Lazara. – I już choćby tylko z tego powodu zasługuje na śmierć. Ale czy wiedziałaś, że zanim ujawnił swoją zdradę, oświadczył mi się? Jak młody kochanek w świetle księżyca? Raisa zwiesiła głowę i przytaknęła. – Tak, prosił cię, żebyś odeszła od Lazara. Wtedy wierzył, że chciałabyś zostać jego żoną, jestem tego pewna. Żył złudzeniami. Łudził się w wielu sprawach, także dotyczących miłości. Zwłaszcza tych dotyczących miłości. Frajerka wydawała się rozczarowana, jakby liczyła, że ujawni jakąś tajemnicę. Kiedy się znów odezwała, mówiła z daleko mniejszym

entuzjazmem. – Zdawało mu się, że próbuje mnie ratować. A tak naprawdę chciał ratować sam siebie. Gdybym przyjęła jego oświadczyny, mógłby się oszukiwać, że w głębi duszy jest porządnym człowiekiem. Ja bym mu nie wybaczyła tak łatwo jego zbrodni. Obiecałam mu coś. Dałam mu słowo, że nikt nigdy go nie pokocha. Byłam pewna, że się nie mylę, bo jak ktokolwiek mógłby pokochać takiego potwora? Kto by obdarzył go miłością? Przeszywający wzrok Frajerki wytrącił Raisę z równowagi. – Nie zamierzam bronić tego, czym się zajmował. – Ależ musisz. Przecież go kochasz. Widziałam was razem. Obserwowałam was, szpiegowałam tak, jak kiedyś on szpiegował mnie. Uszczęśliwiasz go. Ale co gorsza, dzięki niemu ty też jesteś szczęśliwa. Miłość do niego jest dla ciebie wszystkim. Dlatego chcę ją wystawić na próbę. Właśnie po to tu przyszłam. Chcę się dowiedzieć, jak to możliwe, że potrafisz z nim żyć. Sypiać. Na początku myślałam, że może jesteś zwyczajnie głupia... młoda żona oficera, piękna i ślepa. Sądziłam, że nie obchodzą cię zbrodnie, jakie popełnił. Frajerka wstała, podeszła i usiadła na tym samym łóżku co Raisa; wyglądały jak serdeczne przyjaciółki wyjawiające sobie sekrety w środku nocy. – A jednak nie przejawiasz bezmyślnej lojalności wobec państwa. Krążyły nawet słuchy, że jesteś dysydentką. Dlatego twoja miłość do Lwa stała się jeszcze większą tajemnicą, którą musiałam wyjaśnić za wszelką cenę. Poszperałam więc w twojej przeszłości. Mogę ci zdradzić, co odkryłam? – Masz moją córkę. Możesz robić, co ci się żywnie podoba. – Twoja rodzina zginęła podczas wojny. Żyłaś na zesłaniu. Raisa zmartwiała – Frajerka posługiwała się informacjami jak sztyletem. – Przez te wszystkie lata byłaś gwałcona. Raisa otworzyła usta, odrobinę, tylko na tyle, żeby potwierdzić te słowa. Nawet nie próbowała zaprzeczać, wiedząc, że najgorsze dopiero nastąpi. – Jak się o tym dowiedziałaś? – Odwiedziłam sierociniec, w którym porzuciłaś swoje dziecko. Raisa poczuła coś znacznie silniejszego niż tylko zaskoczenie. Wymachiwano jej przed nosem odgrzebanymi, najbardziej intymnymi sekretami z jej przeszłości, wydarzeniami, które starannie pogrzebała na wieczny odpoczynek. Obserwując bacznie reakcję Raisy, Frajerka ujęła ją za rękę.

– Lew o tym nie wie? Raisa wytrzymała jej pełne nadziei spojrzenie i odpowiedziała: – Wie. I znów Frajerka była wyraźnie rozczarowana. – Nie wierzę ci. – Przez wiele lat nie mogłam się zebrać, żeby mu powiedzieć, ale w końcu to zrobiłam. On wie, wie o wszystkim. Wie, że nie mogę mieć dzieci, wie dlaczego, wie, że jedyne dziecko, które udało mi się urodzić, oddałam. Zna moje wstydliwe tajemnice. Tak samo jak ja znam jego sekrety. Frajerka dotknęła twarzy Raisy. – To dlatego za niego wyszłaś? Wyczułaś, że rozpaczliwie potrzebuje miłości. Chętnie skorzystałby z okazji, żeby być ojcem dla twojego dziecka. A ty w nim zobaczyłaś swoją szansę. Mogłaś odebrać swoje dziecko z sierocińca. – Nie, jeszcze zanim poznałam Lwa, wiedziałam, że umarło. Udałam się do sierocińca, gdy tylko poczułam się dostatecznie silna, gdy tylko znalazłam dom i znów byłam gotowa zostać matką. A tam mi powiedzieli, że mój syn zmarł na tyfus. – Wobec tego dlaczego za niego wyszłaś? Z jakiego powodu powiedziałaś mu „tak”? – Skoro oddałam własnego syna, byleby przeżyć, to w porównaniu z tym małżeństwo z człowiekiem, którego bardziej się bałam, niż kochałam, uznałam za niewielki kompromis. Frajerka nachyliła się i pocałowała Raisę. Cofnęła się. – Czuję smak twojej miłości do niego – oznajmiła. – I nienawiść do mnie. – Porwałaś moją córkę. Frajerka wstała i ruszyła do drzwi, zapinając koszulę. – Ona nie należy do ciebie. Dopóki go kochasz, nie zostawiasz mi wyboru. On tylko dzięki twojej miłości potrafi żyć sam ze sobą. Popełnił niewyobrażalne zbrodnie, a jednak mimo wszystko ktoś go kocha. Mordował, a jest kochany. I to przez kobietę, którą podziwiałby każdy mężczyzna, którą ja podziwiam. Twoja miłość go rozgrzesza. Jest jego odkupieniem. Frajerka zapięła kurtkę, włożyła czapkę na głowę i zniknęła w swoim przebraniu. – Przed przyjściem do ciebie rozmawiałam z Zoją. Chciałam usłyszeć, jak wyglądało życie w tej atrapie rodziny. Jest inteligentna, załamana i

zagubiona. Bardzo ją lubię. Powiedziała mi, że złożyła ci propozycję. Odejdź od Lwa, a wtedy ona będzie szczęśliwa. Raisa była przerażona. Zoja powinna się zachowywać jak zakładniczka, a tymczasem zwierzała się ich wrogowi, opowiadała Frajerce o Raisie, zdradziła jej wszystkie rodzinne sekrety, których ta potrzebowała. – Dziwię się, jak mogłaś być tak okrutna i odrzucić jej prośbę, deklarując miłość do Lwa – ciągnęła Frajerka. – Ta dziewczyna jest tak niezrównoważona, że bierze nóż z waszej kuchni i kiedy Lew śpi, staje nad nim, bo ma ochotę poderżnąć mu gardło. Mechanizm obronny Raisy się rozsypał. Nie miała pojęcia, do czego pije Frajerka. Jaki nóż? Zoja stojąca z nożem nad Lwem? Po kilku próbach Frajerka trafiła wreszcie w słaby punkt – w kłamstwo, w tajemnicę. Uśmiechnęła się. – Zdaje się, że on nie o wszystkim ci mówił. To prawda, Zoja stawała przy łóżku po jego stronie z uniesionym nożem. Przyłapał ją na tym. Nic ci nie powiedział? Raisa w jednej chwili połączyła wszystkie dziwne oznaki. Kiedy zastała Lwa zadumanego przy kuchennym stole, wcale nie martwił się o Nikołaja, myślał wtedy o Zoi. Zapytała go, czy coś się stało. A on odpowiedział, że nic. Okłamał ją. Teraz to Frajerka panowała nad sytuacją. – Mając w pamięci ten incydent, zastanów się dobrze nad tym, co ci teraz powiem. Powtórzę propozycję Zoi. Oddam ją pod twoją opiekę całą i zdrową. W zamian za to ty i dziewczęta nigdy więcej się z nim nie zobaczycie. Kochać dziewczynki albo kochać Lwa, tak w gruncie rzeczy przedstawiała się twoja sytuacja przez ostatnie trzy lata. A więc, Raiso, wybieraj. Teraz.

Kołyma Gułag 57

Tego samego dnia Lew ledwo się trzymał na nogach, nie mówiąc już o kopaniu. Pracując w prymitywnym systemie rowów trzy metry poniżej poziomu ziemi, bezproduktywnie brzdękał kilofem w wieczną zmarzlinę. Były tam wielkie dymiące ogniska, przywodzące na myśl stosy pogrzebowe poległych w bitwie bohaterów, które paliły się wolno, żeby zmiękczyć zamarzniętą glebę. Ale Lew był daleko od nich – brygadzista celowo wyznaczył mu stanowisko w najzimniejszej, najdalszej części kopalni złota, w najmniej rozwiniętym systemie rowów, gdzie nawet w pełni sił nie zdołałby wyrobić normy – minimalnej ilości skały, którą musiał skruszyć, by dostać standardową rację żywnościową. Był tak wyczerpany, że dygoczące nogi nie mogły utrzymać jego ciężaru. Spuchnięte, pokryte pęcherzami kolana ginęły pod ropniami i mozaiką fioletowo-niebieskich sińców. W nocy rzucono go na klęczki, skrępowano mu ręce na plecach, zadarto nogi w kostkach i związano z nadgarstkami, tak że całym ciężarem ciała opierał się na kolanach. Żeby się nie przewrócił, przywiązano go do schodków pryczy. Przez wiele godzin nie był w stanie zmniejszyć nacisku – napięcia skóry i zgrzytania kości o drewno, co kaleczyło mu skórę jak papier ścierny. Przy każdej zmianie pozycji krzyczał przez knebel. Tamci spali, a on tkwił na kolanach i niczym wściekły koń szarpał zębami obrzydliwą szmatę, którą więźniowie utytłali w wydzielinie ze swoich ropiejących czyraków, zanim zatkali mu nią usta. Podczas gdy w całym baraku rozbrzmiewało chrapanie, jeden człowiek nie zapadł w sen – Lazar. Obserwował Lwa przez całą noc, wyjmował mu knebel, gdy Lew musiał zwymiotować, a potem wpychał mu go z powrotem. Zachowywał się wręcz po ojcowsku – jak ojciec pielęgnujący chorego syna, któremu trzeba dać nauczkę. O świcie Lew zakrztusił się i odzyskał przytomność, kiedy na głowę wylano mu kubeł lodowatej wody. Gdy rozwiązano mu więzy i wyjęto knebel, zwalił się na podłogę bez czucia w stopach, jak gdyby amputowano

mu nogi poniżej kolan. Minęło kilka koszmarnych minut, zanim mógł je rozprostować, a potem jeszcze kilka, zanim, utykając, zdołał się dźwignąć z podłogi, postarzały o sto lat. Pozostali skazańcy pozwolili mu zjeść śniadanie, mógł usiąść przy stole i drżącymi rękami włożyć do ust przydzieloną rację. Chcieli utrzymać go przy życiu. Pragnęli, żeby cierpiał. Tak jak człowiek błąkający się po pustyni marzy o oazie, tak Lew miał przed oczami migotliwy obraz Timura. Ponieważ jazda z Magadanu nocą nie wchodziła w rachubę, jego przyjaciel, jego wybawca, mógł się pojawić nie wcześniej niż pod wieczór. Drżącymi z wyczerpania rękami Lew uniósł kilof nad głowę, ale nogi odmówiły mu posłuszeństwa. Poleciał do przodu i grzmotnął o ziemię obrzmiałymi kolanami. W wyniku zderzenia ropnie rozerwały się, pękły jak dojrzałe pryszcze nastolatka. Otworzył usta w niemym krzyku, z oczu pociekły mu łzy, przeturlał się na bok, żeby ulżyć kolanom, i zległ na dnie rowu. Krańcowe zmęczenie przeważyło nad instynktem samozachowawczym. Przez chwilę miał ochotę zamknąć oczy i zasnąć. Przy panującym mrozie już by się nie obudził. Przypomniał sobie Zoję, przypomniał sobie Raisę i Jelenę, całą swoją rodzinę. Usiadł, podpierając się rękami o ziemię, i powoli dźwignął się na nogi. Kiedy się tak gramolił, ktoś chwycił go i syknął mu do ucha: – Żadnego wypoczynku, czekisto! Ani chwili wytchnienia, zero zmiłowania – tak brzmiał werdykt Lazara. Wyrok wykonywano z zapałem. To nie strażnik wyszeptał Lwu do ucha te słowa, tylko współwięzień, szef jego brygady. Powodowany przemożną osobistą nienawiścią nie dopuszczał, żeby Lew choć przez chwilę nie odczuwał bólu, głodu czy zmęczenia albo wszystkich tych rzeczy naraz. Lew nie aresztował tego człowieka ani jego rodziny. Nie wiedział nawet, jak on się nazywa. Ale to nie miało znaczenia. Stał się talizmanem każdego skazańca, ambasadorem niesprawiedliwości. Teraz jego imię, cała jego tożsamość sprowadzała się do jednego słowa: „czekista”, którego brzmienie wzbudzało wśród pozostałych nienawiść o charakterze osobistym. Rozległ się dzwonek. Odłożono narzędzia. Lew przeżył swój pierwszy dzień w kopalni, umiarkowaną mękę w porównaniu z tym, co czeka go w nocy – drugą, ale na razie niezapowiedzianą torturą. Gdy powłócząc nogami po rampie, wygramolił się z rowu i kulejąc, ruszył za pozostałymi, czerpał siłę jedynie z nadziei, że Timur wreszcie się zjawi. Zbliżając się do obozu w mrocznym świetle dnia rozproszonym przez

nawisłe warstwy chmur, niemal zniknął z widoku. Wyszedłszy z ciemności, zobaczył na płaskowyżu reflektory ciężarówki. Dwie kule żółtego światła, robaczki świętojańskie w oddali. Gdyby nie obolałe kolana, padłby na ziemię i rozpłakał się z ulgi, leżąc krzyżem przed miłosiernym Bogiem. Szturchany i popychany przez strażników, którzy ośmielali się go wyzywać tylko poza zasięgiem słuchu zreformowanego, oświeconego komendanta, i zaganiany do zony, stale oglądał się przez ramię na nadjeżdżającą ciężarówkę. Nie potrafił opanować emocji, wrócił do baraku z drżącymi ustami. Nieważne, jakie tortury dla niego zaplanowali, i tak zostanie uratowany. Stanął przy oknie, przyciskając oczy i nos do szyby jak ubogie dziecko przed sklepem ze słodyczami. Ciężarówka wjechała na teren obozu. Z szoferki wysiadł strażnik, a za nim kierowca. Lew czekał, ściskając palcami futrynę okna. Timur na pewno jest z nimi, prawdopodobnie siedzi z tyłu. Mijała minuta za minutą, ale nikt więcej nie wysiadał. Lew patrzył dalej, choć rozpacz wykluczała logiczne myślenie; w końcu pogodził się z faktem, że choćby nie wiadomo jak długo się gapił, z ciężarówki nikt więcej nie wysiądzie. Timur nie przyjechał. Lew nie był w stanie nic przełknąć, jego żołądek całkowicie wypełniło bezmierne rozczarowanie. Pozostał przy stole w sali jadalnej długo po tym, jak inni więźniowie już wyszli. Ociągał się, aż w końcu wściekli strażnicy go wyrzucili. Ale lepiej, żeby to oni go ukarali, a nie współwięźniowie, lepiej spędzić noc w izolatce – karcerze, gdzie temperatura spadała grubo poniżej zera – niż znosić kolejne tortury. Przecież wszyscy ci strażnicy podlegali jakże zmienionemu ostatnio komendantowi Siniawskiemu. Czyż nie opowiadał o sprawiedliwości, godziwym traktowaniu i dawaniu szansy? Kiedy klawisze popychali go do drzwi, Lew specjalnie ich sprowokował – zamachnął się na jednego z nich. Był powolny i osłabiony, więc jego pięść nie dosięgnęła celu. Kolba karabinu wyrżnęła go w twarz. Wleczony za ręce, szorując nogami po śniegu, Lew nie trafił do izolatki. Rzucono go w baraku i zostawiono leżącego bezwładnie na środku pomieszczenia. Usłyszał, że strażnicy wychodzą. Skupił wzrok na drewnianych belkach. Nos i usta miał mokre od krwi. Nad nim stał Lazar i patrzył na niego z góry. Lwa rozebrano do naga, owinięto mu klatkę piersiową mokrymi ręcznikami i związano je na plecach tak, że nie mógł się ruszyć; ręce miał skrępowane po bokach. Nie czuł bólu. Wprawdzie nigdy nie był oficjalnym specem od przesłuchań, ale znał ich metody z pierwszej ręki. Od czasu do

czasu zmuszano go, żeby się temu przyglądał. Ta technika jednak stanowiła dla niego nowość. Podniesiono go i ułożono na plecach. Więźniowie zajęli się swoimi sprawami. Lew miał zimny i mokry od ręczników brzuch, lecz był tak wyczerpany, że miał to gdzieś i przy pierwszej nadarzającej się okazji zamknął oczy. Obudził się – częściowo przez odgłos skazańców kładących się do łóżek, ale głównie z powodu nacisku na pierś. Nareszcie pojął, na czym polega ta tortura. Wysychające ręczniki zaczynały się kurczyć, zaciskać stopniowo, powoli miażdżąc żebra. Subtelna perfidia tej kary polegała na tym, że skazany na nią człowiek wiedział, iż ból będzie coraz silniejszy. Podczas gdy inni szykowali się do snu, Lazar tradycyjnie usiadł na krześle obok Lwa. Podszedł do nich rudzielec – głos Lazara. – Będę ci potrzebny? Lazar pokręcił głową i odesłał go do łóżka. Rudy przeszył Lwa wściekłym wzrokiem niczym nadąsany zazdrosny kochanek, po czym odszedł, jak mu kazano. Zanim więźniowie zasnęli, ból stał się tak dotkliwy, że gdyby nie knebel, Lew wrzeszczałby, błagając o zmiłowanie. Obserwując grymas jego twarzy, jakby skręcanej w imadle, Lazar uklęknął obok Lwa jak do modlitwy. Przysunął usta do jego policzka. Kiedy się odezwał, dolną wargą dotknął płatka ucha Lwa. Jego głos był cichy jak szelest jesiennych liści. – Trudno jest... patrzeć... jak kto inny cierpi... bez względu na to, co zrobił... To nas zmienia... nawet jeżeli po stokroć... zasłużyłeś sobie na zemstę... Lazar przerwał, wypowiedzenie tylu słów go wyczerpało, musiał odzyskać siły. Ból nigdy go nie opuścił, stał się nieodłącznym towarzyszem jego życia i Lazar zdawał sobie sprawę, że lepiej nie będzie, że nie przeżyje już bez niego ani jednej chwili. – Pytałem innych... czy kiedyś jakiś czekista wam pomógł? Czy wśród nich znalazł się choćby jeden porządny człowiek...? Wszyscy... mówili mi... że nie. Znów urwał, otarł pot z czoła i z powrotem przysunął usta do ucha Lwa. – Państwo wybrało cię... żebyś mnie zdradził... Dlatego że masz serce... Ja bym się poznał na człowieku bez serca... Na tym polega twoja tragedia, Maksymie... Nie mogę cię oszczędzić... Sprawiedliwości jest tak niewiele... Trzeba ją wymierzać, póki się da... Lew zaczął majaczyć, ból był tak wielki, że niemal wprawił go w euforię.

Stracił świadomość, że jest w baraku – drewniane belki się rozmywały, leżał samotnie na środku lodowatego białego płaskowyżu; ale innego płaskowyżu, bielszego, jaśniejszego i bardziej miękkiego, który wcale nie był okropny ani mroźny. Z nieba lała się woda, zimny deszcz dokładnie nad jego twarzą. Zamrugał, potrząsając głową. A jednak leżał w baraku na podłodze. Ktoś chlusnął mu wodą w twarz. Wyjęto mu knebel. Rozwiązano ręczniki. Ale mimo to musiał wciągać powietrze powolutku, małymi haustami – ściskane płuca skurczyły się na dobre. Usiadł, oddychając płytko i powoli. Było rano. Przeżył kolejną noc. Więźniowie mozolnie snuli się obok niego w drodze na śniadanie i obrzucali go pogardliwymi epitetami. Lew stopniowo przestał sapać, zaczął oddychać normalnie. Został w baraku sam. Zastanawiał się, czy kiedykolwiek czuł się tak samotny. Przytrzymując się ramy łóżka, dał radę wstać i usłyszał wołanie strażnika, wściekłego, że Lew tak długo marudzi. Ze zwieszoną głową powlókł się do wyjścia, szurając nogami. Nie był w stanie ich podnieść, przesuwał stopy po gładkich deskach jak jakiś zniedołężniały łyżwiarz. Po wejściu do strefy administracyjnej zatrzymał się. Wiedział, że nie wytrzyma drugiego dnia pracy. I że nie przeżyje trzeciej nocy. Wyobraźnia podsuwała mu wspomnienia rozmaitych tortur, których był świadkiem. Jaka będzie następna? Wizja Timura była zbyt słaba, uleciała. Ich plan spalił na panewce. – Ruchy! – wrzasnął przechodzący obok strażnik. Lew musiał improwizować. Był zdany na własne siły. Odwrócił się w stronę biura komendanta obozu i krzyknął: – Komendancie! Na takie pogwałcenie zasad etykiety zbiegli się do niego wszyscy strażnicy. Lazar obserwował to zajście z jadalni. Lew musiał szybko przykuć uwagę komendanta. – Komendancie! Ja wiem o referacie Chruszczowa! Strażnicy stanęli po jego bokach. Lew nie zdążył powiedzieć nic więcej, bo dostał cios w plecy. Drugie uderzenie trafiło go w żołądek. Padł na kolana skulony wpół, przyjmując kolejny grad razów. – Dość! Strażnicy zamarli. Lew rozprostował się, zerkając na budynek administracji. Na szczycie schodów stał komendant Siniawski. – Przyprowadźcie go do mnie.

Tego samego dnia

Strażnicy popędzili Lwa po schodach i wepchnęli go do gabinetu. Komendant czekał na niego w rogu obok niskiego, pękatego pieca. Ściany z drewnianych bali ozdabiały mapy regionu oraz oprawione w ramki fotografie przedstawiające komendanta z więźniami przy pracy – Siniawski uśmiechał się, jakby robił sobie zdjęcie z kumplami, twarze więźniów niczego nie wyrażały. Ciemne ślady wokół ramek świadczyły o tym, że niedawno zdjęto stamtąd jakieś fotografie, o innych kształtach i innej wielkości, i zastąpiono nowymi. Odziany w łachmany, poobijany Lew garbił się i dygotał jak biesprizornik, bezdomny ulicznik. Siniawski odprowadził strażników do drzwi. – Chcę porozmawiać z więźniem sam na sam. Tamci porozumieli się wzrokiem. – Zeszłej nocy się na nas rzucił – wyjąkał jeden z nich. – Lepiej, żebyśmy z panem zostali. Siniawski pokręcił głową. – Bredzicie. – Nie będzie pan z nim bezpieczny. Zważywszy na hierarchię służbową, pobrzmiewająca w ich głosach groźba była co najmniej niestosowna. Wyraźnie podważali autorytet komendanta. – Na mnie się nie rzucicie, prawda? – zwrócił się Siniawski do Lwa. – Nie, panie komendancie. – Nie, panie komendancie! No proszę, on nawet jest uprzejmy. No, dosyć tego. Wychodźcie, wszyscy. Nalegam. Strażnicy wycofali się niechętnie, nie kryjąc pogardy dla takiej łagodności. Kiedy wyszli, Siniawski podszedł do wyjścia i sprawdził, czy nie podsłuchują za drzwiami. Przez chwilę słuchał kroków strażników na skrzypiących schodach, a gdy upewnił się, że zostali sami, zaryglował drzwi i zwrócił się do Lwa: – Siadajcie, proszę.

Lew usiadł na krześle przed biurkiem. Było ciepło, w gabinecie pachniało szczapami drewna. Lwa ogarnęła senność. Komendant się uśmiechnął. – Pewnie wam zimno. Nie czekając na odpowiedź, podszedł do pieca. Zdjął z niego garnek i napełnił bursztynowym płynem mały blaszany kubek, taki sam jak te, w których na powitanie serwowano wyciąg z sosnowych szpilek. Trzymając naczynie za krawędź, podał je Lwu. – Ostrożnie. Lew spojrzał na parujący płyn. Podniósł kubek do ust. Pachniał słodyczą. Napój miał smak płynnego miodu i kwiatów polnych. Ale ten smak nie dotarł do jego przełyku – organizm wchłonął ciepłą słodycz i alkohol w mgnieniu oka, tak jak spękane błoto w korycie wyschniętej rzeki wchłania pierwszy deszcz. Krew uderzyła Lwu do głowy. Policzki mu się zarumieniły. Pokój zawirował. Na odurzonego Lwa spłynął spokój, poczuł się, jakby słuchał kołysanki, jakby w postaci nektaru napił się szczęścia. Siniawski usiadł naprzeciwko niego, wysunął szufladę i wyjął z niej kartonowe pudełko. Postawił je na biurku między nimi. Na wieku widniał napis: NIE DO DRUKU Komendant postukał w pudełko. – Wiecie, co jest w środku? Lew skinął głową. – Jesteście szpiegiem, dobrze mówię? Lew nie powinien był przyjąć napitku. Głodnych podejrzanych z zasady upijano, żeby rozwiązać im języki. A on musiał zachować zimną krew. Wiara w życzliwość tego człowieka była oczywistym błędem. Lew wchodził tu z zamiarem ujawnienia swej prawdziwej tożsamości, chciał się wykazać szczegółową znajomością przebiegu kariery komendanta i podeprzeć się nazwiskami jego przełożonych. Wysuwając taki zarzut, Siniawski wziął go z zaskoczenia. Komendant przerwał milczenie Lwa. – Niech wam nie chodzi po głowie, żeby mnie okłamać. Ja znam prawdę. Przybyliście tu, żeby złożyć raport o postępach wprowadzania naszych reform. Tak jak wasz kolega.

W sercu Lwa zakwitła nadzieja. – Mój kolega? – Ja jestem zwolennikiem zmian, ale w tym regionie mają one wielu przeciwników. – Pan wie o moim koledze? – Szukają was, dwóch funkcjonariuszy, którzy przybyli zeszłej nocy. Są przekonani, że na przeszpiegi przyjechał tu więcej niż jeden człowiek. – Co się z nim stało? – Z waszym kolegą? Wykonali na nim wyrok. Lew rozluźnił palce trzymające kubek, ale nie upuścił naczynia na podłogę. Cała siła odpłynęła mu z pleców, jego kręgosłup zwiotczał. Pochylił się, zwiesił głowę i wbił wzrok w podłogę. Tymczasem komendant ciągnął: – Obawiam się, że nas także zabiją. Wychylając się z wiedzą o tajnym referacie, zdradziliście swoją tożsamość. Nie pozwolą, żebyście pozostali przy życiu. Sami widzieliście, że z trudem udało mi się zostać z wami sam na sam. Lew pokręcił głową. Wraz z Timurem wychodzili cało z zupełnie niewiarygodnych sytuacji. Niemożliwe, żeby zginął. Widocznie zaszła jakaś pomyłka. Wyprostował się na krześle. – On nie umarł. – Człowiek, o którym mówię, przypłynął na pokładzie „Starego Bolszewika”. Miał tu objąć stanowisko mojego zastępcy. Taka była przykrywka. W rzeczywistości miał napisać raport. Sam to przyznał. Twierdził, że wysłano go tutaj, żeby nas ocenił. No więc go zabili. Oni nie poddadzą się osądowi. Nigdy do tego nie dopuszczą. Widocznie Timur wymyślił taką historyjkę, żeby się dostać do obozu i go uratować. Lew nie powinien zwracać się do niego o pomoc. Zaprzątnięty wyłącznie ocaleniem Zoi, prawie nie zastanawiał się nad niebezpieczeństwami, na jakie naraża Timura. Uważał je za nieistotne, tak dalece był przekonany o skuteczności swojego planu oraz o ich umiejętnościach. Zniszczył kochającą się rodzinę, próbując sklecić na powrót rodzinę nieszczęśliwą, w pogoni za uczuciem Zoi zniszczył coś cudownego. Rozpłakał się, uświadomiwszy sobie, że Timur, jego przyjaciel, jego jedyny przyjaciel – uwielbiany przez żonę i synów, przyzwoity i lojalny człowiek, którego Lew kochał z całego serca – nie żyje. Gdy w końcu spojrzał w górę, zobaczył, że Żores Siniawski także płacze.

Z niedowierzaniem wlepił wzrok w czerwone oczy starca, w jego błyszczące od łez, chropowate policzki, zachodząc w głowę, jak to możliwe, że ktoś, kto poświęcił życie wielu niewinnych ludzi, byleby zbudować niedokończoną linię kolejową, teraz płacze nad śmiercią człowieka, którego nawet nie znał, nad śmiercią, z którą nie miał nic wspólnego. Może opłakiwał śmierć tych wszystkich ludzi, po których nigdy jeszcze nie płakał, każdą swoją ofiarę zmarłą na śniegu, na słońcu czy w błocie, podczas gdy on palił sobie papierosa, zadowolony z wykonania normy. Lew otarł oczy, przypominając sobie pogardę Lazara dla jego łez. Kapłan miał rację. Łzy nic nie znaczyły. Lew był Timurowi winien o wiele więcej. Jeżeli i on nie przeżyje, żona i dzieci Timura nawet się nie dowiedzą, jak zginął. A on nigdy nie będzie miał okazji ich przeprosić. Strażnicy postawili sobie za cel, żeby Lew już nigdy nie wrócił do Moskwy. Bronili swojego lenna. Lew był szpiegiem, znienawidzonym przez obie strony – więźniów i strażników – z wyjątkiem komendanta, człowieka, którego najwyraźniej zżerały wyrzuty sumienia. Siniawski był jednak w najlepszym razie nieprzewidywalnym sprzymierzeńcem i nie panował już nad obozem. Strażnicy krążyli wokół budynku administracji jak sfora wilków, czekając, aż Lew wyjdzie na zewnątrz. Rozglądając się po pokoju, z nawałem pomysłów kłębiących mu się w głowie, Lew zauważył na biurku megafon, który przekazywał dźwięk do głośników rozmieszczonych w całej zonie. –Możecie się stąd zwrócić do całego obozu? – Tak. Lew wstał, wziął blaszany kubek i napełnił go po brzegi ciepłym bursztynowym alkoholem. Podał naczynie komendantowi. – Napijcie się ze mną. – Ale... – Wypijcie za pamięć mojego kolegi. Komendant wychylił zawartość jednym haustem. Lew znów napełnił kubek. – Wypijcie za pamięć tych wszystkich, którzy tu zginęli. Komendant skinął głową i opróżnił kubek do dna. Lew nalał mu po raz trzeci. – I za wszystkich niewinnych, którzy stracili życie w całym kraju. Siniawski wydudlił resztkę alkoholu i otarł usta. Lew wskazał mu megafon.

– Włączcie to.

Tego samego dnia

W sali jadalnej Lazar zastanawiał się, co skłoniło Lwa, żeby zdać się na łaskę komendanta. Jako neofita nawrócony na litość Siniawski mógł go ochronić. Perspektywa, że wymierzenie sprawiedliwości może im się wymknąć z rąk, rozjuszyła pozostałych więźniów nie na żarty. Mieli już zaplanowaną trzecią torturę, czwartą, piątą... każdy z nich niecierpliwie wyczekiwał nocy, kiedy Lew będzie cierpiał tak samo jak oni, kiedy zobaczą na jego twarzy ten ból, który sami odczuwali, kiedy będzie ich błagał o litość, a im nadarzy się okazja, żeby powiedzieć: – Nie. Z drugiej strony opowieść Lwa o żonie Lazara, Anisii, nie dawała mu spokoju. Wory z baraku zapewniły go jednak, że to niemożliwe, by kobieta, która kiedyś śpiewała w cerkwi, sprzątała i gotowała, mogła dojść aż do pozycji szefowej własnego gangu. Lew kłamał. Tym razem Lazar nie da się wyprowadzić w pole. Z głośników megafonu na dworze rozległ się syczący odgłos. Był to wprawdzie tylko szum tła, ale tutaj sztywny porządek dnia nigdy nie ulegał zmianie, więc Lazar wzdrygnął się na ten dźwięk. Wstał, okrążył tłum siedzących przy śniadaniu więźniów i otworzył drzwi. Głośniki zamontowano na wysokich drewnianych palach – po jednym nad każdym barakiem dla więźniów, a jeden sterczał w strefie administracyjnej naprzeciwko kuchni i hali jadalnej. Rzadko z nich korzystano. Obok Lazara zebrała się grupka zaciekawionych więźniów, w tym jego głos, Gieorgij, który nie odstępował go na krok. Wbili wzrok w najbliższy nędzny, zwisający krzywo głośnik sponiewierany przez wiatr. Pal opleciony był drutem biegnącym do zlodowaciałej ziemi, a po niej do biura komendanta. Znów rozległ się szum, który przeszedł w brzęczący, wyraźnie bełkotliwy głos Siniawskiego. – Sprawozdanie specjalne przedstawione na Dwudziestym Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Posiedzenie zamknięte. Dwudziesty piąty lutego tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego szóstego roku. Prelegent: Nikita Siergiejewicz Chruszczow, pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.

Lazar zszedł po schodkach i ruszył w kierunku głośnika. Strażnicy porzucili swoje zajęcia. Zdezorientowani po chwili zaczęli szeptać między sobą – najwidoczniej nie mieli pojęcia, co zamierza ich komendant. Niewielka grupka oderwała się od reszty i pomaszerowała do budynku administracji. Tymczasem Siniawski wciąż czytał na głos. Z każdym kolejnym zdaniem wzburzenie wśród strażników narastało. – Stalin zupełnie nie uznawał zasady zbiorowego kierownictwa i współpracy. Postępował w sposób brutalny i gwałtowny nie tylko w obliczu każdej próby przeciwstawienia się mu, lecz również wobec każdej sprzeczności z własnymi poglądami... Strażnicy czym prędzej wbiegli na schody i zaczęli łomotać do drzwi, z niepokojem nawołując komendanta, żeby sprawdzić, czy nikt nie wywiera na niego nacisku. Jeden z nich z prostoduszną powagą krzyknął: – Czy jest pan zakładnikiem? Drzwi pozostały zamknięte. Lazar nie odnosił wrażenia, żeby komendant czytał pod czyjąś presją, jego głos wskazywał, że coraz bardziej wczuwa się w rolę. – Stalin wprowadził pojęcie „wróg ludu”. Ten termin od razu zwalniał z konieczności udowadniania jakichkolwiek błędów ideologicznych człowieka albo ludzi, z którymi polemizowano; umożliwiał zastosowanie najokrutniej szych represji, wbrew wszelkim normom praworządności rewolucyjnej, wobec każdego, kto w czymkolwiek nie zgadzał się ze Stalinem... Lazar zadarł głowę, rozdziawił usta i spojrzał na głośnik z nabożnym szacunkiem, jakby na jego oczach na niebie rozgrywał się boski cud. Wszyscy więźniowie porzucili śniadanie albo zabrali miski ze sobą i zgromadzili się wokół głośnika – ciżba wpatrzona w górę i zahipnotyzowana trzeszczącymi słowami. To była krytyka państwa. To była krytyka Stalina. Lazar nigdy nie słyszał nic podobnego, nie w takiej postaci – tych słów wypowiadanych nie jako szept kochanków w łóżku albo więźniów na sąsiednich pryczach. Te słowa padły z ust ich przywódcy, zostały wygłoszone publicznie na zjeździe partii, spisane, wydrukowane, oprawione i rozesłane do najdalszych zakątków kraju. – Ale jak człowiek może się przyznać do przestępstw, których nigdy nie popełnił? Jest tylko jeden sposób... stosowanie fizycznych metod oddziaływania, tortury, pozbawianie świadomości, pozbawianie rozsądku, pozbawianie godności ludzkiej... Mężczyzna stojący obok Lazara położył mu rękę na ramieniu. Jego z kolei

objął sąsiad i wkrótce wszyscy więźniowie złączyli się w łańcuch, obejmując się za ramiona. Lazar, skupiony na przemówieniu, starał się nie zwracać uwagi na strażników, ale rozproszył go ich dylemat – zmagali się z podjęciem decyzji, czy przeszkodzić komendantowi w czytaniu, czy powstrzymać więźniów przed słuchaniem. Uznali, że łatwiej poradzą sobie z jednym człowiekiem niż z tysiącem ludzi, i zaczęli bębnić pięściami w drzwi, rozkazując komendantowi, żeby natychmiast przestał. Ale drzwi, które w założeniu miały chronić przed arktycznymi warunkami, zbudowane były z grubych bali. Małe okienka zaopatrzono w okiennice. Strażnicy nie mieli jak dostać się do środka. W desperacji jeden z nich bez sensu posłał serię z pistoletu maszynowego – posypało się trochę drzazg, ale nic ponad to. Drzwi pozostały zamknięte, cel jednak został osiągnięty: komendant przestał czytać. Lazar boleśnie odczuł ciszę, jaka zapadła. Nie on jeden. Po jego bokach więźniowie, wściekli, że przerwano przemówienie, zaczęli tupać; dołączyli do nich pozostali i po chwili dwa tysiące stóp tupało w zamarzniętą ziemię. – Jeszcze! Jeszcze! Jeszcze! Ich energii nie sposób było się oprzeć. Wkrótce także Lazar tupał wraz z innymi.

***

Lew i komendant słuchali odgłosów wrzawy na dworze. Z obawy, że strażnicy ich zastrzelą, nie ryzykowali otwierania okiennic, więc nie widzieli, co tam się dzieje. Podłoga wibrowała od tupotu nóg. Przez grube ściany przenikał chóralny krzyk: – Jeszcze! Jeszcze! Jeszcze! Siniawski z uśmiechem położył rękę na piersi, najwyraźniej w krzykach więźniów dopatrzył się uznania dla swojej zmiany na lepsze. W obozie zapanowała wybuchowa atmosfera, dokładnie tak, jak sobie tego życzył Lew. Wskazał na strony referatu, które redagował w pośpiechu, skracając dokument, ograniczając go do serii szokujących wyznań winy. Podał komendantowi kolejną kartkę. Siniawski odmówił ruchem głowy. – Nie. Lew był kompletnie zbity z tropu.

– Dlaczego chcecie na tym poprzestać? – Ja chcę wygłosić własne przemówienie. Doznałem natchnienia. – I co zamierzacie powiedzieć? Siniawski uniósł megafon i zwrócił się do całego Gułagu 57: – Nazywam się Żores Siniawski. Znacie mnie jako komendanta tego obozu, w którym pracuję od wielu lat. Ci, którzy przyjechali tu niedawno, przekonają się, że jestem człowiekiem sprawiedliwym, uczciwym i wielkodusznym. Lew szczerze w to wątpił, ale usiłował sprawiać wrażenie, że przekonują go te deklaracje. Komendant podchodził do przemówienia ze śmiertelną powagą. – Ci, którzy są tu od dłuższego czasu, nie mają o mnie tak dobrego zdania. Przed chwilą wysłuchaliście, jak Chruszczow przyznał się do błędów popełnionych przez państwo i potwierdził okrutne czyny, jakich dopuścił się Stalin. Pragnę pójść za przykładem naszego przywódcy. Chcę się przyznać do swoich błędów. Usłyszawszy te słowa – „pójść za przykładem” – Lew zaciekawił się, czy komendantem kierowały wyrzuty sumienia, czy raczej ślepe posłuszeństwo, któremu był wierny przez całe życie. Czy to prawdziwa skrucha, czy tylko udaje? Czy gdyby państwo znów zaczęło stosować terror, to Siniawski wróciłby do brutalnych metod równie gwałtownie, jak wpadł w objęcia pobłażliwości? – Robiłem rzeczy, z których nie jestem dumny. Nadszedł czas, żebym poprosił was o wybaczenie. Lew zdał sobie sprawę, że przyznanie się do winy przez komendanta może mieć jeszcze większą siłę oddziaływania niż wyznanie błędów przez Chruszczowa. Więźniowie go znali. Znali też więźniów, których zabił. Krzyki i tupanie ustały. Skazańcy czekali na spowiedź.

***

Lazar zauważył, że nawet strażnicy przestali próbować wyważyć drzwi, czekając na dalsze słowa komendanta. Po krótkiej przerwie w obozie znów rozległ się brzęczący głos Siniawskiego: – Archangielsk, mój pierwszy przydział. Powierzono mi nadzór nad

więźniami pracującymi w lesie. Mieli ścinać drzewa i szykować drewno do transportu. W tym zawodzie byłem wtedy nowicjuszem. Denerwowałem się. Miałem rozkaz pozyskiwania co miesiąc stałej ilości drewna. Bez względu na przeszkody. Mnie obowiązywały normy dokładnie tak samo jak was wszystkich. Po tygodniu zorientowałem się, że jeden z więźniów oszukuje, żeby wyrobić normę. Gdybym go nie złapał, miałbym niedobór i oskarżono by mnie o sabotaż. Rozumiecie więc... to była kwestia przeżycia, nic więcej. Nie miałem wyboru. Ukarałem go przykładnie. Rozebrany do naga został przywiązany do drzewa. To się działo w lecie. O zachodzie słońca całe ciało miał czarne od komarów. Nad ranem stracił przytomność. Trzeciego dnia umarł. Dla przestrogi kazałem zostawić jego zwłoki w lesie. Przez dwadzieścia lat ani razu nie pomyślałem o tym człowieku. A ostatnio myślę o nim codziennie. Nie pamiętam, jak się nazywał. Nie wiem, czy w ogóle znałem jego nazwisko. Pamiętam tylko, że był w tym samym wieku co ja. Miałem wtedy dwadzieścia jeden lat. Lazar zwrócił uwagę, jak komendant łagodzi swoją szczerość wymówkami. „Nie miałem wyboru”. Przez te słowa zginęły tysiące ludzi, nie od kul, lecz z powodu przewrotnej logiki i starannie dobranych argumentów. Gdy Lazar z powrotem skupił się na przemówieniu, komendant nie opowiadał już o swojej karierze w lasach Archangielska. Rozprawiał o tym, jak w nagrodę awansował i przeniesiono go do kopalni soli w Solikamsku. – W kopalniach soli dla podniesienia wydajności rozkazałem, żeby robotnicy spali pod ziemią. Dzięki temu, że po każdej zmianie nie musiałem wywozić ich na górę i zwozić, zaoszczędziłem z korzyścią dla państwa tysiące cennych godzin pracy. Więźniowie pokręcili głowami – potrafili sobie wyobrazić, jakie warunki panowały w tym podziemnym piekle. – Celem, jaki mi przyświecał, było wymyślanie nowych metod, które przynosiłyby korzyści naszemu państwu! Co miałem począć? Gdybym sam tego nie wymyślił, mógłby na to wpaść mój podwładny, a ja poniósłbym karę. Czy tym ludziom światło słoneczne było potrzebne tak samo, jak państwu sól? Kto był władny użyć takiego argumentu? Kto by się ośmielił za nimi wstawić? Jeden ze strażników, którego Lazar dotychczas nie widział, podszedł do nich, wywijając nożem. Zamierzał przeciąć drut i położyć kres

przemówieniu. Uśmiechał się zadowolony, że wpadł na takie rozwiązanie. – Z drogi! Najbardziej wysunięty do przodu więzień wystąpił i stanął na drucie, zagradzając przejście strażnikowi. Dołączył do niego drugi, a potem trzeci i czwarty i razem nie dopuszczali klawisza do przewodu. Ze złowróżbnym uśmiechem, jakby chciał powiedzieć, że im tego nie zapomni, strażnik skręcił w stronę innego odsłoniętego fragmentu kabla. W odpowiedzi skazańcy szybko przesunęli się do przodu, zajmując całą przestrzeń i broniąc drutu. Przegrupowali się tak, że stanęli gęsto zbici obok siebie, w szeregu biegnącym od drewnianego pala, na którym wisiał głośnik, aż do baraku administracji. Strażnik mógłby się dostać do drutu jedynie wtedy, gdyby się wczołgał pod barak, ale na to nie pozwalała mu duma. – Zejść mi z drogi! Więźniowie ani drgnęli. Strażnik odwrócił się twarzą do dwóch wacht – ufortyfikowanych wież sterczących nad obozem. Pomachał ręką do strzelców, wskazując im więźniów, i czym prędzej uciekł. Na dźwięk serii z broni maszynowej więźniowie jak jeden mąż padli na kolana. Lazar się rozejrzał, spodziewał się ujrzeć martwych i rannych. Ale chyba nikt nie ucierpiał. Widocznie kule posłano nad ich głowami, w ścianę baraku – ot, strzał ostrzegawczy. Skazańcy wstali powoli. Ktoś z tyłu zawołał: – Potrzebna pomoc! – Sprowadźcie felczera! Ze swojego miejsca Lazar nie widział, co tam się stało. Wciąż gromko wzywano pomocy lekarskiej. Ale nikt się nie zjawił. Strażnicy nie zrobili nic. Wkrótce krzyki ustały, przestano domagać się pomocy. W tłum poszło wyjaśnienie. Zginął jeden więzień. Czując, że atmosfera wyraźnie się zagęszcza, strażnik schował nóż i wyciągnął pistolet. Wystrzelił w głośnik, kilkakrotnie chybił, aż w końcu z głośnika trysnęły iskry, urządzenie zatrzeszczało i zamilkło. Pozostałe cztery głośniki w strefie dla więźniów wciąż działały, tyle że były dosyć daleko, więc głos komendanta przeszedł w niesłyszalny szum. Trzymając wycelowaną broń, strażnik rozkazał: – Wracajcie do baraków, a nikt więcej nie zginie! Ta groźba nie wyszła mu na dobre. Jeden z więźniów podniósł drut z ziemi, skoczył na strażnika, zarzucił mu przewód na szyję i zaczął go dusić. Pozostali więźniowie otoczyli miejsce

walki. Przybiegło więcej strażników, próbowali interweniować. Inny więzień wyrwał broń funkcjonariusza i wypalił do nadbiegających klawiszy. Jeden z nich padł ranny. Reszta wyciągnęła broń i zaczęła strzelać na oślep. Więźniowie się rozpierzchli. W jednej chwili zdali sobie sprawę z sytuacji. Jeżeli strażnikom uda się przejąć kontrolę, czeka ich wściekły odwet bez względu na jakieś tam referaty wygłaszane w Moskwie. W tym momencie wartownicy na obu wieżach strzelniczych otworzyli ogień.

