10. WOJNA I OKUPACJA

SAVE OFFLINE

WOJNA I OKUPACJA 1. Ramy chronologiczne epoki. Ramy czasowe epoki zasadniczo obejmują lata 1939 – 1945, jednak górną granicę zwykło się przesuwać aż do końca lat 40., gdyż wiele istotnych dzieł dotyczących wojny powstało już po jej zakończeniu. ważnymi wydarzeniami, które znalazły swoje odbicie w literaturze były: powstanie w getcie warszawskim (19 kwietnia 1943 r. – 16 maja 1943 r.) oraz powstanie warszawskie (1 sierpnia – 3 października 1944 r.). 2. Nazwa epoki . W historii literatury okres wojny i okupacji wyodrębnia się ze względu na powszechność oddziaływania II wojny światowej (objęła swoim zasięgiem wszystkie kontynenty), niebywałe okrucieństwo i niespotykaną wcześniej masową skalę zbrodni oraz długotrwałe konsekwencje wynikające z tych wydarzeń. Na powstających wówczas utworach czas spełnionej Apokalipsy odcisnął wyraźne piętno.

Pojęcia kluczowe dla zrozumienia epoki 

Okupacja – jednym z najważniejszych elementów wojennej rzeczywistości był terror wobec ludności zamieszkującej okupowane tereny: masowe egzekucje, eksterminacja elit, wysiedlania, wywózki, tortury i łapanki. Ludzie żyli w strachu i poczuciu zagrożenia. Na okupowanych terenach rozwinęło się podziemne życie gospodarcze, polityczne, kulturalne i oświatowe. Naród znalazł się na granicy biologicznego przetrwania i powstanie konspiracyjnego państwa miało temu zapobiec. Działały podziemne wojsko i szkolnictwo, nielegalnie wydawano książki i czasopisma. Charakterystycznym elementem rzeczywistości wojennej były obozy: jenieckie, pracy, koncentracyjne, zagłady. Doświadczenia i przeżycia więźniów oraz specyfika obozowego życia stały się jednym z najważniejszych tematów literatury o problematyce wojennej tworzonej po 1945 r.



Holokaust – zagłada 6 milionów europejskich Żydów w czasie II wojny światowej z rąk niemieckich nazistów. Ludobójstwo dokonywało się przede wszystkim w specjalnie do tego celu wybudowanych obozach zagłady: Auschwitz, Treblinka. Utwory dokumentujące tragedię Holokaustu określa się mianem literatury pieców.



Pokolenie Kolumbów – nazwa generacji młodzieży polskiej używana dla określenia ludzi urodzonych około roku 1920, dla których czas wchodzenia w dorosłość przypadł na lata wojny. Pokolenie to tworzyła młodzież starannie wykształcona i wychowana na tradycji niepodległościowej w cieniu legendy romantycznej. Przeżyciem, które ją ukształtowało, był wstrząs spowodowany wybuchem wojny, całkowite załamanie się dotychczasowego porządku oraz poczucie końca młodości. Tragizm pokolenia wynikał z konieczności podjęcia trudu walki i jednoczesnej chęci życia, rozwijania się i kształcenia. Generacja ta miała świadomość, że nawet jeśli uniknie śmierci, wojna pozostawi trwały ślad w ich psychice.



Lagier i łagier – lagier to niemiecki obóz koncentracyjny w okresie II wojny światowej, łagier to obóz pracy przymusowej w Związku Radzieckim.



Apokalipsa – zawiera obrazy katastrof, zniszczeń i plag spadających na ludzkość i zapowiadających koniec świata. Nawiązanie do wizji przedstawionej w Apokalipsie św. Jana.

Literatura 1. Cechy literatury okupacyjnej.  reagująca na bieżące wydarzenia – na pierwszy plan wysuwała temat obrony podstawowych wartości;  przywołująca wzorzec tyrtejski – głosząca pochwałę heroizmu żołnierzy walczących z silniejszym wrogiem; podtrzymująca czytelników na duchu, budząca patriotyzm, wolę walki i opór;  ukazująca wojnę w konwencji katastroficznej – wojenna rzeczywistość była przez wielu twórców postrzegana jako spełnienie się zapowiedzianej w dwudziestoleciu międzywojennym zagłady cywilizacji i kultury;  przedstawiająca dylematy etyczne – zakaz zabijania a obowiązek patriotyczny;  ukazująca rzeczywistość za pomocą symboliki onirycznej, wizji – poeci często przedstawiali rzeczywistość wojenną jako koszmar senny;  przybierająca osobisty ton – doświadczenie całego pokolenia było uwidaczniane na przykładzie losów poszczególnego człowieka, który mimo wojennej grozy starał się żyć normalnie.