***

Komendant, najwyraźniej nie zdając sobie sprawy ze strzelaniny, wciąż gadał, krwawe wyznania następowały jedno po drugim. W jego umyśle coś pękło – za Stalina wszelkimi siłami przeciągano go na jedną stronę, teraz zaś wleczono go w drugą. Nie miał się jak bronić, nie wiedział, kim jest naprawdę, nie był ani dobry, ani zły, tylko słaby. Nie przerywając komendantowi, Lew otworzył okiennicę i ostrożnie wyjrzał na zewnątrz. Zbuntowani skazańcy pierzchali we wszystkie strony. Na śniegu leżały zwłoki. Lew ocenił siły obu stron i wyszło mu na to, że jeden strażnik przypada na czterdziestu więźniów, całkiem niezły wynik, co częściowo tłumaczyło, dlaczego utrzymanie obozów wiąże się z tak wysokimi kosztami – obozy pracy przymusowej nie zarabiały na wyżywienie, zakwaterowanie, transport i pilnowanie zesłańców. Głównym składnikiem kosztów były pensje strażników otrzymujących wysokie premie za pracę w tak odległych zakątkach kraju. Właśnie dlatego byli gotowi zabijać, byleby władze nie odstawiły ich od koryta. Nie mieli dawnego życia, do którego mogliby wrócić, ani rodzin czy rodzinnych stron, które by na nich czekały. Społeczność robotników w żadnym razie by ich nie przyjęła. Ich dobrobyt zależał od więźniów. Zapowiadała się walka dwóch równie zdesperowanych stron. Z obu wież dobiegł błysk i terkot serii z broni maszynowej, okna baraku zadrżały. Lew przycupnął, dookoła fruwały odłamki szkła, kule wbijały się w podłogę. Bezpieczny za grubymi drewnianymi balami Lew powoli wyciągnął rękę, żeby zamknąć okiennice. Drewno poszło w drzazgi. Pokój został bez osłony. Zasypany gradem kul megafon na biurku uniósł się i wirując w

powietrzu, spadł na podłogę. Siniawski przewrócił się na plecy i zwinął w kulkę. – Macie broń?! – zawołał Lew, przekrzykując hałas. Siniawski strzelił oczami w bok. Lew spojrzał w tamtą stronę i ujrzał stojącą w kącie drewnianą skrzynię zamkniętą na kłódkę. Wstał i podbiegł do niej, ale komendant zerwał się i unosząc ręce, zastąpił mu drogę. – Nie! Lew odepchnął go na bok i ciężką podstawą stalowej lampy z biurka wyrżnął w zamek. Po drugim uderzeniu skuwka ustąpiła i zdjął kłódkę. Komendant jeszcze raz rzucił się do przodu i własnym ciałem zastawił skrzynię. – Błagam was... Lew ściągnął go ze skrzyni i podniósł wieko. W środku znalazł tylko rozmaite rupiecie. Oprawione w ramki fotografie. Przedstawiały komendanta stojącego dumnie na tle kanału, a za nim z mozołem harowali wycieńczeni więźniowie. Lew domyślił się, że to te same zdjęcia, które pierwotnie wisiały na ścianach biura. Rzucił je na bok i zaczął grzebać w aktach, dyplomach, nagrodach i listach gratulacyjnych, jakie Siniawski otrzymał za wyrobienie norm – ochłapy pozostałe po jego wspaniałej karierze. Na samym dnie leżała strzelba myśliwska. Na kolbie widniały karby – dwadzieścia trzy zabójstwa. Niewątpliwie nacięcia te nie oznaczały ustrzelonych wilków czy niedźwiedzi. Lew załadował strzelbę grubymi, długimi na palec gilzami i wrócił pod okno. Najważniejsze znaczenie strategiczne miały dwie główne wieże, wachty, wzniesione na wysokich drewnianych palach. Strażnicy wciągnęli już drabiny na górę, uniemożliwiając atak na ich pozycje. Za osłoną z grubych drewnianych bali na szczycie każdej wartowni stały zamontowane na wysokich platformach ciężkie karabiny maszynowe, wypluwające setki pocisków na minutę; ich siła ognia biła na głowę wszystko, czym dysponowali na ziemi. Lew musiał odciągnąć ogień cekaemów od więźniów. Wycelował w wartownię na wprost siebie. Nie robił sobie zbyt wielkiej nadziei, że zdoła strzelić na tyle precyzyjnie, by trafić w szczelinę między ścianami z bali. Wypalił dwukrotnie, potężny odrzut strzelby wstrząsnął jego ciałem. Strażnicy przerwali ostrzał więźniów i posłali grad kul w jego stronę. Lew skulił się, przypadł do podłogi i zerknął na Siniawskiego. Ten siedział w kącie i spokojnie, jakby nic się nie działo, jakby jego biura nie rozrywały kule z karabinów, czytał pozostałą część tajnego referatu. Spojrzał

na Lwa, nie przerywając lektury: – Z ponurej celi lefortorskiego więzienia wołam do was o pomoc. Niechaj dotrze do was krzyk zgrozy, nie pozostańcie głusi, weźcie mnie w obronę, pomóżcie zlikwidować koszmar przesłuchań, ujawnić, że to pomyłka! Siniawski wstał. – To jakaś straszna pomyłka! Coś takiego nigdy nie powinno się wydarzyć! – Na podłogę! – wrzasnął na niego Lew. Kula trafiła komendanta w ramię. Lew nie chciał patrzeć na jego śmierć, więc poderwał się, obalił go na ziemię, a sam omal nie zemdlał z bólu, gdy spadł na poranione kolana. – Ten referat ocalił mi życie – wyszeptał Siniawski. Lew poczuł dym. Przeturlał się na plecy, żeby ulżyć kolanom. Wstał niezdarnie i podszedł do okna. Ostrzał z cekaemów ustał. Lew ostrożnie wyjrzał przez rozbite okno na zonę i dostrzegł źródło dymu. Dokładnie pod podstawą wartowni rozpalono ogień, płomienie lizały już ściany. Więźniowie wtoczyli tam beczki z paliwem i podpalili, tak że cała konstrukcja skwierczała jak mięso na rożnie. Dla ludzi na górze nie było ucieczki. Nie mogąc zejść po drabinie, strażnicy próbowali się przecisnąć przez szczelinę między ścianami z bali. Była jednak za wąska – pierwszy z nich utknął w niej na dobre i nie mógł się cofnąć ani przepchnąć dalej. Zaniósł się wrzaskiem, kiedy płomienie objęły jego ciało. W drugiej wartowni strażnicy próbowali uniknąć tego samego losu i strzelali do więźniów niosących budulec do rozpalenia ogniska. Ale skazańców było zbyt wielu, nadchodzili ze wszystkich stron. Kiedy dotarli pod wieżę, strażnikom na górze nie pozostało nic innego, jak czekać. Rozpalono drugie ognisko. Obie wartownie zostały pokonane. Układ sił uległ zmianie. Teraz to skazańcy przejęli kontrolę nad obozem. W drzwi biura komendanta uderzyła siekiera – jeden cios, drugi, trzeci... Stalowe ostrze przebijało się przez drewno. Zanim więźniowie wdarli się do środka, Lew odłożył strzelbę, otworzył drzwi i cofnął się z podniesionymi rękami na znak, że się poddaje. Do pokoju wdarła się mała grupka skazańców, wymachując nożami, pistoletami i stalowymi prętami. Ich przywódca spojrzał na jeńców. – Wyprowadźcie ich na dwór. Więźniowie chwycili Lwa pod pachy, zwlekli go po schodach i zapędzili do pojmanych strażników. Role się odwróciły. Zakrwawieni, pobici klawisze

siedzieli na śniegu, patrząc na płonącą wachtę. Słupy dymu przesłoniły sporą część nieba, zapowiadając rewolucję w całym regionie.

Tego samego dnia

Małysz w skupieniu marszczył czoło, wpatrując się w odręczny list. Powiedziano mu, że zawierał nazwiska mężczyzn i kobiet, których Frajerka chce wymordować. Ale ponieważ nie potrafił czytać, zdawało mu się, że pismo składa się tylko z szeregu niezrozumiałych symboli. Do niedawna nie przeszkadzało mu, że nie potrafi czytać ani pisać i że rozpoznaje tylko litery swojej klikuchy. Ale właśnie dlatego okazał się dostatecznie łebski, by podczas inicjacji zabronić dodawania do swoich tatuaży słów, w obawie, że korzystając z jego analfabetyzmu, pozostałe wory mogą wypisać mu na ciele coś obraźliwego. Bo choć sfałszowanie tatuażu, wypisanie jawnego łgarstwa, było zakazane pod karą śmierci, nie wiadomo, czy ta zasada powstrzymałaby ich przed zrobieniem mu głupiego kawału. Zamiast „Małysz” równie dobrze mogliby wytatuować mu „Chujek”. Małysz był bystry i nie potrzebował świadectwa ani dyplomu, by to udowodnić. Mógł się obejść bez umiejętności czytania i pisania. Do czego mu to było potrzebne? Skoro od nauczyciela nie wymaga się umiejętności otwierania zamków czy rzucania nożem, to niby czemu złodziej miałby umieć czytać? Ale choć wciąż się zgadzał z taką logiką, to jednak coś się zmieniło. Od chwili gdy Zoja ujęła go za rękę, zaczął odczuwać wstyd i uczucie to stale w nim narastało. Ona na pewno nie wiedziała, że jest analfabetą. Niewykluczone, że zakładała najgorsze i widziała w nim tylko uzależnionego od czifira oprycha. Miał to gdzieś. Lepiej niech się martwi, żeby nie poderżnął jej gardła, a nie próbuje go osądzać. Coraz bardziej się nakręcał. Odetchnął głęboko i wrócił do nazwisk na kartce – emerytowanych czekistów. Słuchając Frajerki, dowiedział się, że jest to lista nazwisk, adresów i opisów przestępstw każdego z nich – czy byli śledczymi, przesłuchującymi, czy informatorami. Przesuwając po linijkach brudnym paznokciem kciuka, Małysz zorientował się, która kolumna podaje nazwiska – ta, gdzie było najmniej słów. Ta, w której widniały cyfry, zawierała adresy. Wywnioskował więc, że ostatnia, ta z największą liczbą słów, to opisy popełnionych przez tych ludzi zbrodni. Ale kogo próbował oszukać? To nie było czytanie, nie miało z tym nic wspólnego. Rzucił listę na ziemię, chodząc tam i z powrotem w kanale

ściekowym. Wszystko przez tę dziewczynę – to jej wina, że tak się teraz czuje. Żałował, że w ogóle ją poznał. Nie bardzo wiedząc, co robić, pobiegł tunelem i wszedł do ich cuchnącego matecznika. Frajerka twierdziła, że mieszkają w ruinach pradawnej biblioteki, zaginionej biblioteki Iwana Groźnego, w której niegdyś znajdowała się bezcenna kolekcja bizantyjskich i hebrajskich rękopisów. Analfabeta ukrywający się w bibliotece – ironia tego faktu wcześniej jakoś nie dotarła do Małysza, przyszła mu do głowy dopiero po poznaniu Zoi. Zresztą pal licho, czy rzeczywiście była to starodawna biblioteka, on uważał ich siedzibę tylko za sieć brzydkich, wilgotnych kamiennych komnat. Unikając innych, którzy jak zawsze pili, po cichu ruszył do celi Zoi. Przysunął sobie stołek, stanął na nim i spojrzał przez kraty. Zoja spała w kącie skulona na materacu. Z sufitu zwisała latarnia – poza zasięgiem rąk i stale zapalona, żeby dziewczyna bez przerwy była pod nadzorem. Małyszowi złość przeszła w jednej chwili. Błądził wzrokiem po ciele Zoi, patrzył, jak śpi, a jej pierś unosi się i opada w powolnym rytmie. Mimo że był worem, był także prawiczkiem. Mordował, ale nie zaznał jeszcze seksu, co dla pozostałych stanowiło niewyczerpane źródło uciechy. Nabijali się z niego, że jeśli szybko nie zacznie używać fiuta, to mu zgnije i odpadnie, a wtedy niczym nie będzie się różnił od baby. Po inicjacji zabrali go do prostytutki, wepchnęli do pokoju, zamknęli drzwi i kazali mu „dorosnąć”. Kobieta siedziała na łóżku, znudzona i naga, z gęsią skórką na rękach i nogach. Paliła papierosa. Na widok długiego popiołu zwisającego z końca peta Małysz nie mógł myśleć o niczym innym, tylko o tym, czy gorący popiół spadnie jej na piersi. Ona jednak przypetowała niedopałek na podłodze i wskazując na jego krocze, spytała, na co czeka. Zaczął więc gmerać przy pasku, rozpinać go i zapinać z powrotem, aż w końcu powiedział, że nie chce się z nią pieprzyć i żeby zatrzymała pieniądze, pod warunkiem że nie piśnie tamtym ani słowa. Wzruszyła ramionami, kazała mu usiąść i odczekać pięć minut. Potem mógł sobie iść, zresztą i tak nikt by nie uwierzył, że wytrzymał aż tak długo. Małysz przesiedział więc pięć minut na łóżku, a potem wyszedł. Kiedy wracał korytarzem, obmyślając, co ma nakłamać pozostałym, ta baba zawołała do nich, że mieli rację. Że stchórzył. Wory śmiały się do rozpuku. Nawet Frajerka sprawiała wrażenie, że ją rozczarował. Usłyszał kogoś za plecami i obrócił się na pięcie z nożem w ręku. Ktoś złapał jego rękę, ścisnął mu palce i odebrał nóż. Frajerka schowała ostrze, oddała mu nóż i nad jego ramieniem zajrzała do celi.

– Piękna jest, prawda? Małysz nie odpowiedział. Frajerka spojrzała na niego z góry. – Rzadko się zdarza, żeby komuś udało się do ciebie podkraść niepostrzeżenie. – Sprawdzałem, co u więźniarki. – Sprawdzałeś? Zarumienił się. Frajerka położyła mu rękę na ramieniu. – Chcę, żebyś ją zabrał ze sobą na następną robotę. Spojrzał na nią. – Więźniarkę? – Używaj jej imienia. – Zoję. – Ona ma więcej powodów, żeby nienawidzić czekistów, niż większość z nas. Zamordowali jej rodziców. – Ale nie potrafi walczyć. Na nic mi się nie przyda. To tylko dziewczyna. – Ja też kiedyś byłam tylko dziewczyną. – Ty jesteś inna. – Ona też. – A jeśli spróbuje uciec? Jeśli zacznie wzywać pomocy? – Sam ją zapytaj. Słucha nas. Zapadła cisza. – Wiem, że nie śpisz! – zawołała Frajerka w głąb celi. Zoja usiadła i odwróciła się do nich. – Wcale nie twierdziłam, że śpię – odezwała się. – Dzielna jesteś. Mam propozycję dla dzielnej młodej dziewczyny. Czy chcesz pójść z Małyszem na następną robotę? Zoja wlepiła w niego wzrok. – A co trzeba zrobić? – Zabić czekistę – odparła Frajerka.

Kołyma Gułag 57

Tego samego dnia Dwie wachty zwaliły się i obróciły w dymiące stosy, większość drewna spłonęła, zmieniła się w rozżarzone do czerwoności węgielki i migotliwe płomienie. Na nocnym niebie wiły się smugi dymu, niosąc ze sobą prochy co najmniej ośmiu wartowników – ich ostatnim zadaniem na ziemi było przesłonięcie gwiazd, zanim zostaną rozsypani po całym płaskowyżu. Zastrzeleni strażnicy – ci zabici poza śmiertelną pułapką wartowni – leżeli tam, gdzie zginęli, rozsiani po terenie obozu. Zwłoki jednego zwisały z okna. Brutalność, z jaką go zabito, świadczyła, że wypełniał swoje obowiązki wyjątkowo gorliwie – goniony przez rozjuszonych więźniów w końcu wpadł w ich ręce, a ci pobili go i zadźgali, kiedy rozpaczliwie usiłował się wyrwać. Zostawili jego zwłoki na wpół wysunięte przez parapet jako flagę swojego nowo powstałego imperium. Strażników i pracowników łagru, którzy przeżyli, spędzono na środek strefy administracyjnej. Większość była ranna. Bez koców, bez opieki lekarskiej, kulili się na śniegu, ale ich niewygody spotykały się z obojętnością – więźniowie dobrze zapamiętali sobie tę lekcję. Próbując ocenić dwuznaczny status Lwa, uznali go za strażnika, a nie więźnia. Musiał więc usiąść z innymi i trzęsąc się z zimna, obserwował upadek starej struktury władzy i formowanie się nowej. Na ile mógł się zorientować, pojawiło się trzech samozwańczych przywódców, którzy doszli do władzy w mikrokosmosie swoich baraków. Każdy z nich miał własną, wyraźnie sprecyzowaną grupę zwolenników. Jednym z przywódców był Lazar. Popierali go starzy skazańcy, aresztowani intelektualiści, rzemieślnicy... gracze w szachy. Drugim był młodszy mężczyzna – wysportowany, przystojny, zapewne były robotnik w fabryce... ideał człowieka radzieckiego, który jednakże trafił do więzienia. Jego młodzi zwolennicy rwali się do działania. Trzecim przywódcą był wor. Miał ze czterdzieści lat, oczy jak szparki, wyszczerbione zęby i uśmiech rekina. Zawłaszczył płaszcz komendanta, za długi na niego, więc poły wlokły się po

śniegu. On przewodził innym worom – złodziejom i mordercom. Trzy grupy, każda kierowana przez kogo innego i mająca poglądy sprzeczne z resztą. Nieuchronnie musiało dojść do konfliktu interesów, i to szybko. Lazar, przemawiając za pośrednictwem rudego Gieorgija, doradzał ostrożność i zaprowadzenie ładu. – Trzeba wystawić czujki. Rozmieścić broń na skraju obozu. Po latach praktyki Gieorgij potrafił słuchać Lazara i tłumaczyć jego słowa w tym samym momencie. – Co więcej, musimy chronić nasze zapasy żywności i wydzielać racje. Nie możemy wpadać w amok. Robotnik o wydatnej szczęce, jakby żywcem wyjęty z kadru propagandowego filmu, miał odmienne zdanie. – Mamy prawo najeść się ile wlezie tego, co znajdziemy, i wypić tyle, ile damy radę, w ramach rekompensaty za utracone zarobki i w nagrodę za wywalczenie sobie wolności! Odziany w płaszcz z futra renifera wor miał tylko jedno żądanie: – Po latach wysłuchiwania samych rozkazów nieposłuszeństwo musi być tolerowane. Była jeszcze czwarta grupa więźniów, a raczej nie tyle grupa, ile poszczególni skazańcy niepopierający żadnego przywódcy, upojeni wolnością; część z nich biegała jak dzikie konie, wpadając z jednego baraku do drugiego, szperając i wznosząc radosne okrzyki z powodu bliżej nieokreślonych przyjemności. Albo przemoc doprowadziła ich do szaleństwa, albo od zawsze byli stuknięci, a teraz nareszcie mogli dać temu upust. Niektórzy spali w wygodnych łóżkach strażników – dla nich wolność oznaczała możliwość zamknięcia oczu, gdy byli zmęczeni. Inni naćpali się morfiną albo upili wódką niedawnych prześladowców. Ze śmiechem wycinali fragmenty drucianej siatki, ze znienawidzonego drutu kolczastego robili ozdoby, którymi przystrajali pilnujących ich kiedyś strażników, i wkładali im na głowy druciane korony cierniowe. Szyderczo zwracali się do każdego z nich jak do Syna Bożego i wzywali: – Ukrzyżować skurwieli! Widząc, jak ogarnia ich anarchia, Lazar z naciskiem przedstawił swoje argumenty Gieorgijowi, który powtórzył: – Ochrona zapasów jest sprawą najwyższej wagi. Z głodu ludzie gotowi są pozjadać się nawzajem. Trzeba skończyć z przecinaniem siatki. To nasza ochrona przed siłami, które nieuchronnie wkrótce się tu zjawią. Musimy

odradzać niepohamowane korzystanie z wolności, inaczej nie zdołamy tu przeżyć. Powściągliwa reakcja wora w płaszczu z renifera świadczyła o tym, że i tak prawie wszystko zostało rozszabrowane. Najcenniejsze zapasy wpadły już w łapy jego grupy. Robotnik o wydatnej szczęce (Lew nie znał jego imienia) zgodził się na część propozycji, na te najbardziej praktyczne, ale pod warunkiem że najpierw zajmą się kwestią ukarania pojmanych strażników. – Moim ludziom należy się sprawiedliwość! Czekali na nią od lat! Dość już się nacierpieli! Nie mogą czekać ani chwili dłużej! Mówił samymi sloganami, każde zdanie kończąc wykrzyknikiem. Lazar, choć nie miał ochoty odwlekać poczynienia praktycznych kroków, poszedł na kompromis, żeby zyskać poparcie. Strażnicy mieli stanąć przed sądem. Sąd miał się odbyć także nad Lwem.

***

Jeden ze zwolenników Lazara kiedyś – „w poprzednim życiu”, jak to ujął – był prawnikiem i z tej racji odegrał główną rolę w powołaniu trybunału, który miał wydać wyrok na Lwa i pozostałych. Z lubością opracował procedurę. Po latach służalczego płaszczenia się adwokat z radością wrócił do pozycji człowieka władzy i eksperta, pozycji, która jego zdaniem słusznie mu się należała. – Ustalamy, że sądzeni będą wyłącznie strażnicy. Personel medyczny oraz byli więźniowie pracujący obecnie dla administracji obozu są z tego wyłączeni. Propozycja została przyjęta. Prawnik mówił dalej: – Za salę sądową posłużą nam schodki do biura komendanta. Strażnicy będą doprowadzani na dolny stopień. My, ludzie wolni, będziemy wyliczali na głos przykłady ich bestialstwa. Jeżeli dany incydent uznamy za ważny, strażnik będzie wchodził na kolejny stopień. Jeśli dotrze na najwyższy, zostanie stracony. Jeżeli nie dojdzie na ostatni schodek i zatrzyma się, choćby nawet na przedostatnim, bo nie znajdziemy więcej dowodów jego zbrodni, będzie mógł zejść i usiąść z innymi. Lew policzył stopnie. Było ich trzynaście. Skoro zaczynali od dolnego, to

żeby dotrzeć na samą górę, wystarczało dwanaście zbrodni; dwanaście oznaczało śmierć, jedenaście albo mniej – życie. Prawnik zniżył głos i z wystudiowaną powagą zawołał: – Komendant Żores Siniawski! Siniawskiego zaprowadzono na dolny stopień, gdzie stanął w obliczu sądu. Ramię miał prymitywnie obandażowane – zatamowano krwotok, żeby utrzymać go przy życiu dostatecznie długo, by doczekał wymierzenia sprawiedliwości. Jego ręka zwisała bezwładnie. A mimo to uśmiechał się niczym dziecko występujące w szkolnym przedstawieniu, szukając wśród zgromadzonych więźniów przyjaznych twarzy. Ani obrona, ani oskarżenie nie miały swojego jednego przedstawiciela – za obie strony mieli przemawiać zebrani skazańcy. Wyrok miał zapaść kolektywnie. Niemal natychmiast rozbrzmiał chór głosów. Obelgi i przykłady zbrodni komendanta fruwały w powietrzu, mieszały się ze sobą, nic nie dało się z tego wyłowić. Prawnik podniósł ręce, nawołując więźniów, żeby się uciszyli. – Nie wszyscy naraz! Podnosicie rękę i ten, kogo wskażę, zabiera głos. Każdy będzie miał okazję się wypowiedzieć. Wskazał jednego z więźniów, niemal staruszka. Ten wciąż trzymał rękę w górze. – Możecie opuścić rękę – poinformował go prawnik. – Mówcie. – Moja ręka jest dowodem jego zbrodni. Dwa palce miał odcięte w połowie długości, zostały po nich tylko poczerniałe kikuty. – Odmrożenia. Brak rękawiczek. Minus pięćdziesiąt stopni... tak zimno, że jak się splunie, ślina zamarza, zanim spadnie na ziemię. A on i tak pędził nas do roboty w warunkach nienadających się nawet dla śliny! Wysyłał nas na dwór! Dzień w dzień, bez przerwy! Za dwa palce dwa stopnie! Wszyscy przytaknęli mu gromkim chórem. Prawnik wygładził swój szary bawełniany płaszcz z więziennego fasunku, jakby to był oficjalny surdut. – Nie chodzi o to, ile palców straciliście. Podaliście przykład nieludzkich warunków pracy. Uznaliśmy tę zbrodnię. Ale to tylko jeden przykład, a zatem jeden stopień. – A ja straciłem palec u nogi! – wrzasnął ktoś z tłumu. – Czy za mój palec nie należy się kolejny schodek? Zdeformowanych, poczerniałych palców u rąk i nóg znalazłoby się dość, żeby wysłać komendanta od razu na sam szczyt schodów. Prawnikowi sytuacja wymykała się spod kontroli, nie potrafił ustalić zasad tak, żeby

uspokoić rozgorączkowany tłum. Do dyskusji włączył się komendant, przekrzykując harmider. – Macie rację! Wasze rany to zbrodnia. Każde obrażenie, jakiego tu doznaliście, jest osobną zbrodnią. Komendant wszedł o stopień wyżej. Okrzyki ucichły, skazańcy przestali się sprzeczać i nastawili uszu. – Prawda jest taka, że mam na sumieniu więcej zbrodni, niż jest tych schodków. Gdyby schody prowadziły na tę górę, musiałbym wejść na sam jej szczyt. Prawnik, niezadowolony, że to wyznanie zburzyło jego misterny plan, odparł: – Zgadzacie się, że zasłużyliście na śmierć? Odpowiedź komendanta była wymijająca. – Skoro można wejść o stopień w górę, dlaczego nie można zejść o jeden w dół? Skoro można czynić zło, to przecież można także czynić dobro. Dlaczego nie wolno mi naprawić zła, które wyrządziłem? Wskazał na więźnia, który stracił palec u nogi. – Straciłeś palec na skutek odmrożenia i dlatego wszedłem na kolejny stopień. Ale w zeszłym roku chciałeś przesłać swoje zarobki rodzinie. Kiedy wyjaśniłem, że to niesprawiedliwość naszego systemu spowodowała, iż nie zarobiłeś dość, by wystarczyło na ich potrzeby, czyż nie dodałem ci brakującej sumy z własnych zarobków? Czy nie dopilnowałem osobiście, żeby twoja żona dostała pieniądze na czas? Więzień rozejrzał się bez słowa. – Czy to prawda? – zapytał prawnik. – Prawda – przyznał skazaniec. Komendant zszedł o stopień niżej. – Za ten czyn chyba mam prawo zejść na niższy schodek? Nie przeczę, mam jeszcze za mało dobrych uczynków, żeby zrównoważyć zło, którego się dopuściłem. Czyż więc nie lepiej, żebym żył? Pozwólcie mi żyć, żebym aż do końca mógł naprawiać swoje błędy. Z tego chyba byłby większy pożytek niż z mojej śmierci? – A co z ludźmi, których zabiłeś? – A co z tymi, których ocaliłem? Od śmierci Stalina umieralność w tym obozie jest najniższa na całej Kołymie. To wynik zmian, które tu zaprowadziłem. Zwiększyłem racje żywnościowe. Wydłużyłem wam czas odpoczynku i skróciłem czas pracy. Poprawiłem opiekę lekarską. Chorzy już

nie umierają! Chorzy wracają do zdrowia. Sami wiecie, że to prawda! Tylko dlatego udało wam się obezwładnić strażników, że jesteście lepiej odżywieni, wypoczęci i silniejsi niż kiedykolwiek! Tylko dzięki mnie ten bunt w ogóle doszedł do skutku! Prawnik podszedł do komendanta zdenerwowany, że całą jego procedurę szlag trafił. – Nic nie mówiliśmy o możliwości schodzenia o jeden stopień. I zwrócił się do tercetu przywódców więźniów: – Czy chcecie zmienić moją procedurę? Ten o wydatnej szczęce zasięgnął rady swoich kompanów. – Komendant prosi, żeby dać mu drugą szansę. Damy mu ją? Odpowiedź, która zaczęła się jako pomruk, narastała do krzyku, w miarę jak przyłączali się inni. – Nie ma drugiej szansy! Nie ma drugiej szansy! Nie ma drugiej szansy! Siniawskiemu zrzedła mina. Szczerze wierzył, że zasłużył sobie na to, by go oszczędzić. Prawnik odwrócił się do skazanego. Widać było, że nie przemyśleli dokładnie całej procedury. Nie wyznaczono nikogo do roli kata. Komendant wyjął z kieszeni jeden z zasuszonych fioletowych kwiatków i ścisnął go w garści. Wszedł na szczyt schodów, spoglądając w nocne niebo. – Postanowiliśmy wspólnie orzekać o winie – oświadczył prawnik drżącym z napięcia głosem. – A skoro tak, to i karę należy wymierzać kolektywnie. Więźniowie wyciągnęli broń. Prawnik usunął się na bok. – Ostatnia rzecz...! – zawołał Siniawski. Gruchnęła palba z broni krótkiej, strzelb oraz serie z pistoletów maszynowych i komendant padł na plecy niczym szturchnięty palcem olbrzyma. Za życia nikczemny, w obliczu śmierci odzyskał resztki godności. Więźniowie mieli mu to za złe. Nie pozwolili mu powiedzieć nic więcej. Nastrój prowizorycznego sądu się zmienił, podniecenie ustąpiło powadze. Prawnik odchrząknął i zapytał: – Co zrobimy z jego ciałem? – Nie ruszajmy go, niech go zobaczy następny – zaproponował ktoś. Spotkało się to z powszechną aprobatą. Zwłoki miały zostać na miejscu. – Kto następny? Lew się spiął, a Gieorgij oświadczył: – Lew Stiepanowicz Demidow. Prawnik spojrzał na siedzących strażników.

– Gdzie on jest? Który to? Lew ani drgnął. – Wstańcie albo stracicie prawo do procesu i zostaniecie straceni natychmiast! – zawołał prawnik. Lew wstał powoli; nie był pewien, czy nie ugną się pod nim nogi. Prawnik popchnął go na dolny schodek i obrócił twarzą do sądu. – Jesteście strażnikiem? – zapytał. – Nie. – To kim? – Jestem funkcjonariuszem moskiewskiej milicji. Wysłano mnie tu z tajną misją. – To czekista! – krzyknął Gieorgij. Cały tłum, w tym ława przysięgłych i sędzia, zawrzał z gniewu. Lew spojrzał na człowieka, który go oskarżył. Gieorgij zrobił to na własną rękę. Lazar trzymał jakąś kartkę i coś czytał – może była to lista popełnionych przez Lwa zbrodni. – Czy to prawda? – zapytał prawnik. – W przeszłości pracowałem w MGB. – Przykłady jego zbrodni! – zawołał prawnik. – Doniósł na Lazara! – odpowiedział Gieorgij. Więźniowie skwitowali to gwizdami. Lew wszedł na drugi stopień. – Pobił Lazara! Połamał mu szczękę! Lwa popchnięto na kolejny schodek. – Aresztował żonę Lazara! Teraz Lew stanął na czwartym stopniu. – Aresztował parafian Lazara! Kiedy Lew stanął na piątym stopniu, Gieorgijowi najwyraźniej zabrakło dalszych argumentów. Nikt inny w obozie nie znał Lwa. Nikt nie potrafił wymienić jego zbrodni. – Potrzebujemy więcej przykładów! – oświadczył prawnik. – Jeszcze siedem. – On jest czekista! – krzyknął zirytowany Gieorgij. Prawnik pokręcił głową. – To nie jest przykład. Zgodnie z zasadami, które sami przyjęli, nikt nie znał tam Lwa na tyle dobrze, żeby móc go skazać – rzecz jasna poza samym Lwem. Więźniowie byli niezadowoleni. Wychodzili ze słusznego założenia, że jako czekista z

pewnością miał na sumieniu wiele innych przestępstw, o których jednak nie wiedzieli. Lew wyczuł, że przyjęte zasady go nie uratują. Gdyby nie był naocznym świadkiem egzekucji Siniawskiego, być może wszedłby nawet na ostatni stopień i wyznał wszystkie swoje przewinienia. Nie miał jednak przygotowanego przemówienia, więc elokwencją z pewnością ustępowałby komendantowi. Teraz jego życie zależało od zasad przyjętego systemu. Potrzebowali jeszcze siedmiu przykładów. Ale ich nie mieli. Gieorgij ani myślał się poddać. – Ile lat byłeś czekista? – zawołał. Lwa zwerbowano do tajnej policji zaraz po tym, jak zakończył służbę wojskową. Był czekista przez pięć lat. – Pięć lat. Gieorgij zwrócił się z pytaniem do zgromadzonych skazańców: – Czy to tak trudno uwierzyć, że krzywdził przynajmniej dwie osoby rocznie? Czy po czekiście tak trudno się tego spodziewać? Tłum uzgodnił propozycję: po dwa stopnie za każdy rok. Lew odwrócił się do prawnika z nadzieją, że uchyli taką zmianę zasad. Ale ten wzruszył tylko ramionami, propozycja stała się prawem. Popchnął Lwa, żeby wszedł na szczyt schodów. Zapadł wyrok śmierci. Lew ani drgnął, nie docierało do niego, że to już koniec. – Właź na górę albo zastrzelimy cię tam, gdzie stoisz! – krzyknął ktoś. Lew wszedł po schodkach jak otępiały i stanął nad posiekanym kulami ciałem komendanta, na wprost wycelowanych w siebie luf. Nagle Gieorgij – człowiek, który go nienawidził – krzyknął: – Czekajcie! Lew patrzył, jak Lazar mówi mu coś na ucho. O dziwo, ten nie tłumaczył na bieżąco. Gdy Lazar skończył, spojrzał na niego pytająco. Lazar pokazał mu, żeby powtórzył jego słowa. Gieorgij zwrócił się do Lwa: – Moja żona żyje? Wziął kartkę od Lazara, podszedł do Lwa i wyciągnął ją w jego stronę. Lew przykucnął i rozpoznał list napisany przez Frajerkę, zawierający znane tylko jej informacje, dowód na to, że żyje. Timur miał go przy sobie. Widocznie zanim zginął, strażnicy ograbili go ze wszystkiego, co przy nim znaleźli. – Znaleziono go w kieszeni strażnika. Więc jednak nie kłamałeś. – Nie. – Ona żyje?

– Tak. Lazar przywołał Gieorgij a ruchem ręki i znów wyszeptał mu coś do ucha. Gieorgij – niechętnie, ale posłusznie – oświadczył: – Proszę, żebyście go oszczędzili.

Moskwa

Tego samego dnia Niczym dwa bezpańskie koty Zoja i Małysz siedzieli obok siebie na dachu bloku mieszkalnego numer 424. Zoja cały czas trzymała się blisko chłopaka, bo chciała go upewnić, że nie zamierza uciekać. Po trudach siedmiokilometrowej wędrówki kanałami, wspinania się po drabinach i unikania pokrytych grubą warstwą szlamu ścian oboje byli zlani potem, więc w podmuchach chłodnego wieczornego wiatru na dachu było całkiem przyjemnie. Zoja czuła, że odzyskała energię. Częściowo zawdzięczała to rozprostowaniu kości po wielu dniach i nocach bezruchu w celi. Głównie jednak wynikało to z faktu, że była z Małyszem. Miała wrażenie, jakby odzyskała utracone dzieciństwo – wypuściła się na psoty w towarzystwie bratniej duszy. Spojrzała na fotografię, którą chłopak ściskał w palcach. – Jak ona się nazywa? – Marina Niurina. Wzięła od niego zdjęcie. Przedstawiało kobietę po trzydziestce, surową i sztywną. Miała na sobie mundur. Zoja oddała fotografię. – Zamierzasz ją zabić? Małysz potwierdził niedbałym skinieniem głowy, jakby ktoś poprosił go o papierosa. Zoja nie wiedziała, czy mu wierzyć, czy nie. Widziała, jak napadł na wora, który próbował ją zgwałcić. Miał dużą wprawę w posługiwaniu się nożem. Zamknięty w sobie i posępny nie wyglądał na kogoś skłonnego do czczych przechwałek. – Dlaczego? – Jest czekistką. – Co takiego zrobiła? Małysz spojrzał na nią ze zdziwieniem, nie rozumiał, o co jej chodzi. Wyjaśniła więc: – Czy aresztowała ludzi? Przesłuchiwała ich? – Nie wiem. – Zamierzasz ją zabić, chociaż nawet nie wiesz, co zrobiła?

– Mówiłem ci. To czekistką. Zoja była ciekawa, co on właściwie wie na temat tajnej policji. – Niewiele o nich wiesz, prawda? – zapytała ostrożnie. – O tajnej policji? – Wiem, czym się zajmowali. A po chwili zastanowienia dorzucił: – Aresztowali ludzi. – Czy nie chciałbyś się dowiedzieć czegoś więcej o kimś, kogo masz zabić? – Frajerka wydała mi rozkaz. To dla mnie wystarczający powód. – Oni, to znaczy czekiści, mówią dokładnie tak samo... że tylko wypełniali rozkazy. Małysz się zirytował. – Frajerka twierdziła, że możesz mi pomóc. Czyli że potrafisz. Ale nic nie wspominała o zadawaniu durnych pytań. Mogę cię odstawić z powrotem do celi, jeśli o to ci chodzi. – Nie wściekaj się. Po prostu ja bym zapytała o powód, i tyle. Dlaczego właściwie zabijamy tę kobietę. Małysz złożył zdjęcie na pół i schował je do kieszeni. Dziewczyna za bardzo się go czepiała. Z podniecenia posunęła się za daleko, tupet wziął górę nad rozumem. Siedziała teraz w milczeniu z nadzieją, że nie popsuła wszystkiego. Spodziewała się, że chłopak potraktuje ją cierpko, z irytacją, a tymczasem – ku jej zaskoczeniu – odezwał się niemal przepraszającym tonem: – Jej zbrodnie były wypisane na liście. Nie chciałem nikogo prosić, żeby mi ją przeczytał. – Nie potrafisz czytać? Pokręcił głową, obserwując bacznie jej reakcję. Zdając sobie sprawę, że się jej przygląda, starała się niczego po sobie nie pokazać. – Nie chodziłeś do szkoły? – Nie. – A co się stało z twoimi rodzicami? – Umarli. Wychowywałem się głównie na dworcach kolejowych, aż znalazła mnie Frajerka – odparł, a po chwili zapytał: – Twoim zdaniem to źle, że nie potrafię czytać? – Nie miałeś okazji się nauczyć. – Nie jestem z tego dumny. – Wiem.

– Chciałbym umieć czytać, no i pisać. Kiedyś się tego nauczę. – Jestem pewna, że szybko ci pójdzie. Kolejną godzinę przesiedzieli w milczeniu, patrząc, jak światła w okolicznych budynkach gasną po kolei – ich lokatorzy kładli się spać. Małysz wstał, przeciągnął się – nocny stwór ożywający dopiero wtedy, gdy inni już śpią. Z kieszeni workowatych spodni wyciągnął kłębek sztywnego drutu i zaczął go rozwijać. Na końcu przymocował kawałek lusterka, owijając go drutem kilkakrotnie, żeby nie odpadł. Potem starannie przekrzywił lusterko pod kątem czterdziestu pięciu stopni, przeszedł na skraj budynku, położył się na brzuchu i opuścił drut tak, żeby sięgnął do okna sypialni. Zoja dołączyła do Małysza i leżąc obok niego, zerknęła w dół. Zasłony były zaciągnięte, ale przez wąską szparę między nimi chłopak zobaczył ciemny pokój i leżącą na łóżku postać. Wciągnął lusterko, odczepił je, zwinął drut w kłębek i schował swoje narzędzia do kieszeni. – Wejdziemy z drugiej strony. Zoja kiwnęła głową. Chłopak milczał przez chwilę. – Możesz zostać tutaj – wymamrotał w końcu. – Sama? – Wierzę ci, że nie uciekniesz. – Małysz, ja nienawidzę czekistów tak samo jak Frajerka. Idę z tobą. Zdjęli buty, ułożyli je równo na dachu, a następnie zeszli po ceglanej ścianie, dla bezpieczeństwa przytrzymując się rynny. Nie musieli się opuszczać daleko, najwyżej metr. Małysz dotarł na parapet z taką łatwością, jakby korzystał z drabiny. Zoja schodziła za nim niepewnie, starając się nie patrzeć w dół. Byli na wysokości szóstego piętra, więc upadek groził śmiercią. Chłopak wyciągnął nóż, podważył ostrzem zamek i wszedł do mieszkania. Obawiając się, że dziewczyna narobi hałasu, odwrócił się i podał jej rękę. Odtrąciła ją i ostrożnie zeszła na podłogę. Włamali się do salonu – bardzo dużego salonu. – Czy ona mieszka sama? – wyszeptała Zoja Małyszowi do ucha. Energicznie skinął głową. Miał jej za złe to pytanie... w ogóle wszelkie pytania. Marzyła mu się cisza. Mieszkanie było zaskakująco wielkie. Biorąc pod uwagę jego powierzchnię, Zoja domyśliła się ogromu zbrodni, jakie musiała popełnić ta kobieta. Przed sobą mieli zamknięte drzwi do sypialni. Małysz wyciągnął rękę i ujął klamkę. Ale zanim otworzył drzwi, pokazał Zoi, że ma zostać w salonie poza zasięgiem wzroku. Chciała wprawdzie iść razem z nim, ale nie

zamierzał do tego dopuścić. Kiwnęła więc głową, wycofała się i czekała, aż chłopak otworzy drzwi.

***

Małysz wszedł do ciemnego pokoju. Marina Niurina leżała w łóżku na boku. Ruszył do niej z wyciągniętym nożem, lecz nagle się zatrzymał, jakby balansował na skraju urwiska. Śpiąca kobieta była o wiele starsza niż ta na fotografii – siwa, pomarszczona, miała co najmniej sześćdziesiąt lat. Zawahał się. Czyżby pomylił adres? Nie, adres się zgadzał. Możliwe, że zdjęcie zrobiono wiele lat temu. Nachylił się i wyciągnął fotografię, żeby porównać ją z kobietą w łóżku. Twarz starszej pani była pogrążona w cieniu. Małysz nie miał pewności. We śnie wszyscy wyglądają tak niewinnie. Nagle Niurina otworzyła oczy i wyjęła rękę spod pościeli. W dłoni ściskała pistolet wycelowany między oczy chłopaka. Opuściła nogi z łóżka, odsłaniając kwiecisty szlafrok. – Cofnij się. Małysz posłuchał i uniósł ręce; w jednej trzymał nóż, w drugiej zdjęcie i zastanawiał się, czy jest dostateczni szybki, żeby obezwładnić kobietę. Domyśliła się, co mu chodzi po głowie, odbezpieczyła pistolet i wypaliła w nóż – kula ścięła chłopakowi czubek palca. Małysz zawył z bólu, chwycił ranną dłoń, a nóż z brzękiem upadł na podłogę. – Strzał sprowadzi strażników – powiedziała Niurina. – Nie zabiję cię. Wydam cię im na tortury. Być może sama nawet się przyłączę. Zamierzam się dowiedzieć, gdzie są twoi kompani. A wtedy ich także zabijemy. Naprawdę sądziłeś, że będziemy się obijać i pozwolimy, żebyście nas wymordowali po kolei? Małysz się cofnął. Kobieta wstała z łóżka. – Jeśli ci się wydaje, że uciekając, zapewnisz sobie lekką śmierć od kulki w plecy, to jesteś w błędzie. Odstrzelę ci stopę. A właściwie to na wszelki wypadek odstrzelę ci ją już teraz.

***

Serce Zoi waliło jak młotem, ledwo mogła oddychać. Musiała szybko coś zrobić, a nie stać na środku pokoju osłupiała jak jakiś przygłupi bachor. Ta stara kobieta z pewnością jej nie zauważyła. Dziewczyna rozejrzała się, ale nie miała się gdzie schować, no chyba że pod biurkiem. Tymczasem ranny Małysz cofał się z sypialni w jej kierunku, z jego dłoni kapała krew. Pilnował się, żeby na nią nie spojrzeć, żeby jej nie zdradzić. Była jego jedyną nadzieją. Kobieta niemal już stała w progu. Zoja czmychnęła pod biurko. Ze swojej kryjówki po raz pierwszy zobaczyła tę kobietę. Była o wiele starsza niż na fotografii, ale zdjęcie niewątpliwie przedstawiało tę samą osobę. Z uśmiechem, a raczej z szyderczym grymasem na ustach, upojona władzą, jaką jej dawał pistolet, postępowała za chłopakiem krok w krok. Jeżeli Zoja nic nie zrobi, jeśli zostanie pod biurkiem, lada chwila zjawią się strażnicy, aresztują Małysza... a ją uratują i oddadzą Jelenie i Raisie, oddadzą ją Lwu Demidowowi. Jeżeli nic nie zrobi, jej życie wróci do tego, co było przedtem. Wyskoczyła spod biurka i wrzeszcząc, rzuciła się na pistolet. Zaskoczona Marina Niurina wycelowała w jej kierunku. Zoja złapała kobietę za nadgarstek i z całej siły zatopiła zęby w jej dłoni. Padł strzał – ogłuszający huk tuż nad uchem dziewczyny – i pocisk utkwił w ścianie. Zoja poczuła zębami wibracje odrzutu broni. Kobieta wolną ręką zaczęła ją tłuc raz za razem, aż w końcu obaliła ją na podłogę. Zoja bezradnie patrzyła na Niurinę, która celowała do niej z pistoletu. Zanim jednak ta zdążyła wystrzelić, Małysz wskoczył jej na plecy i wgniótł palce w oczy. Wrzasnęła, upuściła broń i zaczęła drapać dłonie chłopaka, na czym zyskała tylko tyle, że jeszcze mocniej wbił palce. Spojrzał na Zoję. – Drzwi! Niurina, wrzeszcząc, kręciła się w kółko. Zoja popędziła do drzwi i przekręciła klucz w zamku w tej samej chwili, gdy na schodach zadudniły kroki strażników. Kiedy się odwróciła, kobieta klęczała na czworakach, a Małysz siedział jej na grzbiecie. Gdy oderwał palce, z oczu Niuriny została krwawa miazga. Podniósł pistolet, ruchem ręki pokazał Zoi, żeby biegła za nim, i pognał do okna. Za plecami słyszeli strażników kopiących w drzwi. Przestali na chwilę, gdy Małysz wystrzelił w drewno. Chłopak rzucił broń i usiadł na parapecie obok Zoi. Strażnicy odpowiedzieli zmasowanym ogniem z pistoletów maszynowych, kule świstały po całym salonie. Małysz i Zoja zaczęli się

wdrapywać po zewnętrznej ścianie budynku. Ona pierwsza dotarła na szczyt i podciągnęła się na dach. Usłyszała, jak strażnicy wyważają drzwi i krzyczą na widok krwawej sceny, jaką zastali. Schyliła się i pomogła Małyszowi. Kiedy już oboje znaleźli się na dachu, chwyciła swoje buty, szykując się do ucieczki. Chłopak złapał ją za rękę. – Zaczekaj! Słysząc, że strażnicy dotarli do okna pod nimi, zerwał dachówkę i uniósł ją wysoko. Czyjeś dłonie chwyciły skraj dachu. A gdy strażnik podciągnął się na górę, Małysz wyrżnął go dachówką w twarz. Mężczyzna puścił rynnę i spadł na ulicę. – W nogi! – krzyknął chłopak. Pobiegli na skraj dachu i przeskoczyli na sąsiedni budynek. Na dole zobaczyli chmarę funkcjonariuszy. – To była pułapka – powiedział Małysz. – Mieszkanie było pod obserwacją. Władze spodziewały się, że Niurina będzie kolejnym celem. Skoro odcięto im planowaną drogę ucieczki, musieli wejść do drugiego budynku. Wdrapali się do czyjejś sypialni i chłopak zawołał: – Pali się! W przepełnionych kamienicach o starej drewnianej konstrukcji i wadliwej instalacji elektrycznej wszyscy mieszkańcy wiecznie obawiali się pożaru. Małysz chwycił Zoję za rękę i wybiegli na klatkę schodową, wrzeszcząc: – Pali się! Mimo że nie było dymu, po kilku sekundach na klatce zaroiło się od ludzi. Panika błyskawicznie rozprzestrzeniała się po kamienicy, powszechny strach sam się nakręcał. Małysz i Zoja padli na ziemię i na czworakach przeciskali się między nogami ludzi, którzy wylegli na schody. Wybiegli na zewnątrz prosto w tłum mieszkańców budynku, którzy zdążyli już uciec na ulicę, i zmieszali się z agentami KGB i milicjantami. Zoja chwyciła za rękę jakiegoś mężczyznę, udając, że szaleje ze zdenerwowania. Małysz zrobił to samo, a pełen współczucia mężczyzna przeprowadził ich przez kordon funkcjonariuszy, którzy wzięli ich za rodzinę. Gdy tylko się oddalili, puścili ręce mężczyzny i wzięli nogi za pas. Dobiegli do najbliższej studzienki, odsunęli stalową pokrywę i weszli do kanałów. Gdy zeszli z drabinki, Zoja oderwała kawałek swojej koszuli i owijała nim krwawiący palec Małysza tak długo, że w końcu wyglądał jak gruba kiełbasa. A kiedy już przestali dyszeć, parsknęli śmiechem.

Kołyma Gułag 57

Tego samego dnia Tego ranka powietrze było tak przejrzyste i czyste, jak nigdy dotąd – Lew widział idealny błękit nieba i biały płaskowyż. Stojąc na dachu baraku administracji, podniósł do oczu nadpalone, pogięte szczątki lornetki. Ocalił ją z ognia, ale tylko jedno popękane szkiełko nadawało się do użytku. Przepatrując horyzont niczym pirat na dziobie swojego statku, po drugiej stronie płaskowyżu dostrzegł jakiś ruch. Stały tam ciężarówki, czołgi, namioty – prowizoryczny obóz wojskowy. Władze regionalne zaalarmowane wczoraj płonącymi wartowniami, które jak latarnie morskie ostrzegały przed buntem, założyły bazę wypadową do akcji odwetowej. Lew ocenił, że żołnierzy jest co najmniej pięciuset. Wprawdzie więźniowie przewyższali ich liczebnie, ale nie mogli się równać, jeśli chodzi o uzbrojenie – zdobyli tylko dwa czy trzy cekaemy, kilka pasów amunicji oraz nieco strzelb i pistoletów. Gułag 57 był beznadziejnie wystawiony na ostrzał ciężkiej artylerii, druciana siatka nie dawała najmniejszej osłony przed nacierającymi siłami. Lew zakończył ponurą ocenę sytuacji, opuścił lornetkę i oddał ją Lazarowi. Na dachu zebrała się grupka więźniów. Po zniszczeniu wieży był to jeden z najwyżej położonych punktów obserwacyjnych w obozie. Oprócz Lazara i Gieorgija znajdowali się tam pozostali dwaj przywódcy i ich najbliżsi poplecznicy, w sumie dziesięć osób. Szef worów zwrócił się do Lwa: – Jesteś jednym z nich. Co teraz zrobią? Będą negocjować? – Tak, ale nie wolno wierzyć w ani jedno ich słowo. Młodszy przywódca więźniów wystąpił do przodu. – A co z referatem? Czasy rządów Stalina już minęły. Teraz to inny kraj. Mamy prawo przedstawić argumenty na swoją obronę. Nie traktowano nas sprawiedliwie. Większości skazańców należała się rewizja procesu. Powinni nas zwolnić! – Referat może ich zmusić do poważnych negocjacji. Tyle że jesteśmy daleko od Moskwy. Władze Kołymy mogły postanowić, że rozprawią się z tym powstaniem po cichu, nie przejmując się dyrektywami z Moskwy

zalecającymi umiarkowanie. – Oni chcą nas zabić? – Ten bunt zagraża ich dotychczasowemu stylowi życia. Na ziemi któryś z więźniów zawołał: – Odezwali się! Skazańcy rzucili się do drabiny; tak im się śpieszyło, że utworzył się zator. Lew zszedł jako ostatni, musiał się poruszać wolno, bo przy każdym zgięciu nóg odczuwał ostry ból w kolanach, gdy napinała się poraniona skóra. Zanim dotarł na ziemię, był zlany potem i zasapany. Pozostali tłoczyli się już wokół radia. Radiowy aparat nadawczo-odbiorczy był jedynym środkiem łączności między poszczególnymi obozami a centralą administracji w Magadanie. Jego obsługą zajął się więzień, który przynajmniej w podstawowym zakresie znał się na takim sprzęcie. Ze słuchawkami na uszach powtarzał usłyszane słowa: – Dyrektor regionalny Abel Prezent... Chce rozmawiać z tym, kto tu dowodzi. Młody przywódca bez dyskusji wziął mikrofon i z jego ust popłynął stek komunałów. – Gułag pięćdziesiąty siódmy jest teraz w rękach więźniów! Zbuntowaliśmy się przeciwko strażnikom! Bili nas i zabijali kogo popadnie! Nigdy więcej... – Powiedz im, że strażnicy żyją – przerwał mu Lew. Skazaniec zbył jego słowa lekceważącym gestem, woda sodowa uderzyła mu do głowy. – Popieramy referat naszego przywódcy Chruszczowa. W jego imieniu domagamy się rewizji wyroków wszystkich więźniów. Żądamy uwolnienia wszystkich, którym należy się wolność. A ci, którzy zasłużyli na karę, mają być traktowani po ludzku. Żądamy tego w imię ojców naszej rewolucji. Swoimi zbrodniami zbezcześciliście ich chwalebne dzieło. To my jesteśmy prawdziwymi spadkobiercami rewolucji! A od was domagamy się przeprosin! I macie nam przysłać jedzenie, dobre jedzenie, a nie jakąś breję dla skazańców! Lew nie mógł się pohamować i z niedowierzaniem pokręcił głową. – Jeśli chcesz, żeby wybili nas co do jednego, poproś o kawior i prostytutki. Ale jeśli chcesz żyć, powiedz im, że strażnicy żyją. Więzień z irytacją dorzucił do mikrofonu: – Mam wam przekazać, że strażnicy żyją. Trzymamy ich w ludzkich

warunkach i traktujemy o wiele lepiej, niż oni traktowali nas. Dopóki nas nie zaatakujecie, nic im nie grozi. Ale jeżeli przypuścicie atak, dopilnujemy, żeby żaden strażnik nie pozostał przy życiu! W odpowiedzi radio zatrzeszczało, a więzień powtórzył: – On chce dowodu. Kiedy przekona się, że tamci żyją, wysłucha naszych żądań. Lew przysunął się do Lazara i usiłował przemówić mu do rozsądku. – Trzeba odesłać rannych strażników. Bez opieki lekarskiej umrą. – Niczego nie powinniśmy im dawać – wtrącił się przywódca worów, zły, że odstawiono go na boczny tor. – To oznaka słabości. – Jeśli ci strażnicy umrą na skutek ran, i tak nie będziecie z nich mieli żadnego pożytku – odparował Lew. – A dzięki temu mogą się na coś przydać. – I oczywiście ty też byś się chciał zabrać do ciężarówki, która ich odwiezie? – prychnął wor szyderczo. Lew skinął głową. Tamten dokładnie przejrzał jego zamiary. Lazar szepnął coś na ucho Gieorgijowi, a ten, nie kryjąc zdumienia, przekazał jego słowa: – Ja także chcę z nim jechać. Wszyscy wlepili wzrok w Lazara. Tymczasem on dalej szeptał coś Gieorgijowi. – Przed śmiercią chcę jeszcze zobaczyć żonę i syna. To Lew mi ich odebrał. I tylko on może nas połączyć z powrotem.

***

Najciężej rannych strażników, którzy bez opieki lekarskiej nie przeżyliby następnych dwudziestu czterech godzin – w sumie sześciu – załadowano do ciężarówki. Lew pomagał przenieść ostatniego z nich na deskach, z których zrobiono prowizoryczne nosze. Położyli go na pace ciężarówki i już mieli ruszać, gdy naraz Lew zauważył zegarek strażnika. Był tani, pozłacany i niczym się nie wyróżniał poza tym, że kiedyś należał do Timura. To nie ulegało wątpliwości, Lew widział go tysiące razy. Przyjaciel opowiadał mu, jak dostał go od ojca jako rodzinne dziedzictwo, chociaż był zupełnie bezwartościowy. Kucnął,

przesunął czubkiem palca po popękanym szkiełku i spojrzał na rannego. Strażnik miał rozbiegane oczy, zrozumiał, że zegarek go zdradził. – Zabrałeś go mojemu przyjacielowi? – zapytał Lew. Funkcjonariusz nie odpowiedział. – Należał do mojego przyjaciela. Lew czuł, jak wzbiera w nim gniew. – To był jego zegarek. Strażnik zaczął dygotać. Lew postukał w szkiełko. – Muszę ci go odebrać – oświadczył. Zabrał się do odpinania bezwartościowego zegarka. Jednocześnie uniósł nogę, oparł kolano na zakrwawionej po postrzale piersi strażnika i przycisnął z całej siły. – Bo widzisz... to rodzinne dziedzictwo... teraz należy do żony Timura... i jego synów... dwóch synów... dwóch wspaniałych synów... dwóch wspaniałych chłopców... Należy do nich, bo zamordowałeś ich ojca... zamordowałeś mojego przyjaciela... Z ust i nosa funkcjonariusza puściła się krew, zaczął słabowicie klepać nogę Lwa, usiłując ją odepchnąć. Lew jednak nie cofnął kolana, coraz silniej naciskał jego ranny tors, chociaż z bólu oczy zaszły mu łzami. Nie płakał po Timurze. Płakał z nienawiści i żądzy zemsty, która kazała mu coraz mocniej przyciskać pierś rannego. Spodnie miał całe mokre od krwi strażnika. W końcu odpiął zegarek, zsunął go z bezwładnego nadgarstka funkcjonariusza i schował do kieszeni. Pozostałych pięciu mężczyzn na pace ciężarówki obserwowało go z przerażeniem. Przeszedł obok nich i zawołał do strażników na ziemi: – Jeden z tych tutaj umarł. Zwolniło się miejsce dla następnego. Podczas gdy wyładowywali zwłoki, przeciwko czemu żaden ze strażników nie ośmielił się zaprotestować, Lew obejrzał zegarek. W miarę jak opuszczał go gniew, czuł się coraz bardziej słaby, nie z żalu czy wstydu, lecz ze zwykłego zmęczenia, bo najbardziej skuteczny środek pobudzający – żądza zemsty – wyparował z jego organizmu. Ten sam gniew niewątpliwie rozsadzał Frajerkę na samą myśl o nim. Zerknął na rannego strażnika zmierzającego do ciężarówki w zastępstwie tego, którego Lew właśnie zabił. Całe ręce miał owinięte zakrwawionymi bandażami. Coś było nie tak, on także się denerwował. Czyżby również miał coś wspólnego z zabójstwem Timura? Lew wyciągnął rękę, zatrzymał go, ściągnął mu bandaże i odsłonił długie, powierzchowne cięcie biegnące od

łokcia do dłoni – ten człowiek sam się okaleczył. Podobnie sprawa się miała z raną na jego głowie. – Błagam... – wyszeptał mężczyzna. Gdyby go złapali, zastrzeliliby go na miejscu. Gdyby więźniowie uznali, że strażnicy wykorzystują ich dobroć, której sami od nich nie zaznali, cała operacja wzięłaby w łeb. Pamiętając o egzekucji innych strażników, Lew zawahał się na mgnienie oka i wpuścił go do ciężarówki. Lazar za pośrednictwem Gieorgija przemawiał do pozostałych więźniów, tłumacząc im powody, dla których chce odjechać. – Ja już długo nie pożyję. Jestem za słaby, żeby walczyć. Dziękuję, że pozwalacie mi odjechać do domu. – Łazarze, pomogłeś tutaj wielu ludziom – odpowiedział młody przywódca. – W tym także mnie. Zasłużyłeś na to, żebyśmy spełnili twoją prośbę. Pozostali chóralnie przyznali mu rację. Lew podszedł do Lazara, oceniając jego wygląd. – Musimy się przebrać za strażników. Lew, Lazar i Gieorgij rozebrali trzech martwych strażników. Przebrali się w pośpiechu, bojąc się, że więźniowie mogą zmienić zdanie. Mundury na nich nie pasowały. Lew usiadł za kierownicą, Gieorgij pośrodku, a Lazar po drugiej stronie. Więźniowie otworzyli bramę. Nagle młody przywódca uderzył dłonią w drzwi ciężarówki. W razie kłopotów Lew gotów był odjechać na pełnym gazie, ale tamten powiedział tylko: – Zgodzili się przyjąć rannych jako dowód naszej dobrej woli. Powodzenia, Łazarze, obyś odnalazł żonę i syna. Odsunął się od ciężarówki. Lew wrzucił bieg, minął szczątki obu wartowni, wyjechał za bramę i skręcił na szosę prowadzącą do obozu wojskowego po drugiej stronie płaskowyżu.

***

Radiooperator, pędząc co sił w nogach, zjawił się przy bramie. Więźniowie odprowadzali wzrokiem oddalającą się szosą ciężarówkę. – Już odjechali? – wysapał zdyszany więzień. – Przecież nic nie

powiedzieliśmy komendantowi regionalnemu. On nie wie, że wysyłamy im chorych i rannych. Mam wrócić i ich zawiadomić? Młody przywódca chwycił go za rękę i zatrzymał. – Nic im nie powiemy. Nie wygramy rewolucji z ludźmi, którzy chcą uciec. Przykład Lazara niech będzie dla wszystkich nauczką. Inni muszą zrozumieć, że jedynym wyjściem jest walka. Jeżeli żołnierze otworzą ogień do własnych rannych strażników, to trudno.

Tego samego dnia

Lew powoli prowadził ciężarówkę do obozu tymczasowego. Kiedy znaleźli się w pół drogi między dwoma obozami i do celu pozostały im tylko dwa kilometry, jego wzrok przykuł obłoczek dymu, który wykwitł na horyzoncie. Nagle widok przesłoniła mu chmura kurzu. Na szosie, dosłownie kilka metrów przed nimi, nastąpił wybuch. Przednią szybę zasypały ziemia, lód i odłamki pocisku. Lew skręcił raptownie, omijając dziurę na drodze. Prawe koło ześliznęło się z asfaltu na pobocze. Ciężarówka omal nie przewróciła się na dach i podskakując na wybojach, mocno pochylona przejechała przez dym. Lew szarpnął kierownicę, wyrównał tor jazdy i wrócił na środek szosy. W bocznych lusterkach zobaczył wielką wyrwę w asfalcie. Na horyzoncie znów wytrysnął obłoczek dymu, a potem drugi i trzeci; ostrzał z moździerza trwał w najlepsze. Lew wcisnął gaz do dechy i ciężarówka skoczyła do przodu. Oceniając trajektorię pocisku, próbował wykorzystać króciutką chwilę dzielącą wystrzał od wybuchu i przyśpieszyć. Pojazd z warkotem silnika powoli nabierał prędkości. Lazar i Gieorgij dopiero teraz spojrzeli na Lwa, czekając na wyjaśnienie. Zanim jednak zdążyli się odezwać, pierwszy pocisk wybuchł dokładnie za nimi, tak blisko, że uniósł się tył ciężarówki. Przez ułamek sekundy tylko przednie koła dotykały szosy, a Lew przestał widzieć cokolwiek poza drogą, gdy nachylona niemal pionowo szoferka wycelowała w asfalt. Przekonany, że samochód przekoziołkuje i spadnie na dach, bardziej z zaskoczeniem niż z ulgą przyjął wstrząs, który niemal wyrzucił ich z foteli, gdy tył ciężarówki opadł na ziemię. Zmagając się z kierownicą, próbował odzyskać kontrolę nad pojazdem. Drugi pocisk wybuchł daleko, na płaskowyżu obok szosy, zasypując ciężarówkę gradem ostrych kamieni, które wybiły boczną szybę szoferki. Lew gwałtownie zjechał z szosy. W samą porę – trzeci, idealnie wystrzelony pocisk trafił dokładnie w miejsce, gdzie jeszcze przed chwilą była ciężarówka. W powietrzu fruwały fragmenty wyrwanej asfaltowej nawierzchni. Gdy przedzierali się przez nierówną, zlodowaciałą tundrę, podskakując na

wybojach, Gieorgij krzyknął: – Dlaczego oni strzelają? – Wasi kolesie nas wystawili! Nie zawiadomili ich, że jedziemy. W bocznych lusterkach Lew widział rannych strażników, którzy w panice, zakrwawieni, wyglądali zza brezentu i zachodzili w głowę, dlaczego są pod ostrzałem. Wybił więc łokciem popękaną boczną szybę, wystawił głowę na zewnątrz i zawołał do nich: – Zdejmijcie mundury i machajcie! Dwaj strażnicy zrzucili kurtki i zaczęli wywijać nimi jak flagą. Na horyzoncie wystrzeliły cztery obłoczki dymu. Jadąc przez tundrę, Lew nie mógł przyśpieszać, z braku wyboru utrzymywał więc stałe tempo i liczył na łut szczęścia. Wyobrażał sobie, jak pociski wzbijają się łukiem w powietrze, nabierają prędkości i ze świstem pędzą w ich kierunku. Czas płynął w zwolnionym tempie, sekunda wydawała się minutą, aż wreszcie rozległ się huk wybuchu. Ciężarówka telepała się dalej. Lew zerknął w lusterko i zobaczył, jak za nimi wzbijają się cztery słupy kurzu. Uśmiechnął się. – Wjechaliśmy poza ich zasiąg! Z ulgą zabębnił w kierownicę. – Jesteśmy za blisko! Jego ulga nie trwała długo. Przed nimi na skraju tymczasowego obozowiska dwa czołgi zwróciły wieżyczki w ich kierunku. Z bliższego czołgu wytrysnął pomarańczowy płomień. Lew odruchowo naprężył mięśnie i wstrzymał oddech. Ale wybuch nie nastąpił – w lusterku bocznym ujrzał, że pocisk przeszył brezent zakrywający pakę ciężarówki i wyleciał z drugiej strony. Artylerzysta nie popełni tego samego błędu po raz drugi, teraz wyceluje w stalową szoferkę i pocisk z pewnością wybuchnie. Lew wdepnął hamulec i gdy ciężarówka stanęła, otworzył drzwi, wdrapał się na dach szoferki, zdjął kurtkę i zaczął nią wymachiwać, wrzeszcząc: – Jestem jednym z was! Oba czołgi jednocześnie skoczyły do przodu, miażdżąc tundrę gąsienicami. Lew nie schodził z dachu szoferki, tylko wciąż machał kurtką w lewo i prawo. Pierwszy czołg zatrzymał się niecałe sto metrów od nich. Otworzył się właz i czołgista wyjrzał na zewnątrz pod osłoną wycelowanego w nich karabinu maszynowego na wieżyczce. – Coście za jedni? – zawołał. – Jestem strażnikiem. Na pace mam rannych funkcjonariuszy.

– Dlaczego nie zawiadomiliście nas przez radio? – Więźniowie powiedzieli nam, że to zrobili. Twierdzili, że z wami rozmawiali. Wystawili nas! Was też oszukali! Chcieli, żebyście zabili własnych ludzi. Drugi czołg podjechał na tył ciężarówki, jego lufa wycelowana była w ludzi na pace. Ranni strażnicy wskazali na swoje mundury. Otworzył się właz i drugi czołgista rozkazał: – Wyłazić!

***

Lew zatrzymał ciężarówkę na skraju obozu tymczasowego. Po wyładowaniu rannych zaniesiono ich do namiotu medycznego. Gdy wytaszczono ostatniego strażnika, Lew miał zapalić silnik, wrócić na szosę i pojechać do portu Magadan. Paka ciężarówki była pusta. Już byli gotowi do drogi, gdy Gieorgij poklepał go po ramieniu. Nadchodził jakiś żołnierz. – To wy jesteście tu najwyżsi rangą? – Tak. – Dyrektor chce z wami mówić. Chodźcie ze mną. Lew dał znak Lazarowi i Gieorgijowi, żeby zaczekali w ciężarówce. Centrum dowodzenia mieściło się pod wiatą, dla kamuflażu przysypaną śniegiem. Starsi oficerowie obserwowali płaskowyż przez lornetki. Na stole leżały rozłożone mapy regionu i plan łagru. Lwa przywitał wyniszczony mężczyzna o niezdrowym wyglądzie. – To wyście prowadzili ciężarówkę? – Tak, towarzyszu. – Jestem Abel Prezent. Czy myśmy się już kiedyś poznali? Lew nie wiedział, bo i skąd, czy Prezent przy różnych okazjach poznał osobiście wszystkich funkcjonariuszy, ale z pewnością nie mógł zapamiętać każdego strażnika. – Przelotnie, towarzyszu. Podali sobie ręce. – Przepraszam, że was ostrzelaliśmy. Ale nie mając łączności, musieliśmy traktować was jako potencjalne zagrożenie. Lew nie musiał udawać oburzenia.

– Więźniowie nas okłamali. Twierdzili, że was powiadomili. – Wkrótce dostaną za swoje. – Jeśli to się do czegoś przyda, mogę opisać szczegółowo system obrony więźniów. Mogę podać ich pozycje... Skazańcy nie mieli żadnego systemu obrony, ale Lew przezornie wolał uchodzić za człowieka, który może pomóc. Dyrektor regionalny jednak pokręcił głową. – To nie będzie konieczne. Spojrzał na zegarek. – Chodźcie ze mną. Z braku wyboru Lew musiał wykonać polecenie. Wyszedłszy spod wiaty, Prezent popatrzył na niebo. Lew spojrzał w ślad za jego wzrokiem. Niczego nie zobaczył. Po chwili usłyszał jednak buczenie w oddali. – Negocjacje nigdy nie wchodziły w rachubę – wyjaśnił Prezent. – Spełniając ich żądania, doprowadzilibyśmy do anarchii. Każdy obóz zapoczątkowałby własną rewolucję. Bez względu na to, co mówią w Moskwie, nie możemy sobie pozwolić na okazanie słabości. Buczenie narastało z każdą chwilą; w końcu nad płaskowyżem z rykiem silników przeleciał samolot, tak nisko, że można było odczytać numery na stalowym brzuchu. Wyrównał lot i skierował się wprost na Gułag 57. Był to tupolew Tu-4, przestarzały bombowiec skopiowany z amerykańskich maszyn Superfortress – cztery silniki gwiazdowe, rozpiętość skrzydeł czterdzieści trzy metry i gruby, srebrny cylindryczny kadłub. Zbliżając się do celu, samolot otworzył dolny luk. Zamierzali zbombardować bazę. Lew nie zdążył zaprotestować przeciwko tej decyzji, bo z luku wypadł wielki prostokątny przedmiot przymocowany do spadochronu, który natychmiast się otworzył. Tu-4 wzbił się gwałtownie i lecąc pod ostrym kątem, ominął górę, a tymczasem bomba spadała z nieba, kiwając się na spadochronie, zrzucona idealnie w sam środek obozu. Znikła z widoku, wylądowała, a spadochron opadł na dachy baraków. Nie było słychać wybuchu, nie rozbłysły płomienie – coś poszło nie tak. Bomba nie zdetonowała. Lew odetchnął z ulgą i zerknął na dyrektora regionalnego. Spodziewał się, że Prezent będzie wściekły, ale on uśmiechał się, wyraźnie zadowolony z siebie. – Prosili o jedzenie. Zrzuciliśmy im skrzynię z takim żarciem, jakiego nie widzieli od lat... owoce w puszkach, rozmaite mięsiwo, słodycze. Nażrą się

jak świnie. Tyle że dorzuciliśmy coś od siebie... – Jedzenie jest zatrute? Ale oni najpierw każą je skosztować strażnikom. – Żywność jest zaprawiona toksyną. Za sześć godzin wszyscy stracą przytomność. Za dziesięć umrą. Mogą ją dać strażnikom do spróbowania, to bez znaczenia. Symptomy nie występują natychmiast. Za osiem godzin wedrzemy się do obozu, podamy naszym strażnikom odtrutkę, a buntownicy niech zdychają. Nawet gdyby nie wszyscy jedli, to większość się nażre, więc będą przetrzebieni jak się patrzy. Musimy się rozprawić z tą rewoltą, zanim Moskwa wtrąci swoje trzy grosze. Lew nie miał cienia wątpliwości, że to właśnie ten człowiek zlecił zabójstwo Timura. Z trudem powściągnął gniew. – Znakomity plan, towarzyszu – pochwalił. Prezent skinął głową usatysfakcjonowany swoją morderczą przebiegłością. On również uważał swój plan za znakomity. Na znak, że może odejść, Lew wrócił przez punkt dowodzenia do ciężarówki. Wdrapał się do szoferki równie wściekły jak wtedy, gdy na ręku strażnika zobaczył zegarek Timura. Spojrzał przez wybitą szybę na Abla Prezenta. Musieli odjeżdżać natychmiast, to była ich jedyna szansa. Wszyscy rozprawiali o samolocie. Ale nie mógł ruszyć, nie mógł pozwolić, żeby Prezentowi uszło to na sucho. Otworzył drzwiczki szoferki. Gieorgij złapał go za rękę. – A ty dokąd? – Muszę coś załatwić. Gieorgij pokręcił głową. – Musimy odjechać natychmiast, dopóki oni są zajęci czym innym. – To nie potrwa długo. – A co takiego masz do załatwienia? – Nie twoja sprawa. – Owszem, to sprawa nas wszystkich. – Ten człowiek zamordował mojego przyjaciela. Lew wyrwał się, ale Lazar dotknął jego dłoni na znak, że chce mu coś powiedzieć. Lew się nachylił, a Lazar wyszeptał mu do ucha: – Ludzie nie zawsze dostają to... na co zasłużyli... Tymi ledwo słyszalnymi słowami ugasił oburzenie Lwa, który zwiesił głowę. Pogodził się z prawdą. Nie przyjechał tu po to, żeby się mścić. Przyjechał tu dla Zoi. Timur też zginął dla niej. Musieli ruszać natychmiast. Ablowi Prezentowi morderstwo się upiecze.

Tego samego dnia

Cień góry padł na Gułag 57, rozciągał się po płaskowyżu coraz dalej, aż zawędrował pod tymczasowy obóz wojskowy. Abel Prezent spojrzał na zegarek – już wkrótce toksyna zacznie działać, więźniowie będą padać jak muchy. Wyliczyli to nadzwyczaj starannie. W nocy nikogo w obozie nie zdziwi, że więźniowie są zmęczeni. Zanim zaczną coś podejrzewać, piechota podkradnie się niepostrzeżenie, przetnie siatkę i opanuje łagier. Skazańców się zabije z wyjątkiem symbolicznej grupy, koniecznej, żeby uniknąć oskarżenia o masakrę. Wieści o ich sukcesie obiegną cały region. Do każdego obozu dotrze jasny przekaz, że bunt został stłumiony, a łagry tu pozostaną, że nie poszły w zapomnienie – są częścią ich przyszłości i już zawsze będą im towarzyszyć. – Przepraszam, dyrektorze. Przed Prezentem stanął rozmamłany strażnik. – Byłem w tej ciężarówce, przyjechałem z Gułagu pięćdziesiątego siódmego. Jestem jednym z rannych strażników, których uwolnili. Mężczyzna miał obandażowaną rękę. Abel uśmiechnął się do niego protekcjonalnie. – Dlaczego nie jesteście w lazarecie? – Udałem, że jestem ranny, żeby się dostać do ciężarówki. Tak naprawdę nic mi nie jest. Lekarz twierdzi, że mogę się zameldować na stanowisku. – Nie musicie się martwić o swoich towarzyszy. Wkrótce wyślemy ekipę, która ich uwolni. Abel już miał odejść, lecz mężczyzna nie ustępował. – Towarzyszu, nie chodzi mi o nich. Mówię o tych trzech, którzy prowadzili ciężarówkę.

Tego samego dnia

Jechali nocą, szosę oświetlały tylko słabe reflektory. Lew siedział pochylony do przodu i ściskając kierownicę, usiłował przebić wzrokiem ciemność. Był wykończony, trzymał się wyłącznie dzięki adrenalinie. Podróż do Magadanu ułatwiało to, że droga opadała monotonnie, bez problemu, a jedyną trudność stanowił przejazd przez wąski drewniany most. Nareszcie Lew ujrzał światła Magadanu, portu u podnóża gór nad brzegiem morza – wielkiego czarnego przestworu. Lądowisko znajdowało się tuż za portem, od północy. Rozległ się donośny świst. Pomarańczowa flara zawisła na niebie przed nimi, z trzaskiem rozpraszając noc fosforyzującym światłem. Na skraju miasta wystrzelono drugą flarę, a potem trzecią i czwartą... nad szosą rozbłysły pomarańczowe gwiazdy. Lew zahamował gwałtownie. – Szukają nas. Zgasił światła. Wychylił się przez rozbite okno i spojrzał do tyłu. W oddali błyskały reflektory kawalkady samochodów zjeżdżających krętą drogą z góry. – Nadciągają z obu stron. Muszę zjechać z szosy. Gieorgij pokręcił na to głową. – Jeżeli zostaniemy na szosie, znajdą nas w kilka minut – naciskał Lew. – A na tych wertepach długo uda się wam uciekać? Musicie zyskać na czasie. Gieorgij odwrócił się do Lazara. – Pogodziłem się z tym, że nigdy już nie wydostanę się z Kołymy. Pogodziłem się z tym dawno temu. Lazar pokręcił głową. Ale Gieorgij, człowiek, który służył mu jako jego głos, był nieugięty. – Łazarze, chociaż raz mnie posłuchaj. I tak nie miałem zamiaru jechać z tobą do Moskwy. Więc pozwól mi to zrobić. Lazar szepnął mu coś do ucha. Po raz pierwszy Gieorgij nic nie musiał tłumaczyć na głos, te słowa były przeznaczone tylko dla niego. Druga seria flar oświetliła szosę, tym razem spadły jeszcze bliżej. Lew wysiadł z ciężarówki, a Lazar poszedł w jego ślady. Gieorgij usiadł za

kierownicą. Zawahał się, spojrzał przez wybite okno na Lazara, po czym niechętnie odjechał w stronę Magadanu. Lazar stracił cząstkę samego siebie – stracił głos. Potykając się na nierównym zlodowaciałym terenie, Lew i Lazar ruszyli pieszo w kierunku migoczących świateł lądowiska. Gieorgij miał rację – na tak wyboistym terenie ciężarówka po kilku minutach by się zakopała. Fale koszmarnego bólu przeszywającego nogi sprawiły, że Lew się przewrócił. Lazar chwycił go pod pachy i pomógł wstać. Obejmując się i podtrzymując nawzajem, tworzyli niezwykły duet. W powietrze wystrzeliła kolejna salwa flar – ich pomarańczowe oczy cyklopa skierowane były na szosę. Wybuchła strzelanina. Lew i Lazar zatrzymali się i odwrócili. Tamci znaleźli ciężarówkę, która coraz szybciej pędziła wprost na blokadę na drodze. Zasypana gradem kul zarzuciła, pozbawiona kontroli przez chwilę lawirowała po szosie, na moment wyrównała tor jazdy, ale zaraz zboczyła z asfaltu i przewróciła się na bok. Władze znajdą w niej tylko jedne zwłoki. Wkrótce rozszerzą poszukiwania. – Mamy mało czasu – zauważył Lew. Kiedy niemal dotarli do celu, zatrzymał się i uważnie obejrzał prymitywne lądowisko. Stały tam trzy samoloty. Ale tylko jeden miał zasięg pozwalający przelecieć na drugą stronę Związku Radzieckiego – dwusilnikowy iljuszyn Ił-12. – Podejdziemy do iljuszyna, to ten największy samolot... Musimy iść powoli, jakby nigdy nic, jakbyśmy mieli prawo tu być. Wyszli na otwarty teren. Stała tam grupka pracowników obsługi naziemnej i żołnierzy. Nie było patroli, nic nie wskazywało, że trwa jakiś kryzys. Lew zastukał w drzwi samolotu. Obiecano mu, że będą mogli odlecieć w każdej chwili, bez uprzedzenia. Ponieważ nie wiedzieli – bo i skąd – czy ich ucieczka odbędzie się zgodnie z planem i nic jej nie opóźni, Panin zapewnił Lwa, że stale, bez względu na porę, o której dotrą na miejsce, ktoś będzie dyżurował na pokładzie. Lew zastukał ponownie, z każdą sekundą był coraz bardziej zniecierpliwiony i rozgorączkowany. Drzwi stanęły otworem i ukazała się w nich głowa młodego, najwyżej dwudziestoletniego mężczyzny. Najwyraźniej przysnął. Z kabiny doleciał lekki zapach alkoholu. – Jesteście tu z rozkazu Frola Panina? – zapytał Lew. Młody człowiek przetarł oczy. – Tak jest.

– Musimy wracać do Moskwy. – Miało być was trzech. – Nastąpiły zmiany. Musimy startować natychmiast. Nie czekając na odpowiedź, Lew wszedł do samolotu, pomógł Lazarowi i zamknął za nimi drzwi. Młody człowiek obserwował to ze zdziwieniem. – Nie możemy startować. – Dlaczego? – Nie ma ani kapitana samolotu, ani drugiego pilota. – A gdzie są? – W mieście, poszli na kolację. Ściągnięcie ich tu to kwestia pół godziny. Lew oceniał, że zostało im najwyżej pięć minut. Wbił wzrok w młodego człowieka. – Jak wam na imię? – Konstantin. – Czy samolot jest gotowy do lotu? – Brakuje tylko pilota. – Ile lotów macie za sobą? – Tym samolotem? Ani jednego. – Ale jesteście pilotem? – W trakcie szkolenia. Latałem mniejszymi jednostkami. – Ale nie tym? – Obserwowałem pracę pilotów. Trudno, chłopak musi im wystarczyć. – Konstantinie, słuchajcie mnie uważnie. Jeśli nie wystartujemy natychmiast, oni nas zabiją, was zresztą też. Mamy do wyboru albo zginąć tu na miejscu, albo startować. Ja wam nie grożę. Mówię tylko, jaki macie wybór. Młody człowiek rozejrzał się po kokpicie. Lew złapał go za ramiona. – Wierzę w was. Dacie sobie radę. Szykujcie maszynę do startu. Lew usiadł w fotelu drugiego pilota; przed sobą zobaczył tablicę pełną wskaźników i przycisków, które nic mu nie mówiły. Jego wiedza na temat pilotażu była zaledwie podstawowa. Dłonie Konstantina drżały. – Uruchamiam silniki. Śmigła drgnęły i zaczęły się obracać. Lew wyjrzał przez okno. Zwrócili na siebie uwagę żołnierzy. Część z nich szła w ich kierunku. – Pośpieszcie się.

Samolot podkołował na pas startowy. Zatrzeszczało radio, ale zanim z wieży kontrolnej padły jakieś słowa, Lew wyłączył odbiornik. Nie chciał, żeby młody pilot usłyszał groźby, jakie niewątpliwie by padły. Siedzący z tyłu Lazar poklepał Lwa po ramieniu i wskazał na okno. Żołnierze biegli do samolotu z gotową do strzału bronią. – Konstantinie, musimy startować. Samolot powoli nabierał prędkości. Żołnierze zrównali się z kokpitem, pędzili po obu jego stronach. Kiedy samolot przyśpieszył i zostali w tyle, otworzyli ogień – kule odbijały się od pokrywy silników. Samolot mógł już się wzbić w powietrze i uciec, więc Lew przeniósł wzrok na przednią szybę. Dokładnie na ich ścieżce zbliżał się podchodzący do lądowania tupolew Tu-4. Młody pilot pokręcił głową i zwolnił. – Nie zwalniajcie – rozkazał mu Lew. – To nasza jedyna szansa! – Szansa? Też coś! – Musimy startować! – Rozbijemy się! Nie unikniemy zderzenia z bombowcem! – Lećcie prosto na tupolewa. Poderwie się w górę. Wykonać! Zbliżali się do końca pasa startowego. Iljuszyn oderwał się od ziemi i obrał kurs grożący nieuchronną kolizją w powietrzu z bombowcem. Żeby uniknąć zderzenia, tupolew musiał przerwać manewr, inaczej katastrofa była nieunikniona. – Oni wciąż schodzą! – krzyknął Konstantin. – Musimy lądować! Lew złapał go za rękę, nie pozwalając mu zmienić kursu. Gdyby wylądowali awaryjnie, tamci wyciągnęliby ich ze szczątków samolotu i zastrzelili. Nie mieli więc nic do stracenia w przeciwieństwie do załogi bombowca. Tupolew ostro zmienił kurs i wzbił się w górę. W ostatniej chwili – kiedy samoloty się mijały, tylny statecznik iljuszyna musnął brzuch bombowca. Przed nimi nareszcie pojawiło się czyste niebo. Konstantin uśmiechnął się z zakłopotaniem jak człowiek, który wciąż nie wierzy, że o włos uniknął śmierci. Lew przeniósł się z fotela drugiego pilota do tyłu, obok Lazara. Z Magadanu zostały już tylko plamki świateł w bezkresnej ciemności. To właśnie do takiego świata Lew zesłał Lazara – do głuchej dziczy, która przez siedem lat stanowiła jego dom.

Moskwa

Tego samego dnia Raisa siedziała na łóżku Jeleny i obserwowała śpiącą córeczkę. Od czasu wizyty Frajerki dziewczynka dopytywała się coraz bardziej stanowczo, widocznie wyczuła, że coś się zmieniło. Zapewnienia, że Zoja niedługo wróci, już jej nie wystarczały. Odporna na obietnice zadowalała się nimi najwyżej na godzinę; potem efekt mijał i powracał silny niepokój. Zadzwonił telefon. Raisa zerwała się i czym prędzej podniosła słuchawkę. – Halo? – Raiso, mówi Frol Panin. Nawiązaliśmy kontakt radiowy z pani mężem. Samolot jest już w drodze. Wyląduje tu za niecałe pięć godzin. Lew wiezie Lazara. – Porozumieliście się z Frajerką? – Tak, czekamy na instrukcje dotyczące wymiany. Chce się pani spotkać z mężem na lotnisku? – Oczywiście. – Kiedy będą niedaleko, wyślę po panią samochód. Raiso, to już prawie koniec. Prawie ją mamy. Raisa odłożyła słuchawkę, lecz nie odchodziła od telefonu, wciąż przetrawiając usłyszane słowa. „Prawie ją mamy”. Panina nie obchodziła jej córka, miał na myśli złapanie Frajerki. Mimo jego niewątpliwego uroku Raisa podzielała zdanie męża na temat tego człowieka – że ma w sobie jakiś chłód. W korytarzu stanęła Jelena. Raisa wyciągnęła rękę i kiedy mała podeszła do niej, zaprowadziła ją do kuchni i posadziła przy stole. Podgrzała mleko na kuchence, nalała pełny kubek i postawiła go przed córką. – Czy Zoja wróci dziś w nocy? – Tak. Jelena wzięła kubek i z lubością upiła łyk mleka. Nie było już czasu zastanawiać się nad propozycją Frajerki. Raisa straciła wiarę w plan męża. Kiedy spotkała się z Frajerką w cztery oczy, kiedy

osobiście zobaczyła jej gniew, zrozumiała, że ta kobieta nie odda Zoi jej mężowi. W ten sposób zrobiłaby z niego bohatera. Dzięki tej wymianie jeńców odzyskałby wszystko, czego Frajerka za wszelką cenę chciała go pozbawić – córkę, szczęście, rodzinę nareszcie razem. Lew przyjął błędne założenia, jego wiara była szczytem naiwności. Zoja znalazła się w niebezpieczeństwie, z którego akurat Lew nie mógł jej wybawić. Raisa wysunęła szufladę. Wyjęła z niej długą czerwoną świecę, postawiła ją na parapecie tak, żeby była dobrze widoczna z ulicy, trzasnęła zapałką i podpaliła knot. – Co robisz? – zainteresowała się Jelena. – Zapalam świecę, żeby Zoja mogła odnaleźć drogę do domu. Raisa wyjrzała na ulicę. Wysłała sygnał – świeca się paliła. Przyjmie propozycję Frajerki. Zostawi Lwa.

Tego samego dnia

Małysz siedział na kamiennym występie i słuchał, jak woda z rykiem pędzi kanałami. Dwa miesiące temu świat był dla niego prosty. A teraz miał mętlik w głowie. Przecież nie dlatego, że znakomicie włada nożem, nie dlatego, że jest przydatny, więc dlaczego...? Nie potrafił tego sprecyzować. Dlaczego Zoja go polubiła? Do tej pory nikt nigdy go nie lubił. Gdzie w tym sens, gdzie logika? Uratowała mu życie, chociaż nie miała po temu żadnego powodu. Nie dość, że nie skorzystała z możliwości ucieczki, jaka się przed nią otworzyła, to jeszcze narażała życie w jego obronie. Nadeszła Frajerka, usiadła obok niego i razem dyndali nogami jak para przyjaciół nad brzegiem rzeki, tyle że zamiast ryb i zwiędłych liści pod ich stopami przepływały miejskie ścieki. – Dlaczego się tu chowasz? – spytała Frajerka. Nadąsany Małysz nie chciał się odzywać, ale brak odpowiedzi byłby niewybaczalną zniewagą. – Źle się czuję – burknął. Ku jego zdziwieniu Frajerka parsknęła śmiechem. – A jeszcze dwa miesiące temu zabiłbyś tę dziewczynę bez mrugnięcia okiem. Położyła mu dłoń na ramieniu. – Muszę wiedzieć, czy nadal bez pytania będziesz wykonywał moje rozkazy. – Zawsze byłem ci posłuszny. – Nigdy nie sprzeciwiałeś się temu, co kazałam ci zrobić. Małysz nie znalazł na to argumentu – to prawda, że nigdy wcześniej nie miał własnego, innego niż ona zdania. Aż do teraz. Frajerka wpakowała mu Zoję do towarzystwa, żeby go wypróbować. Specjalnie zaaranżowała to tak, żeby się zbliżył do tej dziewczyny, bo chciała sprawdzić, jak to wpłynie na jego stosunek do szefowej. – Wiesz, kiedy siedziałam w więzieniu, skazaniec z Czeczenii opowiedział mi pewną historię. Pochodziła z nartowskiego eposu, o bohaterze imieniem Susłan. Wśród Nartów panuje zwyczaj, że mszczą wszelkie zło wyrządzone nie tylko im, ale również ich rodzinom oraz

przodkom, bez względu na to, ile czasu minęło od tej zbrodni. Nawet jeśli są to setki lat. Susłan przez całe życie szukał okazji do zemsty. Jak dorośniesz, będziesz musiał zmienić imię. Mam nadzieję, że wybierzesz sobie Susłan. W jej głosie nie zaszła żadna zmiana, a jednak Małysz wyczuł niebezpieczeństwo. Frajerka wstała. – Chodź ze mną. Przeszedł za nią labiryntem tuneli i komnat do celi Zoi. Frajerka przekręciła klucz w zamku i otworzyła drzwi. Słysząc, że nadchodzą, Zoja stanęła w kącie. Patrzyła w oczy chłopca, szukając potwierdzenia, że coś jest nie tak. Frajerka złapała ją za nadgarstek i pociągnęła do wyjścia. Małysz miał mętlik w głowie, nie wiedział, czy protestować, czy nie. Zanim zdążył podjąć decyzję, szefowa zatrzasnęła drzwi i zamknęła go w środku.

Tego samego dnia

Po locie nad niemal całym Związkiem Radzieckim, znad wybrzeża Pacyfiku do stolicy, wskaźnik paliwa iljuszyna pokazywał, że lecą na oparach. Mieli szansę tylko na jedno podejście do lądowania. Trafili na burzę i samolot przedzierał się przez szalejące czarne chmury. Lazar siedział z tyłu i zdrową stroną zębów pogryzał sucharki. Lew przypiął się do fotela drugiego pilota i pilnował, żeby Konstantin nie stracił pewności siebie. Kierując się na lotnisko w Stupinie na przedmieściach Moskwy, samolot zaczął obniżać lot. – Powinienem już widzieć światła! – oznajmił Konstantin. Jego głos świadczył, że jest przerażony. Kiedy zeszli poniżej pułapu chmur, okazało się, że światła, które powinny się ciągnąć w oddali, są dokładnie pod nimi. Samolot leciał za wysoko. W napadzie paniki Konstantin gwałtownie pochylił dziób i samolot zaczął pikować pod niebezpiecznie ostrym kątem. Gorączkowo zmagając się z manetkami, wyrównał lot i maszyna grzmotnęła o pas startowy. Koła wyrżnęły o beton, przez chwilkę się obracały, lecz zaraz odpadły, a ich stalowe kikuty ryły podłoże, rozpruwając samolot, jakby rozpinały zamek błyskawiczny. Koniec skrzydła zahaczył o ziemię, wypatroszona maszyna zaczęła się kiwać z boku na bok na rozprutym brzuchu i jak wystrzelona z procy wypadła z pasa startowego; śmigła wyrzucały w górę błotnistą ziemię. Lew, krwawiąc z czoła, jak otępiały odpiął pasy, wstał, pchnął drzwi od kokpitu i zajrzał do przepołowionej kabiny. Lazar przeżył – siedział po drugiej stronie, w aureoli nienaruszonej części kadłuba samolotu. Pilot, nie wstając z miejsca, zanosił się histerycznym śmiechem, piał z radości – najwyraźniej postradał zmysły – i przez wybite okno wystawiał twarz na deszcz. Lew nie sądził, żeby samolot się zapalił – paliwo się skończyło, a rzęsisty deszcz gasił dymiące silniki. Mógł więc bezpiecznie zostawić pilota w kokpicie. Pomógł Lazarowi wydostać się z kadłuba, po czym przedarli się przez wrak i po kikucie odłamanego skrzydła zeszli na ziemię. Pędziły ku nim wozy strażackie i karetki ratunkowe. Lew machnął ręką na znak, że nic im się nie stało. – Wyszliśmy z tego cało.

Teraz to on był głosem Lazara. Z luksusowej limuzyny marki Ził wysiadł Frol Panin, a wraz z nim ochroniarz, który otworzył parasol nad głową swojego szefa. Dostojnik podał rękę Lazarowi. – Nazywam się Frol Panin. Przykro mi, że musieliśmy narazić pana na takie niewygody, ale inaczej nie mogliśmy was uwolnić. W związku z działalnością pańskiej żony oficjalnie nie dałoby się tego przeprowadzić. Chodźcie, czas nagli. Porozmawiamy w samochodzie. Na tylnym siedzeniu limuzyny Lazar z fascynacją małego dziecka oglądał miękką skórzaną tapicerkę i wstawki z drewna orzecha włoskiego. Był tam mały srebrny kubełek z lodem i miska świeżych owoców. Lazar wziął pomarańczę, ujął ją oburącz i ścisnął. Panin przez grzeczność nie zwracał uwagi na zachowanie więźnia, który w otoczeniu takiego luksusu poczuł się oszołomiony. Podał Lwu plan Moskwy. – Frajerka nic więcej nam nie dała. Lew spojrzał na plan miasta. Krucyfiksem narysowanym atramentem zaznaczono jakieś miejsce w centrum. – Co tam jest? – Niczego nie znaleźliśmy. Samochód ruszył. – Gdzie jest moja żona? – Niedawno z nią rozmawiałem. Miała zaczekać na samochód, który po nią wysłałem. Ale kiedy kierowca zjawił się na miejscu, zastał tylko twoich rodziców, którzy pilnowali Jeleny. Twoja żona gdzieś wyszła. Lew pochylił się wystraszony. – Przecież miała dostać obstawę. – Nie da się chronić kogoś, kto sobie tego nie życzy. – I nie wiecie, dokąd poszła? – Niestety, przykro mi. Lew oparł się na siedzeniu. Ani przez chwilę nie wątpił, że to Frajerka maczała palce w zniknięciu Raisy.