2. Cechy literatury o tematyce wojennej, powstałej po 1945 r.  ukazująca człowieka w sytuacjach skrajnych – jako kata i ofiarę; stawiająca pytania o naturę człowieczeństwa, odpowiedzialność za czyny, konieczność zachowania godności;  prezentująca bohaterów i wydarzenia w sposób uwznioślony lub realistyczny;  przedstawiająca rzeczywistość w sposób dokumentalny (literatura faktu) – skupiająca się na szczegółach wydarzeń, przytaczająca fakty, daty, nazwiska, miejsca; wiarygodna relacja o autentycznych wydarzeniach;  posługująca się metodą behawioralną w opisie człowieka – bez wnikania w motywacje psychologiczne postaci, skupiająca się na przedstawieniu zachowań ludzkich; ocenę moralną pozostawia czytelnikowi;  stanowiąca rozrachunek z doświadczeniami wojennymi – obnażająca grozę wojny dosięgającej każdej płaszczyzny życia; poprzez grozę realizmu i naturalizmu stanowiącą przestrogę dla kolejnych pokoleń.

Stracone pokolenie – o wierszach Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Krzysztof Kamil Baczyński należy do pokolenia Kolumbów – generacji, która jako pierwsza od prawie 150 lat urodziła się i dorastała w niepodległej Polsce, on i jego rówieśnicy mieli nadzieję, że będą mogli swobodnie, bez presji patriotycznych obowiązków, kształtować swoją przyszłość. Baczyński jest najwybitniejszym przedstawicielem poetów rozstrzelanych, grupy młodych, warszawskich twórców, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. Ważne cechy jego utworów:  katastrofizm – poeta ukazuje rzeczywistość wojenną jako spełnioną apokalipsę;  pesymistyczna historiozofia – jego zdaniem fatalizm historii polega na tym, że jednostka i naród nie mają wpływu na bieg dziejów, ani aktualną sytuację historyczną;  tęsknota za arkadią – przeciwstawia koszmar spełnionej apokalipsy wizji utraconego świata czystego piękna i dobra;  podkreśla tragizm pokolenia Kolumbów;  nawiązanie do polskiego romantyzmu – przyjmuje rolę sumienia narodu, przewodnika duchowego rodaków, wyraża ich zbiorowe doświadczenia; ma dylematy moralne, postrzega swój los jako tragiczny, walkę z bronią w ręku uważa za patriotyczny obowiązek;  wizyjność i symboliczność;  wykorzystywanie słów kluczy – stosowane metafory opierają się na powtarzających się słowach: krew, mrok, śmierć, czas, miłość, cisza, światło, krąg;  charakterystyczne obrazowanie – wprowadzenie elementów ukazujących wszechświat, nieskończoność w połączeniu z detalami obserwowanymi z bliska (gałązki, listki, krople, korzenie, itd.)

„Pokolenie” Krzysztof Kamil Baczyński

Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzała. Kłosy brzuch ciężki w górę unoszą i tylko chmury — palcom czy włosom podobne — suną drapieżnie w mrok.

Ziemia owoców pełna po brzegi kipi sytością jak wielka misa. Tylko ze świerków na polu zwisa głowa obcięta strasząc jak krzyk.

Kwiaty to krople miodu — tryskają ściśnięte ziemią, co tak nabrzmiała, pod tym jak korzeń skręcone ciała, żywcem wtłoczone pod ciemny strop.

Ogromne nieba suną z warkotem. Ludzie w snach ciężkich jak w klatkach krzyczą. Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą, czuwając w dzień, słuchając w noc.