***

Kiedy dojechali do centrum miasta, minęła druga w nocy. Kontrast z Kołymą był tak uderzający, że zdezorientowany Lew poczuł mdłości, na co

zapewne wpłynął także brak snu i coraz większy niepokój. Zatrzymali się w połowie długości Moskworieckoj Nabierieżnoj, głównej ulicy biegnącej wzdłuż rzeki Moskwy, w punkcie zaznaczonym na mapie. Kierowca wysiadł. Ochroniarz Panina poszedł w jego ślady. Obaj funkcjonariusze sprawdzili okolicę i wrócili do samochodu. – Tu nic nie ma! Lew wysiadł. W ulewnym deszczu po kilku sekundach przemókł do suchej nitki. Ulica była pusta. Usłyszał deszczówkę spływającą do studzienki. Uklęknął. Pod podwoziem limuzyny znajdował się właz. – Podjedźcie do przodu! Samochód potoczył się kawałek, odsłaniając właz. Lew chwycił pokrywę i odsunął ją na bok. Po bokach miał już ochroniarzy, którzy stanęli nad nim z gotową do strzału bronią. Dno kanału było daleko w dole. Na drabinie nikogo nie zauważył. Wrócił do samochodu. – Macie latarki? – W bagażniku. Lew otworzył bagażnik, sprawdził, czy latarki działają, i podał jedną Lazarowi. Poszedł przodem. Stanął na pierwszym stopniu i przytrzymał się drabiny, wzdrygając się na wspomnienie odchodzącej od dłoni skóry, na co nakładał się promieniujący z kolan ból. Wlewające się z ulicy strugi deszczu chlapały mu na dłonie, szyję i twarz. Lazar też wszedł do studzienki. – Powodzenia! – zawołał za nimi Panin. Gdy tylko znaleźli się poniżej poziomu jezdni, zamknięto właz; stalowa pokrywa opadła ze szczękiem, odcinając strugi deszczówki i światło latarni. W nieprzeniknionej ciemności zatrzymali się, zapalili latarki i dopiero wtedy ruszyli dalej w dół. Stojąc na dolnym stopniu drabiny, Lew zlustrował tunel. Pędziła nim biała spieniona kipiel. W wyniku silnej ulewy woda się przelała. Pod miastem nie płynął już niemrawo strumyczek nieczystości, tylko waliły potoki spiętrzonej wody. Lew nie był pewien, czy wędrówka w głąb tunelu w ogóle jest możliwa, ale z braku wyboru założył, że musi tam być jakiś występ. Żeby sprawdzić tę teorię, zwiesił się z drabinki i zaczął macać butami dookoła. Wąska półka była zanurzona pod wodą. Przekrzykując hałas, zawołał do Lazara: – Trzymaj się przy samej ścianie!

Lazar zszedł na dół, kierując się wskazówkami Lwa. Przyciśnięci plecami do ściany omietli latarkami tunel z lewej i z prawej, szukając jakiejś wskazówki. W oddali, mniej więcej sto metrów od nich, ujrzeli światełko. Ruszyli w tamtą stronę wąskim występem, a tymczasem poziom wody w tunelu wciąż się podnosił, sięgała im już do kolan. Każdy krok wymagał maksymalnej koncentracji. Kiedy do celu brakowało im tylko kilku metrów, Lew zobaczył lampę przymocowaną do ściany nad czymś, co z zarysu wyglądało na drzwi. Ocierając się o grubą warstwę szlamu pokrywającego ściany, pchnął w tym miejscu i woda zalała betonowe schody, prowadzące jeszcze niżej. Weszli szybko i zatrzasnęli za sobą drzwi, odcinając wodę. Ogarnęła ich ulga, że nareszcie zeszli z tej zdradliwej półki przy ścianie. Na wąskich spiralnych schodach było wilgotno i gorąco. Schodzili w milczeniu i tylko ich sapanie odbijało się echem w tej zamkniętej przestrzeni. Mniej więcej po pięćdziesięciu krokach dotarli do kolejnych drzwi. Lew z całej siły naparł na stalową futrynę. Skrzypnęły zawiasy. Tutaj nie śmierdziało ściekami, nie przelewała się woda, panowała całkowita cisza. Lew odwrócił się do Lazara. – Zaczekaj tu. Wszedł do nowego tunelu, badając go w świetle latarki. Ściany były suche. Zaczepił stopą o żelazną szynę – znajdowali się w tunelu metra. Rozbłysło łagodne żółte światło, niczym podziemny wschód słońca. Migotliwy gazowy płomień pochodził ze staroświeckiej lampy górniczej, którą trzymał jakiś mężczyzna. Był sam, nabity mięśniami tak, że wydawał się wręcz groteskowo nieproporcjonalny; jego dłonie i szyję pokrywały tatuaże. – Ani kroku dalej. Wor przeszukał Lwa i Lazara. Gdy skończył, zatrzasnął drzwi prowadzące do kanałów i przekręcił klucz w zamku. Odwrócił się, wskazując, w którą stronę się wybierają. Lew ruszył pierwszy, Lazar za nim, a wor zamykał pochód. Po drodze wyjaśniał im: – Tej linii metra nie ma na żadnym planie miasta. Kiedy ją ukończono, wymordowano wszystkich robotników, żeby nikomu nie zdradzili jej istnienia. Ten spectunel biegnie z Kremla do Ramienskoje, podziemnego miasta pięćdziesiąt kilometrów stąd. Jeśli Zachód nas zaatakuje, nasi przywódcy zejdą do podziemi i będą siedzieć na jedwabnych poduszkach, nie przejmując się, że Moskwa płonie. Po pewnym czasie wor się zatrzymał.

– To tu. Lew pchnął stalowe drzwi w ścianie, oświetlił latarką betonowe schody i z ulgą stwierdził, że dla odmiany prowadzą w górę. Wor zamknął za nimi. Po kilku sekundach rozległ się syk i potraktowany kwasem zamek stał się bezużyteczny. Nikt nie byłby w stanie śledzić ich dalej. Zlani potem wdrapali się na schody i przez otwarte drzwi wyszli na stację metra Taganskaja, a stamtąd wprost na Tagankę. Lew stanął i z irytacją zastanawiał się, co dalej. Lazar uniósł rękę, wskazując rzekę w odległości jakichś dwustu metrów. Na środku mostu Bolszoj Krasnocholmskij stała jakaś kobieta. Lew ruszył szybkim krokiem z Lazarem u boku. Gdy wyszli nad brzeg rzeki, poza osłonę budynków, wiatr dwukrotnie przybrał na sile. Pod łukiem z gołego betonu pędziły skłębione po nocnej ulewie wody Moskwy. Kobieta wciąż stała na środku mostu i czekała na nich w strugach deszczu bębniącego o jej kurtkę. Gdy znaleźli się bliżej, Lew rozpoznał tę kurtkę. Należała do niego. Raisa opuściła kaptur. Podbiegł, stanął u jej boku, ujął ją za ręce... był zamroczony sprzecznymi uczuciami – troską i ulgą. Żona uwolniła dłonie z jego uścisku. – Dlaczego nie powiedziałeś mi o Zoi? Stała nad tobą z nożem w ręku. A ty mnie zbyłeś, że nic się nie stało. Jak mogłeś mnie okłamać, i to w takiej sprawie? Co sobie obiecaliśmy? Nigdy więcej kłamstw! Żadnych tajemnic! Przyrzekłeś mi to! – Raiso, wpadłem w panikę. Chciałem mieć szansę naprawienia wszystkiego, zanim ci o tym powiem. Kiedy wyszłaś ze szpitala, ja już się szykowałem do wyjazdu na Kołymę. A ty wciąż jeszcze byłaś słaba. – Wcale nie byłam słaba. To ty byłeś słaby, nie ja! Tu nie chodzi o struganie bohatera. Chodzi o to, co jest najlepsze dla Jeleny i Zoi. Spotkałam się z Frajerką. Przyszła do mnie. Nie ma mowy, żeby ci oddała Zoję. Nigdy do tego nie dojdzie. Na południowym skraju mostu zabłysły reflektory samochodu – słabe światełka, ledwo widoczne w strugach deszczu. Samochód pędził ku nim coraz szybciej, aż Lew musiał zasłonić oczy przed blaskiem. Wóz zahamował, otworzyły się drzwi. Za kierownicą siedział wor. Obok niego Frajerka, która wysiadła, zupełnie nie przejmując się deszczem. Spojrzała przelotnie na Lwa, potem na Raisę, a w końcu skupiła wzrok na Łazarze, swoim mężu.

Lazar podszedł do niej niepewnie, wyraźnie wstrząśnięty, choć Lew uprzedził go o tym, jak się zmieniła. Stanęli na wprost siebie. Ona zlustrowała go bacznym wzrokiem, dotknęła jego policzka i przesunęła palcem po zgruchotanej szczęce. Skrzywił się pod jej dotykiem, ale się nie cofnął. – Cierpiałeś – powiedziała. Lew patrzył, jak Lazar wykrztusza kilka słów. – Mamy... syna? – Nasz syn nie żyje. Twoja żona też umarła. Strzał, błysk – Lazar osunął się na kolana, trzymając się za brzuch. Lew skoczył w jego stronę i podtrzymał go przed upadkiem. Zęby kapłana były czerwone od krwi. Oszołomiony bezsensowną egzekucją Lew odwrócił się do Frajerki. – Dlaczego? Nie odpowiedziała, stała tylko nad nim bez słowa. Spojrzał na ciało Lazara, które tulił w ramionach. Człowiek, którego najpierw zdradził, a potem uratował, człowiek, który ocalił mu życie, nie żył. Lew położył jego zwłoki na jezdni. Frajerka chwyciła Lwa za koszulę. – Wskakuj na przednie siedzenie! Skinęła pistoletem na Raisę. – Ty też! Lew wstał i usiadł za kierownicą, a żona obok niego. Na tylnym siedzeniu kuliła się Zoja ze związanymi rękami i nogami. W ustach miała knebel, z jej oczu wyzierało przerażenie. Samochód przerobiono, między przednie a tylne siedzenia wstawiono drucianą kratę. Raisa i Lew w tej samej chwili naparli rękami na siatkę. – Zoju! Dziewczynka przycisnęła twarz do kraty z drugiej strony, przez knebel błagając o pomoc. Ich palce się zetknęły. Lew zaczął szarpać kratę, ale trzymała się mocno. Otworzyły się tylne drzwiczki. Frajerka schyliła się, chwyciła Zoję, podniosła i wywlokła na zewnątrz. Lew błyskawicznie odwrócił się i spróbował otworzyć swoje drzwi. Były zaryglowane. Raisa spróbowała wyjść ze swojej strony, także bez skutku. Frajerka i wor zanieśli Zoję do bagażnika. Zbir wyciągnął worek na zboże i rozchylił go, a jego szefowa opuściła dziewczynę do środka.

Lew położył się na boku i wycelował butami w środek bocznej szyby. Kopał jak muł, raz za razem, ale podeszwy odbijały się od szkła, szyba nie ucierpiała. – Lew! – krzyknęła Raisa. Wgramolił się na jej stronę samochodu, tę wychodzącą na rzekę. Wor i Frajerka taszczyli worek. Zoja usiłowała się wyrwać, szamotała się i wierzgała, walcząc o życie. Wor trzasnął ją w twarz tak mocno, że dziewczyna przestała stawiać opór, więc zdołali ją wepchnąć do środka i zawiązać worek. Potem unieśli go pospołu. Był dodatkowo obciążony. Nieprzytomną Zoję położyli na balustradzie. Lew rozpłaszczył twarz o szybę i patrzył, jak spychają jego córkę z mostu. Przez chwilę mignął mu jeszcze spadający do rzeki worek. Frajerka usadowiła się na masce samochodu, przykucnęła i z twarzą przy przedniej szybie, z żarem w oczach, napawała się ich bólem jak kot objadający się śmietanką. W przypływie furii Lew bębnił w szybę, ale tylko niepotrzebnie obił sobie pięści – szkło było odporne na stłuczenia. Frajerka obserwowała to, delektując się jego bezsilnością, a potem zeskoczyła i przesiadła się na tylne siodełko motocykla. Lew nawet nie zauważył, kiedy podjechały do nich dwa motocykle. Uwięziony w samochodzie kopnął w stacyjkę i wyszarpał kable. Spiął je „na krótko”, wcisnął gaz do dechy i ruszył z wyciem silnika, jakby chciał ścigać Frajerkę. – A co z Zoją?! – krzyknęła Raisa. Ale on nie zamierzał gonić Frajerki. Rozpędziwszy samochód, gwałtownie skręcił w lewo, w stronę barierki. Wóz uderzył bokiem o skraj mostu, rozrywając karoserię. Silnik dymił, obracające się koła tarły o krawężnik. Lew odwrócił się do żony. Raisa miała rozbitą głowę, ale gramoliła się już, próbując się wydostać po rozbitej stronie wozu. Chwiejnie ruszył za nią do miejsca, gdzie Zoję wrzucono do rzeki. Raisa skoczyła pierwsza, Lew za nią. Spadając, widział, jak żona wpada do wody, a sekundę później jego nogi przecięły nurt rzeki. Pod wodą był silny prąd, wciągał w dół. Zassany przez wir Lew nie uległ odruchowi, żeby wypłynąć na powierzchnię, tylko machając nogami, pomagał prądowi zanieść się na dno; celował w miejsce, gdzie prawdopodobnie spoczywała Zoja. Nie wiedział, jak głęboka jest rzeka, ale coraz silniej machał nogami i rękami, choć płuca paliły go żywym ogniem. Jego dłonie dotknęły grubej warstwy mułu na dnie. Rozejrzał się, ale nic nie widział. Woda była czarna

jak smoła. Odbił się w górę, skręcał, szukał – wszystko na próżno, nie widział nic a nic. Z braku powietrza musiał wypłynąć. Na powierzchni gwałtownie zaczerpnął tchu. Obejrzał się i zobaczył, że most zostawił daleko za sobą. Oddychał szybko, przygotowując się do kolejnego nurkowania, gdy naraz usłyszał krzyk Raisy: – Zoju! Krzyk rozpaczy.

Pięć miesięcy później

Moskwa

20 października Filip przełamał chleb i patrzył, jak jeszcze ciepłe ciasto rozciąga się przez chwilę, pęka i rozdziela się na nierówne pasemka. Wydłubał kawałek, położył na języku i zaczął przeżuwać go powoli. Bochenek był doskonały, a zatem wypiek całej partii udał się idealnie. Korciło go, żeby się nażreć do syta, posmarować chleb grubą warstwą masła, które się roztopi, rozpuści. Tyle że nie mógł przełknąć nawet tak małego kęsa. Podszedł do kubła na śmieci i wypluł lepką kulkę ciasta. Uważał, że wyrzucanie jedzenia to zgroza, ale nie miał wyjścia. Filip był wprawdzie piekarzem, i to jednym z najlepszych w mieście, a mimo to w wieku czterdziestu siedmiu lat mógł spożywać wyłącznie płyny. Od dziesięciu lat chorował na uporczywe, nieoperacyjne wrzody żołądka. Jego brzuch był usiany od wewnątrz pełnymi kwasu lejami – ukrytymi pamiątkami po rządach Stalina, świadectwem bezsennych nocy, kiedy zamartwiał się, czy nie potraktował podwładnych nazbyt surowo. Był perfekcjonistą. Najmniejszy błąd wyprowadzał go z równowagi. Ci z pracowników, którzy mieli mu coś za złe, mogli złożyć na niego donos i napisać, że przejawia burżuazyjne, elitarne ciągoty. Nawet dziś na samo wspomnienie żołądek palił go żywym ogniem. Szybko ruszył do stołu, przyrządził roztwór kredy i wydudlił obrzydliwą w smaku białą ciecz, tłumacząc sobie, że te zmartwienia należą do przeszłości. Teraz już nie aresztowano ludzi w środku nocy. Jego rodzina była bezpieczna, a on nikogo nie zadenuncjował. Sumienie miał czyste. Przypłacił to zrujnowaniem nabłonka żołądka. Rozważywszy wszystkie za i przeciw, nawet jak na piekarza i smakosza nie była to zbyt wysoka cena. Kiedy kredowa maź ułagodziła jego żołądek, zganił się w duchu za rozpamiętywanie przeszłości. Rysowała się przed nim wspaniała przyszłość. Państwo doceniało jego talent. Piekarnia się rozrastała, przejęła już cały budynek. Wcześniej miał do dyspozycji tylko dwa piętra, bo najwyższe zajmowała fabryka guzików, przykrywka tajnego ministerstwa. Nie pojmował, dlaczego ulokowali je nad piekarnią – w pokojach wszystko tonęło w mące i buchał nieznośny upał z pieców. A tak po prawdzie to chciał,

żeby się stamtąd wynieśli, i wcale nie dlatego, że potrzebował więcej miejsca... po prostu nie podobali mu się ludzie, którzy tam pracowali. Ich mundury oraz podejrzliwy sposób bycia źle wpływały na jego żołądek. Wyszedłszy na klatkę schodową, spojrzał w górę na ostatnie piętro. Poprzedni właściciele od dwóch dni opróżniali szafki i wynosili meble biurowe. Wszedł na podest, zatrzymał się przy drzwiach i rzucił okiem na solidne zamki. Nacisnął klamkę – ustąpiła ze szczękiem. Pchnął drzwi i zajrzał w mrok. Pokoje były puste. Ośmieliło go to, żeby obejrzeć swoje nowe włości. Po omacku znalazł i pstryknął włącznik światła. Pod przeciwległą ścianą leżał bezwładnie jakiś mężczyzna. Lew usiadł i zamrugał, gdy rozbłysła nad nim żarówka. Zobaczył przed sobą chudego jak szczapa piekarza. Gardło miał suche jak pieprz. Odkaszlnął, wstał, otrzepał się i rozejrzał po wybebeszonych pomieszczeniach wydziału zabójstw. Teczki z tajnymi aktami, dowody wyjaśnionych przez niego i Timura zbrodni, już wyniesiono. Spalono je, zniszczono wszelkie ślady jego działalności w ciągu ostatnich trzech lat. Piekarz – Lew nie znał jego nazwiska – stał zażenowany; jak każdy pełen współczucia człowiek krępował się patrzeć na niedolę bliźniego. – Przez trzy lata mijaliśmy się na schodach, a nigdy nie spytałem was, jak się nazywacie. Nie chciałem was... – Niepokoić? – A czulibyście się nieswojo? – Szczerze? Tak. – Mam na imię Lew. Piekarz podał mu rękę. Lew uścisnął ją. – Jestem Filip. Trzy lata, a ja ani razu jakoś nie poczęstowałem pana chlebem. Po raz ostatni wychodząc z siedziby wydziału zabójstw, Lew obejrzał się w progu, zanim zatrzasnął drzwi. Koszmarnie zamroczony zszedł za Filipem na parter, gdzie dostał okrągły bochenek – jeszcze ciepły, ze złocistą skórką. Przełamał go i ugryzł kęs. Piekarz przyglądał mu się bacznie. Lew uświadomił sobie, że czeka na jego opinię, więc przełknął i oświadczył: – W życiu nie jadłem tak pysznego chleba. Mówił całkiem szczerze. Filip się uśmiechnął. – Coś pan tam robił na górze? Po co te całe tajemnice? Ale zanim Lew zdążył odpowiedzieć, piekarz się wycofał. – Niech pan zapomni, że pytałem. Nie powinienem wtykać nosa w nie

swoje sprawy. Lew, wciąż zajadając chleb, puścił to mimo uszu. – Byłem szefem specjalnej jednostki milicji, wydziału zabójstw. Filip milczał. Nie zrozumiał. – Prowadziliśmy śledztwa w sprawach o morderstwo. – Dużo mieliście pracy? Lew lekko skinął głową. – Więcej, niż pan sobie wyobraża. Oprócz napoczętego bochenka przyjął jeszcze jeden na wynos i ruszył do wyjścia. Filip chciał zakończyć spotkanie pozytywną nutą, więc zawołał za nim: – Latem tu się robi gorąco. Pewnie się pan cieszy, że was przenieśli gdzie indziej? Lew wbił wzrok w podłogę, spoglądając na białe od mąki ślady stóp. – Nie przenieśli naszego wydziału. Zlikwidowali go. – A co z panem? Lew spojrzał na piekarza. – Wcielają mnie do KGB.

Tego samego dnia

Instytut imienia Serbskiego mieścił się w skromnym budynku; z zaokrąglonymi stalowymi balkonami pod oknami na górnym piętrze przypominał raczej luksusowy blok mieszkalny niż szpital. Raisa jak zawsze zatrzymała się w tym samym miejscu, pięćdziesiąt metrów przed gmachem, zapytując się w duchu, czy postępuje jak należy. Zerknęła na Jelenę, która stała obok i trzymała ją za rękę. Jej skóra była nienaturalnie blada, dziewczynka gasła w oczach. Traciła na wadze i chorowała tak regularnie, że w zasadzie wcale nie zdrowiała. Raisa zobaczyła, że szalik małej się rozwiązał, przykucnęła i poprawiła go. – Możemy wrócić do domu. Możemy wracać, kiedy tylko zechcesz. Jelena nie odpowiedziała, twarz miała tak pustą i pozbawioną wyrazu, jakby nie była już dzieckiem z krwi i kości, tylko repliką o przezroczystej skórze i wielkich zielonych oczach, całkowicie wyzutą z energii. A może było na odwrót? Może to Raisa stała się repliką, która robi z igły widły i cacka się z córką, próbując zachowywać się tak, jak powinna postępować prawdziwa matka? Cmoknęła Jelenę w policzek, a kiedy i to nie wywołało żadnej reakcji, poczuła skurcz w brzuchu. Nie nauczyła się radzić sobie z tą obojętnością, która zaczęła się wtedy, gdy Raisa uklękła i ze łzami w oczach, spodziewając się wybuchu żalu, szepnęła Jelenie do ucha: Zoja nie żyje. Jelena nie zareagowała. Pięć miesięcy później wciąż nie reagowała w normalnym sensie, w każdym razie nie pokazywała tego na zewnątrz. Raisa wyprostowała się, sprawdziła, czy nic nie jedzie, przeszła na drugą stronę ulicy i ruszyła w kierunku głównego wejścia. Instytut imienia Serbskiego był desperackim posunięciem z jej strony, ale była zdesperowana. Miłość nie mogła ich uratować. Miłość to za mało. W środku (kamienne posadzki, gołe ściany) pielęgniarki w odprasowanych strojach pchały stalowe łóżka na kółkach, zaopatrzone w skórzane pasy do krępowania pacjentów. Drzwi były zaryglowane. W oknach

kraty. Nie ulegało wątpliwości, że instytut, uchodzący jakoby za najlepszy ośrodek psychiatryczny w mieście, otaczała raczej zła sława niż uznanie. To tutaj leczono dysydentów, to tu przeciwników politycznych wprowadzano w stan śpiączki cukrzycowej, sprawdzano na nich najnowsze osiągnięcia w dziedzinie zastosowania pirogenów i poddawano elektrowstrząsom. Było to ostatnie miejsce, gdzie należało szukać pomocy dla siedmioletniej dziewczynki. Podczas wielokrotnych dyskusji Lew za każdym razem zgłaszał sprzeciw i nie zgadzał się na wizyty u psychiatry. Wielu z tych, których aresztował za przestępstwa polityczne, zamknięto w psichuszkach – szpitalach takich jak ten. Przyznawał wprawdzie – bo trudno by temu zaprzeczyć – że w tym bezwzględnym systemie pracują również dobrzy lekarze, uważał jednak, że ewentualne korzyści płynące z ich fachowości nie równoważą ryzyka, jakim było zwracanie się do nich o pomoc. Przyznanie się do choroby było równoznaczne z wyrzuceniem się poza nawias społeczeństwa, a żaden rodzic czy opiekun prawny nie chciałby zgotować swojemu dziecku takiego losu. Tyle że stanowisko Lwa wynikało nie tyle z przezorności, ile z oślego uporu, jak gdyby ślepy na wszystko wbił sobie do głowy, że to on osobiście uleczy rodzinę, mimo że rozpadała mu się w rękach. Raisa nie była lekarką, lecz rozumiała, że dolegliwość Jeleny jest równie groźna jak choroba czysto fizyczna. Dziewczynka umierała. Wiara, że problem sam się rozwiąże, zakrawała na ciemnotę. Kobieta w recepcji spojrzała na Raisę i Jelenę – widywała je już podczas wcześniejszych wizyt. – Przyszłam do doktora Stawskiego. Za plecami Lwa Raisa pogadała z przyjaciółkami i koleżankami z pracy i załatwiła sobie dojście do lekarza. Stawski, mimo że całe życie zawodowe poświęcił dysydentom, ze wszelkimi tego konsekwencjami, wierzył, że psychiatria ma szerokie zastosowanie nie tylko w polityce, i nie pochwalał nadużywania jej do karania przeciwników. Jako lekarz z powołania pragnął leczyć ludzi i dlatego zgodził się zbadać Jelenę bez zakładania oficjalnej kartoteki. Raisa pokładała w nim takie zaufanie, jak rozbitek na morzu w dryfującej desce. Nie miała wyboru. Kiedy wezwano je na górę, doktor Stawski przykucnął przed dziewczynką. – Jeleno? Jak się dzisiaj czujesz? Mała nie odpowiedziała.

– Pamiętasz, jak się nazywam? Jelena nadal milczała. Stawski wyprostował się i zwrócił szeptem do Raisy: – Jak minął tydzień? – Bez zmian. Ani słowa. Lekarz zaprowadził Jelenę do wagi. – Zdejmij buciki, dobrze? Dziewczynka nie zareagowała. Raisa uklękła, zdjęła jej buty i pomogła córce stanąć na wadze. Stawski spojrzał na wskaźnik i zapisał wagę dziecka. Postukał ołówkiem w notes, przebiegając wzrokiem dane zgromadzone w ciągu ostatnich tygodni. Cofnął się i przysiadł na blacie biurka. Raisa chciała podejść i zdjąć córkę z wagi, ale lekarz ją powstrzymał. Czekali. Jelena wciąż stała na wadze twarzą do ściany, bez ruchu. Minęły dwie minuty, pięć minut, dziesięć... Dziewczynka ani drgnęła. W końcu Stawski dał znak Raisie, żeby zdjęła małą z wagi. Powstrzymując łzy, Raisa zasznurowała Jelenie buty, wstała i już miała się zwrócić do Stawskiego z pytaniem, lecz zobaczyła, że ten rozmawia przez telefon. Rozłączył się i odłożył notes na biurko. Raisa nie potrafiłaby wyjaśnić, skąd jej to przyszło do głowy, ale wiedziała, że została zdradzona. Nie zdążyła zareagować, bo lekarz oświadczył: – Zwróciła się pani do mnie o pomoc. Moim zdaniem Jelena wymaga profesjonalnego, całodobowego nadzoru. Do pokoju weszło dwóch sanitariuszy, zatrzaskując za sobą drzwi niczym pułapkę. Raisa otuliła Jelenę ramionami. Stawski podszedł do nich powoli. – Załatwiłem jej miejsce w szpitalu w Kazaniu. Dobrze znam tamtejszy personel. Raisa pokręciła głową z niedowierzaniem, a także na znak, że nie zgadza się na takie rozwiązanie. – Raiso, to już nie zależy od was. Decyzję podjęto dla dobra tej małej dziewczynki. Nie jesteście jej matką. Państwo przyznało wam nad nią opiekę prawną. A teraz cofa wam to uprawnienie. – Doktorze... – Wysyczała to słowo z pogardą. – Nigdzie jej nie zabierzecie. Stawski podszedł bliżej i wyszeptał: – Powiem Jelenie, że pojedzie z tymi sanitariuszami do Kazania. Powiem jej, że nigdy więcej was nie zobaczy. Jestem absolutnie pewny, że nie zareaguje. Wyjdzie z tego pokoju z dwoma obcymi jej ludźmi i nawet się nie

obejrzy. Czy jeśli tak się stanie, uwierzycie mi, że sami nie zdołacie jej pomóc? – Nie zgadzam się na taki test. Nie zwracając uwagi na jej protest, Stawski przykucnął i rzekł wolno i wyraźnie: – Jeleno, pojedziesz teraz do specjalnego szpitala. Tam spróbują cię wyleczyć. Możliwe, że nigdy więcej nie zobaczysz już Raisy. Ja ze swojej strony dopilnuję, żeby dobrze się tobą zajmowali. Panowie ci pomogą. Ale jeżeli nie chcesz jechać, jeśli wolałabyś zostać, jeśli chcesz zostać tu z Raisą, to wystarczy, że mi o tym powiesz. Wystarczy, że powiesz „nie”. Jeleno? Słyszysz mnie? Musisz tylko powiedzieć „nie”. Dziewczynka nie odpowiedziała.

Tego samego dnia

Drzwi otworzyła Inessa, wdowa po Timurze. Lew wszedł do mieszkania. Przez kilka miesięcy po powrocie z Kołymy liczył na to, że Timur wyjdzie z kuchni, wyjaśni, że nie zginął, przeżył i odnalazł drogę do Moskwy. Po postu nie potrafił wyobrazić sobie tego domu bez niego. To tutaj, w otoczeniu rodziny, Timur był najszczęśliwszy. Niestety, przepisy mieszkaniowe nie znały litości. Zgodnie z nimi po śmierci Timura rodzinie nie przysługiwał już tak duży metraż. Mało tego, ich nowoczesne mieszkanie było służbowym dodatkiem wynikającym ze stanowiska Timura. Inessa była zatrudniona w fabryce tekstyliów i jej koledzy i koleżanki z pracy radzili sobie w znacznie skromniejszych warunkach lokalowych. Korzystając ze swoich wpływów, Lew załatwił, żeby rodzina mogła zatrzymać mieszkanie; w tym celu poprosił nawet o interwencję Frola Panina. Panin zgodził się, być może dlatego, że czuł się winny śmierci Timura. A jednak – ku zaskoczeniu Lwa – Inessę kusiło, żeby się przeprowadzić. Każdy kąt przywoływał wspomnienie jej męża. Dusiło ją, napawało takim smutkiem, że ledwo mogła funkcjonować. Ustąpiła dopiero wtedy, gdy Lew pokazał jej blok, do którego miałaby się przenieść – jeden pokój, wspólna łazienka w korytarzu, cienkie ściany – a i tak zdecydowała się zostać tylko ze względu na dwóch synów. Gdyby nie oni, przeprowadziłaby się tego samego dnia. Lew uściskał Inessę. Kiedy ją puścił, wzięła od niego bochenek chleba. – Skąd go masz? – Z piekarni pod naszym biurem. – Timur nigdy nie przynosił do domu chleba. – Pracownicy piekarni za bardzo się nas bali, żeby z nami rozmawiać. – A teraz już się nie boją? – Już nie. Smutek przesłonił twarz Inessy jak cień. Wydział zabójstw także przypominał jej Timura. A teraz już go nie było. Z sypialni wybiegli jej dwaj synowie – dziesięcioletni Efim i ośmioletni Wadim – i przywitali się z Lwem. Nie mieli mu za złe, że tata zginął, pracując dla niego. Wręcz przeciwnie, zawsze cieszyli się, kiedy ich odwiedzał. Rozumieli, że kochał Timura i że ich ojciec kochał jego. A jednak

Lew traktował ich sympatię jako coś przejściowego, był pewien, że pewnego dnia się skończy. Dotychczas chłopcy nie poznali szczegółów tego, co się stało. Jeszcze nie wiedzieli, że ich ojca zabito, kiedy próbował naprawić błędy, które Lew popełnił w przeszłości. Inessa zmierzwiła włosy Efima, kiedy z podnieceniem opowiadał o szkole i drużynie, w której grał. Jako starszy syn po ukończeniu osiemnastu lat miał otrzymać zegarek Timura. Lew dał do wymiany szkiełko i cały mechanizm, ale stare części zatrzymał dla siebie. Nie potrafił się zdobyć na to, żeby je wyrzucić, i od czasu do czasu wyjmował je i przez chwilę trzymał w dłoni. Inessa na razie nie postanowiła, jak wyjaśni Efimowi pochodzenie zegarka... czy okłamie go, mówiąc, że to rodzinna scheda. Odkładała tę decyzję na później. – Zjesz z nami? – zapytała. Lew czuł się u nich dobrze, ale pokręcił głową. – Muszę wracać do domu.

***

Po powrocie do mieszkania stwierdził, że Raisy i Jeleny nie ma. Strażnicy, którzy mieli akurat służbę, powiedzieli mu, że kiedy rano wychodziły do szkoły, nie zauważyli niczego niezwykłego. Nic nie wiedząc o planach żony, Lew nie potrafił sobie wyobrazić, co robi z Jeleną o tak późnej porze. Nie spakowała żadnych ubrań, wszystkie walizki były na swoim miejscu. Zadzwonił do rodziców, lecz oni też nic nie wiedzieli. Nie bał się, że Frajerka ma z tym coś wspólnego. Zabójstwo Zoi było jej ostatnim aktem zemsty na pracownikach bezpieki. Wątpił, żeby nagle wróciła po pięciomiesięcznej nieobecności. Bo i po co? Zraniła Lwa dokładnie tak, jak sobie wymarzyła. Słysząc czyjeś kroki, wszedł szybko do przedpokoju i gwałtownie otworzył drzwi. Raisa zachwiała się i przytrzymała framugi, jakby była pijana. Kiedy ją podtrzymał, osunęła się w jego rękach. Rozejrzał się po korytarzu. Był pusty. – Gdzie Jelena? – Nie... nie ma jej. Wywróciła oczami, zwiesiła głowę. Lew zaniósł ją do łazienki, postawił

pod prysznicem i puścił zimną wodę. – Dlaczego się upiłaś? Raisa gwałtownie wciągnęła powietrze, woda ją otrzeźwiła. – Nie upiłam się... nafaszerowali mnie prochami. Wyłączył prysznic, odgarnął żonie włosy z oczu i posadził ją na brzegu wanny. Nie zamykała już przekrwionych oczu. Wbiła wzrok w kałuże tworzące się wokół jej butów. Kiedy się odezwała, już nie bełkotała. – Wiedziałam, że się nie zgodzisz. – Zabrałaś ją do lekarza? – Jeżeli ktoś, kogo kochasz, jest chory, to szukasz pomocy. On obiecał, że zajmie się nią nieoficjalnie, nie będzie śladu w papierach. – Gdzie? – U Serbskiego. Na dźwięk tej nazwy Lew zdrętwiał. Wiele osób, które aresztował, zamknięto tam na leczenie. Raisa zaniosła się płaczem. – On ją kazał wywieźć. Osłupienie, odrętwienie, a potem dzika furia. – Jak się nazywa ten lekarz? – Nie uratujesz jej. – Jego nazwisko! – Nie uratujesz jej! Lew uniósł rękę i zamachnął się, chciał uderzyć ją w twarz. W mgnieniu oka skierował swój gniew w inną stronę, zerwał lustro ze ściany i roztrzaskał je o umywalkę. Odłamki skaleczyły mu dłoń, krew pociekła po nadgarstkach, spłynęła na łokcie. Opadł na podłogę wśród zakrwawionych resztek lustra. Raisa usiadła obok i przycisnęła ręcznik do skaleczonej dłoni męża. – Myślisz, że się poddałam bez walki? Że nie próbowałam ich powstrzymać? Naszpikowali mnie środkami nasennymi. A kiedy się obudziłam, Jeleny już nie było. Lew przetrawiał w myślach tę porażkę. Całkowita klęska! Jego nadzieje na stworzenie rodziny legły w gruzach. Nie zdołał ocalić życia Zoi i nie dał rady przekonać Jeleny, że warto żyć. Trzy lata szczerości i zaufania między nim a Raisą poszły w niepamięć. Okłamał ją, a jego kłamstwo na zawsze zostało utrwalone przez klęski, jakie sprowadziło. Nie był zły na Raisę, że przystała na propozycję Frajerki, że zgodziła się go zostawić. Utrzymywała, że to było taktyczne posunięcie i nic więcej... rozpaczliwy blef mający uratować Zoję. Wzięła szczęście całej rodziny w swoje ręce. Jedyny jej błąd

polegał na tym, że zwlekała tak długo. Trzyletnie udawanie dobiegło końca. Nie był już ojcem, nie był mężem i z pewnością nie był bohaterem. Wstąpi do KGB. A Raisa go zostawi. Jakżeby mogła postąpić inaczej? Nic już nie będzie ich łączyć, poza poczuciem straty. Dzień w dzień będzie żył ze świadomością, że Frajerka miała rację co do niego – należał do państwa. Zmienił się, ale co ważniejsze, zmienił się ponownie, wrócił do starej skóry. – Przez chwilę wydawało mi się, że mamy szansę – mruknął. Raisa kiwnęła głową. – Ja też tak myślałam.

Tego samego dnia

Lew stracił poczucie upływającego czasu. Nie poruszyli się – Raisa wciąż siedziała obok niego na podłodze oparta o wannę, a z kranu kapała woda. Usłyszał, że otwierają się drzwi wejściowe, ale nie był w stanie się podnieść. W progu łazienki stanęli rodzice, Stiepan i Anna. Niewątpliwie przyjechali, bo zaniepokoił ich jego wcześniejszy telefon. Rozejrzeli się, zobaczyli krew i zbite lustro. – Co się stało? Raisa ścisnęła jego dłoń. – Zabrali Jelenę – odpowiedział. Teściowie nie odezwali się ani słowem. Stiepan pomógł Raisie wstać, otulił ją ręcznikiem i zaprowadził do kuchni. Anna wzięła syna do sypialni i obejrzała skaleczoną dłoń. Opatrzyła mu ranę tak, jak robiła to, kiedy był małym chłopcem i wracał do domu poraniony. Gdy skończyła, usiadła obok niego. Cmoknął ją w policzek, wstał, przeszedł do kuchni i wyciągnął rękę do Raisy. – Musisz mi pomóc.

***

Frol Panin, najbardziej wpływowy spośród sprzymierzeńców Lwa, był nieosiągalny. Wyjechał z miasta. Natomiast major Graczew, chociaż się nie przyjaźnili, przed trzema laty poparł wniosek Lwa, żeby utworzyć niezależny wydział zabójstw. Przez pierwsze dwa lata Lew podlegał bezpośrednio majorowi, dopóki ten nie ustąpił ze stanowiska, by jego miejsce zajął Panin. Od tej pory Lew widywał Graczewa tylko sporadycznie. Ale jako orędownik zmian Graczew wierzył, że jedynym sposobem na rządzenie krajem jest poprawa, przyznanie się do win i naprawienie – byle z umiarem – zła wyrządzonego przez państwo. Z Raisą u boku Lew zastukał do drzwi mieszkania Graczewa, odruchowo oceniając długość korytarza na klatce schodowej. Było już późno, ale nie

mogli czekać do rana, bo bali się, że jeśli stracą impet, z powrotem ogarnie ich krańcowe zniechęcenie. Drzwi się otworzyły. Lew – przyzwyczajony do widoku majora w nieskazitelnym mundurze – był niemal porażony, widząc go w niechlujnych ciuchach, z upaćkanymi okularami i rozczochranego. Zazwyczaj oficjalny i powściągliwy major uściskał Lwa wylewnie, niczym od lat niewidzianego brata. Ukłonił się Raisie z sympatią. – Wchodźcie! W środku stały na podłodze trzy pudła, major się pakował. – Przenosicie się? – Nie, to mnie przenoszą. Na prowincję, daleko stąd. Nawet nie potrafię wam powiedzieć dokąd, naprawdę. Mówili mi. Ale w życiu nie słyszałem o tej dziurze. Zdaje się, że gdzieś na północ, tam gdzie jest zimno i ciemno, żebym tym dobitniej zrozumiał. Słowa płynęły z jego ust potokiem. Lew spróbował go ostudzić. – Zrozumiał? Co? – Że popadłem w niełaskę, że nie nadaję się już do tej pracy, a pewnie do żadnej pracy, no chyba że do kierowania małym biurem w jakiejś zapyziałej mieścinie. Lwie, Raiso, pamiętacie tę karę? Zesłanie. Doświadczyliście tego na własnej skórze. – A gdzie twoja żona? – spytała Raisa. – Odeszła ode mnie. I uprzedzając wyrazy współczucia, Graczew dorzucił: – Za obopólną zgodą. Mamy syna. Ambitny chłopak. Przenosiny zrujnowałyby mu karierę. Musimy być praktyczni. Graczew schował ręce do kieszeni. – Jeżeli przyszliście do mnie po pomoc, to obawiam się, że moja sytuacja jest dużo gorsza niż kiedyś. Raisa zerknęła na męża, pytając go wzrokiem, czy w ogóle warto wyjaśniać, na czym polega ich problem. Major zauważył jej reakcję. – Nawet jeśli nie będę w stanie wam pomóc, mówcie, pogadajcie ze mną jak przyjaciele o takich samych poglądach. Zakłopotana Raisa oblała się rumieńcem. – Przepraszam. – Nie ma o czym mówić. – Jelenę, naszą adoptowaną córkę, odebrano nam i wywieziono do szpitala psychiatrycznego w Kazaniu – wyjaśniła szybko. – Nigdy nie doszła do siebie po zabójstwie siostry. Załatwiłam jej wizytę u lekarza, nieoficjalną.

Graczew pokręcił głową i wpadł jej w słowo: – Nic nie jest nieoficjalne. Raisa się spięła. – Lekarz obiecał mi, że nie będzie prowadził żadnych notatek dotyczących terapii. Uwierzyłam mu. A skoro nie reagowała na jego kurację... – Poświęcił ją, żeby ratować własny tyłek? Raisa skinęła głową. Graczew zadumał się i jakby po namyśle rzucił: – Obawiam się, że nikt z nas nie dojdzie do siebie po zabójstwie Zoi. Zaskoczony takim stwierdzeniem Lew próbował uzyskać wyjaśnienie. – Nikt z nas? Nie rozumiem. – Wybaczcie. Porównywanie szerszych konsekwencji z bólem, jaki odczuwacie, jest nie w porządku. – Jakich szerszych konsekwencji? – Nie pora, żeby się wdawać w szczegóły. Przyszliście, bo chcecie pomóc Jelenie... – Nie, powiedzcie mi, co to za szersze konsekwencje – przerwał mu Lew. Major przysiadł na pudle. Spojrzał na Raisę, a potem na Lwa. – Śmierć Zoi wszystko zmieniła. Lew patrzył na niego pustym wzrokiem. – Żeby ukarać byłych funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, zamordowano młodą dziewczynę – mówił dalej Graczew. – Do tego wytropiono i stracono piętnastu emerytowanych agentów, a może i więcej. Niektórych torturowano. Te wydarzenia wstrząsnęły naszą władzą. To władze zwolniły tę szefową worów z łagru. Jak jej było? – Frajerka – odpowiedzieli jednocześnie Lew i Raisa. – Kogo jeszcze mogli zwolnić? Setki tysięcy więźniów wracają do domu. Jak mamy rządzić, jeśli choć ułamek z nich zacznie postępować tak jak ona? Czy jej zemsta zapoczątkuje reakcję łańcuchową, która w rezultacie doprowadzi do upadku ładu i porządku? Wybuchnie kolejna wojna domowa. Nasz kraj zostanie przedarty na pół. Oto, jak wygląda nowy strach. Poczyniono kroki, żeby temu zapobiec. – Jakie kroki? – W nasze społeczeństwo wkradł się pełzający liberalizm. Czy wiesz, że niektórzy autorzy zajmują się twórczością satyryczną? Dudincew napisał powieść... Nie samym chlebem. Otwarcie wykpiwa państwo i jego urzędników. I to się ukazuje drukiem. Co będzie dalej? Pozwalamy ludziom

na krytykę. Pozwalamy im przeciwstawiać się naszym rządom. Pozwalamy, żeby się mścili. Niegdyś silna władza nagle wydaje się krucha. – Czy w innych częściach kraju doszło do podobnych kroków odwetowych? – Mówiąc o szerszych konsekwencjach, nie miałem na myśli tylko incydentów na terenie naszego kraju. Akcje odwetowe toczą się na innych terytoriach będących pod naszym panowaniem. Spójrz tylko, co się stało w Polsce. Referat Chruszczowa doprowadził do wybuchu zamieszek. Nastroje antyradzieckie szerzą się w całej Europie Wschodniej. Na Węgrzech, w Czechosłowacji, Jugosławii... Lew był zaszokowany. – Referat wydostał się za granicę? – Amerykanie go zdobyli. I wydrukowali w swoich gazetach. Stał się orężem przeciwko nam. Uważa się, że sami sobie zadaliśmy potężny cios. Jak mamy nadal prowadzić ogólnoświatową rewolucję, skoro przyznajemy się do tak zbrodniczych działań wobec własnego narodu? Kto się teraz przyłączy do naszej sprawy? Kto zechce się stać naszym towarzyszem? Major przerwał i otarł pot z czoła. Lew i Raisa kucali przed nim jak dzieci zafascynowane jakąś historią. – Po zamordowaniu Zoi wszystkim, którzy opowiadali się za reformami, w tym mnie, zamknięto usta – podjął. – Nawet Chruszczow musiał się wycofać z niektórych krytycznych uwag, jakie zawarł w swoim referacie. – Nic o tym nie wiedziałem. – Byłeś pogrążony w bólu. Pochowałeś córkę. Pochowałeś przyjaciela. Nie zwracałeś uwagi na to, co dzieje się dookoła. Podczas gdy ty opłakiwałeś najbliższych, napisano poprawioną wersję referatu. – Poprawioną? Jak? – Wycięto przyznanie się do egzekucji w trybie doraźnym i tortur. Ten nowy dokument opublikowano miesiąc po zabójstwie Zoi. Nie twierdzę, że jedynym czynnikiem, który to spowodował, była zemsta Frajerki. Ale morderstwa, jakie popełniła, odegrały znaczącą rolę. Dały tradycjonalistom do ręki mocny argument. Chruszczow nie miał wyboru, na mocy uchwały Komitetu Centralnego napisano zmienioną wersję jego referatu. Stalin już nie był mordercą, on tylko popełniał błędy. System niczemu nie był winny. Wszelkie drobne błędy spadły wyłącznie na Stalina. To jest tajny referat, tyle że bez tajemnic. Lew przemyślał sobie to, co usłyszał, i mruknął:

– I dlatego, że nie potrafiliśmy zapobiec tym morderstwom, zlikwidowali mój wydział. – Nie. To był tylko pretekst. Oni nigdy nie pogodzili się z istnieniem wydziału zabójstw. Nie lubili mnie, bo pomogłem go stworzyć. Twój wydział stanowił część pełzającej kultury liberalizmu. Zaczęliśmy działać zbyt szybko, Lwie. Wolność zdobywa się powoli, po kawałku... każdą jej cząstkę trzeba sobie wywalczyć. Siły, które dążyły do zmian, w tym ja, maszerowały za daleko i za szybko. Wykazaliśmy się arogancją. Przeceniliśmy własne możliwości. Nie doceniliśmy tych, którzy chcą ochronić i zachować władzę w dawnej postaci. – Kazali mi wstąpić do KGB. – To byłby niezwykle wymowny symbol. Nawrócony agent MGB wraca do tradycyjnych struktur władzy. Oni cię wykorzystują. A ty musisz się dać wykorzystać. Na twoim miejscu, Lwie, byłbym bardzo ostrożny. Nie wierz w to, że będą postępować choćby odrobinę łagodniej niż Stalin. Jego duch wciąż żyje, nie w jednej osobie, tylko rozproszony, w sercach wielu ludzi. Trudniej go dostrzec, ale nie daj się zwieść... on nadal jest obecny.

***

Gdy wyszli z mieszkania, Lew ujął Raisę za rękę. – Ależ byłem ślepy.

Dacza „Bliska” Kuncewo 20 kilometrów na zachód od Moskwy

21 października Była to druga wizyta Frola Panina w daczy „Buskiej”, jednej z byłych rezydencji Stalina, obecnie otwartej dla rodzin elity władzy jako miejsce wypoczynku. Podjęto decyzję, żeby nie zamykać posiadłości ani nie urządzać w niej muzeum. W daczy wciąż miały baraszkować dzieci, kucharze mieli gotować, a sfery rządzące przesiadywać w skrzypiących fotelach i popijać trunki, grzechocząc kostkami lodu w szklaneczkach. Po śmierci Stalina odkryto, że w szafce z alkoholami stały butelki udające alkohol – ze słabą herbatą zamiast whisky i wodą zamiast wódki, żeby Stalin pozostawał trzeźwy, podczas gdy jego ministrom rozwiązywały się języki. Teraz ten lipny alkohol wylano, nie był już potrzebny. Czasy się zmieniły. Podczas kolacji złożonej z pięciu dań Frol Panin jadł niewiele, ograniczając się do trzech rodzajów krwistego mięsa i rezygnując z trzech gatunków wina. Po posiłku jego obowiązki towarzyskie na ten dzień się skończyły. Wchodząc po schodach, nasłuchiwał bębnienia ulewnego deszczu. Rozpiął kołnierzyk, poluzował krawat i wszedł do swojego apartamentu. Jego dwóch synków pokojówka położyła spać w sąsiednim pokoju. Żona właśnie się rozbierała. Jak przystało kobiecie, podziękowała za kolację i wyszła wcześniej z innymi żonami, żeby ich mężowie mogli w spokoju omówić sprawy państwowej wagi, co było koszmarnym rytuałem, skoro większość i tak była pijana i nie miała nic do powiedzenia. Frol Panin z ulgą zamknął za sobą drzwi apartamentu. Wieczór dobiegł końca. Nie cierpiał tu przyjeżdżać, a już zwłaszcza z dziećmi. Ta dacza zawsze kojarzyła mu się z miejscem, gdzie ludzie umierają. Bez względu na to, ile dzieci bawiło się teraz w ogrodzie i jak głośno się śmiały, te zmory nie opuszczały go ani na chwilę. Frol zgasił światła w salonie i poszedł do sypialni, wołając żonę. Nina przycupnęła na skraju łóżka. Obok niej siedział Lew Demidow. Przemoczony do suchej nitki, w ubłoconych spodniach, miał owiniętą

bandażami dłoń. Bandaż też był całkiem mokry. Ściekająca z ubrania brudna woda utworzyła na pościeli okrągłą plamę. Frol zauważył na twarzy Lwa spokój skrywający rozpierającą go energię, straszliwy gniew wrzący pod cieniutką szklaną powłoką. Frol szybko ocenił sytuację. – Może zamiast mojej żony to ja się do ciebie przysiądę, Lwie, co? Nie czekając na odpowiedź, dał jej znak, żeby podeszła do niego. Nina wstała niepewnie, ruszała się powoli. Lew jej nie zatrzymał. – Co tu się dzieje? – szepnęła do męża. Frol odpowiedział na tyle głośno, żeby niezapowiedziany gość musiał go usłyszeć. – Zrozum, Lew ma za sobą koszmarne przeżycia. Jest pogrążony w żalu, nie potrafi myśleć jasno. Włamując się do tej daczy, ryzykował, że zostanie rozstrzelany. Będzie mnie kosztowało sporo trudu, żeby do tego nie dopuścić. Przerwał, a potem zwrócił się bezpośrednio do Lwa: – Czy moja żona może zajrzeć do dzieci? W oczach Lwa pojawił się błysk. – Twoje dzieci są bezpieczne. Masz tupet, żeby wyjechać do mnie z takim pytaniem. – Racja, Lwie. Przepraszam. – Twoja żona zostanie. – Zgoda. Nina usiadła na krześle w rogu. – Domyślam się, że chodzi o Jelenę? – podjął Frol. – Trzeba było wpaść do mnie do biura, umówić się... załatwiłbym, żeby ją wypuścili. Nie miałem nic wspólnego z zamknięciem jej w szpitalu. Kiedy się o tym dowiedziałem, aż mnie zmroziło. To było całkiem niepotrzebne, lekarz działał na własną rękę. Zdawało mu się, że postępuje tak, jak należy. Przerwał. – Może zamówimy coś do picia? Lew opróżnił kieszenie. – Nie stanowię dla ciebie żadnego zagrożenia. Nie wziąłem ze sobą broni. Jeśli wezwiesz ochroniarzy, aresztują mnie. Nina wstała. Już chciała krzyknąć i ściągnąć pomoc, lecz mąż pokazał jej, żeby była cicho. – Wobec tego słucham. O co ci chodzi? – zapytał Lwa. – Czy Frajerka pracowała dla ciebie?

– Nie. Frol usiadł obok niego. – Pracowaliśmy razem.

***

Lew przypuszczał, że Frol Panin wszystkiego się wyprze. Ale on nie miał powodu kłamać. Wobec prawdy Lew był równie bezradny, jak byłby wobec zaprzeczenia. Panin wstał, zdjął marynarkę i zaczął rozpinać guziki. – Frajerka sama do mnie przyszła. Nie wiedziałem, kim jest. Nie miałem pojęcia o moskiewskich worach. Dla nas nigdy się nie liczyli. Włamała się do mojego mieszkania i czekała na mnie. O tobie wiedziała wszystko. Mało tego, wiedziała o walce tradycjonalistów i reformatorów w łonie partii. Złożyła mi propozycję współpracy, twierdząc, że nasze cele są częściowo zbieżne. Miała odzyskać wolność, żeby móc się zemścić na wszystkich, którzy przyczynili się do jej aresztowania. W zamian za to my moglibyśmy wykorzystać tę serię morderstw do własnych celów, dzięki niej zasiać poczucie strachu. – W ogóle nie chodziło jej o Lazara? Panin pokręcił głową. – Dla niej Lazar był tylko częścią poprzedniego życia, niczym więcej. Pretekstem. Ciebie za karę chciała wyprawić do łagru, żebyś na własnej skórze przekonał się, jak wygląda świat, do którego zesłałeś tyle osób. Z naszego punktu widzenia należało się ciebie pozbyć. Twój wydział zabójstw był jedyną niezależną służbą śledczą. Frajerka zażądała, żeby dać jej wolną rękę. A kiedy już ty i Timur zniknęliście na dobre, mogła zabijać do woli. – KGB nigdy jej nie szukało? – Dopilnowaliśmy, żeby im się nie udało. – Funkcjonariusze, których wyznaczyłeś do kierowania moim wydziałem pod moją nieobecność? – To byli nasi ludzie, robili, co im kazano. Ty omal nie udaremniłeś zabójstwa patriarchy. A to morderstwo odgrywało w naszym planie kluczową rolę. Jego śmierć wstrząsnęła całym reżimem. Gdybyś został w mieście, Frajerka musiałaby cię zabić. A z sobie tylko znanych powodów nie chciała tego robić. Wolała cię wysłać daleko stąd, za karę skazać cię na coś znacznie

gorszego. – I ty się zgodziłeś? Panin był wyraźnie zaskoczony, uważał, że to oczywiste. – Tak. Zgodziłem się. Przeniosłem majora Graczewa, a sam się ustawiłem w roli twojego najbliższego doradcy, żeby pomóc ci podjąć właściwe decyzje... takie, o jakie nam chodziło. Załatwiłem papiery, dzięki którym udało ci się dostać do Gułagu pięćdziesiątego siódmego. – Zaplanowałeś to razem z Frajerką? – Czekaliśmy na właściwy moment. Kiedy usłyszałem referat Chruszczowa, wiedziałem, że nadszedł czas. Musieliśmy działać. Te zmiany zaszły za daleko. Lew wstał i podszedł do Niny. Zaniepokojony Panin także się podniósł, spięty. Lew położył dłoń na jej ramieniu. – Zdaje się, że kiedyś to tak przesłuchiwaliśmy podejrzanych? W obecności ukochanej osoby, żeby przekaz był jasny: jeśli nie udzielisz szczerych odpowiedzi, ucierpi ktoś, kogo kochasz. – Ja odpowiadam na twoje pytania. – Dałeś przyzwolenie na mordowanie mężczyzn i kobiet, którzy służyli państwu? – Wielu z nich to również byli mordercy. Na moim miejscu postąpiliby dokładnie tak samo. – A co to za miejsce? – Lwie, te pośpieszne reformy stanowią największe zagrożenie dla naszego narodu... większe niż zbrodnie Stalina, większe nawet niż Zachód. Zabójstwa popełniane przez Frajerkę to ilustracja przyszłości. Miliony ludzi, których my jako partia rządząca skrzywdziliśmy, zbuntowałyby się tak jak więźniowie na pokładzie „Starego Bolszewika” czy ci w łagrze. Takie sceny powtarzałyby się w każdym mieście, we wszystkich prowincjach. Ty tego nie zauważyłeś, ale prowadzimy cichą wojnę o przetrwanie narodu. Kwestia, czy Stalin posunął się za daleko, czy nie, nie ma tu nic do rzeczy. Oczywiście, że popełniał błędy. To jasne. Ale przeszłości nie da się zmienić. A nasza władza opiera się właśnie na przeszłości. Musimy więc postępować tak jak zawsze... rządzić żelazną ręką. Nie możemy się przyznawać do błędów, a jednocześnie liczyć, że obywatele mimo wszystko odpłacą nam miłością. Zresztą i tak nie ma szansy na to, że nas pokochają, dlatego muszą się nas bać. Lew zdjął rękę z ramienia Niny. – Dopięliście swego. Tajny referat został wycofany. Frajerka do niczego

nie jest ci już potrzebna. Pozwól więc, że ja się nią zajmę. Daj mi szansę zemsty tak samo, jak kiedyś dałeś jej. Możesz ją zdradzić bez najmniejszych skrupułów. Wszystkich innych zdradziłeś dawno temu. – Lwie, rozumiem, że nie masz powodu mi wierzyć. Ale posłuchaj mojej rady: zapomnij o Frajerce. Zapomnij, że w ogóle istniała. Pozwól, że wyciągnę Jelenę ze szpitala. Możecie z Raisą wynieść się z miasta, z dala od tych wszystkich wspomnień. Znajdę ci inną pracę. Jaką tylko zechcesz. Lew odwrócił się do Panina. – Ona wciąż dla ciebie pracuje? – Owszem, tak. – Czym się zajmuje? – Ten referat osłabił naszą pozycję zarówno w kraju, jak i na arenie międzynarodowej. Naszą odpowiedzią musi być demonstracja siły. Dlatego pracujemy nad wywołaniem rozruchów za granicą, w krajach bloku radzieckiego... niegroźnych, symbolicznych zamieszek, które stłumimy bez litości. KGB zmontowało siatkę komórek zagranicznych mających wzniecać niepokoje społeczne we wszystkich państwach Europy Wschodniej. Frajerka kieruje jedną z nich. – Gdzie? – Posłuchaj mojej rady, Lwie. To walka, której nie uda ci się wygrać. – Gdzie ona jest? – Nie dasz rady jej pokonać. – A niby jak mogłaby mi zrobić jeszcze coś gorszego? – A tak, że twoja córka Zoja nie umarła. Ona żyje.

Europa Wschodnia pod kontrolą ZSRR Węgry Budapeszt

22 października Zoja jak najszybciej starała się dojść do Opereház – to tam był punkt przerzutowy, gdzie miała oddać trefny towar. W wypchanych kulami kieszeniach niosła w sumie sto nabojów; każdy z nich miał nacięty w kształcie krzyża czubek, żeby rozszczepił się z chwilą wejścia w ciało. Wieczór był zimny, a jednak czuła uderzenia gorąca, twarz miała zarumienioną. W długim do kolan płaszczu związanym w talii i nasuniętym na czoło czarnym berecie nie wyglądała na czternaście lat, mogła uchodzić za węgierską studentkę, a nie rosyjską sierotę. Zlana potem nerwowo zdarła beret z głowy i wepchnęła go do kieszeni, na wierzch kul, tłumiąc ich zdradzieckie brzęczenie. Gdy dotarła na Sztálin utca, główny bulwar niedaleko Opereház, zatrzymała się i sprawdziła, czy nikt jej nie śledzi. Ni stąd, ni zowąd ktoś chwycił ją za ramiona. Odwróciła się i widząc, że otacza ją grupka mężczyzn, nabrała przekonania, że to agenci węgierskiej tajnej policji. Jeden z nich pocałował ją w policzek, jednocześnie wciskając jej w dłoń kartkę. Był to jakiś plakat. Mężczyźni terkotali między sobą z prędkością karabinu maszynowego, więc Zoja, mimo że przebywała w mieście od czterech miesięcy, zrozumiała zaledwie kilka węgierskich zwrotów. Sądząc po strojach, byli studentami albo rzemieślnikami, a nie agentami. Odprężyła się, ale mimo wszystko musiała zachować czujność – nie wiadomo, co mogliby zrobić, gdyby się zorientowali, że jest Rosjanką. Uśmiechnęła się potulnie, licząc na to, że wezmą ją za nieśmiałego podlotka i pozwolą jej odejść. Ale ona ich nie obchodziła – rozwijali już kolejny plakat i przylepiali do witryny sklepu. Dziewczyna ruszyła więc szybko w drogę. Weszła po kamiennych schodkach Opereház i schowała się za filarem, żeby z ulicy nikt jej nie zauważył. Spojrzała na zegarek, prezent od Frajerki. Przyszła za wcześnie, więc ukryła się w cieniu i nerwowo czekała, aż zjawi się jej kontakt. Po raz pierwszy wykonywała zadanie całkiem sama.

Normalnie pracowała z Małyszem. Stanowili zespół – duet zawiązany pięć miesięcy temu w Moskwie. Tego wieczoru, kiedy wywleczono ją z celi, Zoja była pewna, że Frajerka zamierza ją zabić, żeby ukarać Lwa Demidowa. Znalazłszy się w obliczu śmierci, tak jak kilka dni wcześniej, tym razem stwierdziła, że wcale już nie jest jej obojętne, co się z nią stanie. – Małysz! – krzyknęła. Frajerka postawiła ją na ziemi. – Dlaczego go wołasz? – Bo... bo ja go lubię. Frajerka się uśmiechnęła; najpierw nieznacznie, potem szerzej, aż w końcu ryknęła gromkim śmiechem, a stojące za nią wory stopniowo, powoli przyłączały się do szyderczego chóru. Zoja spiekła raka, twarz paliła ją ze wstydu. Upokorzona rzuciła się na Frajerkę, wywijając zaciśniętymi pięściami. Ale zanim zdążyła wyprowadzić cios, Frajerka złapała jej rękę. – Dam ci szansę, tylko jedną. Jeżeli zawiedziesz, to cię zabiję. A jeśli ci się uda, staniesz się jedną z nas. Ty i Małysz możecie zostać razem. Kiedy przyjechali na most Bolszoj Krasnocholmskij, wypadki potoczyły się zgodnie z przewidywaniami Frajerki. Lew i Raisa już tam czekali. Przemoczeni do suchej nitki wsiedli na przednie siedzenia samochodu. Zza stalowej kraty Zoja patrzyła na skurczoną z rozpaczy twarz Raisy. W tym momencie ogarnęły ją wątpliwości. Ale nie mogła się już rozmyślić, na to było za późno. Przyciskając dłonie do kraty, żegnała się z dotychczasowym nieszczęśliwym życiem; decyzja wiązała się jednak z koniecznością porzucenia młodszej siostry. Wywlekana z samochodu udawała, że się opiera. Kiedy Lew i Raisa stracili ją z oczu, dobrowolnie weszła do worka. A tam, w środku, czekał już na nią Małysz. Podczas gdy taszczyli worek na skraj mostu, Zoja bez przerwy wierzgała na pokaz, aż w końcu bandzior znienacka wyrżnął ją w twarz. Upadła. Worek zawiązano. W ciemności Małysz objął ją dwiema rękami i podtrzymywał, kiedy zrzucali ich z mostu. Przez krótką chwilę lecieli przytuleni w ciemnościach, a potem wpadli do wody. Stalowe ciężarki od razu pociągnęły worek na dno. Zamknięci w wodoszczelnym brezencie mieli zapas powietrza raptem na minutę. Stal stuknęła o dno rzeki, a Zoja i Małysz przewrócili się na bok. On po omacku wyciągnął nóż i przeciął materiał. Zalała ich lodowata woda, w mgnieniu oka wypełniając cały worek. Chłopak pomógł Zoi wygramolić się na zewnątrz.

Trzymając się za ręce i mocno pracując nogami, wydostali się na powierzchnię. Dopłynęli do brzegu, skąd obserwowali ostatnie sceny na moście, kiedy Lew i Raisa skoczyli do rzeki, łudząc się nadzieją, że zdołają uratować córkę. Walcząc z przeciwnym prądem, Zoja i Małysz podciągnęli się na wysoki kamienny mur biegnący wzdłuż rzeki. Na drewnianym molu spotkali się z Frajerką, która słuchała dolatujących z oddali rozpaczliwych krzyków Lwa i Raisy i napawała się ich bólem z powodu – jak im się wydawało – utraty dziecka.

***

U stóp schodów prowadzących do Opereház spacerował jakiś mężczyzna. Zoja wyszła z kryjówki. Mężczyzna dokładnie zlustrował wzrokiem Sztálin utca i dopiero wtedy podszedł do niej. Zoja opróżniła kieszenie, przesypując spreparowane domowym sposobem kule do jego torby na ramię. On wyciągnął rewolwer i włożył jeden nabój do bębenka. Kula pasowała idealnie. Napełnił pozostałe komory bębenka, a tymczasem Zoja dalej przesypywała kule z kieszeni do jego torby. Kiedy skończyła, tamten schował broń, podziękował jej ruchem głowy i szybko zszedł po schodkach. Zoja policzyła do dwudziestu i także ruszyła w drogę, z powrotem do domu. Dziwnie się czuła na myśl, że to miasto jest teraz jej domem. Pięć miesięcy temu nie wiedziała o Węgrzech nic ponad to, że kraj ten jest lojalnym sprzymierzeńcem Związku Radzieckiego i jako jeden z bratnich narodów stoi na pierwszej linii ogólnoświatowej rewolucji. Frajerka skorygowała tę szkolną propagandę i wyjaśniła Zoi, że Węgry nie miały wyboru. Po wyzwoleniu spod okupacji faszystowskiej zostały zajęte przez Rosjan i podporządkowane władzy radzieckiej. Węgrzy byli suwerennym narodem, któremu odebrano suwerenność. Wieloletni przywódca kraju, Mátyás Rákosi, został narzucony przez Stalina i wiernie naśladował swojego pana, torturując i skazując obywateli na śmierć. To on stworzył AVH – Urząd Bezpieczeństwa Państwa, czyli węgierską tajną policję wzorowaną na tajnej policji ZSRR. Różniły je język i teren działania, ale siały terror dokładnie w ten sam sposób. Po śmierci Stalina zaczęła się walka o reformy, podsycana marzeniami o niepodległości. Jako cudzoziemka Zoja była obca, a

jednak od śmierci rodziców nigdzie nie czuła się tak bardzo w domu jak tutaj, w kraju, który – podobnie jak ona – został zaadoptowany wbrew własnej woli. Z poczuciem ulgi, że wieczór dobiega końca i że nie ma już przy sobie tych kul, Zoja skręciła w Nagymezö utca. Dokładnie na wprost ujrzała niewielkie zbiegowisko. W samym środku młodzi mężczyźni, na których dopiero co wpadła, wchodzili sobie na ramiona, żeby oblepić całą latarnię plakatami, tak że wyglądała jak totem. Jedna z kobiet w tłumie – korpulentna baba po trzydziestce – zauważyła nadchodzącą Zoję. Pijana, z wypiekami na twarzy, była opatulona węgierską flagą niczym olbrzymim szalem. Zoja zerknęła na latarnię i wyciągnęła z kieszeni taki sam pognieciony plakat, jak gdyby chciała powiedzieć: „Wiem, wiem!”. Kobiecie jednak ten gest nie wystarczył – wciągnęła Zoję w tłum, gadając coś do niej przyjaźnie. Dziewczyna nie rozumiała ani słowa. Kobieta zaczęła tańczyć i śpiewać. Wkrótce dołączyli do niej inni. Wszyscy znali słowa piosenki, tylko nie Zoja, która uśmiechała się i zaśmiewała razem z resztą, licząc na to, że w końcu ją puszczą. Pragnąc się ulotnić stamtąd, zanim się połapią, że nie zna ich języka, spróbowała się uwolnić z uścisku kobiety. Ta jednak nie była już zarumieniona ze szczęścia. W ich stronę pędziła furgonetka, która skręciła z głównego bulwaru. Zahamowała z piskiem opon i wyskoczyli z niej dwaj funkcjonariusze AVH. Tłum zwarł szyki wokół latarni, jakby bronił swojego terytorium. Jeden z agentów chwycił flagę, którą kobieta zdążyła owinąć Zoję, zerwał ją z niej i uniósł z pogardą. Dopiero teraz zauważyła, że pośrodku materiału widnieje wielka dziura po wyciętym komunistycznym sierpie i młocie. Nie rozumiała ani słowa z tego, co mówił funkcjonariusz AVH – miała wrażenie, że słucha szczekania psa. Rozwścieczony milczeniem dziewczyny przeszukał jej kieszenie. Znalazł tylko beret i odrzucił go z pogardą. Nagle z fałd materiału wypadła na ulicę zaplątana kula. Funkcjonariusz podniósł nabój, świdrując Zoję wzrokiem. Zanim jednak zdążył się odezwać, pijana kobieta schyliła się, podniosła beret z ulicy i dumnie włożyła go na głowę. Był na nią za mały, wyglądała cudacznie. Agent bezpieki odwrócił się do niej i Zoja nie musiała znać węgierskiego, by zrozumieć, że pyta ją, czy to jej beret. Uniósł nabój i podsunął kobiecie pod nos. Pewnie pytał, czy to też jest jej własność. W odpowiedzi napluła mu w twarz. A podczas gdy on ścierał plwocinę z policzka, błysnęła na Zoję wzrokiem, który mówił: „Wiej!”.

Dziewczyna wzięła nogi za pas i przebiegła na drugą stronę ulicy. W biegu obejrzała się przez ramię. Agent AVH akurat zamachnął się i wyrżnął kobietę w szczękę. Nogi odmówiły Zoi posłuszeństwa, przewróciła się, jakby to ona dostała w twarz. Szorując rękami po chodniku, przeturlała się na plecy i ponad czubkami swoich butów ujrzała, jak kobieta pada na ziemię. Jakiś mężczyzna podskoczył, złapał tajniaka i zaraz ktoś jeszcze włączył się do bójki. Zoja pozbierała się i znów puściła biegiem. Skręciła w wąską przecznicę. Ale nawet gdy już zniknęła im z widoku, nie zwolniła. Musiała ściągnąć pomoc. Frajerka będzie wiedziała, co robić. Frajerka ze swoimi worami zajmowała kilka mieszkań w kamienicy na tyłach Rákóczi utca. Prowadził tam tylko wąski pasaż, tak że z ulicy nie było jej widać i nie dałoby się prowadzić obserwacji. Zoja przestała biec dopiero przed kamienicą. Nikt jej nie śledził. Z ulgą weszła w nieoświetlony pasaż. Nagle poczuła na ramieniu czyjąś dłoń. To był Małysz. Kiedy już się uściskali, zapytał: – Wszystko w porządku? Pokręciła głową. Weszli na podwórze. Kamienica miała sześć pięter. Frajerka zajmowała mieszkania na różnych piętrach, a każde służyło do czego innego. W jednym mieściła się mała drukarnia, gdzie produkowano ulotki i plakaty. W innym mieszkaniu zmagazynowano zapas amunicji i broni. Trzecie przeznaczono na miejsce spotkań, gdzie można było coś zjeść, przespać się i podyskutować. Wchodząc do tego wspólnego mieszkania, Zoja zdziwiła się, że było tam aż tylu ludzi, o wiele więcej niż zwykle. Po jednej stronie siedzieli Węgrzy, kobiety i mężczyźni w wieku dwudziestu kilku lat, i sprzeczali się zajadle. Z drugiej strony usadowiły się wory. Większość gangu Frajerki nie dojechała z Moskwy do Budapesztu, odpadli po drodze, wybierając pewniejszą karierę w światku przestępczym. Nie rozumieli, na czym polega układ Frajerki z Paninem. Nie wyobrażali sobie życia poza granicami Rosji. Poszła za nią tylko garstka najbardziej zagorzałych zwolenników, częściowo z lojalności, ale przede wszystkim dlatego, że zdawali sobie sprawę, iż żaden inny gang worów w Moskwie ich nie zechce. Z piętnastu zostało ich tylko czterech. Frajerka stała na środku pokoju między dwiema grupami i słuchała nawet tego, co mówi się po węgiersku – wyczuwała mowę ciała, gestów. Natychmiast zauważyła Zoję i od razu zorientowała się, że dziewczyna jest zrozpaczona. – Co się stało?

Zoja wyjaśniła jej, co zaszło na ulicy. Oczy Frajerki rozbłysły. Odwróciła się do swojego tłumacza, studenta, który nazywał się Zsolt Polgar. – Znajdźcie mi jak najwięcej flag węgierskich. Wytnijcie z nich sierpy i młoty, tak żeby w środku zostały wielkie dziury. To będzie ten symbol, na który czekaliśmy! Frajerki nie obchodziła kobieta ryzykująca życie, żeby uratować Zoję. Zmartwiona dziewczyna wyszła z mieszkania. Oparła się o balustradę balkonu. Dołączył do niej Małysz. Kiedy zapalił papierosa – nauczył się tego od innych worów – wyjęła mu go z ust i przydeptała obcasem. – Od tego śmierdzisz. Od razu pożałowała swoich słów. Nie chodziło jej o to, że od dymu z papierosów chłopak śmierdzi, tylko że pachnie tak jak inne wory. Ale nie chciała wprawiać go w zakłopotanie. Urażony zsunął się z balustrady i z ponurą miną wrócił do mieszkania. Musiała pamiętać, że Małysz to nie jej młodsza siostrzyczka i że nie może rozstawiać go po kątach. Na wspomnienie Jeleny wyrzuty sumienia zaczęły ją dusić tak, jakby ktoś ją ścisnął za gardło. Zanim podjęła decyzję, zastanawiała się nad tym setki razy... gdyby nie przyłączyła się do Frajerki, toby ją zabili. A z drugiej strony sama chciała wyjechać, uciec, więc jeśliby miała wolny wybór, jeśliby Frajerka zaproponowała jej powrót do domu albo wyjazd z nią, i tak zostawiłaby młodszą siostrę. – Jesteś zła? Zaskoczona odwróciła się i ujrzała Frajerkę. Mimo że mieszkały razem od pięciu miesięcy, szefowa wciąż była groźna, niedostępna, wydawała się źródłem energii, a nie żywym człowiekiem. Zoja wzięła się w garść. – Ta kobieta z flagą uratowała mi życie. Teraz sama może przez to zginąć. – Zoju, musisz się na to przygotować... wkrótce zginie tu wielu niewinnych ludzi.

Tego samego dnia

Zarówno na schodach, jak i na podwórku Frajerka sprawdzała, czy nikt jej nie śledzi. Była późna noc. Ulice opustoszały. Ani śladu funkcjonariuszy AVH, których opisała Zoja. Frajerka ruszyła w drogę. Co rusz zatrzymywała się znienacka i odwracała, upewniając się, że nie ma ogona. Nie ufała nikomu, nawet swoim zwolennikom. Robotnicy, studenci i przedstawiciele rozmaitych ugrupowań antyradzieckich byli pobłażliwi i pozbawieni zmysłu praktycznego, pochłonięci teoretycznymi dyskusjami, które nie wnosiły niczego nowego. AVH bez trudu mogło przeniknąć w ich szeregi. Zajęci wyłącznie sobą nie zauważyliby sygnałów świadczących o tym, że wszyscy znaleźli się w niebezpieczeństwie. Wprawdzie Frajerka była tu z polecenia Frola Panina, ale AVH nic nie wiedziało o jej działalności. Gdyby dała się złapać, zostałaby rozstrzelana. Poza wąskim gronem spiskowców w Moskwie nikt nie znał planów dotyczących wzniecenia powstania. Gdyby wspierający ją dysydenci dowiedzieli się, że pracuje dla radzieckich ministrów, zabiliby ją bez wahania. Frajerka schyliła się i podniosła z rynsztoka ulotkę – kopię poprawionej wersji szesnastu postulatów, szesnastu żądań dotyczących wprowadzenia zmian. Sformułowano je poprzedniego dnia po południu w trakcie wiecu na Uniwersytecie Technicznym. Frajerki nikt nie wziąłby za studentkę, więc czekała na zewnątrz. Gdy usłyszała, że celem zebrania jest dyskusja na temat tego, czy studenci w ramach protestu przeciwko narzuconej przez Sowietów władzy powinni wystąpić z DISZ – studenckiej przybudówki partii komunistycznej – potępiła ich brak ambicji i zachęciła znajomych studentów, żeby skierowali dyskusję na kwestie dużo większej wagi. Właśnie tak pracowała od czterech miesięcy – wywierała nacisk, proponowała pomoc materialną i na wszelkie sposoby podsycała niechęć do okupantów. Mimo że społeczny gniew był autentyczny i silny, Frajerka usiłowała doprowadzić do tego, żeby uczucia przybrały formę czynnego działania. Sama nic więcej nie mogła zrobić. Jej rola sprowadzała się do tego, żeby z dysydentów amatorów zrobić profesjonalistów. Wczoraj odniosła w końcu sukces. Z determinacją i przejrzystością, która ją wręcz zaskoczyła, studenci ujęli wyniki debaty w szesnastu postulatach.

Żądamy natychmiastowego wycofania wszystkich wojsk radzieckich zgodnie z postanowieniami traktatu pokojowego. Na niechlujnie nabazgranej kartce wyniesionej z auli żądanie to znajdowało się na czwartym miejscu. Frajerka czym prędzej wróciła do mieszkania i przepisała notatkę, wprowadzając tylko jedną zmianę – żądanie wycofania wojsk umieściła na szczycie listy. Kilka godzin później jej wory kolportowały poprawioną wersję na każdym rogu, wraz z najbardziej prowokacyjnymi fragmentami tajnego referatu. Pomijając kilku worów – resztki dawnego gangu – najbliższym współpracownikiem Frajerki był Zsolt Polgar, jej tłumacz i student inżynierii, którego poznała w podziemnym barze rewolucjonistów, mieszczącym się w piwnicach fabryki. To właśnie tam, pod niskim sufitem zawsze ginącym w gęstej chmurze dymu, znalazła ludzi, których rozpierała ambicja. Zsolt – syn bogatego węgierskiego dyplomaty, predestynowany do władzy i pieniędzy, gdyby tylko pogodził się z radziecką okupacją i znalazł swoje miejsce w systemie – mówił płynnie po rosyjsku i wkrótce stał się nieocenionym pośrednikiem Frajerki. Dogadzała mu, sypiała z nim, czarowała go opowieściami o swojej bezwzględności. Doceniając jego talenty, wychwalała go jako liberała i rewolucjonistę. W rzeczywistości jednak postrzegała go tylko jako zbuntowanego młodzieńca wojującego z ojcem, którym gardził jako czołobitnym sługusem władzy radzieckiej. Ale bez względu na motywację był odważnym idealistą, którym łatwo można było manipulować. To on zaproponował demonstrację dla poparcia szesnastu postulatów – prawdziwie natchniony plan. Tak się złożyło, że pomysł ten powielano w całym mieście, więc Frajerka zastanawiała się, czy nie jest to robota innych komórek Panina. Tak czy owak, w rezultacie jutro w tym samym czasie miały wyruszyć dwa pochody z dwóch stron miasta i spotkać się na placu Pálffyego. W stolicy już wcześniej dochodziło do niepokojów, z czego jednak nic nie wynikło. Frajerka była pewna, że dopiero kiedy ludzie staną ramię w ramię i zaczną czerpać siłę od siebie nawzajem, to pojawi się szansa, by ich gniew, niczym poczwarka w motyla, przemienił się z zaprawionego goryczą posłuszeństwa we wspaniały wybuch przemocy. Gdy doszła do hotelu Astoria położonego kilka przecznic od jej mieszkania, przez chwilę obserwowała skrzyżowanie, a dopiero potem spojrzała na górne piętro hotelu. W ostatnim oknie, tuż przy rogu, paliła się

czerwona świeca: oryginalny sygnał, który sama wymyśliła. W tym wypadku oznaczał, że Frajerka ma wejść na górę. Przeszła na tył hotelu, dostała się do środka przez pustą kuchnię, weszła na ostatnie piętro i ruszyła do pokoju na samym końcu korytarza. Zapukała. Otworzył jej ochroniarz z wyciągniętą bronią. Za nim stał drugi goryl. Weszła do apartamentu, gdzie najpierw ją przeszukali, a potem zaprowadzili do drugiego pokoju. Za stołem siedział Frol Panin i jak zadumany poeta wyglądał przez okno. Frajerka nigdy nie planowała sojuszu z Paninem czy kimś jego pokroju. Po przyjeździe do Moskwy pogodziła się z faktem, że jeśli nie chce poprzestać na zwyczajnym wbiciu Lwu Demidowowi noża w plecy, potrzebuje kogoś do pomocy. Tak samo nigdy nie miała w planach Budapesztu. To była kolejna improwizacja. Sfingowawszy śmierć Zoi, dopięła swego – zniweczyła wszelkie nadzieje Lwa na rodzinne szczęście. Zadała mu taką torturę, jakiej sama kiedyś doświadczyła – za utratę syna zapłacił jej utratą córki. Był załamany, musiał żyć ze swoim bólem i nawet nie miał prawa do słusznego oburzenia, które podtrzymywało ją na duchu w podobnej sytuacji. Dopełniwszy zemsty, stanęła wobec pytania, co dalej. Było jasne, że nie może ot tak rozstać się z Paninem i zniknąć na dobre. Z chwilą kiedy przestałaby mu być potrzebna, kazałby ją stracić. Gdyby zdołała uciec, czekałby ją dostatni żywot w oczekiwaniu na starość, a takie życie nie interesowało jej w najmniejszym stopniu. Dowiedziawszy się o jego operacjach międzynarodowych i próbach wzniecenia rozruchów w krajach bloku radzieckiego, na ochotnika zaproponowała usługi swoje i swoich ludzi. Panin podchodził do tego sceptycznie, ale wytłumaczyła mu, że jako agitatorka występująca przeciwko Związkowi Radzieckiemu będzie bardziej przekonująca niż lojalni agenci KGB, których miał na usługach. Panin podał jej rękę – grzecznościowy, oficjalny gest, który uznała za absurdalny. Mimo to uścisnęła mu dłoń. Uśmiechnął się. – Przyleciałem, żeby sprawdzić, jak nam idzie. Nasze wojska są rozlokowane na granicy. Czekają już od jakiegoś czasu. Tyle że nie mają nic do roboty. – Będzie pan miał swoje powstanie. – Musi wybuchnąć natychmiast. Za rok do niczego mi się nie przyda. – Jesteśmy już blisko. – Moje inne komórki odniosły znacznie większy sukces niż twoja. Na przykład w Polsce... – Rozruchy, które wznieciliście w Poznaniu, stłumiono bez trudu i

Chruszczow nie stracił twarzy. Nie odniosły należytego skutku, bo inaczej nie zawracałby pan sobie głowy Budapesztem. Panin potwierdził ruchem głowy, podziwiając talent Frajerki do precyzyjnej oceny sytuacji. Miała rację. Planów redukcji zapasów broni konwencjonalnej nie udało się udaremnić. Wciąż stanowiły główną oś reform Chruszczowa, który twierdził, że Związek Radziecki nie potrzebuje już tylu czołgów i piechoty. Czynnikiem odstraszającym miała się stać broń atomowa, dlatego nakazał budowę eksperymentalnego systemu wyrzutni rakietowych, który wymagał raptem garstki inżynierów oraz naukowców, a nie milionów żołnierzy. Panin uważał taką politykę za ryzykancką brawurę. Pomijając niedoskonałość pocisków rakietowych, Chruszczow z gruntu nie doceniał znaczenia wojska, podobnie jak nie rozumiał siły rażenia tajnego referatu. Zadaniem wojska nie była tylko obrona kraju przed agresorami z zagranicy – tak naprawdę istniało głównie po to, żeby nie dopuścić do rozpadu Związku Radzieckiego. Klejem scalającym kraje bloku radzieckiego nie była ideologia, tylko czołgi, piechota i lotnictwo. Proponowana przez Chruszczowa redukcja armii w połączeniu z lekkomyślnym sabotażem zapoczątkowanym przez jego referat stanowiła dla ich ojczyzny zagrożenie. Panin i jego sprzymierzeńcy dowodzili, że utrzymanie dotychczasowego potencjału wojsk konwencjonalnych to za mało – otóż należy je rozbudować i wyposażyć w nowe uzbrojenie. Wydatki na armię trzeba zwiększać, nie zmniejszać. Zamieszki w Budapeszcie – a właściwie w dowolnym mieście Europy Wschodniej – dowiodłyby, że istota rewolucji zależy od potęgi sił konwencjonalnych, a nie tylko arsenału nuklearnego. Kilka milionów mężczyzn wyposażonych w karabiny potrafiłoby przypomnieć ludności – zarówno w kraju, jak i za granicą – kto tu rządzi. – Masz dla mnie jakieś wiadomości? – zapytał Panin. Frajerka podała mu ulotkę z szesnastoma postulatami. – Jutro odbędzie się demonstracja. Panin rzucił okiem na kartkę. – Co tu jest napisane? – Pierwszy punkt zawiera żądanie wycofania wojsk radzieckich z terytorium Węgier. To wołanie o wolność. – Czy możemy udowodnić, że inspiracją był referat? – Oczywiście. Ale sama demonstracja to nie wszystko. – Czego ci jeszcze trzeba?

– Gwarancji, że zaczniecie strzelać do tłumu. Panin odłożył ulotkę na biurko. – Zobaczę, co da się zrobić. – Musi pan postawić na swoim. Ci ludzie, mimo tego, co przeszli, mimo aresztowań i egzekucji, nie posuną się do przemocy, no chyba że zostaną sprowokowani. Oni nie są tacy jak... – My? Wychodząc, Frajerka zatrzymała się przy drzwiach i odwróciła do Panina. – Nic więcej pan do mnie nie miał? – Nie. Nic więcej.

Berehowe (Bereg Saski) miasto na granicy radziecko-węgierskiej

23 października Pociąg był nabity radzieckimi żołnierzami, przekrzykiwali się gromko przez cały wagon. Zmobilizowano ich w ramach przygotowań do stłumienia zaplanowanego powstania, o którym nie mieli zielonego pojęcia. Nie wyczuwało się wśród nich ani śladu niepokoju czy trwogi, ich jowialność skrajnie kontrastowała z minami Lwa i Raisy, jedynych cywilów w składzie pociągu. Gdy Lew dowiedział się, że Zoja żyje, ogarnęła go ulga zmieszana z bólem. Z niedowierzaniem słuchał Panina, kiedy relacjonował mu przebieg wypadków na moście, nie pomijając tego, że Zoja specjalnie udawała i z własnej nieprzymuszonej woli współpracowała z kobietą, która pragnęła wyłącznie tego, żeby Lew cierpiał. Zoja żyła. Był to cud, ale okrutny – zapewne najbardziej okrutna dobra wiadomość, jaką Lew kiedykolwiek otrzymał. Kiedy wyjaśniał Raisie, co się stało, obserwował u niej tę samą zmianę ulgi w cierpienie. Klęcząc przed nią, przepraszał ją raz za razem. To on ściągnął na nich te wszystkie nieszczęścia. Raisa została ukarana tylko dlatego, że go kochała. Odpowiadając mu, starannie ważyła słowa, skupiając się na szczegółach tego, co zaszło, i na tym, jak to świadczy o stanie umysłu Zoi. Miała tylko jedno pytanie: w jaki sposób sprowadzą córkę z powrotem do domu? Raisa bez trudu przyjęła do wiadomości, że Panin ich zdradził. Rozumiała, że godząc się na współpracę z nim, Frajerka postępowała logicznie, skoro zamierzała się mścić na terenie Moskwy. Natomiast to, że Panin próbował wzniecać rozruchy w krajach bloku radzieckiego, że dla umocnienia pozycji twardogłowych na Kremlu skazywał tysiące ludzi na pewną śmierć, uważała za polityczne kunktatorstwo i szczyt cynizmu. Nie pojmowała, co pociągało Frajerkę w tym przedsięwzięciu. Jak mogła przejść na stronę stalinistów, ludzi, którzy jej uwięzienie i stratę dziecka – w gruncie rzeczy stratę każdego dziecka – mieli za nic? Znacznie mniej dziwiła Raisę

ucieczka Zoi – jeśli spojrzeć na to z właściwej perspektywy, dziewczyna po prostu zamieniła jedną dysfunkcjonalną rodzinę na drugą. Łatwo potrafiła sobie wyobrazić, że nieszczęśliwa nastolatka uległa nieodpartemu, odurzającemu czarowi Frajerki. Lew nie próbował odwieść Raisy od pomysłu towarzyszenia mu w wyprawie do Budapesztu. Wręcz przeciwnie, była mu potrzebna. Miała o wiele większą szansę przemówienia Zoi do rozumu. Spytała go, czy jeśli Zoja odmówi powrotu, gotów jest sprowadzić ją siłą, i w rezultacie Lew stanął w obliczu ponurej perspektywy porwania własnej córki. W odpowiedzi przytaknął ruchem głowy. Ponieważ ani Lew, ani Raisa nie znali węgierskiego, Frol Panin przydzielił im towarzystwo. Károly Téglás miał czterdzieści pięć lat i już wcześniej pracował jako tajny agent w Budapeszcie. Urodzony na Węgrzech, po wojnie został zwerbowany przez KGB i pracował dla znienawidzonego przywódcy Rákosiego. Ostatnio przebywał czasowo w Moskwie jako doradca w sprawie potencjalnego kryzysu węgierskiego. Zgodził się pojechać z Lwem i Raisą jako ich przewodnik i tłumacz. Wracając z toalety, Károly wytarł ręce w spodnie i zajął miejsce naprzeciwko Lwa i Raisy. W jego wyglądzie trudno było się dopatrzeć choć jednej linii prostej – miał wydatny brzuch, pulchne policzki i okrągłe okulary. Na pierwszy rzut oka ta kolekcja krzywizn zupełnie nie pasowała do agenta, Károly zdecydowanie nie miał w sobie nic śmiercionośnego. Pociąg zwolnił, zbliżając się do Berehowe, miasta po radzieckiej stronie silnie ufortyfikowanej granicy. Raisa się nachyliła. – Dlaczego Panin zgodził się na nasz wyjazd do Budapesztu, skoro Frajerka pracuje dla niego? – spytała Węgra prosto z mostu. Károly wzruszył ramionami. – Z tym pytaniem musi się pani zwrócić bezpośrednio do niego. To nie moja sprawa. Jeśli chcecie zawrócić, decyzja należy do was. Ja nie mam prawa wtrącać się do tego, co robicie. Wyjrzał przez okno i dorzucił: – Wojska nie przekraczają granicy. Od tej pory zachowujemy się jak cywile. Tam, dokąd się wybieramy, nikt nie pała miłością do Rosjan. Odwrócił się do Raisy. – Dla nich pani i pani mąż to jedno i to samo. Nie ma znaczenia, że pani jest nauczycielką, a on funkcjonariuszem. Znienawidzą was dokładnie tak samo.

Raisa zjeżyła się na tak protekcjonalne traktowanie. – Ja dobrze rozumiem, co to jest nienawiść.

***

Na granicy Károly podał dokumenty pogranicznikom. Obejrzał się na Lwa i Raisę. Pogrążeni w rozmowie siedzieli z tyłu wagonu i starannie wystrzegali się spoglądania w jego kierunku, co natychmiast zdradziło ich intencje – dyskutowali, na ile mogą mu zaufać. Mądrze zrobią, jeżeli nie będą mu ufać w najmniejszym stopniu. Károly dostał prosty rozkaz – miał opóźniać przyjazd Lwa i Raisy do stolicy aż do wybuchu powstania. A kiedy już Frajerka przestanie być potrzebna, wtedy Lew – człowiek znany z nieustępliwości i zapału, wyszkolony zabójca – będzie mógł dokonać zemsty.

Europa Wschodnia pod kontrolą ZSRR Węgry Budapeszt

Tego samego dnia Zoja w upojnym nastroju trzymała Małysza za rękę, nie chcąc go zgubić w tłumie tysięcy ludzi napływających na plac Parlamentarny ze wszystkich większych i mniejszych ulic. Po tylu latach romantycznego idealizowania śmierci, kiedy była pewna, że to jedyne wybawienie z jej samotności, teraz miała ochotę skakać z radości, jakby była winna światu przeprosiny, i krzyczeć: „Ja żyję!”. Rozmiary pochodu przeszły najśmielsze oczekiwania. Nie składał się już tylko ze studentów i dysydentów, zdawało się, że na plac wylegli wszyscy mieszkańcy miasta wyciągnięci ze swoich mieszkań, fabryk i biur, bo nie mogli się oprzeć sile przyciągania demonstracji, która wciąż wzrastała, w miarę jak do tłumu dołączali kolejni ludzie. Zoja zrozumiała wagę tej lokalizacji. Parlament powinien być ośrodkiem władzy, miejscem, w którym podejmuje się decyzje wpływające na los całego narodu. W rzeczywistości jednak budynek ten nie miał żadnego znaczenia – stanowił jedynie ozdobną, majestatyczną fasadę władzy Sowietów. Fakt, że był tak piękny, tym bardziej podkreślał zniewagę. Słońce już zaszło, ale ciemności nie zmniejszyły entuzjazmu. Przybywało coraz więcej ludzi, którzy wyzbyli się tradycyjnej rozwagi i ostrożności, napływ wciąż trwał, mimo że plac był już pełny; nowi uczestnicy zmuszali tłum, żeby się ścisnął. Atmosfera była daleka od klaustrofobii, przeciwnie, panował nastrój ogólnej życzliwości. Obcy sobie ludzie rozmawiali, zaśmiewali się i obejmowali. Zoja nigdy w życiu nie widziała tego typu publicznego zgromadzenia. Zmuszano ją do uczestnictwa w moskiewskich uroczystościach pierwszomajowych, ale to było co innego. I nie ze względu na skalę demonstracji. Istota rzeczy kryła się w chaosie, w braku nadzoru ze strony władz. Agenci nie czaili się po kątach. Obok nie przejeżdżały kawalkady czołgów. Nie było żołnierzy defiladowym krokiem mijających rzędy wymachujących flagami, starannie wyselekcjonowanych dzieci. Był to

nieustraszony protest, akt nieposłuszeństwa; każdy mógł robić, co mu się żywnie podoba, śpiewali więc, klaskali i wznosili okrzyki: –Ruszkik haza! Ruszkik haza! Ruszki haza! Tysiące stóp tupało w rytmie na trzy czwarte. Zoja dołączyła do innych i z zaciśniętymi pięściami wyrzucała ręce w górę z oburzeniem, które – zważywszy na jej narodowość – zakrawało na absurd. Ruscy do domu! Miała gdzieś, że sama jest Rosjanką. To tu znalazła swój dom, pośród ludzi, którzy cierpieli tak samo jak ona i tak jak ona rozumieli, co to jest ucisk. Niższa od otaczających ją mężczyzn i kobiet Zoja wspięła się na palce. Nagle dwie ręce złapały ją w talii. Frajerka podniosła ją i posadziła sobie na ramionach, żeby dziewczyna miała widok na cały plac. Tłum był o wiele większy, niż przypuszczała, zajmował teren aż po parlament i dalej, do rzeki. Ludzie opanowali jezdnie, trawniki, tory tramwajowe, wspinali się na słupy i pomniki. Ni stąd, ni zowąd światła parlamentu zgasły i plac pogrążył się w ciemności. W tłumie zapanował chaos. W bocznych uliczkach światła wciąż się paliły. To na pewno akcja wymierzona przeciwko nim, próba rozgonienia ich, złamania ich determinacji za pomocą ciemności. Tłum zaczął nagle wiwatować. Zoja zobaczyła płonącą pochodnię zrobioną ze zwiniętej gazety. Błyskawicznie pojawiły się kolejne źródła ognia, wykonane naprędce znicze. Sami zapewnią sobie światło! Frajerka podała Zoi zwinięty egzemplarz dziennika „Wolni Ludzie”. Wor podpalił go i obracał powoli, aż ogień objął całą gazetę. Zoja uniosła ją nad głową, tusz drukarski zabarwiał płomień na niebieskozielony odcień. Pomachała nią w lewo i prawo, a w odpowiedzi pomachało do niej tysiąc płonących pochodni. Frajerka postawiła Zoję na ziemi, a zarumieniona ze wzruszenia dziewczyna stanęła na palcach i pocałowała ją w policzek. Frajerka zamarła w bezruchu. Mimo że dziewczyna stała już na ziemi, nadal mocno obejmowała ją w talii, nie puszczała. Zoja wstrzymała dech i czekała, bojąc się, że popełniła straszliwy błąd. W ciemności nie mogła dostrzec reakcji szefowej gangu. Dopiero kiedy obok nich jakiś mężczyzna zapalił gazetę, w migotliwym czerwonym świetle dojrzała jej minę – Frajerka była wstrząśnięta, jakby właśnie zobaczyła ducha.

***

Frajerka wciąż czuła pocałunek na swoim policzku, palił jej twarz. Odepchnęła dziewczynę i dotknęła miejsca, w które ta ją cmoknęła. Popełniła błąd, biorąc Zoję na barana. Bezwiednie pozwoliła na powrót Anisii, swojego dawnego ja, matki i żony. Czułość, tkliwość, uczucia, od których się uwolniła, teraz wkradły się z powrotem. Wyjęła nóż, przyłożyła ostrze do policzka i przesunęła po skórze, zdrapując resztki pocałunku. Z ulgą wytarła czubek ostrza i schowała nóż. Kiedy już wzięła się w garść, spojrzała na dachy okolicznych domów, wściekła na Panina, że nie rozmieścił tam snajperów. Zsolt Polgar spojrzał w ślad za jej wzrokiem. – Na co patrzysz? – Gdzie jest AVH? – Martwisz się o nasze bezpieczeństwo? Frajerka miała ochotę się skrzywić na taką naiwność, lecz powstrzymała się i odparła: – Nie mamy z kim walczyć. – Przed rozgłośnią radiową studenci próbują załatwić wyemitowanie szesnastu postulatów. Podobno kierownictwo stacji się nie zgadza. AVH broni dostępu do budynku, żeby na pewno pozostał pod kontrolą radziecką. Frajerka chwyciła go za ramiona. – To jest to! Właśnie tam zaczniemy walczyć! Rozpychając się w tłumie, wydostała się z pokojowego zgromadzenia. Ta pasywność ją dusiła. Ale z dala od placu Parlamentarnego panował zupełnie inny nastrój. Na Muzeum körut, patrząc w stronę Nemzeti Muzeum, ludzie biegali we wszystkich możliwych kierunkach – jedni wystraszeni, inni wściekli, objuczeni kamieniami i fragmentami wyrwanych płyt chodnikowych. Celem ataku była rozgłośnia radiowa mieszcząca się przy Bródy Såndor utca – w wąskiej uliczce biegnącej na tyłach muzeum. Protest, który zaczął się pokojowo, tutaj przerodził się w eksplozję przemocy – wybito okna stacji radiowej, odłamki szkła na ulicy trzaskały pod stopami jak lód na zamarzniętych kałużach. Na środku jezdni leżała przewrócona na dach furgonetka z obracającymi się kołami i rozbitym przodem. Drzwi radiostacji

były zamknięte i zaryglowane. Zsolt zasięgnął języka u najbliższych demonstrantów, wrócił do Frajerki i przechodząc z węgierskiego na rosyjski, poinformował ją szeptem: – Studenci zażądali odczytania ich szesnastu postulatów. Kobieta, która szefuje stacji... – Co to za jedna? – Nazywa się Benke, to lojalna komunistka, ale chyba niezbyt rozgarnięta. Zaproponowała kompromis. Nie wpuści ich do stacji, za to odda im do dyspozycji wóz transmisyjny. Wóz przyjechał, a studenci odczytali swoją listę. Frajerka myślała szybciej, niż on mówił. – To był podstęp? – Wóz niczego nie transmitował. W tym samym czasie stacja bez przerwy wzywała ludzi, żeby rozeszli się do domów, i potępiała rozruchy. Studenci przewrócili wóz transmisyjny i próbowali staranować nim drzwi. Teraz żądają wstępu do stacji, nic innego ich nie zadowoli. Twierdzą, że to radio państwowe, więc należy do nich, a nie do Sowietów. Frajerka rozejrzała się, oceniając siłę tłumu. – Gdzie jest AVH? – W środku. Spojrzała w górę. W oknach na ostatnim piętrze zobaczyła sylwetki funkcjonariuszy. Rozległ się syk i w ciasnej uliczce pojawiły się chmury dymu. Ze stalowych pojemników, niczym mściwy dżin z butelki, ulatywał spiralnie gaz łzawiący – rozprzestrzeniał się, wzbijał w górę. Frajerka wezwała swoich ludzi do odwrotu, sprawdziła, co z Zoją i Małyszem, a potem wszyscy przeskoczyli przez barierki i uciekli w kierunku muzeum, ścigani przez gaz. Na szczycie schodów prowadzących do muzeum odwrócili się. Białe kłęby wirowały wokół ich kostek, ale nie stanowiły już zagrożenia. Większość gazu łzawiącego wleciała w uliczkę, a z niej na główną arterię. Z chemicznej mgły wychynęli mężczyzna i kobieta, padli na kolana i zwymiotowali. Gdy gaz się przerzedził, Frajerka zeszła i rozejrzała się po pustej ulicy. Zapanował ponury bezruch. Tłum się rozproszył. Bunt został stłumiony. Frajerka pokręciła głową. Jeżeli tej nocy nie dojdzie do poważnych incydentów, władze przejmą inicjatywę, odzyskają kontrolę nad sytuacją. Ruszyła w kierunku stacji radiowej. – Chodźcie za mną.

Gaz jeszcze całkiem nie zniknął, ale Frajerka nie zamierzała czekać. Przelazła przez barierki i wyszła na środek ulicy, w objęcia gazu. Zatkała usta i nos dłonią. Od razu zaniosła się kaszlem, ale zataczając się, szła dalej, do wejścia do radiostacji. Z jej oczu leciały łzy. Zoja chwyciła Małysza za ramię. – Musimy iść za nią! Chłopak podarł swoją koszulę i zrobił maski dla siebie i Zoi. Pokonali barierki, wyszli na ulicę i stanęli po bokach szefowej. Gaz się unosił, ulatywał spiralnie do wybitego okna radiostacji, dzięki czemu na ulicy łatwiej było oddychać, za to ludzie przy oknie musieli się cofnąć w głąb budynku. Stopniowo znów utworzył się tłum, którego jądro stanowili Zoja, Małysz i Frajerka. Wory wróciły ze stalowymi łomami. Przypuścili szturm na drzwi, próbując je wyłamać. Zoja spojrzała w górę. W oknach stali funkcjonariusze AVH, tym razem z karabinami w rękach. Chwyciła Małysza i popędziła przed siebie. Rozpłaszczyli się przy ścianie w tej samej chwili, gdy zabrzmiała kanonada strzałów. Na ulicy wszyscy kulili się i uskakiwali, patrząc, czy ktoś został trafiony. Nie było rannych, celowano nad ich głowami, w ścianę budynku naprzeciwko. Strzelanina miała spowodować, żeby się skulili. Dokładnie w tym samym czasie otworzyły się drzwi stacji radiowej. Nabuzowani determinacją funkcjonariusze AVH wyszli na dwór z gotowymi do strzału karabinami, broniąc radiostacji niczym grecka falanga. Stanęli w dwuszeregu, tyle że zwróceni plecami do siebie, i ruszyli w górę i w dół ulicy, przedzielając tłum na pół. Nacierali na demonstrantów z wyciągniętymi bagnetami, spychając Małysza i Zoję w kierunku muzeum. Zoja spojrzała na cofającą się obok młodą, najwyżej osiemnastoletnią dziewczynę. Ta, zupełnie niewystraszona, uśmiechnęła się do Zoi triumfalnie i wzięła ją pod rękę. Zatrzymały się razem. Węgierka zasypała funkcjonariuszy stekiem wyzwisk. Zainspirowana jej postawą Zoja schyliła się, podniosła kamień nie większy od swojej pięści i cisnęła. Trafiła jednego z bezpieczniaków w policzek. Wciąż uśmiechała się w euforii, gdy raniony funkcjonariusz wycelował karabin w jej stronę. Błysnęło, pod Zoją ugięły się nogi, upadła. Wstrzymując dech i nie wiedząc, gdzie została trafiona, przeturlała się na bok i spojrzała w oczy dziewczyny, z którą trzymały się pod ręce. Kula przebiła szyję Węgierki. Tamci wciąż się zbliżali. Zoja musiała wstać, ale nie była w stanie się ruszyć. Za chwilę rozdepczą ją buciorami. Zabiją. Nie mogła jednak zostawić

tej dziewczyny. Nagle Frajerka przykucnęła i podniosła martwą Węgierkę. Małysz pomógł Zoi wstać i razem puścili się biegiem. Za ich plecami funkcjonariusze zatrzymali się i zajęli pozycje. Frajerka położyła dziewczynę na ziemi. Płakała z bezsilnego gniewu, jakby była jej matką, jakby ją kochała. Zoja cofnęła się i patrzyła, jak mężczyźni i kobiety, ściągnięci płaczem Frajerki, otaczają młodą ofiarę zabójstwa. Czyżby ten żal był tylko na pokaz? Ale zanim Zoja zdążyła się nad tym zastanowić, Frajerka wstała, wyciągnęła broń i wypaliła w kierunku szeregu mundurowych. Jej zbiry tylko czekały na ten znak. Oni także wyciągnęli broń i otworzyli ogień z obu stron ulicy. Tyraliera funkcjonariuszy poszła w rozsypkę, wycofali się do stacji radiowej – zwątpili, że zdołają utrzymać swoją pozycję. Niczym myśliwi polujący na grubego zwierza zakładali, że tylko oni dysponują bronią. Kiedy więc znaleźli się pod ostrzałem, czym prędzej schronili się w bezpiecznym budynku radiostacji. Zoja wciąż tkwiła przy ciele zabitej dziewczyny, patrząc w jej martwe oczy. Frajerka odciągnęła ją i wcisnęła jej broń do ręki. – Idziemy walczyć. – Zabiłam ją – powiedziała Zoja. Frajerka uderzyła ją otwartą dłonią w twarz. – Nie miej pretensji do siebie. Bądź zła. To oni ją zastrzelili. I co na to poradzisz? Rozbeczysz się jak małe dziecko? Przez całe życie byłaś beksą! Czas, żebyś zaczęła działać! Zoja chwyciła rewolwer, popędziła w kierunku stacji radiowej, wycelowała w stojące przy oknie postacie i naciskając spust raz za razem, wystrzeliła wszystkie sześć kul.

24 października

Świtało, a Zoja nawet nie zmrużyła oka. Zmęczenie wcale jej nie otępiło, przeciwnie – zmysły miała wyostrzone, zauważała wszystkie szczegóły otoczenia. Z niewiadomego powodu w rynsztoku piętrzyły się potłuczone filiżanki do kawy, były ich setki; wzniesione na wysokość kolan wyglądały, jakby oznaczały miejsce wiecznego spoczynku. Przed sobą miała resztki ogniska złożone wyłącznie ze zwęglonych książek, dzieł Marksa i Lenina z rozszabrowanych księgarń. Kruche płatki szarego popiołu wzbijały się ku niebu jak padający w odwrotnym kierunku śnieg. W chodniku brakowało płyt, wyrwane z ziemi posłużyły jako pociski, a teraz wyglądało to jak szczerby w uzębieniu ulicy. Zupełnie jakby miasto także brało udział w bitwie, a Zoja walczyła po jego stronie. Jej ubranie pachniało dymem, miała czarne czubki palców i metaliczny smak w ustach. Dzwoniło jej w uszach. Pod koszulą trzymała przyciśnięty do brzucha rewolwer. Stacja radiowa padła krótko przed wschodem słońca, z okien jeszcze buchał dym. Drewniane drzwi w końcu wyłamano. W środku opór osłabł, za to na zewnątrz atak przybrał na sile, kiedy zyskał wsparcie ogniowe – kadeci z akademii wojskowej przyszli na pomoc ze swoimi karabinami. Frajerka odszukała Zoję i Małysza i zabroniła im szturmować budynek. Nie chciała, żeby trafili w sam środek zaciętej potyczki, gdzie w zadymionych korytarzach walczono z czającymi się za drzwiami zdesperowanymi funkcjonariuszami AVH. Dała im inne zadanie: Znajdźcie Stalina.

***

Małysz i Zoja przeżyli wstrząs, kiedy dotarłszy na koniec Gorkij fasor, ulicy wychodzącej na Városliget, główny park w mieście, nie zobaczyli jego znaku firmowego. Olbrzymi pomnik Stalina – kolos z brązu, wysoki na czterech chłopa i z wąsami długimi jak ręka – który stał na środku placu

Bohaterów, zniknął. Został po nim kamienny cokół, ale pomnika na nim już nie było. Małysz i Zoja podeszli do okaleczonego monumentu. Zachowały się dwa stalowe buty – generalissimusa odcięto na wysokości kolan, a z prawego buta sterczał pogięty stalowy wspornik. Korpus i głowa zniknęły. Pomnik tyrana zamordowano i skradziono jego zwłoki. Przy cokole krzątali się dwaj mężczyźni usiłujący zawiesić na bucie zmodyfikowaną flagę Węgier. Zoja parsknęła śmiechem. Wskazała na miejsce, gdzie kiedyś stał Stalin. – Nie żyje! Nie żyje! Ten drań nie żyje! Wykrzyczała to po rosyjsku. Małysz podskoczył i gwałtownie zakrył jej usta dłonią. Dwaj mężczyźni przy cokole przerwali pracę i się obejrzeli. Małysz wyrzucił rękę w górę. –Ruszkik haza! Mężczyźni bez szczególnego entuzjazmu skinęli mu głową, bo ich uwagę odwróciła flaga, która znów się przewróciła. Małysz odciągnął Zoję na bok. – Pamiętaj, kim jesteśmy – upomniał ją szeptem. W odpowiedzi pocałowała go w usta – szybko, spontanicznie. Cofnęła się i zanim zdążył zareagować, już zachowywała się tak, jakby nic się nie stało. Wskazała głębokie wyżłobienia na ulicy. – W tę stronę wlekli jego ciało! Z mocno bijącym sercem ruszyła za śladami pozostawionymi przez brąz szorujący po kocich łbach. – Pewnie ciągnęli go za furgonetką albo ciężarówką. Małysz nie odpowiedział. Zoja zatrzymała się, nie potrafiła dłużej udawać niefrasobliwości. – Jesteś na mnie zły? Wolno pokręcił głową. Oblał się rumieńcem. Wskazała na ślady i zmieniła temat: – Nie dogonisz mnie. Kto pierwszy, ten lepszy. Do pomnika Stalina! Na trzy... Ale nawet nie zaczęła odliczać, bo oboje puścili się biegiem – oszukując, idealnie zgrali się w czasie. Małysz wysforował się, lecz zgubiwszy ślad, przystanął. Musiał wrócić i odnaleźć właściwą drogę. Na pierwszym skrzyżowaniu zatrzymali się i ze zwieszonymi głowami jak psy gończe krążyli w poszukiwaniu tropu na wszystkich możliwych zakrętach. Zoja zwietrzyła go pierwsza i ruszyła

pędem; Małysz deptał jej po piętach. Biegnąc na południe, skręcili w kierunku placu Lujzy Blahy, gdzie krzyżują się wielkie bulwary, a wokół stacji metra jest pełno sklepów. Daleko przed sobą zobaczyli leżące na brzuchu ciało z brązu o długości i szerokości wagonu tramwajowego. Przyśpieszyli i popędzili co sił w nogach. Ale Zoja miała więcej sił w zapasie – oszczędzała się, korzystając z tego, że Małysz nie wie, jak daleko przyjdzie im biec. Wyprzedzała go wprawdzie tylko o włos, ale pochyliła się, wyprężyła i czubkami palców dotknęła brązowej łydki Stalina. Zasapana z uśmiechem obejrzała się na chłopaka i zobaczyła, że jest wkurzony nie na żarty. Nie znosił przegrywać i właśnie próbował wymyślić jakiś pretekst do anulowania wyścigu. Żeby przypieczętować swoje zwycięstwo, Zoja wdrapała się na pomnik. Jej buty na podeszwie bez rowków ślizgały się na gładkich udach Stalina z brązu; w końcu zaczepiła palcami stóp o fałdy jego płaszcza i się podciągnęła. Dopiero stojąc na górze, zobaczyła, że brakuje głowy Stalina – odcięto mu ją u nasady karku, jakby go zdekapitowano. Przeszła wzdłuż jego pleców ostrożnie, stopa za stopą, jak linoskoczek w cyrku. Małysz stał na chodniku z rękami w kieszeniach. Posłała mu uśmiech, spodziewając się, że znów się zarumieni. Ku jej zdziwieniu zrewanżował się uśmiechem. Czując, jak rozpiera ją radość, wywinęła w myślach radosne gwiazdy na kręgosłupie Stalina. Gdy dotarła do szyi z brązu, przesunęła palcami po nierównej krawędzi, gdzie odrąbano, obłupano i odcięto palnikiem głowę. Wyprostowała się, podparła pod boki – zwyciężczyni, pogromczyni olbrzymów – i omiotła wzrokiem cały plac. Po drugiej stronie, przy József körut, zebrał się niewielki tłum. Kiedy ci ludzie się przesunęli, dostrzegła głowę Stalina. Osadzona na szczątkach wystrzępionej szyi jakby patrzyła na nią, oszołomiona takim upokorzeniem. Z wybitej w czole dziury, psującej rysunek linii włosów, sterczał znak drogowy z ograniczeniem: „15 km”. Ciężarówka, która przywlokła tu pomnik, przywiozła także głowę. Wciąż zwisały z niej łańcuchy. Zoja zeszła na ziemię, zajrzała do brzucha Stalina – tak jak się spodziewała, był pusty, czarny i zimny – a potem szybko ruszyła w kierunku tłumu. Małysz zrównał się z nią i złapał ją za rękę. – Wracajmy. – Jeszcze nie. Wyrwała mu się, przecisnęła przez tłum, podeszła prosto do głowy Stalina

i napluła w olbrzymie gładkie oko. Po długim biegu zaschło jej w ustach, więc śliny było niewiele. Nieważne. Rozległy się śmiechy. Zadowolona już miała odejść, lecz nie zdążyła. Podniesiono ją i postawiono na czubku głowy Stalina, na jego grzywce z brązu. W tłumie rozgorzała dyskusja. Potem zwrócili się bezpośrednio do Zoi. Nie mając pojęcia, co mówią, skinęła głową. Dwaj mężczyźni skoczyli do ciężarówki i zamienili kilka słów z kierowcą, a tymczasem kto inny podał jej świeżo zmienioną flagę węgierską. Kierowca zapuścił silnik i ciężarówka powoli ruszyła do przodu. Luźne łańcuchy biegnące od jej haka do głowy Stalina uniosły się z ulicy. Gdy tylko się naprężyły, głowa zmieniła pozycję, obróciła się, jakby ożyła. Zoja chwyciła wystający znak z ograniczeniem prędkości do piętnastu kilometrów i się przytrzymała. Wszyscy krzyczeli coś jednocześnie; zrozumiała tylko, że pytają, czy nic jej się nie stało. Pokręciła głową. Ludzie dali znak kierowcy. Dodał gazu i głowa Stalina zaczęła podskakiwać na torach tramwajowych. Próbując wymyślić jakiś sposób, żeby nie dać się zrzucić wierzgającej głowie, Zoja szeroko rozstawiła nogi, usiadła i cwałowała na włosach Stalina, trzymając się wystającego znaku drogowego. Gdy poczuła się pewniej, wstała. Na widok zatroskanej miny Małysza uśmiechnęła się do niego pokrzepiająco i kiwnęła ręką, chcąc, żeby do niej dołączył, ale nie skorzystał z zaproszenia, tylko stał ze splecionymi na piersi rękami, zirytowany jej lekkomyślnością. Nie przejmując się jego gburowatym zachowaniem, na użytek tłumu wyciągnęła rękę przed siebie niczym cesarzowa jadąca na rydwanie. Ciężarówka wlokła się jak żółw, ciągnąc głowę Stalina w spacerowym tempie; za nią węgierska flaga szorowała po ziemi. Zoja dała znak kierowcy, żeby jechał szybciej. Ciężarówka przyśpieszyła. Spod szczęki Stalina trysnęły iskry. Włosy Zoi powiewały. Gdy pojazd nabrał odpowiedniej prędkości, flaga także zaczęła łopotać i rozpostarła się w powietrzu. W tym momencie Zoja stała się symbolem ich oporu, z głową Stalina pod stopami i nową węgierską flagą powiewającą na wietrze. Rozejrzała się z nadzieją, że w oczach tłumu zobaczy wyraz podziwu, liczyła, że ktoś zrobi jej teraz zdjęcie. Ale jej publiczność zniknęła. Na końcu József körut pojawił się czołg; z wymierzoną w ciężarówkę lufą, rozjeżdżając ulicę gąsienicami, zbliżał się szybko. Ciężarówka zahamowała. Łańcuchy obwisły. Głowa Stalina zatrzymała się tak raptownie, że poleciała do przodu, walnęła nosem o ziemię, a Zoja spadła na jezdnię. Oszołomiona, nie mogąc złapać tchu, leżała plackiem na środku placu.

Dopadł do niej Małysz. Usiadła posiniaczona i zobaczyła czołg, który sunął prosto na nich. Dzieliło ich od niego raptem kilkaset metrów. Przytrzymując się chłopaka, wstała i kuśtykając, zaczęła uciekać razem z nim. W poszukiwaniu schronienia pędzili do najbliższego sklepu. Zoja się obejrzała. Czołg wystrzelił – bryznął żółty płomień i rozległ się donośny świst. Pocisk trafił w ulicę za nimi – chmura dymu, odłamki kamieni, płomienie. Zoję i Małysza rzuciło na ziemię. Z chmury wyłoniła się olbrzymia głowa Stalina. Wystrzelona z ziemi, wywijając na końcu łańcucha niczym piłka, szybowała łukiem wprost na nich, jakby brała odwet za sprofanowanie. Zoja przydusiła Małysza do ziemi w ostatniej chwili, poszarpana szyja Stalina śmignęła kilka centymetrów nad nimi i rozbiła witrynę sklepu, zasypując ich odłamkami szkła. W ślad za głową sunęła ciągnięta przez łańcuchy ciężarówka. Przewracała się na dach i z powrotem, zgrzytała o nawierzchnię ulicy, a kierowca wisiał głową w dół. Zanim Zoja i Małysz zdążyli się podnieść, z chmury wytoczył się czołg, metalowy potwór. Pełznąc do tyłu, dotarli do rozbitego okna apteki. Nie mieli dokąd uciekać, żadnej drogi odwrotu. Ale czołg nie wystrzelił. Otworzył się właz, jakiś żołnierz wysunął się i zajął obsługą karabinu maszynowego zamontowanego na wieżyczce. Zoja i Małysz ani drgnęli, zmartwiali ze strachu. W chwili gdy żołdak skierował lufę cekaemu w ich stronę, kula trafiła go w szczękę. Kolejne pociski wystrzelone ze wszystkich stron placu zasypały czołg. Pod ostrzałem wciągnięto martwego żołnierza z powrotem do czołgu. Ale ci w środku nie zdążyli zamknąć włazu – do czołgu podbiegli dwaj mężczyźni; w wysoko uniesionych rękach trzymali butelki z płonącymi szmatami. Wrzucili je przez właz do środka i czołg stanął w ogniu. Małysz chwycił Zoję. – Spadamy stąd. Choć raz się z nim nie spierała.

Europa Wschodnia pod kontrolą ZSRR Węgry Budapeszt Wzgórze Zamkowe

27 października Ich przewodnikowi najwyraźniej nigdzie się nie śpieszyło, co Lwa doprowadzało do szału. Podróżowali dziwnie powoli. Tysiąc kilometrów do granicy węgierskiej pokonali w dwa dni, ale przebycie pozostałych trzystu kilometrów do Budapesztu zajęło im już trzy doby. Dopiero gdy Károly usłyszał w radiu, że w Budapeszcie wybuchły zamieszki, podróż nabrała tempa. Wypytywany o przyczyny takiego stanu rzeczy miał do zaproponowania jedynie tłumaczenie wiadomości radiowych – „faszyści wywołali drobne niepokoje społeczne”. Tak sformułowane teksty nie pozwalały ocenić skali zamieszek. Wiadomości były cenzurowane i prawie na pewno bagatelizowały rozmiary rozruchów. Wezwania, żeby wichrzyciele się wycofali, sugerowały, że władze nie panują już nad sytuacją. Z braku dostatecznych informacji Károly uznał bezpośredni wjazd do miasta za zbyt ryzykowny; wybrał więc okrężną drogę, dzięki czemu ominęli liczne blokady ustawione przez armię radziecką. Wjechali do stolicy przez jej willową część, Budę, omijając centrum, budynki rządowe oraz główną siedzibę komunistów – punkty zapalne w razie wybuchu powstania. O wschodzie słońca Károly zaparkował samochód na Wzgórzu Zamkowym, punkcie obserwacyjnym górującym kilkaset metrów nad miastem. Okoliczne ulice były wyludnione. Płynący u stóp wzgórza Dunaj dzielił miasto na dwie części: Budę i Peszt. O ile w Budzie panował względny spokój, o tyle z drugiej strony rzeki dochodziły odgłosy strzelaniny. Z kilku budynków unosiły się kłęby dymu. – Czy wojska radzieckie przypuściły już szturm na miasto? – zapytał Lew. – Czy powstanie zostało stłumione? Károly wzruszył ramionami. – Wiem tyle samo co pan. Raisa odwróciła się do niego.

– Tu jest pański dom. Tu jest pański naród. Panin wykorzystuje go do załatwienia politycznych porachunków. Jak pan może pracować dla niego? Károly się zdenerwował. – Mój naród wykazałby się rozsądkiem, rezygnując ze snów o wolności. Przez to możemy jedynie zginąć. Jeżeli ta interwencja usunie wichrzycieli, to wszyscy tylko na tym skorzystamy... Myślcie sobie o mnie, co chcecie, ale ja tylko pragnę żyć w spokoju. Wysiadł z samochodu i zaczął schodzić ze wzgórza. – Najpierw wstąpimy do mnie. Mieszkał w pobliżu, tuż pod zamkiem, na zboczu wychodzącym na Dunaj. Kiedy wchodzili po schodach, Lew zapytał: – Mieszka pan sam? – Z synem. Wcześniej Károly nie wspominał o rodzinie, a i teraz nie dodał nic więcej. Wszedł do mieszkania, sprawdził wszystkie pokoje i w końcu zawołał: – Wiktorze? – Ile lat ma pański syn? – zainteresowała się Raisa. – Dwadzieścia trzy. – Jego nieobecność na pewno łatwo da się wytłumaczyć. – A czym się zajmuje? – wtrącił się Lew. Po chwili wahania Károly odpowiedział: – Niedawno wstąpił do AVH. Lew i Raisa nie skomentowali tego, poniewczasie zrozumieli niepokój ich przewodnika. Wyglądając przez okno, Károly mówił dalej, bardziej do siebie niż do Lwa czy Raisy: – Nie ma się czym martwić. Z chwilą wybuchu powstania AVH wezwało wszystkich funkcjonariuszy do kwatery głównej. On też na pewno tam jest. W apartamencie znajdował się zapas jedzenia, parafiny, świec oraz rozmaitej broni palnej. Od czasu przekroczenia granicy Károly nie rozstawał się z pistoletem. Zaproponował, żeby Lew i Raisa poszli za jego przykładem, bo nienoszenie broni wcale nie gwarantowało, że w razie czego potraktują ich jak kogoś, kto nie bierze udziału w walkach. Lew wybrał TT-33 – wąski, solidny pistolet produkcji radzieckiej. Raisa niechętnie wzięła go do ręki. Zmusiła się, żeby się z nim zapoznać tylko dlatego, że wciąż przypominała sobie o zagrożeniu ze strony Frajerki. Opuścili mieszkanie i zeszli z góry. Zamierzali przejść na drugą stronę Dunaju, do tej części miasta, gdzie najprawdopodobniej Zoja pomagała

Frajerce, w sam środek powstania. Przeszli przez Széna tér i pokonali prowizoryczne fortyfikacje na placu. W drzwiach siedzieli młodzi mężczyźni z papierosami w ustach i stosami gotowych do użycia koktajli Mołotowa pod ręką. Przewrócone tramwaje broniły dostępu do ulic, wyznaczając odrębne terytorium. Rozmieszczeni na dachach snajperzy śledzili postępy Lwa, Raisy i Károlya. Żeby nie wzbudzać podejrzeń, cała trójka zmierzała w stronę rzeki spokojnie, bez pośpiechu. Károly poprowadził ich przez Margit hid, szeroki most łączący Budę z niewielką wyspą na Dunaju, a dalej z Pesztem. Gdy dotarli prawie na środek, ruchem ręki nakazał im się zatrzymać. Przykucnął i wskazał na drugą stronę mostu. Stały tam czołgi. Wokół całego placu Parlamentarnego widać było siły pancerne. Najwyraźniej do akcji wkroczyły wojska radzieckie, ale – sądząc z powstańczych umocnień – nie zdołały przejąć kontroli. Cała trójka ze wszystkich stron była widoczna jak na dłoni. Károly skulił się nisko i szybko ruszył przed siebie. Lew i Raisa poszli w jego ślady smagani zimnym wiatrem i z ulgą dotarli na drugą stronę mostu. Miasto było w schizofrenicznym stanie, nie przypominało ani strefy działań wojennych, ani czegoś zbliżonego do normalności – jedno i drugie następowało po sobie niemal co krok. Nigdzie nie zauważyli Zoi. Lew wziął ze sobą dwa zdjęcia – jedno, portretowe, wykonali całkiem niedawno, gdy jeszcze tworzyli rodzinę. Blada z nienawiści wydawała się na nim nieszczęśliwa, zbolała. Drugim było zdjęcie policyjne. Zoja zmieniła się tak dalece, że fotografia w zasadzie była bezużyteczna. Károly pokazywał odbitki wszystkim mijanym ludziom skłonnym do pomocy. Niewątpliwie wiele rodzin postępowało tak samo, szukając zaginionych krewnych. Ale wszyscy oddawali mu zdjęcie, przecząco kręcąc głowami. Idąc dalej, weszli w wąską uliczkę zupełnie niedotkniętą walkami. Jak to w godzinach przedpołudniowych, trafili na otwartą już kawiarenkę. Klienci popijali kawę jak gdyby nigdy nic. O tym, że coś jest nie tak, świadczył tylko stos masowo produkowanych ulotek zalegający w rynsztoku. Lew schylił się, wziął garść kartek i oczyścił je z ziemi. Na wierzchu widniał znak, symbol – prawosławny krucyfiks. Tekst pod nim napisano po węgiersku, ale Lew rozpoznał nazwisko: Nikita Siergiejewicz Chruszczow. To była robota Frajerki. Podniecony, że znalazł dowód potwierdzający jej obecność w mieście, pokazał ulotkę Károlyowi. Károly stał jak sparaliżowany, wpatrzony w jakiś odległy punkt. Lew spojrzał w ślad za jego wzrokiem na drugi koniec ulicy, która wychodziła na

niewielki skwer z samotnym, bezlistnym drzewem. Rozświetlony promieniami słońca skwer kontrastował z cieniem, gdzie stali. Gdy oczy Lwa przywykły do światła, skupił się na pniu drzewa i odniósł wrażenie, że pień się kiwa. Károly puścił się biegiem. Lew i Raisa dogonili go i pędem minęli kawiarnię, zwracając na siebie uwagę siedzących przy oknie klientów. Dotarłszy na koniec ulicy, przystanęli na skraju światła. Z najgrubszego konara drzewa zwisał głową w dół martwy człowiek. Miał wysmagane batem stopy, a jego ręce kiwały się na wietrze niczym jakiś makabryczny talizman. Pod zwłokami rozpalono ognisko. Mężczyzna miał całkiem spalone włosy, jego skóra, ciało, twarz były nie do rozpoznania. Był rozebrany, ale tylko do pasa – w akcie skromności pozostawiono mu spodnie, co zupełnie nie licowało z tak bestialskim morderstwem. Płomienie spaliły mu barki i osmaliły tors. Nietknięte kawałki skóry świadczyły o tym, że ofiara zabójstwa była młoda. Poniżej, w kupie popiołu, leżały resztki munduru – kurtka, koszula i czapka. Do podpalenia tego człowieka posłużył jego własny mundur. Lew usłyszał głos Frajerki, jak gdyby szeptała mu do ucha: Z tobą zrobią to samo. Ten mężczyzna był agentem AVH. Lew się obejrzał. Zobaczył, że Károly drapie się po głowie, jakby miał wszy we włosach, i mamrocze: – Ja... ja nie... Károly przysunął się bliżej, wyciągnął rękę i dotknął zwęglonej twarzy, po czym cofnął się i okrążył zwłoki. Odwrócił się do Lwa. – Skąd mam wiedzieć, czy to mój syn? Opadł na kolana prosto w wygasłe ognisko, wzbijając chmurę popiołu. Dookoła zgromadził się tłum ludzi, przyglądali się tej scenie. Lew obejrzał się, sprawdzając ich miny – malowała się na nich wrogość i gniew, że ktoś obnosi się ze swoim bólem przed wrogiem... złość, że ktoś ośmiela się ich ganić za wymierzenie sprawiedliwości. Przykucnął i objął Károlya ramieniem. – Musimy iść. – Jestem jego ojcem. Powinienem wiedzieć. – To nie jest twój syn. Twój syn żyje. Znajdziemy go. Ale teraz musimy

się zbierać. – No tak, on żyje, prawda? Lew pomógł mu wstać. Ale tłum nie chciał ich przepuścić. Lew zobaczył, że ręka Raisy wędruje do pistoletu, który wetknęła za pasek spodni. Miała rację, byli w niebezpieczeństwie. Kilku ludzi z tłumu zaczęło coś mówić. Jeden z nich miał na szyi sznur grubych jak palec naboi. Oskarżycielski symbol. Károly z oczami pełnymi łez wyjął fotografie Zoi i Frajerki. Na widok tych zdjęć mężczyzna z kulami na szyi odprężył się i położył dłoń na ramieniu Károlya. Rozmawiali przez chwilę. Tłum zaczął się rozchodzić. A kiedy już wszyscy odeszli, Károly szepnął Lwu i Raisie: – Wasza córka właśnie ocaliła nam życie. – Ten człowiek ją widział? – Walczyła koło kina Corvin. – Powiedział coś jeszcze? Károly się zawahał. – Że powinniście być z niej dumni. Zabiła wielu Rosjan.

Tego samego dnia

Nadjeżdżający radziecki transporter opancerzony wywołał wśród ludzi taką panikę, jakby między nimi wybuchła bomba. Mieszkańcy miasta rozpierzchli się we wszystkie strony, byleby uciec z ulicy. Raisa biegła co sił w nogach obok mężczyzn, kobiet i dzieci; co chwila ktoś zmieniał się na prowadzeniu. Jakiś staruszek się przewrócił. Przyszła mu z pomocą kobieta, która szarpnęła go za płaszcz i ściągnęła z jezdni. W transporterze albo nie zauważyli staruszka, albo mieli go gdzieś – wóz sunął wprost na niego i na kobietę, chciał ich rozjechać na miazgę. Raisa szybko się cofnęła, chwyciła starca i usunęła z drogi transportera, który minął ich dosłownie o włos, gąsienice przejechały tak blisko, że poczuła metaliczny podmuch powietrza. Rozejrzała się po ulicy. Nie zauważyła Lwa ani Károlya, ale musieli być w pobliżu. Korzystając z zamieszania wywołanego przez transporter, skręciła w pierwszą lepszą przecznicę i biegła przed siebie, aż w końcu zatrzymała się kompletnie wyczerpana. Czekała, aż znów zacznie oddychać normalnie. Rozdzielona z Lwem teraz mogła szukać Zoi na własną rękę. Pomysł przyszedł jej do głowy jeszcze w Moskwie, mniej więcej wtedy, gdy usłyszała, że córka żyje. Zoja wyobrażała sobie życie razem z nią. Sama jej to powiedziała. Ale nie wyobrażała sobie życia z Lwem. Raisa nie wierzyła, żeby w ciągu tych pięciu miesięcy coś się zmieniło. A jeśli już, to dziewczyna raczej tylko utwierdziła się w swoim przekonaniu. W pociągu podczas jazdy na Węgry determinacja Raisy wzmogła się, gdy obserwowała relacje Károlya i Lwa – dwaj byli agenci traktujący się podejrzliwie, a jednak w jakiś dziwny sposób związani ze sobą niczym członkowie tajnego stowarzyszenia. Zoja zapytałaby ją: „Wysłali dwóch agentów KGB, żeby mnie uratować?”. Wściekłaby się na taki pomysł. Oni wcale jej nie rozumieją! Niewątpliwie Frajerka wykorzystała tę postawę Zoi i udawała, że rozumie jej poczucie osamotnienia. Raisa wątpiła, by Lew pogodził się z myślą, że córka z pełną świadomością postanowiła zniknąć. Károly mógł się domyślać prawdziwych intencji Zoi, ale Lew by temu zaprzeczał. Opóźnienie w podróży dało jej lekką przewagę. Károly załatwił im plan miasta i zaznaczył miejsce, gdzie mieszka, na wypadek gdyby się rozdzielili. Raisa przypuszczała, że jest

gdzieś niedaleko Stahly utca. Unikając najbardziej oczywistych tras, musiała iść prosto na południe, do kina Corvin, gdzie widziano Zoję. Nie mogła trzymać planu miasta na widoku, więc szła powoli, aż dotarła na Üllöi utca. W tej dzielnicy stoczono zażarte walki – puste łuski pocisków artyleryjskich zalegały na zmiażdżonym bruku. Mimo że była to wielka ulica, Raisa prawie nie widziała ludzi – nieliczne postaci przemykały od drzwi do drzwi, a dalej nie było już nikogo. Jak na taką główną arterię panował tu upiorny bezruch. Poruszając się ostrożnie pod ścianami budynków, podniosła kawałek cegły, w razie potrzeby gotowa uskoczyć w bramę albo wybić okno sklepu i schować się w środku. Przesuwając palcami po cegle, zauważyła, że od spodu jest mokra. Spojrzała w dół zaskoczona i zobaczyła, że ulicę pokrywa szlam. Na całej szerokości ulicy rozpostarto niczym dywan jakiś materiał. Był to jedwab, całe zwoje cennego jedwabiu. A mimo to był nasiąknięty mydlinami. Zdumiona Raisa niepewnie zrobiła kilka kroków. W butach na gładkiej podeszwie ślizgała się tak, że musiała jedną ręką przytrzymać się ściany, by w ogóle móc się poruszać. Jakby uruchomiła alarm, z okna nad nią rozległ się czyjś ryk. Na całej ulicy, po obu stronach, w oknach i na dachach pojawili się silnie uzbrojeni mężczyźni i kobiety. Raisa usłyszała dudnienie i poczuła wibracje. Odwróciła się. W ulicę wjechał czołg, zrobił kółko, sprawdzając teren, po czym skierował się wprost na nią; tocząc się na gąsienicach, jechał coraz szybciej. Ludzie w oknach i na dachach zniknęli, wycofali się, zeszli z oczu. To była pułapka. A Raisa znalazła się w samym jej środku. Rzuciła się biegiem po mokrym jedwabiu, przewróciła się, wstała i dopadła najbliższego sklepu. Drzwi były zamknięte, a czołg coraz bliżej. Cisnęła cegłę, rozbiła okno i zasypały ją wielkie odłamki. Wlazła do środka w chwili, gdy czołg dojechał do śliskiego jedwabiu. Obejrzała się przekonana, że czołg bez problemu pokona tak nieskomplikowaną przeszkodę. Ten jednak natychmiast zarzucił w bok, szorując po spienionym jedwabiu. Czołgista przestał panować nad pojazdem, który stracił przyczepność. Raisa zadarła głowę, spojrzała na dachy i zobaczyła zgromadzone siły powstańców. Posypały się koktajle Mołotowa i czołg stanął w ogniu. Czołgista zadarł wieżyczkę, wziął na cel okoliczne dachy i wystrzelił. Nie mógł jednak utrzymać pozycji, więc pocisk poszedł za wysoko, w niebo. Raisa szybko weszła dalej w głąb sklepu. Ściany zadrżały. Odwróciła się. Przez rozbite okno ujrzała, jak czołg zakręca w jej stronę. Padła na podłogę w

chwili, gdy czołg wjechał w witrynę sklepu. Wieżyczka rozdarła sufit, ściany runęły. Czołg zaklinował się i stanął. W kłębach dymu i kurzu Raisa pozbierała się, pokuśtykała na tył sklepu i dotarła do schodów. Usłyszała, jak powstańcy schodzą ze swoich pozycji na dachu. Uwięziona między czołgiem a schodzącymi oddziałami wróciła do sklepu, schowała się za ladą i wyjęła pistolet. Zerknęła ponad ladą – radziecki żołnierz właśnie otwierał właz. Przybyli powstańcy. Raisa dostrzegła młodą kobietę w berecie i z pistoletem maszynowym w rękach. Kobieta zarepetowała broń i wzięła na cel rosyjskiego żołnierza, gotowa do strzału. To była Zoja. Raisa wstała. Dziewczyna dostrzegła kątem oka jakiś ruch, okręciła się na pięcie i wycelowała w nią. Kiedy po upływie pięciu miesięcy stanęła z matką twarzą w twarz w obłokach ceglanego pyłu i dymu, opuściła pistolet maszynowy, jakby dźwiganie go było ponad jej siły. Stała z otwartymi ustami, oniemiała. Za jej plecami radziecki żołnierz, młody, najwyżej dwudziestoletni chłopak, skorzystał z okazji. Wycelował w Zoję. Raisa zareagowała odruchowo – uniosła swój TT-33, pociągnęła za spust i wypaliła kilkakrotnie. Głowa żołnierza odskoczyła do tyłu, gdy trafiła w nią jedna z kul. Nie wierząc w to, co zrobiła, Raisa wpatrywała się w martwego żołnierza, wciąż celując w niego z pistoletu. Zdając sobie sprawę, że ma niewiele czasu, wzięła się w garść i znów spojrzała na Zoję. Zrobiła krok w jej kierunku i ujęła ją za rękę. – Zoju, musimy uciekać. Kiedyś już mi zaufałaś, zaufaj mi więc i tym razem. Mina dziewczyny świadczyła, że targa nią wewnętrzny konflikt. Raisa ucieszyła się, miała nad czym popracować. Już chciała przemówić córce do rozsądku, ale nie zdążyła. U stóp schodów stanęła Frajerka. Raisa odciągnęła Zoję na bok i wycelowała. Wzięta z zaskoczenia Frajerka nawet nie próbowała się bronić. Raisa miała ją jak na widelcu. Zawahała się. W tym momencie poczuła, że lufa pistoletu maszynowego dźga ją w plecy. Zoja celowała prosto w jej serce.

Tego samego dnia

Lew spędził na poszukiwaniach Raisy kilka godzin. Bał się, że została ranna, w końcu jednak zrozumiał, że widocznie zostawiła go i sama chce odnaleźć Zoję. Nie wierzyła, że córka wróci do domu razem z nim. Próbując ją dogonić, dobiegł do kina Corvin, gdzie widziano Zoję. Mieściło się w łatwym do obrony owalnym budynku, cofniętym od ulicy, z którą łączyła go kładka dla pieszych, teraz zabarykadowana i zamknięta dla ruchu. Podszedł do niego jeden z bojowników. Károly został daleko w tyle, nie mógł nadążyć. Pozbawionego tłumacza Lwa uratował od przesłuchania radziecki czołg T34, obecnie znajdujący się w rękach powstańców, który nadjechał z powiewającą, przymocowaną do wieżyczki węgierską flagą. Bojownicy otoczyli go, wiwatując. Lew przepchnął się przez tłum, unosząc fotografię Zoi. Obejrzawszy zdjęcie, jeden z mężczyzn wskazał na bulwar. Lew znów puścił się biegiem. Bulwar był pusty. Przystanął i się schylił – całą ulicę pokrywał podarty jedwab. W materiale widniały plamy, jedne wypalone i dymiące, inne kompletnie mokre. Lew ujrzał miejsce, w którym schwytany w potrzask czołg skręcił z ulicy i wjechał do sklepu. Na ziemi leżeli zwaleni na kupę czterej martwi radzieccy żołnierze. Żaden z nich nie miał więcej niż dwadzieścia lat. Ale poza tym nie było tam nikogo.

Tego samego dnia

Raisa zamknęła oczy, skupiając się na hałasie w sąsiednich pokojach – ludzie biegali, krzyczeli, po podłodze wleczono jakieś przedmioty, wykrzykiwano rozkazy po rosyjsku i węgiersku. Ranni mężczyźni i kobiety wrzeszczeli z bólu. W jednym pokoju urządzono punkt prowizorycznego opatrywania ran odniesionych w utarczkach, drugi pełnił funkcję jadalni dla grupy powstańczej Frajerki; w powietrzu woń antyseptyków mieszała się z zapachem gotowania, smażonego mięsa i zwierzęcego tłuszczu. Raisa, eskortowana od czołgu pod lufami pistoletów, w ogóle nie zwracała uwagi, dokąd ją zabierają. Cały czas patrzyła na Zoję, która maszerowała przed siebie jak żołnierz, z przewieszonym przez ramię pistoletem maszynowym – tym samym, z którego jeszcze przed chwilą celowała w serce matki. Kiedy dotarli do cofniętego od ulicy budynku, do którego prowadził wąski pasaż, Raisę zaprowadzono na ostatnie piętro i zamknięto w małym pokoju pośpiesznie ogołoconym ze wszystkiego i przerobionym na prowizoryczną celę. Ściany zadrżały – w pobliżu przejeżdżała ciężka artyleria. Raisa wyjrzała przez małe okienko. Na ulicy trwała potyczka. Nad głową usłyszała tupot nóg na dachu – to snajperzy biegli zająć pozycje. Kucnęła wyczerpana przy ścianie na wprost okna i zakryła uszy rękami. Pomyślała o Zoi. Pomyślała o młodym radzieckim żołnierzu, którego zabiła. W końcu pozwoliła sobie na chwilę słabości i wybuchła płaczem.

***

Słysząc kroki pod drzwiami i zgrzyt klucza w zamku, Raisa wstała. Do pokoju weszła Frajerka. O ile wcześniej, w Moskwie, zachowywała niezmącony spokój, o tyle teraz widać było po niej zmęczenie i stres związany z operacją, jaką prowadziła. – A więc jednak mnie znalazłaś... Głos Raisy drżał z gniewu.

– Przyjechałam po Zoję. – A gdzie jest Lew? – Jestem tu sama. – Kłamiesz. Ale i tak wkrótce go znajdziemy. To małe miasto. – Pozwól Zoi odejść. – Mówisz, jakbym ci ją ukradła. A prawda jest taka, że to ja uratowałam ją przed tobą. – Bez względu na nasze problemy rodzinne my ją kochamy. A ty nie. Frajerka sprawiała wrażenie, jakby tego nie usłyszała. – Zoja chciała się do mnie przyłączyć, więc się zgodziłam. Ma prawo postępować wedle własnego uznania. Jeśli zechce wrócić z tobą do domu, nie ma problemu. Nie będę jej zatrzymywała. – Łatwo zaskarbić sobie przychylność dziecka, pozwalając mu na wszystko i mówiąc dokładnie to, co pragnie usłyszeć. Dać jej pistolet maszynowy. Wmówić, że jest rewolucjonistką. Takie kłamstwo kusi. Ale nie wierzę, żeby cię za to pokochała. – Wcale jej o to nie proszę. Za to wy, ty i Lew, wymagacie od niej miłości. Macie na tym punkcie obsesję. Tymczasem prawda jest taka, że mieszkając z wami, była nieszczęśliwa, szczęście odnalazła dopiero przy mnie. Spoglądając nad ramieniem Frajerki, Raisa zobaczyła rannego mężczyznę leżącego na kuchennym stole na końcu korytarza. Nie było ani jednego lekarza, a o lekarstwach lepiej nawet nie wspominać – tylko zakrwawione szmaty i garnki z wrzącą wodą. – Jeśli tu zostaniesz, zginiesz. A Zoja zginie razem z tobą. Frajerka pokręciła głową. – Troska o jej dobro nie dowodzi jeszcze, że jesteś matką. Tak naprawdę jesteś jej matką dokładnie w tym samym stopniu co ja.

***

Raisa się obudziła. W pokoju było ciemno i zimno. Zadrżała i otuliła się cienką pościelą. Była noc. W mieście panował spokój. Nie spodziewała się, że zaśnie, ale gdy tylko się położyła, zamknęła oczy. Na podłodze stał talerz z mięsem i ziemniakami – ktoś go tam położył, kiedy spała. Wyciągnęła rękę

i przysunęła sobie talerz. I właśnie wtedy zauważyła, że drzwi są uchylone. Wstała, podeszła do nich i wyjrzała na zewnątrz. Na korytarzach nie było nikogo. Żeby uciec, wystarczyło tylko opuścić pokój, zejść po schodach i wyjść na ulicę. Czy to możliwe, że Zoja otworzyła drzwi i wyłamała zamek, próbując jej pomóc, a jednocześnie nie chcąc się zdradzić, że miała z tym coś wspólnego? Przedsięwzięcie to wymagało ostrożności i zręczności, ale opierało się na błędnym założeniu. Raisa nie przyjechała tu, żeby uciekać – przybyła, żeby zabrać córkę do domu. Zoja by to zrozumiała. Takie postępowanie byłoby sprzeczne z jej charakterem, wymagałoby przezorności, a ona przecież była bezczelna i zuchwała. Raisa cofnęła się niepewnie. W tej samej chwili w drzwiach pojawił się czyjś cień – postać młodego chłopaka. – Dlaczego pani nie ucieka? – zapytał szeptem. – Bez Zoi nigdzie nie idę. Skoczył do przodu, podciął jej nogi, przewrócił ją na podłogę i zakrył jej usta dłonią, tłumiąc krzyk. Leżąc na plecach przyszpilona przez chłopaka, Raisa poczuła na gardle ostrze noża. – Trzeba było uciekać – wyszeptał. – Bez Zoi nigdzie nie idę. Poczuła, że na dźwięk tego imienia chłopak się spiął; ostrze mocniej wpiło się w jej szyję. – Ty ją... lubisz? – zapytała. Przesunął się, cofnął dłoń, którą zamykał jej usta. Miała rację, chodziło mu o Zoję. Bał się, że ją straci. – Posłuchaj mnie – powiedziała. – Jej grozi niebezpieczeństwo. Tobie też. Chodź z nami. – Ona nie jest pani prawdziwą córką! – Masz rację. Zoja nie jest moją córką. Ale zależy mi na niej, bardzo. Jeżeli tobie też na niej zależy, znajdziesz sposób, żeby ją stąd wydostać. Chyba słyszysz różnicę między tym, jak ja o niej mówię, a jak mówi Frajerka, co? Słyszysz, że się o nią troszczę? A sam wiesz, że Frajerki ona wcale nie obchodzi. Chłopak odsunął ostrze noża od jej szyi. Zdawało się, że nie bardzo wie, co robić. Raisa domyśliła się, nad czym się zastanawia. – Wracaj z nami. Ona jest tu szczęśliwa z twojego powodu, a nie dzięki Frajerce. Chłopak wstał, wypadł na zewnątrz, zamknął drzwi, lecz zaraz znów je

otworzył. Przypomniał sobie o wyłamanym zamku. – Niech pani udaje, że próbowała pani sforsować drzwi na siłę. Inaczej mnie zabiją. I zniknął. – Poczekaj! – zawołała za nim Raisa. Chłopak znów się pojawił. – Jak masz na imię? Zawahał się. – Małysz.

28 października

W kolumnie nadciągającej głównym bulwarem do miasta Lew naliczył co najmniej trzydzieści czołgów. Mobilizacja tak znacznych sił o szóstej rano oznaczała, że lada chwila nastąpi radziecka inwazja na szeroką skalę. Powstanie wkrótce zostanie zduszone. Szybko zszedł ze wzgórza i popędził do mieszkania Károlya. Przeskakując po dwa stopnie naraz, wbiegł na ostatnie piętro i pchnął drzwi. Károly siedział przy stole i czytał jakąś ulotkę. – Rosjanie postawili w stan gotowości ponad trzydzieści czołgów – wyjaśnił Lew. – Wkraczają do miasta. Musimy natychmiast odnaleźć Zoję i Raisę. Károly podał mu ulotkę. Lew rzucił na nią okiem niecierpliwie. Na samej górze zobaczył fotografię: swoje zdjęcie. Károly przetłumaczył tekst: – „Ten człowiek to sowiecki szpieg. Udaje jednego z nas. Kto go zobaczy, ma zawiadomić najbliższy posterunek rewolucyjny”. Lew odłożył ulotkę. – Skoro Frajerka mnie szuka, to mamy dowód, że Raisa jest w jej rękach. – Nie powinieneś nigdzie wychodzić, to zbyt niebezpieczne – odparł Károly. Lew otworzył drzwi gotów do drogi. – Kiedy radzieckie czołgi pojawią się na każdym rogu, nikt nie będzie sobie zawracał głowy jednym ruskim szpiegiem. Drzwi do mieszkania naprzeciwko uchyliły się i sąsiad wysunął kawałek głowy. Spojrzeli sobie z Lwem prosto w oczy, po czym sąsiad zatrzasnął drzwi.

Tego samego dnia

Dwa wory weszły do pokoju Raisy, chwyciły ją pod pachy, wyprowadziły na korytarz, a stamtąd przez frontowe drzwi na balkon. Na dziedzińcu pod nimi zebrał się tłum. Frajerka stała pośrodku. Na widok Raisy dała znak swoim ludziom, żeby się rozstąpili. Odsunęli się, a wtedy Raisa zobaczyła Lwa i Károlya. Klęczeli ze związanymi z przodu rękami jak wystawieni na sprzedaż niewolnicy. W ciżbie gapiów była także Zoja. Lew wstał i natychmiast skierowały się na niego lufy pistoletów. Frajerka ruchem ręki kazała schować broń. – Dajcie mu mówić. – Frajerko, mamy niewiele czasu. Ponad trzydzieści czołgów Ttrzydzieści cztery wjechało już do miasta. Rosjanie stłumią wasz opór. Zabiją każdego, kto będzie miał broń... mężczyzn, kobiety i dzieci. Nie macie szansy na zwycięstwo. – Ja uważam inaczej. – Frol Panin śmieje się z ciebie. Całe to powstanie to szopka. Tu nie chodzi o przyszłość Węgier. Wykorzystali cię. – Maksymie, ty wszystko widzisz na opak. To nie Panin mnie wykorzystuje, tylko ja jego. Sama nijak nie dałabym rady tego zrobić. Moja zemsta skończyłaby się w Moskwie. Pierwotnie planowałam tylko zemstę na tych, którzy przyłożyli rękę do aresztowania mnie, a tymczasem on niespodziewanie dał mi szansę zemszczenia się na całym państwie, które zrujnowało mi życie. Będąc tutaj, działam na szkodę Rosji. – Nie, tak ci się tylko zdaje. Rosjanie mogą stracić sto czołgów i tysiąc żołnierzy, to nie ma znaczenia. Oni się tym nie przejmują. – Panin nie docenił siły nienawiści, jaka panuje w tym narodzie. – Sama nienawiść nie wystarczy. Frajerka zwróciła się do Károlya: – Jesteś jego tłumaczem? To Frol Panin wyznaczył cię do tego zadania? – Tak. – Dostałeś rozkaz, żeby mnie zabić? Károly zastanowił się, po czym odparł: – Miał cię zabić jeden z nas, Lew albo ja. Kiedy już wybuchnie

powstanie. Lew był wstrząśnięty. Frajerka lekceważąco pokręciła głową. – Lwie, naprawdę nie zdawałeś sobie sprawy z tego, jaki jest prawdziwy cel wysłania cię tutaj? Jesteś nieświadomym zabójcą. To ty pracujesz dla Panina, nie ja. – Nie miałem pojęcia. – To twoja stała odpowiedź... o niczym nie miałeś pojęcia. Wobec tego pozwól, że ci to wyjaśnię. Nie ja doprowadziłam do wybuchu tego powstania. Ja tylko zachęciłam ludzi. Nawet gdybyś mnie zabił, nie zrobiłoby to najmniejszej różnicy. Lew odwrócił się do Zoi. Na ramieniu miała pistolet maszynowy, a u pasa granaty. Poszarpane ubranie, podrapane dłonie. Wytrzymała jego spojrzenie, patrząc na niego wzrokiem tak pełnym nienawiści, jakby się bała, że może się zdradzić z jakimś innym uczuciem. Obok niej stał chłopak, który zamordował patriarchę. Trzymał ją za rękę. – Jeśli podejmiesz walkę, zginiesz. Frajerka zwróciła się do Zoi: – No i co ty na to? On mówi do ciebie. Zoja gwałtownie uniosła pistolet maszynowy nad głowę. – Będziemy walczyć!

Tego samego dnia

Raisa chciała porozmawiać, ale mowa ciała męża odwiodła ją od tego zamiaru. Odkąd wtrącono ich do celi, nie odezwał się ani słowem. Po drugiej stronie pomieszczenia Károly rozwalił się na łóżku i zamknął oczy. Kiedy go pojmali, zranili mu nogę. Raisa przerwała ciszę. – Wybacz mi, Lwie. Spojrzał na nią. – Popełniłem jeden błąd, Raiso. Powinienem był ci powiedzieć o Zoi. O tym, jak stawała nade mną z nożem w ręku. Károly, który wciąż leżał z zamkniętymi oczami, wtrącił się: – Ta córka, co to ją próbujemy uratować, stawała nad tobą z nożem? Otworzył jedno oko i łypnął na Raisę, a potem na Lwa. Lew zniżył glos, nie chciał, żeby Károly wtrącał się do rozmowy. – Jeżeli nie będziemy mieli do siebie zaufania, nie uda nam się uciec. Raisa kiwnęła głową. – Samo zaufanie nie uwolni nas z tego pokoju. – Masz pomysł, w jaki sposób wyciągnąć stąd Zoję? – zapytał Lew. – Jest zakochana. Lew wyprostował się zaskoczony. – Zakochana? W kim? – To młody wor, mniej więcej w jej wieku. Ma na imię Małysz. – Ten chłopak jest mordercą. Na własne oczy widziałem, jak zabił patriarchę. Odciął głowę siedemdziesięcioletniemu starcowi za pomocą stalowej linki. Károly usiadł. – No to chyba pasują do siebie. Raisa ujęła dłonie męża. – Możliwe, że Małysz to nasza ostatnia nadzieja.

Tego samego dnia

Zoja leżała w rozpadającej się części domu, którego front runął, uszkodzony przez ostrzał artyleryjski. Rozpłaszczona na brzuchu, z wyciągniętym przed siebie karabinem przyciskała oko do lunetki. U wylotu Kossuth hid, mostu obok parlamentu, stały dwa czołgi, jak nic czekając na rozkaz wjazdu do centrum miasta, tak jak to przewidywał Lew Demidow. Nie spodziewała się, że jeszcze kiedyś go zobaczy. Na wspomnienie jego twarzy nie mogła się skupić. Była niespokojna, chciało jej się sikać. Jeszcze raz spojrzała na czołgi i nie widząc żadnego ruchu, zostawiła karabin i sprawdziła to, co zostało z sypialni. Ponieważ cały front kamienicy odpadł, pokój był całkiem odkryty. Odrobinę prywatności zapewniała tylko szafa, jeśli nie chciała za bardzo oddalać się od karabinu. Weszła do niej, przymknęła drzwi i kucnęła. Z poczuciem winy myślała o tym, że będzie musiała się wytrzeć rękawem płaszcza, co było o tyle dziwne, że za chwilę miała zastrzelić człowieka. Strzelała już wielokrotnie, więc całkiem możliwe, że kogoś zabiła, chociaż nie widziała, żeby ktoś umierał czy padał od jej kuli. Gwałtownie chwyciła najbliższy but i nasikała do niego po brzegi. Niepewnie wyszła z szafy i zamknęła drzwi. Karabin leżał na cegłach, tam, gdzie go zostawiła. Roztrzęsiona powoli wróciła na swoje stanowisko. Radziecki żołnierz, zataczając się, kuśtykał w kierunku dwóch czołgów. Zoja wzięła rannego żołdaka na celownik. Nie widziała jego twarzy, tylko plecy i kasztanowe włosy. Możliwe, że pozostali żołnierze wyjdą, żeby mu pomóc. Frajerka wyjaśniła jej, że to właśnie tamci są najcenniejszym trofeum, to ich najpierw trzeba zastrzelić, a dopiero potem dobić rannego. Żołnierz upadł dziesięć kroków od czołgu, nie miał siły iść dalej. Zoja przesunęła celownik na właz i czekała, aż tamci chwycą przynętę. Czołg ożył, ruszył do przodu i podjechał do rannego tak blisko, jak to było możliwe. Chcieli go uratować. Otworzyli właz. Jakiś żołnierz ostrożnie uniósł stalową pokrywę i wyjrzał na zewnątrz, żeby sprawdzić, czy nikt nie zamierza go zastrzelić. W każdej chwili gotów był się cofnąć. Potem wygramolił się z czołgu i szybko ruszył koledze z pomocą. Zoja miała go dokładnie na celowniku. Jeżeli nie pociągnie za spust, tamten wciągnie kompana do czołgu, a później wjadą do miasta i zabiją jeszcze więcej

niewinnych rodzin. Na co się wtedy zda jej poczucie winy? Przybyła tu po to, żeby walczyć. A oni byli wrogami. Zabijali dzieci, matki, ojców... Już miała pociągnąć za spust, kiedy czyjaś ręka popchnęła lufę karabinu w dół. Małysz. Położył się obok i przysunął do niej twarz. Zoja dygotała. Wziął od niej karabin i spojrzał na czołgi. Dziewczyna wyjrzała za skraj rumowiska. Czołgi ruszyły. Ale nie kierowały się do miasta, jechały w przeciwnym kierunku, z powrotem na drugą stronę mostu. – Dokąd oni jadą? – zdziwiła się Zoja. – Nie wiem.

Tego samego dnia

Lew dokładnie obejrzał pokój, szukając drogi ucieczki. Był pochłonięty badaniem drzwi, okna i podłogi, ale zwrócił uwagę, że zapanował względny spokój. Odgłosy wybuchów i strzelaniny ucichły. W korytarzu rozległy się kroki. Otworzyły się drzwi i do pokoju weszła Frajerka. – Słuchajcie! Radio w sąsiednim pokoju było nastawione na cały regulator. Spiker mówił po węgiersku. Lew odwrócił się do Károlya, który słuchał przez chwilę. – Tłumacz! – krzyknęła zniecierpliwiona Frajerka. Károly zerknął na Lwa. – Ogłoszono zawieszenie broni. Wojska radzieckie wycofują się z miasta.

Tego samego dnia

Wyczuwając sceptycyzm, Frajerka uparła się, żeby pójść na zwycięski obchód miasta. Wobec tego poszli. Lew, Raisa i Károly szli w otoczeniu partyzantów i resztek gangu. Pomijając Frajerkę i Małysza, Lew doliczył się tylko czterech worów – znacznie mniej, niż było ich w Moskwie. Część z nich być może zginęła. Inni z pewnością ją opuścili – być rewolucjonistą to nie to samo, co być zawodowym przestępcą. Ale Frajerka sprawiała wrażenie, jakby jej to nie obchodziło. Prowadziła ich główną arterią, Sztálin utca, z taką dumą, jakby maszerowała po grobowcu Stalina. Raisa szła obok męża, a Károly nieco z tyłu, wlokąc za sobą ranną nogę. Poprzez pierścień uzbrojonych mężczyzn Lew dostrzegł Zoję na obrzeżach grupy. Szła obok Małysza. Ignorowała Lwa zupełnie, ale chłopak co pewien czas posyłał mu wrogie spojrzenie. Raisa miała rację – młodzi byli zakochani, to nie ulegało wątpliwości. Lew nawet teoretycznie nie wyobrażał sobie, żeby Węgrzy mogli odnieść triumf. Napatrzył się na powstańców uzbrojonych w cegły oraz butelki z benzyną. Walczyli nieustraszenie w obronie swoich domów i ziemi. Ale jako były żołnierz nie dostrzegał w tym żadnej strategii. Ich kampania prowadzona była na łapu-capu, oparta na improwizacji. Dla odmiany Armia Czerwona stanowiła największą potęgą wojskową na świecie, zarówno pod względem liczebności, jak i technologii. Panin i reszta jego spiskowców zamierzali utrzymać ten stan rzeczy. Utrata Węgier była nie do pomyślenia, nie mogli do tego dopuścić bez względu na to, jak krwawy konflikt musieliby wywołać. A jednak podczas tego spaceru ulicami Budapesztu Lew musiał przyznać, że w mieście nie było już śladu obecności Rosjan. Czołgi i żołnierze zniknęli. Bojownicy węgierscy porzucili swoje pozycje. Frajerka się zatrzymała. Dotarli do jakiegoś biura w średniej wielkości, nierzucającym się w oczy budynku. U drzwi wejściowych panowało zamieszanie, ludzie masowo wchodzili i wychodzili. Károly dowlókł się do nich i zrównał z Lwem. – To kwatera główna AVH. – Twój syn? – odparł Lew. – On tu pracuje. Funkcjonariusze pewnie uciekli w momencie wybuchu

powstania. Frajerka zauważyła tę wymianę zdań. Przecisnęła się między swoimi ludźmi. – Znasz ten budynek? – zapytała. – To siedziba węgierskiej tajnej policji. Porzucili ją i teraz gdzieś się ukrywają. Ale znajdziemy ich. Károly zdołał ukryć niepokój. – Teraz, kiedy już miasto jest wolne, budynek jest dostępny dla publiczności. Tajemnice, które tu trzymali, nie są już tajemnicami. Większość powstańców została na zewnątrz. W środku było zbyt tłoczno, żeby zmieścili się wszyscy naraz. Frajerka na czele mniejszej grupki przeszła przez drzwi na wewnętrzny dziedziniec. Z balkonów sfruwały zapisane na maszynie, podbite pieczątkami kartki – dowody biurokracji terroru. Zmierzchało. Elektryczność działała tylko tu i ówdzie. Zapalono więc świece i rozmieszczono je na balkonach i podłogach. Biura pełne były ludzi szperających w aktach. W świetle świec mężczyźni i kobiety przewracali kartki, szukając informacji na swój temat. Widząc, jak wielu z nich płacze, Lew nie potrzebował tłumaczenia dokumentów. Akta zawierały nazwiska członków rodziny i przyjaciół, którzy na nich donieśli, oraz to, co im zarzucali. Zupełnie jakby podłogę zarzucono setką luster, wszędzie dookoła widział upadek wiary w ludzkość. – Na dół – szepnęła Frajerka. O ile w biurach panował tłok, o tyle na schodach prowadzących do piwnicy nie było nikogo. Każdy z nich wziął świecę i ruszyli na dół. Panowała tam wilgoć i chłód. Tak jak Lew znał treść kartotek, tak samo doskonale wiedział, co zastaną w podziemiach – cele, w których przesłuchiwano i torturowano podejrzanych. Na popękaną betonową podłogę kapała woda. Drzwi wszystkich cel stały otworem. W pierwszej zobaczyli stół i dwa krzesła. W drugiej na samym środku była tylko studzienka odpływowa i nic więcej. Lew obserwował twarz Zoi, pragnął chwycić córkę i wynieść stamtąd jak najdalej. Trzymała Małysza za rękę. Mocno zacisnął palce w pięść, zastanawiał się, jak długo Frajerka każe im tam siedzieć. Ale ku jego zdumieniu ta kobieta, zdawałoby się nieustraszona, była tu wyraźnie wstrząśnięta. Pomyślał o torturach, jakim na pewno poddali ją po aresztowaniu. Frajerka westchnęła. – Wypijmy za to, żeby to wszystko wreszcie się skończyło. W ciemności na krótką chwilę znów stała się człowiekiem.

***

Frajerka zamierzała wyprawić na podwórku jej kamienicy pierwsze przyjęcie dla uczczenia zwycięstwa. Wstęp był wolny dla wszystkich. Zorganizowała całe skrzynki alkoholu – wódki, likiery i szampan z zapasów elity, coś, czego większość z nich nigdy w życiu nawet nie spróbowała, rarytasy zachomikowane właśnie na tę okazję. Lew zwrócił uwagę na te przygotowania – dowód, że Frajerka zawsze wierzyła w możliwość zwycięstwa. Było zimno, na środku podwórza ułożono więc kawałki drewna na wysokość chłopa i podpalono; płomienie ogniska wzbiły się w nocne niebo. Prymitywne kukły Stalina i jego węgierskiego odpowiednika, Rákosiego, przebrano w mundury zdarte z trupów radzieckich żołnierzy. Lew zauważył, że Frajerka robiła zdjęcia płonących kukieł z balkonu na ostatnim piętrze; zanim odłożyła aparat, schowała rolkę filmu. Kiedy płonące mundury zamieniły się w popiół, zjawił się zespół cygański z ręcznie malowanymi instrumentami. Z początku grali nieśmiało, jakby się bali, że ich skrzypce ściągną na nich grad ruskich pocisków, ale stopniowo wyzbyli się obaw. Muzyka przybrała na sile, nabrała tempa, a bojownicy puścili się w tany. Lew i Raisa siedzieli na uboczu pilnowani przez uzbrojonego strażnika i patrzyli, jak Zoja się upija; z każdym łykiem szampana jej policzki nabierały rumieńców. Frajerka pociągała prosto z gwinta, nie dzieliła się z nikim swoją butelką, jak zawsze panując nad wszystkim. Pochwyciła wzrok Lwa i dosiadła się do nich. – Tańczcie, jeśli chcecie. – I co teraz zamierzasz z nami zrobić? – odparł pytaniem Lew. – Prawdę mówiąc, jeszcze nie podjęłam decyzji. Zoja próbowała namówić Małysza, żeby z nią zatańczył. A skoro perswazja nie działała, chwyciła go za rękę i wciągnęła w krąg ludzi otaczających ognisko. Widziała, jak zwinnie wdrapywał się na rynny, ale tańczył niezgrabnie. – Udawaj, że poza nami nie ma tu nikogo – szepnęła. – Tylko ty i ja. I udając, że są sami, zaczęli pląsać wokół ogniska, świat zawirował, ogień rozpalił im policzki, a oni tańczyli coraz szybciej i szybciej, aż w końcu

muzyka ucichła i wszyscy nagrodzili zespół brawami. Ale dla nich świat wciąż wirował i mieli tylko siebie.

30 października

Ognisko się wypaliło, została jedynie kupka czerwonych węgielków i zwęglone resztki drewna. Cygański zespół zakończył występ. Ci z bojowników, którym nie urwał się film, wrócili do domów. Małysz i Zoja leżeli skuleni pod kocem obok gasnącego ogniska. Károly nucił jakąś nieznaną melodię, pijany, bo ciągle domagał się alkoholu, żeby uśmierzyć ból nogi. Frajerka, tak pełna energii, jakby przez całą noc wypoczywała, oznajmiła: – Co za sens spać w przepełnionym mieszkaniu? Zmuszeni do udziału w jej wyprawie opuścili podwórko, przeszli na drugą stronę Dunaju i zmęczeni powlekli się w kierunku swojego celu – ministerialnych willi na bujnych zboczach Wzgórza Zamkowego. Towarzyszyli im Zoja z Małyszem, a także wory oraz węgierski tłumacz Frajerki. Ze szczytu Różanego Wzgórza patrzyli, jak nad miastem wstaje świt. – Po raz pierwszy od ponad dziesięciu lat to miasto obudzi się wolne – zauważyła Frajerka. Kiedy dotarli do otoczonej wysokim murem willi, o dziwo ujrzeli wartowników strzegących bramy. Frajerka odwróciła się do tłumacza. – Każ im wracać do domu. Powiedz im, że teraz to jest własność narodu. Tłumacz podszedł do bramy i powtórzył jej słowa po węgiersku. Wartownicy, być może pod wpływem walk, jakich byli świadkami, sami już doszli do tego wniosku. Bronili przywilejów obalonego reżimu. Podnieśli bramę, zabrali swoje rzeczy i odeszli. Tłumacz wrócił niezwykle podniecony. – Wartownicy mówią, że ta willa należała do Rákosiego. – Dom uciech mojego byłego szefa, niegdyś wspaniałego przywódcy tego kraju – wyjaśnił Károly Lwu bełkotliwym głosem. – To tutaj dzwoniliśmy z pytaniami typu: Czy życzy pan sobie, żebyśmy nasikali przesłuchiwanemu do ust? Czy chce pan posłuchać, jak to robimy? A on odpowiadał: Tak, chcę słyszeć wszystko, od początku do końca. Weszli na nienagannie utrzymany teren. Frajerka paliła skręta. Lew poznał po zapachu, że zawiera jakieś substancje pobudzające. Amfetamina wyjaśniałaby, w jaki sposób ta kobieta

zachowuje tak niesamowitą energię. Jej oczy wydawały się całkiem czarne, źrenice miała jak plamy ropy naftowej. Lew sam zażywał ten narkotyk podczas całonocnych aresztowań i przesłuchań, które prowadził jako agent MGB. Powodował on zwiększenie poziomu agresji. Zakłócał też zdolność rozumowania, pobudzał umysł Frajerki do przemocy i sprawiał, że podejmowała każdą decyzję z niewzruszoną pewnością. Wzięła klucze z wartowni, wbiegła po schodach, przekręciła klucz w zamku i otworzyła drzwi na oścież. Ukłoniła się Małyszowi i Zoi. – Nowej parze należy się nowy dom! Małysz się zarumienił. Zoja z uśmiechem weszła do domu i w wielkiej sali recepcyjnej rozbrzmiał echem jej zdumiony krzyk: – Tu jest basen! Basen zakryty był ochronną plastikową folią usianą zwiędłymi liśćmi. Zoja zanurzyła palec w wodzie. – Zimna. Podgrzewacze wody wyłączono. Krzesła z drewna tekowego ustawiono w jednym rogu. Wiatr przesuwał tam i z powrotem piłkę plażową w jaskrawych kolorach, z której spuszczono powietrze. W środku luksusowy dom się rozpadał. W kuchni zalegał kurz, nie używano jej od czasu, gdy po tajnym referacie Rákosi zmuszony był opuścić Węgry i schronić się w Związku Radzieckim. Zbudowana zgodnie z najbardziej surowymi wymogami willa wyposażona była w zagraniczne sprzęty. W szafkach stały kryształy, piękna porcelana i nietknięte butelki francuskiego wina. Zafascynowani zawartością lodówki, próbując rozpoznać porośnięte pleśnią wiktuały, Lew i Zoja przypadkiem wpadli na siebie. Stojąc ramię w ramię, znaleźli się w takiej bliskości, jak jeszcze nigdy od czasu, kiedy go pojmano. – Zoju... Nie zdążył dokończyć, bo Frajerka zawołała: – Zoju! Dziewczyna, posłuszna swojej nowej pani, odbiegła. Lew ruszył za nią, wszedł do salonu i stanął twarzą w twarz ze Stalinem. Na ścianie wisiał olbrzymi olejny portret satrapy, który spoglądał w dół niczym bóg pilnujący swoich poddanych. Frajerka wyciągnęła nóż i podała go Zoi. – Teraz już nikt na ciebie nie doniesie. Z nożem w ręku Zoja stanęła na krześle – oczy miała na wysokości szyi

Stalina. Mimo doskonałej okazji, żeby oszpecić mu twarz, nic nie zrobiła. – Wydłub mu oczy! – krzyknęła Frajerka. – Oślep go! Zetnij mu wąsy! Zoja zeszła z krzesła i oddała nóż Frajerce. – Ja... nie mam ochoty. Nastrój Frajerki zmienił się w jednej chwili, uniesienie zastąpiła irytacja. – Nie masz ochoty? Gniew to nie jest coś, co przychodzi i mija. Gniew to nie przelotny kaprys. Tym właśnie różni się od miłości. To nie jest coś, co w jednej chwili czujesz, a w następnej ci przechodzi. Gniew, kiedy już raz cię ogarnie, zostaje z tobą na zawsze. A ten tu zamordował twoich rodziców. Zoja podniosła głos. – Nie chcę o tym myśleć bez przerwy! – odparła. Frajerka uderzyła ją w twarz. Lew zrobił krok w ich kierunku. Frajerka wyciągnęła broń i wycelowała w jego pierś, ale wciąż zwracała się do Zoi. – Zapominasz o rodzicach? To takie łatwe? Co się zmieniło? Małysz cię pocałował? Czy o to ci chodzi? Podeszła do chłopaka, przytrzymała go i pocałowała. Próbował się wyrywać, ale ściskała go mocno. Kiedy skończyła, cofnęła się. – Było miło, ale gniew mnie nie opuścił. Wypaliła Stalinowi między oczy, a potem strzeliła po raz drugi, trzeci, aż w końcu wpakowała w portret cały magazynek. Płótno drgało po każdej kuli. Gdy skończyły się naboje, spust ze szczękiem uderzył w pusty magazynek. Frajerka cisnęła broń w twarz tyrana. Pistolet odbił się od portretu i spadł na podłogę. Frajerka otarła pot z czoła i się roześmiała. – Łóżko czeka... I z tym dwuznacznym stwierdzeniem popchnęła Małysza i Zoję ku sobie.

***

Lew obudził się raptownie, zaskoczony, że potrząsa nim jeden z worów. –Zmywamy się. Bez słowa wyjaśnienia zerwali na nogi Lwa, Raisę i Károlya, którzy zamknięci na klucz w marmurowej łazience położyli się spać na rozłożonych ręcznikach. Udało im się zdrzemnąć na niecałe dwie godziny. Frajerka czekała już na zewnątrz, przy bramie. Obok niej stali Małysz i Zoja. Wszyscy byli wykończeni, tylko nie Frajerka, która za sprawą chemii kipiała energią.

Wskazała w dół wzgórza, na centrum miasta. – Chodzą słuchy, że znaleźli zaginionych funkcjonariuszy AVH. Przez cały czas siedzieli ukryci w siedzibie partii komunistycznej. Na twarzy Károlya zaszła zmiana, a zmęczenie wyparowało. Zejście ze wzgórza i powrót na drugą stronę rzeki, gdzie na placu Republiki mieściła się główna siedziba partii komunistycznej, zajęło im godzinę. Strzelanina, kłęby dymu – tak wyglądało oblężenie centrali partii. Przejęte przez powstańców czołgi ostrzeliwały fronton budynku. Podpalono dwie ciężarówki. Wybijano okna, na ziemię spadały kawałki betonu i cegieł. Frajerka weszła na plac i schowała się za pomnikiem; snajperzy na dachach strzelali gdzie popadnie, kule świstały nad głową. Wzięta w krzyżowy ogień grupa czekała. Nagle strzelanina ustała. Z siedziby partii wyszedł jakiś mężczyzna, wymachując naprędce zrobioną białą flagą i błagając o darowanie życia. Zastrzelono go. Kiedy padał na ziemię, powstańcy wdzierali się już do budynku. Korzystając z chwilowej ciszy, Frajerka pierwsza wyszła zza pomnika i poprowadziła ich przez plac. U wejścia, obok dymiących ciężarówek, zebrał się tłum bojowników. Frajerka dołączyła do nich, a wraz z nią Lew i pozostali. Spod ciężarówki wystawały zwęglone ciała żołnierzy. Tłum czekał na wyprowadzenie pojmanych funkcjonariuszy AVH. Lew zwrócił uwagę, że w ciżbie są nie tylko bojownicy, zauważył też zagranicznych dziennikarzy i reporterów z aparatami fotograficznymi na szyjach. Odwrócił się, szukając Károlya. Niedawna nadzieja na odnalezienie syna opuściła Węgra, zastąpił ją strach. Károly pragnął, żeby jego syn był gdziekolwiek, byle nie tutaj. Wyciągnięto pierwszego agenta AVH, młodego chłopaka. Dostał kulkę w chwili, kiedy unosił ręce, żeby się poddać. Potem wywleczono drugiego. Lew nie rozumiał jego słów, ale było jasne, że człowiek ten błaga o życie. Zastrzelono go w pół zdania. Trzeci funkcjonariusz sam wybiegł na dwór; na widok leżących na ziemi zwłok dwóch kolegów próbował wrócić do budynku. Lew i Károly przesunęli się bliżej. Ten chłopak był synem Károlya. Powstańcy, rozwścieczeni, że próbował im uciec, złapali go i podczas gdy przytrzymywał się drzwi, zaczęli go bić. Károly ruszył, odepchnął Lwa, przepchnął się między bojownikami i zakrył syna własnym ciałem. Zaskoczony spotkaniem ojca chłopak płakał, nie tracił nadziei, że ojciec jakimś cudem zdoła go uratować. Károly krzyczał coś do tłumu. Ojciec i syn byli razem niecałe dwie sekundy, po czym Károlya odciągnięto, przytrzymano i zmuszono, żeby patrzył, jak z jego syna zdzierają mundur,

odrywają guziki, szarpią koszulę. Chłopaka przewrócono głową w dół, skrępowano mu nogi w kostkach i zataszczono pod drzewa na placu. Lew odwrócił się do Frajerki. Chciał się wstawić za chłopakiem, prosić, żeby darowali mu życie, ale zobaczył, że Zoja już ciągnie ją za ramię i błaga: – Powstrzymaj ich. Proszę. Frajerka nachyliła się i odezwała takim głosem, jakim rodzice objaśniają dziecku, na czym polega świat. – To właśnie jest gniew. Co rzekłszy, przygotowała swój aparat fotograficzny. Károly wyrwał się, kuśtykając, ruszył za synem i rozpłakał się, widząc, że powiesili go na drzewie głową w dół. Chłopak jeszcze żył – miał przekrwioną twarz, nabrzmiałe żyły pulsowały. Károly złapał syna za ramiona i próbował go unieść, lecz kolba karabinu wyrżnęła go w twarz. Padł na plecy. Jego syna oblano tymczasem benzyną. Lew błyskawicznie doskoczył do jednego z worów, pochłoniętego obserwowaniem egzekucji. Dźgnął go w krtań, a kiedy tamten stracił oddech, odebrał mu karabin. Przyklęknął na jedno kolano i wycelował między nogami tłumu. Miał szansę oddać tylko jeden strzał. Podpalono benzynę. Chłopak zajął się ogniem. Wierzgał i wrzeszczał. Lew zamknął jedno oko, czekając, żeby tłum ciut się rozstąpił. Wystrzelił. Kula trafiła chłopaka w głowę. Wciąż płonące ciało znieruchomiało. Bojownicy odwrócili się i spojrzeli na Lwa. Tymczasem Frajerka już celowała w niego z pistoletu. – Odłóż to. Lew upuścił karabin. Károly wstał, chwycił ciało syna i próbował zdusić płomienie, jakby mógł go jeszcze uratować. Sam też zajął się ogniem, skóra na jego dłoniach pokryła się czerwonymi pęcherzami. Nie dbał o to, trzymał syna nawet wtedy, gdy zapaliło się jego ubranie. Bojownicy, patrząc, jak pogrążony w bólu człowiek płonie, przestali tak żywiołowo okazywać swoją nienawiść. Lew chciał wołać o pomoc, prosić, żeby ktoś coś zrobił. W końcu jakiś mężczyzna w średnim wieku uniósł broń i strzelił Károlyowi w tył głowy. Ten padł w ogień dokładnie pod swoim synem. Zanim obaj spłonęli, większość tłumu śpieszyła już dalej.

Tego samego dnia

Po powrocie do mieszkania Małysz próbował znaleźć jakiś wolny kąt między skacowanymi worami a węgierskimi studentami, których rozpierała radość. Wycofał się więc do kuchni i pościelił pod stołem. Ujął Zoję za dłonie. Dziewczyna wciąż dygotała, nie mogła przestać, jak gdyby wyciągnięto ją z lodowatego morza. Kiedy do pokoju weszła Frajerka, chłopak poczuł, że Zoja spięła się, jakby w pobliżu czaił się drapieżnik. Frajerka w jednej ręce trzymała pistolet, w drugiej butelkę szampana. Przykucnęła przed nimi. Miała przekrwione oczy i spękane wargi. – Na jednym z placów jest dzisiaj impreza, przyjdą tysiące ludzi. Rolnicy z prowincji przywożą żywność. Będzie pieczenie prosiaków w całości. – Zoja źle się czuje – odparł Małysz. Frajerka wyciągnęła rękę i dotknęła czoła dziewczyny. – Nie będzie policji, żadnych władz, tylko obywatele wolnego narodu. Nikt z nas nie będzie się bał. Musimy się tam zjawić, wszyscy. Gdy tylko wyszła z pokoju, Zoja znów zaczęła dygotać; podczas rozmowy zdołała ukryć swoje uczucia. Leżący na ulicy żołnierze, trupy utytłane wapnem, to już nie byli ludzie, tylko mundury, symbole wojsk okupanta. Martwi Węgrzy, których groby obsypywano kwiatami, byli symbolem szlachetnego oporu. Każdy, obojętne, czy żywy, czy martwy, coś symbolizował. A jednak Károly był przede wszystkim ojcem, a powieszony funkcjonariusz – jego synem. – Uciekniemy, jeszcze dziś w nocy – szepnął Małysz do Zoi. – Nie wiem, dokąd pójść. Ale przeżyjemy. Jestem w tym dobry... jedyne, co naprawdę potrafię, może oprócz zabijania, to walczyć o przetrwanie. Zoja zastanawiała się przez chwilę. – A Frajerka? – Nie możemy jej powiedzieć. Zaczekamy, aż wszyscy wyjdą na tę imprezę, i wtedy zwiejemy. Co ty na to? Idziesz ze mną?

***

Zoja to zapadała w sen, to się budziła. We śnie wyobrażała sobie miejsce, gdzie zamieszkają... gdzieś daleko, na odludziu, w wolnym kraju i w leśnej głuszy. Nie mieli dużo ziemi, tylko tyle, żeby móc z niej wyżyć. Była tam rzeka, nie za szeroka, nie za bystra i niezbyt głęboka, w której pływali i łowili ryby. Otworzyła oczy. W mieszkaniu panowała ciemność. Nie wiedząc, jak długo spała, spojrzała na Małysza. Uniósł palec do ust. Zauważyła, że przygotował jakieś zawiniątko, i domyśliła się, że w środku są ubrania, jedzenie i pieniądze. Jak nic naszykował to wszystko, kiedy spała. Wychodząc z kuchni, w pokoju nie zobaczyli nikogo. Szybko zbiegli po schodach i wyszli na podwórko. Ale tam Zoja się zatrzymała, przypomniała sobie Lwa i Raisę zamkniętych w mieszkaniu na ostatnim piętrze. Z ciemnego pasażu ktoś zawołał: – Będą wzruszeni, jak im powiem, że się zawahałaś i pomyślałaś o nich na chwilę przed ucieczką. Frajerka wyszła z mroku. Zoja, nie w ciemię bita, skłamała: – Idziemy na imprezę. – Tak? A co macie w tym tobołku? Frajerka pokręciła głową. Małysz wystąpił do przodu. – Nie jesteśmy ci już potrzebni. – Wciąż mówisz o wolności – dodała Zoja. – Więc pozwól nam odejść. Frajerka skinęła głową. – Wolność trzeba sobie wywalczyć. Dam wam szansę. Spróbuj mnie skaleczyć, a puszczę was oboje... Choć raz mnie muśnij, zrań, draśnij, nic więcej. Do pierwszej kropli krwi. Małysz się zawahał, stracił pewność siebie. Frajerka ruszyła w ich kierunku. – Bez noża mnie nie skaleczysz. Chłopak wyciągnął nóż i odepchnął Zoję na bok. Frajerka wciąż się zbliżała, bez żadnej broni. Małysz ugiął nogi, szykując się do ataku. – A ja myślałam, że mnie zrozumiałeś. Związki są oznaką słabości. Popatrz, jakiś zdenerwowany. A dlaczego? Bo za wiele masz do stracenia... życie jej i własne, twoje marzenia o byciu razem... To dlatego się boisz. To jest twój słaby punkt. Małysz zaatakował. Frajerka zrobiła unik, wykręciła mu nadgarstek i uderzyła go w twarz. Upadł na ziemię. Teraz to ona trzymała jego nóż.

Stanęła nad nim. – Nawet nie wiesz, jak mnie rozczarowałeś.

***

Lew obejrzał się na drzwi. Pierwszy wszedł Małysz, a za nim Zoja z przyciśniętym do karku nożem. Frajerka opuściła ostrze i wepchnęła dziewczynę do środka. – Na waszym miejscu wcale bym się tak nie cieszyła. Złapałam ich, jak próbowali uciec. Bez wahania zostawili was na pastwę losu, nawet nie chciało im się pożegnać. Raisa zrobiła krok w przód. – Cokolwiek powiesz, w najmniejszym stopniu nie zmieni to naszych uczuć do Zoi. – Chyba rzeczywiście mówisz prawdę – odparowała Frajerka z fałszywą szczerością. – Nieważne, co Zoja zrobi, czy będzie stawała nad waszym łóżkiem z nożem w ręku, czy będzie uciekała, udawała, że nie żyje, wy i tak będziecie się łudzić nadzieją, że kiedyś was pokocha. To swoisty fanatyzm uczuciowy. Masz rację, nic na to nie poradzę. Ale to, co ci teraz powiem, może zmieni twój stosunek do Małysza. Przerwała. – Raiso, on jest twoim synem.

Tego samego dnia

Lew czekał, aż Raisa zada kłam słowom Frajerki. Podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej urodziła syna, ale on umarł. W końcu odezwała się stłumionym głosem: – Mój syn nie żyje. Frajerka odwróciła się do Lwa. Zadowolona z siebie i znanych tylko sobie tajemnic wymachiwała nożem. – Raisa urodziła syna. Został poczęty podczas wojny. Żołnierzom w nagrodę za ryzykowanie życia wolno było brać wszystko, na co mieli ochotę. Brali ją więc na zmianę raz za razem i w ten sposób stworzyli bękarta Armii Czerwonej. Głos Raisy zdradzał, że jest wykończona, ledwo żywa ze zmęczenia, ale odpowiedziała pewnie i spokojnie. – Nie obchodziło mnie, kim jest ojciec. To było moje dziecko, nie jego. Przysięgłam sobie, że zawsze będę je kochać, mimo że zostało poczęte w tak koszmarnych okolicznościach. – A jednak podrzuciłaś je do sierocińca. – Byłam chora i bezdomna. Nic nie miałam. Nawet siebie nie byłam w stanie wyżywić. Raisa nie spojrzała jeszcze w oczy Małysza. Frajerka z niesmakiem pokręciła głową. – Ja nie oddałabym swojego dziecka za żadne skarby, choćbym klepała nie wiem jaką biedę. Udało im się odebrać mi syna tylko dlatego, że spałam. Raisa była wyczerpana, nie miała siły się bronić. – Przysięgłam sobie, że po niego wrócę. Kiedy wyzdrowieję, kiedy skończy się wojna, kiedy już znajdę dom. – Gdy wróciłaś do sierocińca, powiedzieli ci, że twój syn umarł. A ty im uwierzyłaś jak pierwsza naiwna. Tyfus, tak ci powiedzieli? – Tak. – Mam niejakie doświadczenie w kwestii sierocińców, wiem, że kłamią, dlatego sprawdziłam ich historyjkę. Epidemia tyfusu zabiła wiele dzieci. Ale równie dużo przeżyło dzięki temu, że uciekły. I tych uciekinierów dla niepoznaki uznano za zmarłych. Dzieci, które uciekły z sierocińca, często

zostają kieszonkowcami na dworcach kolejowych. Słysząc, jak każdym słowem Frajerka odtwarza jego przeszłość, Małysz zareagował po raz pierwszy: – A wtedy na dworcu, kiedy cię okradłem...? Frajerka skinęła głową. – Szukałam cię. Chciałam, żebyś uwierzył, że spotkaliśmy się przypadkowo. Miałam zamiar się tobą posłużyć, żeby się zemścić na pewnej kobiecie, bo zakochała się w mężczyźnie, którego nienawidzę. Ale cię polubiłam. Szybko zaczęłam cię traktować jak syna. Zmieniłam więc swoje plany. Postanowiłam zatrzymać cię dla siebie. Tak samo polubiłam Zoję i też uznałam, że zostanie ze mną. Dzisiaj jednak oboje odtrąciliście moją miłość. Pod byle pretekstem rzuciłeś się na mnie z nożem. A prawda jest taka, że gdybyś nie sięgnął po nóż, pozwoliłabym wam odejść. Frajerka ruszyła do wyjścia. Przy drzwiach zatrzymała się i odwróciła do Lwa. – Zawsze chciałeś mieć rodzinę. Teraz nareszcie ją masz. Oni są zemstą tak okrutną, że gorszej nie potrafiłabym sobie wyobrazić.

Tego samego dnia

Raisa odwróciła się do pozostałych. Przed nią stał Małysz, jego pierś i całe ręce pokrywały tatuaże. Sądząc po minie, był czujny, gotów się bronić, nie przyjmować do wiadomości, że się go wyparli albo zlekceważyli. Zoja odezwała się pierwsza. – Nieważne, czy naprawdę był twoim synem. Bo jeśli nawet, to już nim nie jest. Oddałaś go, co znaczy, że nie jesteś jego matką. A ja nie jestem twoją córką. Nie ma o czym mówić. Nie jesteśmy rodziną. Małysz dotknął jej ręki. Odebrała to jako naganę. – Przecież ona nie jest twoją matką. Zoja była bliska łez. – Wciąż jeszcze możemy uciec. Chłopak skinął głową. – Nic się nie zmieniło – powiedział. – Dajesz słowo? – Słowo. Małysz z wbitym w podłogę wzrokiem podszedł bliżej do Raisy. – Mnie tam wszystko jedno. Ja tylko chcę wiedzieć. Rzucił to od niechcenia, niczym dziecko, które próbuje ukryć, jak bardzo jest wrażliwe. Chyba jednak nie chciał usłyszeć odpowiedzi, bo mówił dalej: – W sierocińcu nazywali mnie Feliks. Ale to tam nadali mi takie imię. Wszystkim dawali nowe imiona, wybierali takie, żeby mogli łatwo zapamiętać. Nie wiem, jak naprawdę się nazywałem. Zaczął odliczać na palcach. – Mam czternaście lat. A może trzynaście. Nie wiem, gdzie się urodziłem. To jak, jestem pani synem czy nie? – Co zapamiętałeś z pobytu w sierocińcu? – spytała Raisa. – Na podwórku rosło drzewo. Bawiliśmy się na nim. Sierociniec był gdzieś koło Leningradu, nie w samym mieście, tylko na wsi. Czy to właśnie ten, ten z drzewem na podwórku? To tam zawiozła pani swojego syna? – Tak – potwierdziła Raisa. Zbliżyła się do chłopaka. – Czy w sierocińcu mówili ci coś o twoich rodzicach?

– Że nie żyją. Dla mnie zawsze była pani martwa. Zoja wtrąciła się, podsumowując to, co usłyszała: – I to by było tyle, nie ma już o czym mówić. Zabrała Małysza na drugą stronę pokoju i kazała mu usiąść w kącie. Raisa i Lew nie ruszyli się, nadal stali przy oknie. Lew nie naciskał żony, nie domagał się wyjaśnień, chciał dać jej czas. W końcu odwróciła głowę tak, żeby chłopak nie mógł jej widzieć, i wyznała szeptem: – Lwie, porzuciłam swoje dziecko. To najbardziej wstydliwy postępek w moim życiu. Nigdy ci nie powiedziałam, nie mówiłam o tym nikomu. Nigdy więcej nie chciałam poruszać tego tematu, chociaż myślę o tym dzień w dzień. Lew się zawahał. – Czy Małysz...? Raisa jeszcze bardziej zniżyła głos. – Frajerka miała rację. Wybuchła epidemia tyfusu. Wiele dzieci umarło. Ale kiedy wróciłam do sierocińca, mój syn wciąż tam był. Umierał. Nie poznał mnie. Nie wiedział, kim jestem. Zostałam przy nim aż do jego śmierci. Wszystko, co ci teraz mówię, to prawda. Ja go pochowałam. Małysz nie jest moim synem. Splotła ręce pod biustem pogrążona w myślach. Wracając wspomnieniami do tamtych czasów, rozważała teoretycznie: – Frajerka musiała tam trafić w poszukiwaniu mojego syna w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym trzecim albo pięćdziesiątym czwartym, kiedy zwolniono ją z więzienia. W aktach na pewno panował nieopisany bałagan. Niemożliwe, żeby zdołała poznać prawdę o losach mojego syna. Nie mogła wiedzieć, że byłam tam przy nim, kiedy umierał. Znalazła kogoś w zbliżonym do niego wieku, może chciała się nim posłużyć przeciwko mnie. Ale zrezygnowała, pewnie dlatego, że sama pokochała Małysza. A może nie wierzyła, że dam się nabrać na jej kłamstwo. – Sądzisz, że z jej strony to tylko desperacka próba zranienia nas jeszcze bardziej? – I nas, i jego. Lew przemyślał to sobie. – Więc może powiedzmy o tym Małyszowi? Frajerka bawi się także jego kosztem. – A jak by ta prawda zabrzmiała? Mógłby nie podejść do tego rzeczowo, mógłby się poczuć odtrącony, podejrzewać, że wymyślam powody, dla

których na pewno nie jest moim synem. Jeżeli on pragnie mojej miłości, jeżeli zależy mu, żeby mieć matkę...

***

Frajerka z właściwym sobie drygiem do manipulacji przyniosła tylko jeden, olbrzymi talerz gorącego gulaszu. Z braku wyboru usiedli po turecku i jedli z jednej miski. Z początku Zoja nie chciała się do nich przyłączyć, trzymała się na uboczu. Ale jedzenie stygło, a skoro jego jedyną zaletą było to, że jest ciepłe, w końcu usiadła niechętnie i zjadła wraz z nimi; metalowe widelce brzęczały, gdy nadziewali kawałki warzyw i mięsa. – Zoja mówiła mi, że jest pani nauczycielką – odezwał się Małysz. Raisa przytaknęła ruchem głowy. – Ja nie umiem czytać ani pisać. A chciałbym potrafić. – Jeśli chcesz, pomogę ci i cię nauczę. Zoja pokręciła głową i nie patrząc na Raisę, zwróciła się do chłopaka: – Sama cię mogę nauczyć. Ona do niczego nie jest ci potrzebna. Jedzenie na talerzu niemal się skończyło. Wkrótce się rozdzielą i każda para pójdzie w swój kąt. Korzystając z okazji, Lew zwrócił się do Zoi: – Jelena chce, żebyś wróciła do domu. Zoja przestała jeść. Nie odpowiedziała. – Nie chcę cię denerwować – ciągnął Lew. – Jelena cię kocha. I chce, żebyś wróciła do domu. Nie podał więcej szczegółów, oszczędzając jej prawdy. Zoja wstała, rzuciła nóż i odeszła. Przez chwilę stała zwrócona twarzą do ściany, a potem położyła się na posłaniu w kącie plecami do pozostałych. Małysz poszedł za nią, usiadł obok i oparł ręce na jej plecach.

***

Lwa obudziły dreszcze. Był wczesny ranek. On i Raisa przycupnęli w jednym rogu pokoju, a Małysz i Zoja po drugiej stronie. Wczoraj nie widzieli Frajerki, jedzenie przynosił im węgierski bojownik o wolność. Lew

zauważył, że zaszła zmiana. W mieszkaniu zapanowała atmosfera powagi. Nie było już słychać pijackich okrzyków, nikt nie wznosił toastów. Wstał, podszedł do małego okienka i przetarł zaparowaną szybę. Na dworze padał śnieg. Ale coś, co powinno wywołać wrażenie miasta spokojnego, białego i czystego, wzbudziło w nim jeszcze większy niepokój. Nie widział bawiących się dzieci, nie rzucały się śnieżkami. Był to pierwszy śnieg w wyzwolonym mieście, lecz nie towarzyszyło mu radosne podniecenie. Na ulicach nie było żywej duszy.

4 listopada

Na niebie narastało delikatne buczenie, aż w końcu przeszło w piskliwy grzmot. Nad domem przeleciał odrzutowiec. Lew poderwał się i usiadł raptownie. Pokój był pogrążony w ciemności. Raisa obudziła się natychmiast. – Co to było? Lew nie zdążył jej odpowiedzieć, bo w całym mieście rozległy się wybuchy, kilka następujących szybko po sobie eksplozji w różnych częściach stolicy. Lew, Raisa, Małysz i Zoja zerwali się w jednej chwili i wyjrzeli przez okno. – Wrócili – oświadczył Lew. Z sąsiednich pokoi dobiegały odgłosy paniki, z dachu doleciał tupot kroków – zaskoczeni powstańcy próbowali zająć pozycje. Lew zobaczył na ulicy czołg. Jego wieżyczka obracała się na prawo i lewo, aż w końcu wycelowała wprost w snajperów na dachu. – Cofnijcie się! – zawołał Lew. Kiedy zagonił pozostałych na drugą stronę pokoju, przez ułamek sekundy panowała cisza, po czym rozległ się wybuch. Padli na podłogę, dach runął, a tylna ściana odpadła; belki stropowe z łomotem poleciały na ziemię. Zachowała się tylko niewielka część pokoju pod osłoną skośnego rumowiska. Próbując oddychać, Lew zasłonił twarz rąbkiem koszuli i sprawdził, co z innymi. Raisa złapała kawałek rozbitego dźwigara i zaczęła nim łomotać w drzwi. Lew przyszedł jej z pomocą i razem próbowali się wydostać. – Tędy! – zawołał Małysz. Na dole ściany oddzielającej ich pokój od sąsiedniego widniała wyrwa. Ponieważ dach w każdej chwili groził całkowitym zawaleniem, położyli się płasko na brzuchu, przeczołgali na drugą stronę i pośród gruzów znaleźli drogę na korytarz. Nie zauważyli żadnych strażników ani worów. W mieszkaniu nie było nikogo. Otworzywszy drzwi na balkon, który wychodził na podwórko, zobaczyli, jak mieszkańcy domu uciekają na zewnątrz. Część stłoczyła się w grupkę, nie wiedząc, czy odważyć się wyjść na ulicę, czy dla bezpieczeństwa zostać na miejscu.

Małysz popędził z powrotem do środka. – Małysz! – krzyknął za nim Lew. Chłopak powrócił objuczony pasem z amunicją, granatami i bronią. Raisa pokręciła głową i spróbowała go rozbroić. – Zabiją cię. – I tak zabiją nas wszystkich. – Nie chcę, żebyś brał to ze sobą. – Przyda nam się, jeżeli chcemy się wydostać z miasta. Raisa spojrzała na męża znacząco. – Oddaj broń – powiedział. Małysz oddał mu ją niechętnie. Dyskusję zakończył wybuch tuż obok ich domu. – Nie mamy wiele czasu. Lew spojrzał na ciemne niebo. Słysząc buczenie silników odrzutowca, szybko zagnał pozostałych do schodów. Po worach nie było ani śladu, doszedł więc do wniosku, że albo walczą, albo uciekli. Gdy zeszli ze schodów, przecisnęli się między przerażonymi ludźmi i ruszyli do pasażu. – Maksymie! Lew odwrócił się i spojrzał w górę. Na dachu stała Frajerka z pistoletem maszynowym w rękach. Uwięzieni na środku podwórka nie mieli szansy dopaść pasażu, zanim ich nie wystrzela. – To już koniec, Frajerko! – zawołał. – Tej walki nie mogłaś wygrać. – Maksymie, ja już wygrałam! – Rozejrzyj się! – Nie wygrałam za pomocą broni. Wygrałam dzięki temu. Na szyi miała zawieszony aparat fotograficzny. – Panin zawsze zamierzał wykorzystać wojsko na szeroką skalę. Tego właśnie chciałam. Zależy mi na tym. Niech obróci to miasto w perzynę, niech ulice będą zasłane trupami! Chcę, żeby świat na własne oczy zobaczył prawdziwą naturę naszego kraju. Dość już sekretów! Nikt nigdy więcej nie uwierzy w szlachetność naszej ojczyzny! Właśnie na tym polega moja zemsta. – Pozwól nam odejść. – Maksymie, ty wciąż nic nie rozumiesz. Mogłam was zabić setki razy. Dla was życie jest karą gorszą niż śmierć. Wracajcie do Moskwy, wszyscy czworo, z poszukiwanym za morderstwo synem, który kocha waszą ziejącą nienawiścią córkę. I spróbujcie stworzyć prawdziwą rodzinę.

Lew odszedł od ich grupki. – Frajerko, przepraszam za wszystko, co ci zrobiłem. – Powiem ci szczerze, Maksymie... dopóki cię nie znienawidziłam, byłam nikim. Lew odwrócił się w stronę pasażu, spodziewał się, że dostanie kulkę w plecy. Ale strzał nie padł. Przed wyjściem na ulicę zatrzymał się i obejrzał. Frajerka zniknęła.

Tego samego dnia

Lew leżał na brzuchu w rumowisku opustoszałej kawiarni i z rękami owiniętymi serwetkami, żeby nie poharatać dłoni odłamkami szkła, czekał, aż czołgi przejadą dalej. Uniósł głowę i wyjrzał przez wybite okno. Czołgi były trzy, ich wieżyczki obracały się w prawo i lewo – żołnierze sprawdzali budynki w poszukiwaniu celów. Tym razem Armia Czerwona nie wysłała pojedynczych, odciętych od reszty topornych i łatwych do unieszkodliwienia T-34. To były większe, silniej uzbrojone T-54. Na ile Lew zdążył się zorientować, Rosjanie zmienili taktykę. Wysyłając kolumny czołgów, zareagowali nieproporcjonalnie wielką siłą – w odpowiedzi na jedną wystrzeloną kulę niszczyli cały budynek. Czołgi ruszały dalej dopiero po dokonaniu całkowitej destrukcji. Przebycie niecałego kilometra zajęło im dwie godziny, na każdym skrzyżowaniu musieli szukać schronienia. Teraz, kiedy wstał już świt, pozbawieni osłony ciemności poruszali się jeszcze wolniej, uwięzieni w metodycznie niszczonym mieście. Chowanie się w budynkach nie zapewniało już bezpieczeństwa. Czołgi miały na wyposażeniu pociski przeciwpancerne, które przebijały trzy piętra i wybuchały dopiero w sercu domu, powodując jego zawalenie. Obserwując tę demonstrację potęgi militarnej, Lew zastanawiał się, czy początkowe niepowodzenie w przejęciu kontroli nad miastem nie było aby celowe. Nie tylko podkopało skromne punkty oporu, lecz przede wszystkim wykazało nieskuteczność przestarzałego uzbrojenia, które pokonała zwyczajna tłuszcza. Teraz najnowszy sprzęt defilował ulicami Budapesztu niczym na wojskowym filmie propagandowym. Publiczność w Moskwie mogła wyciągnąć z tego tylko jeden wniosek – że plany zmierzające do redukcji sił konwencjonalnych są błędne. Że potrzeba więcej, a nie mniej pieniędzy, że należy jeszcze bardziej rozwijać prace nad nową bronią, na której opiera się potęga Związku Radzieckiego. Kątem oka dojrzał pomarańczowy błysk, zaskakujący pośród szarego kamiennego rumowiska i szarego brzasku poranka. Po drugiej stronie ulicy trzej młodzi mężczyźni szykowali koktajle Mołotowa. Lew pomachał do nich, próbując zwrócić ich uwagę. Bomby z benzyną były bezskuteczne,

ponieważ system chłodzenia T-54 nie miał tej słabości, jaka cechowała T-34. Teraz walczyli z bronią całkiem nowego typu. Ich prymitywne środki nie miały już zastosowania. Jeden z mężczyzn zauważył Lwa i opacznie rozumiejąc jego gest, wyzywająco zacisnął pięść. Trzej mężczyźni wstali i od tyłu podbiegli do czołgu. Cisnęli butelki z idealną precyzją, wszystkie trzy trafiły w cel i pokryły tył T-54 płonącym paliwem. Buchnęły płomienie. Mężczyźni zwiali, oglądając się przez ramię w oczekiwaniu na eksplozję, która nie nastąpiła. Ogień na pancerzu nie stanowił dla czołgu żadnego zagrożenia. Mężczyźni przyśpieszyli, pędząc do swojej kryjówki. Lew przypadł do podłogi. Czołg zakręcił i wystrzelił. Kawiarnia zadrżała, resztki odłamków szkła wypadły z okiennic na podłogę, zasypując wszystko dookoła. Przez okna buchnął dym i kurz. Osłoniony przez tę chmurę Lew cofnął się, kaszląc, i po rozbitej zastawie stołowej przeczołgał się do kuchni, gdzie Raisa, Zoja i Małysz kulili się za stalowymi sprzętami. – Ulicą nie przejdziemy. – A może by tak dachami? – zapytał Małysz. – Możemy się po nich czołgać. – Jeżeli nas zobaczą albo usłyszą, od razu otworzą ogień. A uciec stamtąd jest dużo trudniej. Znaleźlibyśmy się w pułapce. – W pułapce to jesteśmy tutaj – skwitowała Raisa. Na podeście ostatniego piętra były dwa okna – jedno wychodziło na główny bulwar, drugie na wąską boczną uliczkę, zbyt małą, żeby T-54 mógł w nią wjechać. Lew otworzył okienko na tyłach i uważnie obejrzał drogę odwrotu. Nie było rynny, żadnych punktów zaczepienia dla stóp – na dach trudno byłoby się wspiąć. Małysz poklepał go po nodze. – Może ja popatrzę. Lew pozwolił mu wejść na parapet. Chłopak szybko ocenił dystans i skoczył w górę; jego nogi zadyndały, gdy zawisł na krawędzi dachu. Lew chciał go podtrzymać, ale Małysz zaprotestował: – Dam sobie radę. Podciągnął się, przerzucił nogę przez krawędź, a potem drugą. – Teraz Zoja – powiedział. Raisa zerknęła w dół – ulica była jakieś piętnaście metrów niżej. – Zaczekaj. Wzięła serwetki, którymi Lew obwiązał sobie dłonie, związała je razem i przewiązała Zoję w pasie. Dziewczyna się zezłościła. – Od miesięcy radzę tu sobie bez ciebie.

Raisa pocałowała ją w policzek. – I właśnie dlatego tym bardziej nie wypada, żebyś teraz zginęła. Zoja zdusiła uśmiech i się skrzywiła. Stojąc na parapecie, Lew podniósł ją, a ona złapała za krawędź dachu. – Musisz mnie puścić, żebym mogła się zamachnąć nogami! Lew puścił ją niechętnie i patrzył, jak wymachuje nogami. Małysz złapał ją i wciągnął na górę. Zrobiona z serwetek lina zabezpieczająca mocno się naprężyła. – Jestem już na dachu. Raisa puściła serwetki, a Zoja wciągnęła tę prowizoryczną linę ratunkową. Teraz przyszła kolej na Raisę. Lew miał się wspiąć ostatni. Na szczycie spadzistego dachu była wąska belka. Małysz i Zoja usiedli na niej okrakiem, a Raisa w jednym rzędzie za nimi. Wdrapując się na górę, Lew pośliznął się na dachówkach i zahaczył o jedną z nich; spadła, grzechocząc o dach. Po chwili ciszy roztrzaskała się na ulicy. Cała czwórka zamarła. Gdyby dachówka spadła z drugiej strony, na bulwar, zdradziłaby ich pozycję patrolującym ulice czołgom. Lew chłonął widok. Nad całym miastem unosiły się grube smugi dymu. Dachy domów były strzaskane. Między zabudowaniami widać było szczeliny po zburzonych budynkach. Myśliwce – migi – latały nisko nad miastem, nurkując w pozycji bojowej i ostrzeliwując cele. Nawet na dachu byli widoczni jak na dłoni. – Musimy się śpieszyć – przypomniał im. Ruszyli w dalszą drogę, pełznąc na czworakach i unikając grożącego na dole niebezpieczeństwa. Nagle dachy się skończyły, dotarli do przecznicy. – Musimy zejść na ulicę, przejść na drugą stronę, a potem wdrapać się jeszcze raz – powiedział Małysz. Dachówki zagrzechotały. Lew podczołgał się na skraj dachu i zerknął w dół na główny bulwar. Dokładnie pod nimi przejeżdżały cztery czołgi. Kolejno skręciły z bulwaru. Ku przerażeniu Lwa czwarty się zatrzymał. Widocznie pilnował skrzyżowania. Będą musieli jakoś go ominąć. Już miał wrócić i przekazać złe wieści, gdy w oknie mieszkania pod sobą dostrzegł jakiś ruch. Wysunął szyję za krawędź dachu i patrzył, jak dwie kobiety wywieszają w oknie na ostatnim piętrze przerobioną węgierską flagę, tę z wyciętym sierpem i młotem. Żołnierze w czołgu zauważyli demonstrantki. Lew popędził z powrotem, machając ręką do pozostałych.

Ruszcie się! Ale już! Cofnęli się, byle dalej od bulwaru. Część dachu wystrzeliła w górę, tworząc w powietrzu grzybek, po czym gruz opadł z powrotem. Fala uderzeniowa sprawiła, że wszystkie dachówki zaczęły się zsuwać. Małysz, który znajdował się najbliżej krawędzi, stracił oparcie dla stóp i się ześliznął – wszystko pod nim się osuwało. Zoja rzuciła mu linę z serwetek. Złapał ją w chwili, gdy spadająca ze szczytu lawina dachówek porwała go ze sobą. Spadając, pociągnął Zoję. Macała rękami, szukając jakiegoś punktu oparcia, lecz nic nie znalazła. Lew wyciągnął rękę, nie trafił na jej dłoń, ale zdołał złapać sznur z serwetek. Utrzymał ich ciężar – Zoja była na krawędzi dachu, Małysz wisiał przy ścianie. Jeśli ci z czołgu go zauważą, wystrzelą i zabiją ich wszystkich. Lew zaczął wciągać sznur. Raisa przyszła mu z pomocą. – Daj mi rękę! Złapała Małysza za dłoń, wciągnęła na dach i oboje padli obok siebie wyczerpani. Lew zsunął się na skraj i zerknął w dół na czołg. Wieżyczka obracała się w ich kierunku. – Wstańcie! Zerwali się i znów popędzili dachem w stronę roztrzaskanego mieszkania po drugiej stronie. Za ich plecami pocisk trafił dokładnie w miejsce, gdzie ześliznął się Małysz – w róg budynku. Całą czwórkę wyrzuciło w górę, polecieli do przodu i wylądowali na czworakach. W uszach im dudniło, zanosili się kaszlem. Przyglądali się zniszczeniom przed i za nimi – dwóm wielkim dziurom wyglądającym, jakby jakiś olbrzym dwukrotnie nadgryzł budynek. Lew uważnie obejrzał ostrzelane mieszkanie pod nimi. Pierwszy pocisk poszedł wysoko, rozbijając strop, który spadł, co spowodowało, że najwyższe piętro połączyło się z tym poniżej. Mogli tam zejść po rozszczepionych wspornikach. Poszedł pierwszy z nadzieją, że czołgiści uznają ich za martwych. Gdy dotarł do zwalonej części stropu, zobaczył pokrytą kurzem dłoń kobiety, która wywiesiła flagę. Nie miał jednak czasu do stracenia, musiał się zająć szukaniem drogi ucieczki. Schody były na tyłach. Szarpnął resztki drzwi, ale drogę za nimi blokowało rumowisko gruzu. Wyglądając na bulwar od frontu zrujnowanego mieszkania, Raisa zawołała: – Zawracają! Czołg wracał na pierwotną pozycję. Schwytani w pułapkę nie mieli się

gdzie ukryć ani dokąd uciec. Lew zaczął pracować ze zdwojoną siłą, usiłując oczyścić schody – jedyną drogę na zewnątrz. Zoja i Raisa przyszły mu z pomocą. Małysz gdzieś przepadł. Zwiał, ratując własną skórę – zachował się jak wor w każdym calu. Lew obejrzał się przez ramię. Czołg zajął pozycję dokładnie pod nimi i szykował się do trzeciego strzału. Będzie walił do nich dopóty, dopóki nie rozwali obu domów w drobny mak. Uwięzieni w ostrzelanym mieszkaniu między ceglanymi ścianami i zablokowaną klatką schodową, mogli stąd uciec, jedynie wyskakując na ulicę. Lew chwycił Raisę i Zoję za ręce i pobiegł wprost w kierunku czołgów. Na skraju podłogi się zatrzymał. Małysz zdążył już zejść po nierównych krawędziach budynku na ulicę i podkradał się do czołgu. W ręku trzymał granat. Wyciągnął zawleczkę, zwinnie wskoczył na przód czołgu i wdrapał się na górę. Czołgista zadarł lufę w niebo, chciał powstrzymać chłopaka, żeby nie dotarł do jej wylotu. Ale Małysz był za szybki, zbyt sprawny – obejmując lufę nogami, wspinał się po niej coraz wyżej. Jakiś żołnierz otworzył właz i wychylił się, żeby zastrzelić chłopaka, zanim zdąży wrzucić granat do środka. Lew wyciągnął pistolet i ostrzelał wychylającego się czołgistę; kule odbijały się od pancerza. Żołnierz musiał się wycofać i zamknąć właz. Małysz dotarł na szczyt wieżyczki i wrzucił granat do lufy. Puścił ją i spadł na ulicę. Ułamek sekundy później granat eksplodował, a w wieżyczce wybuchł pocisk przeciwpancerny – tu siła rażenia była znacznie większa, rozerwała czołg. Małysza wyrzuciło w powietrze i cisnęło nim o ziemię. Z czołgu wzbił się dym, ale nikt nie wyszedł. Zoja zeszła już na ulicę i pędziła do Małysza. Uśmiechając się, pomogła mu wstać. – Musimy zejść z ulicy... – rzucił Lew, który do nich dołączył. Koszula Małysza poczerwieniała, na środku wykwitła ciemna plama. Lew padł na kolana i rozerwał koszulę chłopaka. Zobaczył ranę o długości kciuka, cięcie przez brzuch, czarną bruzdę z zakrwawionymi brzegami. Obejrzał jego plecy, ale nie znalazł rany wylotowej.

Tego samego dnia

Trzymając Małysza w ramionach, Lew wpadł do Drugiego Szpitala Klinicznego. Zoja i Raisa biegły za nim. W drodze do lecznicy gnali ulicami, ryzykując, że natkną się na patrolujący teren czołg. Kilka wieżyczek zwróciło się w ich kierunku, ale ich nie ostrzelano. U wejścia do szpitala tłoczyli się ranni; jedni opierali się na przyjaciołach bądź krewnych, inni zalegali na podłodze. Ściany i posadzka były umazane krwią. Przed oczami Lwa mignął biały kitel. Przepchnął się do lekarza otoczonego przez krąg pacjentów, którym mógł poświęcić raptem po kilka sekund, rzucić okiem na ich rany i tylko najciężej poszkodowanych przyjąć na oddział. Reszta musiała zostać w korytarzu. Lew czekał w kolejce na opinię lekarza. Gdy ten dotarł w końcu do Małysza, dotknął jego policzków i czoła. Chłopak oddychał bardzo płytko, był blady. Lew przyciskał ranę koszulą Małysza, ale materiał cały przesiąknął krwią. Lekarz ściągnął z niego koszulę i przyjrzał się z bliska. Dotknął palcami brzegu rany, rozchylił krawędzie i popłynęła krew. Obejrzał plecy chłopaka, ale nie znalazł rany wylotowej. Dopiero teraz spojrzał na Lwa. Nic nie powiedział, tylko ledwo dostrzegalnie pokręcił głową. I przeszedł dalej. Zoja chwyciła Lwa za rękę. – Dlaczego mu nie pomagają? Lew służył w wojsku, widywał już takie rany. Krew była czarna – szrapnel przebił wątrobę. Na polu walki z taką raną nikt nie miał szansy przeżyć. Warunki w tym szpitalu nie były dużo lepsze. Nic więcej nie mogli zrobić. – Dlaczego się nim nie zajmują? Nie wiedział, co mógłby jej powiedzieć. Zoja przedarła się przez tłum, chwyciła lekarza za rękaw i zaczęła go ciągnąć do Małysza. Inni patrzyli na nią wrogo. Ale ustąpiła dopiero wtedy, gdy zwymyślali ją i odepchnęli. Przewróciła się i zniknęła w gąszczu nóg. Raisa pomogła jej wstać. – Dlaczego mu nie pomagają? Zoja położyła dłonie na twarzy Małysza i zaniosła się płaczem. Zadarła głowę i spojrzała na Lwa błagalnie, przekrwionymi oczami.

– Proszę cię, proszę. Zrobię, co tylko zechcesz. Będę twoją córką, będę szczęśliwa. Tylko nie pozwól mu umrzeć. Małysz poruszył ustami. Lew nachylił głowę, nasłuchując. – Nie... tutaj... Zaniósł chłopca do wyjścia, przepychając się między zakrwawionymi nowymi pacjentami szpitala, wyszedł na dwór i oddalił się od recepcji, szukając miejsca, gdzie byliby sami. Usiadł na klombie na zamarzniętej ziemi między uschniętymi roślinami i oparł Małysza o swoje nogi. Zoja opadła obok niego. Ujęła chłopaka za rękę. Raisa nie usiadła, tylko krążyła nerwowo tam i z powrotem. – Może uda mi się zdobyć jakiś środek przeciwbólowy? – rzuciła. Lew spojrzał na nią i pokręcił głową. Konflikt trwał dwanaście dni, zapasy w klinice na pewno się skończyły. Małysz był spokojny, senny; co chwila otwierał i zamykał oczy. Spojrzał na Raisę. – Wiem, że... Mówił tak słabym głosem, że usiadła, by móc go usłyszeć. – Frajerka kłamała... – ciągnął. – Ja wiem... Ty nie jesteś... moją matką. – Niczego bym tak nie pragnęła, jak być twoją matką. – A ja bym chciał... być twoim synem. Zamknął oczy, odwrócił głowę i oparł ją o Zoję. Położyła się obok niego i przysunęła twarz do jego twarzy, jakby się kładli spać. Objęła go i wyszeptała: – Czy opowiadałam ci o tym gospodarstwie, gdzie zamieszkamy? Nie odpowiedział. Nie otworzył oczu. – Jest bardzo blisko lasu, a w nim rośnie mnóstwo grzybów i jagód. Płynie tam rzeka, latem będziemy się w niej kąpali... Razem będziemy bardzo szczęśliwi.

Tego samego dnia

Stojąc na resztkach dachu, Frajerka nie trzymała broni, tylko aparat fotograficzny i dokumentowała ogrom zniszczeń – obrazy, które już wkrótce ukażą się drukiem na całym świecie. Ale nawet jeżeli ta jej ostatnia rolka filmu nie przetrwa, nic złego się nie stanie. Do tej pory zdążyła już zrobić setki zdjęć i wywiozła je z miasta, korzystając z pomocy rodzin dysydentów, partyzantów oraz korespondentów prasy zagranicznej. Jej zdjęcia trupów i zniszczonych budynków latami będą się ukazywać z podpisem: „Autor nieznany”. Prawdopodobnie po raz pierwszy od czasu, kiedy niemal siedem lat temu odebrano jej syna, była sama, bez Małysza u boku, bez ludzi gotowych do działania na każde jej skinienie. Gang, który budowała przez lata, rozpadł się, a kilku ocalałych worów uciekło. Partyzanci zostali rozbici. Tego dnia rano wielu z nich poległo w pierwszej fali ataków. Sfotografowała ich zwłoki. Zsolt Polgar, tłumacz, pozostał u jej boku. Myliła się co do niego. Zginął, walcząc za sprawę. Kiedy leżał umierający, robiła mu zdjęcia ze szczególną starannością. Zostały jej tylko trzy klatki. W oddali myśliwiec zatoczył koło i nadlatywał ku niej. Podniosła aparat i nastawiła ostrość. Mig obniżył lot, szykując się do ataku. Wokół posypały się dachówki. Odczekała, aż myśliwiec znajdzie się niemal dokładnie nad jej głową. A kiedy dach eksplodował i odłamki dachówek wbiły się w jej ręce i twarz, była pewna, że ta ostatnia fotografia będzie najlepsza ze wszystkich.

Dwa tygodnie później

Związek Radziecki Moskwa

19 listopada Pierwszy dzień pracy. Lew miał dłonie utytłane mąką, buchający z pieców żar palił mu twarz. Wyciągając partię świeżo upieczonych bochenków chleba, usłyszał wołanie Filipa: – Lwie, masz gościa. Do piekarni wszedł jak zawsze nieskazitelny Frol Panin. Rozejrzał się po zakładzie protekcjonalnie, ale z wesołym błyskiem w oczach. – Nie ma życzenia, którego nie potrafilibyśmy spełnić – odezwał się Lew. – Żytni z nasionami kolendry albo słodzony miodem, a nie cukrem. Koszerny, beztłuszczowy... Wziął jeden z jeszcze ciepłych bochenków, przełamał go i podał Paninowi. Ten przyjął poczęstunek i skosztował kawałek. Człowiek, który zdradził Lwa, który kolaborował z jego wrogami, nie wykazywał śladu zażenowania ani cienia wyrzutów sumienia czy wstydu, tylko z przyjemnością żuł chleb. – Bardzo dobry. Panin odłożył bochenek, otrzepał palce z mąki i upewnił się, że Filip jest poza zasięgiem słuchu. – Lwie, nikt nie ma ochoty wracać do stalinizmu. Nie będzie więcej masowych aresztowań. Zamykamy obozy. Cele przesłuchań są niszczone. Wprowadzamy zmiany. I będziemy je wprowadzali nadal. Ale trzeba to robić po cichu, bez przyznawania się do popełnionych niegodziwości. Idziemy do przodu... nie oglądając się za siebie. Lew stwierdził, że mimo wszystko nie sposób nie podziwiać Panina. Bez trudu mógł załatwić, żeby Lwu nigdy nie udało się wrócić z Budapesztu. On jednak każdą decyzję podejmował wyłącznie ze względów praktycznych. Nigdy nie kierował się mściwością, nie robił niczego z czystej złośliwości. Skoro powstanie zostało stłumione, a Frajerka poniosła śmierć, Lew przestał się liczyć i dlatego pozwolono mu żyć dalej. – Czego ode mnie chcecie, towarzyszu Panin? Wygraliście.

– Pozwolę sobie stwierdzić, że wygraliśmy wszyscy. – Nie, ja przegrałem dawno temu. A teraz tylko staram się nie stracić nic więcej. – Bez względu na to, co sobie o mnie myślisz, moje decyzje zawsze były podyktowane... – Wyższym celem? Panin skinął głową. – Chcę, żebyś dla mnie pracował – oświadczył. – Potrzebujemy takich ludzi jak ty. – Ludzi takich jak ja... Lew zawiesił zdanie w powietrzu, a po chwili zapytał: – Zamierzacie na nowo utworzyć wydział zabójstw? – Nie, na to jeszcze nie jesteśmy gotowi. – To jak już będziecie, znajdziecie mnie tutaj. – I będziesz wypiekał żytni chleb z nasionami kolendry? – Panin się uśmiechnął. – No cóż, mam nadzieję, że pewnego dnia będę mógł ci jakoś pomóc. Były to swego rodzaju przeprosiny, tajne przeprosiny. Lew przyjął propozycję. – Jest jedna rzecz, którą moglibyście dla mnie zrobić.

Tego samego dnia

W recepcji Konserwatorium Moskiewskiego Lew zapytał o Piotra Orłowa, jednego z najlepiej zapowiadających się młodych skrzypków w kraju. Skierowano go do sali ćwiczeń. Orłow, mężczyzna pod trzydziestkę, otworzył dwuskrzydłowe dźwiękoszczelne drzwi i rzucił obcesowo: – Tak? – Nazywam się Lew Demidow. Frol Panin powiedział, że pewnie mógłby mi pan pomóc. Na dźwięk nazwiska Panina skrzypek od razu spojrzał na Lwa życzliwiej. Sala ćwiczeń była mała. Stał w niej tylko pulpit i pianino. Orłow trzymał instrument przy szyi. Smyczek leżał na pulpicie obok kawałka kalafonii. – Czym mogę służyć? Lew otworzył kartonową teczkę i wyjął z niej kartkę z wypaloną na środku dziurą. Ta dziura powstała siedem lat temu od świecy w kościele Lazara. Gdy papier poczerniał, Lew znienacka się rozmyślił. Rzucił kartkę na kamienną posadzkę, przydeptał ją obcasem i zdusił płomień. Osmalone nuty – wszystko, co zostało z dzieła aresztowanego kompozytora – trafiły do akt Lazara jako dowód jego działalności antyrewolucyjnej. Orłow podszedł do pulpitu i uważnie obejrzał ocalały fragment partytury. – Nie potrafię czytać nut, więc nie wiem, czy wystarczy tego, żeby poczuć, jak brzmiałaby całość. Chciałem usłyszeć, jak to brzmi, tyle, ile się da. Orłow włożył sobie skrzypce pod brodę, wziął smyczek i zaczął grać. Lew był zupełnie niemuzykalny. Spodziewał się, że utwór będzie wolny i smutny. A tymczasem był szybki, wesoły i ogromnie mu się podobał. Dopiero po chwili zorientował się, że Orłow nijak nie mógłby grać tak długo z nut, które dostał. Nie bardzo wiedząc, co o tym myśleć, czekał, aż skrzypek skończy. W końcu Orłow przestał grać. – To bardzo popularny utwór, jedna z najbardziej wziętych kompozycji współczesnych. – Pan jest w błędzie. Ten utwór uchodził za zaginiony. Kompozytor umarł, nie doczekawszy prawykonania.

Orłow był zaskoczony. – Ostatnio grano go w zeszłym tygodniu. Kompozytor żyje.

***

Lew zapukał do drzwi w korytarzu ekskluzywnego bloku mieszkalnego. Długo czekał, zanim drzwi otworzył mu mężczyzna w średnim wieku – służący w schludnym czarnym stroju. – Słucham pana? – Przyszedłem się zobaczyć z Robertem Mieszikiem. – Czy jest pan umówiony? – Nie. – On nie przyjmuje niezapowiedzianych gości. Lew podał mu nadpalone nuty. – Mnie przyjmie. Służący posłuchał go, acz niechętnie. – Proszę tu zaczekać. Po kilku minutach wrócił, ale bez nut. – Pan pozwoli za mną. Lew przeszedł za nim przez luksusowo urządzone mieszkanie do pracowni na tyłach. Kompozytor Robert Mieszik stał przy oknie z nadpaloną kartką papieru nutowego w ręku. – Możesz odejść – zwrócił się do służącego. Mężczyzna wyszedł. – Dobrze się panu powodzi – zauważył Lew. Mieszik westchnął. – W pewnym sensie poczułem ulgę. Czekałem na tę chwilę od lat... na to, że ktoś się pojawi z dowodem w ręku i zdemaskuje mnie jako oszusta. – Znał pan prawdziwego kompozytora? – Kiryła? Tak, przyjaźniliśmy się. Byliśmy najlepszymi przyjaciółmi. Ćwiczyliśmy razem. Zazdrościłem mu. On był geniuszem. Ja nie jestem genialny. – To pan go zadenuncjował? – Ależ skąd, nigdy w życiu. Kochałem go. To prawda. Ale pan nie ma powodu, żeby mi wierzyć. Kiedy go aresztowali, rzecz jasna nic nie

zrobiłem. On i jego nauczyciel muzyki trafili do obozu pracy. Po śmierci Stalina próbowałem ich odnaleźć. Powiedziano mi, że obaj nie żyją. Opłakiwałem go. I wtedy wpadłem na pomysł skopiowania jednego z utworów Kiryła, żeby go upamiętnić. Wszystkie zaginęły, ale to nie stanowiło problemu, wiele razy słyszałem, jak je grał. Miałem je we krwi. Wprowadziłem drobne zmiany. Kompozycja odniosła wielki sukces. – Ale pan nie ujawnił jej prawdziwego autorstwa? – Dałem się skusić tym wszystkim pochwałom. Później spisałem resztę utworów, które zdołałem sobie przypomnieć. Dokonywałem drobnych zmian, przypisywałem sobie wszystkie zasługi, cieszyłem się z honorariów. Widzi pan, Kirył nie miał rodziny. Nikogo bliskiego. I nikt w niego nie wierzył. Nikt nie znał jego utworów z wyjątkiem jego nauczyciela. I mnie. – Był jeszcze ktoś. – Kto? – Żona pewnego księdza. – To dzięki niej pan mnie znalazł? – Owszem, w pewnym sensie. Po chwili milczenia kompozytor zapytał: – Aresztuje mnie pan? Lew pokręcił głową. – Nie mam takiej władzy, żeby pana aresztować. Mieszik najwyraźniej nie rozumiał. – A zatem jutro. Jutro z samego rana wyznam wszystko całemu światu. Lew przeciął pokój i wyjrzał przez okno na śnieg, który właśnie się rozpadał. Na dworze bawiły się dzieci. – I co pan powie? Że władze zamordowały geniusza, a pan ukradł jego kompozycje? Czy ktoś pana pokocha za takie wyznanie? Komu zależy na tym, żeby usłyszeć coś takiego? – Wobec tego co mam robić? Śnieg sypał coraz wolniej. – Grać dalej.

Tego samego dnia

Siedząc na dachu kamienicy, w której mieszkali Lew i Raisa, Zoja dygotała; wokół niej padały płatki śniegu. Od powrotu wchodziła tu codziennie, wdrapywała się na szczyt i z góry patrzyła na miasto. Dachy się nie waliły, nie było słychać odgłosów strzelaniny, dachówki nie dygotały od przejeżdżających na dole czołgów. Czuła się, jakby była w stanie zawieszenia – ani w Moskwie, ani nigdzie indziej. Poczucie, że w Budapeszcie znalazła swoje miejsce, nie miało nic wspólnego ani z tym miastem, ani z rewolucją – wiązało się wyłącznie z Małyszem. Brakowało jej go, a może brakowało jej tej części siebie, którą utraciła? Zdjął jej z ramion brzemię samotności, które teraz ciążyło jej jeszcze bardziej niż dotychczas. Pochowali Małysza pod Budapesztem. Nie chciała zostawiać jego zwłok w szpitalu, zagubionych pośród innych zabitych – jako jednego z wielu, bez rodziny i przyjaciół, którzy by go opłakiwali. Lew przeniósł go przez radziecki kordon. Wykopali dla niego dół w zmarzniętej ziemi pod drzewem, z dala od szosy i jeżdżących nią czołgów i ciężarówek. Wyryła jego imię na pniu jego własnym nożem. A przypomniawszy sobie, że nie potrafił czytać, wydrapała wokół liter serduszko. Na początku, gdy tylko Zoja wchodziła na dach, Raisa pędziła za nią – niewątpliwie bała się, że chce się rzucić w dół. Zrozumiała jednak, że to tylko miejsce do siedzenia, i od tej pory ani ona, ani Lew się nie wtrącali, pozwalali jej przesiadywać tam godzinami. Wzięła grudkę śniegu i patrzyła, jak topnieje w jej rękach.

***

Raisa sprzątała po kolacji. Nagle się odwróciła. W progu stanęła Zoja, drżąca, ze śniegiem we włosach. Raisa ujęła jej dłonie. – Zmarzłaś. Zjesz coś? Odłożyłam trochę dla ciebie. – Czy Jelena jest już w łóżku? – Tak.

– A Lew? – Jeszcze nie wrócił. Jelenę wypuszczono ze szpitala, odżyła na wieść, że Zoja jakimś cudem nie zginęła. Na widok siostry Zoja rozpłakała się gnębiona wyrzutami sumienia. Jelena była chorobliwie chuda. Zoi nie trzeba było nic tłumaczyć, sama zrozumiała, że jej młodsza siostra długo by tam już nie pożyła. Jelena nie dopytywała o szczegóły tego, co zaszło, szczęście rozpierało ją tak, że nie obchodziło jej, co się właściwie wydarzyło ani dlaczego. Grunt, że jej rodzina żyła. Raisa uklękła przed Zoją. – Słucham cię. Od drzwi frontowych dobiegł zgrzyt klucza w zamku. Do mieszkania wszedł Lew, zdyszany i z wypiekami na twarzy. – Przepraszam... – Wróciłeś w samą porę, żeby poczytać dziewczynkom na dobranoc – odparła Raisa. Zoja pokręciła głową. – Czy mogłabym najpierw z tobą porozmawiać? Z wami? – Oczywiście. Lew wszedł do kuchni, przysunął dwa krzesła i usiadł obok Zoi. – Coś się stało? – Zawsze mówiłam Jelenie o wszystkim. Od mojego powrotu jest taka szczęśliwa. Nie chcę tego popsuć. Nie chcę jej mówić, co się stało. Nie chcę, żeby poznała prawdę. Nie chcę jej mówić, że ją zostawiłam. Zoja się rozpłakała. – Czy wybaczyłaby mi, gdybym powiedziała jej prawdę? Lew pragnął ją przytulić, ale się nie odważył. – Ona cię bardzo kocha – powiedział. Zoja spojrzała na niego, a potem na Raisę. – Ale czy mi wybaczy? Cała trójka odwróciła się do drzwi. W progu stała Jelena w koszulce nocnej. Wróciła do domu zaledwie przed tygodniem, a już zmieniła się nie do poznania – przybrała na wadze, jej skóra odzyskała kolor. – Co się dzieje? Zoja podeszła do niej. – Jeleno, muszę ci coś powiedzieć. Lew wstał. – Ale najpierw może opowiem wam bajkę na dobranoc.

Jelena się uśmiechnęła. – Taką, którą sam wymyśliłeś? Lew skinął głową. – Taką, którą sam wymyśliłem. Zoja otarła łzy i wzięła Lwa za rękę.

Podziękowania

Dziękuję Suzanne Baboneau z wydawnictwa Simon & Schuster UK oraz Mitchowi Hoffmanowi z Grand Central Publishing, którzy są, mówiąc wprost, najlepszymi redaktorami, jakich autor mógłby sobie wymarzyć. Szczególne podziękowania składam Evie-Marie Hippel z Dumont, przyjaciółce z prawdziwie korektorskim okiem do szczegółów. Dziękuję również Jonny’emu Gellerowi z agencji Curtis Brown i Robertowi Bookmanowi z CAA za okazane mi wsparcie. Robert Boookman ma niezwykły talent do kojarzenia ludzi i to on skontaktował mnie z Michaelem Kordą, którego wspaniała książka Journey to a Revolution: A Personal Memoir and History of the Hungarian Revolution of 1956 (HarperCollins, 2006) niezwykle przydała mi się w zbieraniu materiałów. Jestem mu także wdzięczny za czas, który mi poświęcił, odpowiadając na moje pytania. Nie pamiętam, który to autor mówił, że koniecznie trzeba mieć wiernych czytelników, ale prawdopodobnie mówią to wszyscy twórcy. Ja mam takich dwóch: Bena Stephensona i Alexa Arlango. Dzięki i buziaki!

Warto przeczytać

Książki, które wymieniłem na końcu Ofiary 44, były mi niezbędne przy pisaniu tej powieści i z nich zaczerpnąłem większość potrzebnych materiałów. Równie przydatna była biografia Chruszczowa pióra Williama Taubmana, Khrushchev: The Man and His Era (Simon & Schuster, 2003). Wspomniałem już książkę Michaela Kordy na temat jego przeżyć podczas rewolucji węgierskiej. Równie inspirujące i ważne są Twelve Days: Revolution 1956: How the Hungarians Tried to Topple Their Soviet Masters Victora Sebestyena (Weidenfeld & Nicolson, 2006) oraz The Hungarian Revolution of 1956: Reform, Revolt and Repression 1953-1963 pod redakcją Györgya Litvána (wydanie angielskie: Longman, 1966). Szczególnie chciałbym wyróżnić jedną autobiografię, Shallow Graves in Siberia Michaela Krupy (Minerva Press, 1997). Ta niezwykła, głęboko poruszająca historia przypomniała mi, że ktoś zawsze znajdzie sposób, żeby się wyrwać nawet spod największego ucisku. Wszystkim tym autorom jestem wielce zobowiązany. Wypada też wspomnieć, że wszelkie nieścisłości to wyłącznie moja wina.