Utwór jest manifestem pokolenia Kolumbów. Rozpoczyna go apokaliptyczny obraz wojennej katastrofy, w którym bujna, „kipiąca sytością” natura przeobraża się w przerażający koszmar senny. Podmiot mówiący roztacza wizje pełne majestatu i grozy, sugestywnie oddające porażenie wojną. W drugiej części wiersza podejmuje temat tragizmu swojego pokolenia. Utożsamia się z rówieśnikami, co podkreśla częstym powtarzaniem form zaimka „my” oraz liczby mnogiej. Pokolenie wchodzące w dorosłość w czasie okupacji zostało wewnętrznie wypalone przez wojenną rzeczywistość, wszechobecne zło, śmierć i strach. Wybór, którego dokonali młodzi Polacy – walka z bronią w ręku – upodabnia ich do bohaterów romantycznych i antycznych herosów. Nie jest jednak jednoznaczny moralnie, ponieważ zmusza do zabijania. Dlatego osoba mówiąca nie jest pewna, jak jego generacja zostanie oceniona przez potomnych. Wie tylko, że skazana jest na zagładę. Styl wiersza cechują patos, płynność obrazowania, a w drugiej części – dyskursywność, czyli tok uporządkowanego, logicznego wywodu, widoczny m.in. w kilkukrotnym powtórzeniu zdania „Nas nauczono”. Realia poetyckie:  ukazanie sytuacji czuwania;  widok ciała zwisającego z drzewa;  ciała skręcone pod ziemią jak korzeń;  krwawa rosa. Ogromne nieba suną z warkotem – hiperbola, która ukazuje wszechobecne zagrożenie. Nalot bombowy może kojarzyć się ze śmiercią, spustoszeniem; giną miasta.

Opowiadania Tadeusza Borowskiego Tadeusz Borowski urodził się w Żytomierzu, należącym wówczas do ZSRR. W 1932 r. trafił do Polski, od 1934 r. mieszkał w Warszawie. W czasie okupacji uczył się i studiował polonistykę w tajnych kompletach, wydał tomik poezji. Trafił do niemieckich obozów koncentracyjnych. W 1946 r. wrócił do kraju, zaangażował się w popieranie nowego ustroju. Zmarł w 1951 r. prawdopodobnie śmiercią samobójczą. Znany jest przede wszystkim jako autor opowiadań.

Obraz życia w okupowanej Warszawie w świetle opowiadania „Pożegnanie z Marią” Relacja o powszednim warszawskim dniu pod okupacją.  „Pożegnanie z Marią”, stanowiące również tytuł całego cyklu, jest jednym z utworów zbiorku opowiadań obozowych;  akcja opowiadania rozgrywa się w Warszawie pod okupacją, kiedy narrator – Tadeusz był jeszcze na wolności, przed dostaniem się do obozu i pracował w przedsiębiorstwie handlującym materiałami budowlanymi przy ul. Skaryszewskiej (Borowski, będąc jeszcze na wolności, pracował jako magazynier w firmie budowlanej na Pradze, studiował w tajnym Uniwersytecie Warszawskim polonistykę i pracował nad pierwszym tomikiem swoich wierszy);  utwór obrazuje wydarzenia, które toczą się w ciągu jednego dnia, od zmierzchu do zmierzchu w lutym 1943 r. na Pradze w Warszawie w pobliżu Dworca Wschodniego;  elementem wiążącym ten utwór z opowiadaniami obozowymi jest postać narratora;  we wszystkich opowiadaniach obozowych narratorem narratorem jest Tadeusz;  Borowski w „Pożegnaniu z Marią” nie ukazuje walki z okupantem, ruchu oporu, konspiracji lecz walkę ludzi o przetrwanie, ich pogoń za zarobkiem w celu zdobycia żywności, opału i ubrania;  w utworze są sceny z uroczystości weselnej, funkcjonowania przedsiębiorstwa zajmującego się handlem materiałami budowlanymi i rzeczywistości okupacyjnej – łapanek, grozy;  w małym pokoiku za kantorem przedsiębiorstwa odbywa się uroczystość weselna pary muzyków; goście weselni to wykształcona młodzież inteligencka, którą okupacja zmusiła do pracy fizycznej;  przed bramę przedsiębiorstwa zajeżdża furmanka z „dobytkiem” starej Żydówki – doktorowej, której udało się wydostać z getta, ale która nie doczekawszy się, mającej także uciec córki, wraca dobrowolnie z powrotem do swoich, mimo iż tam czeka ją śmierć;  Maria rozwozi bimber produkowany w mieszkaniu Jana, kierownika firmy;  w przedsiębiorstwie handlującym materiałami budowlanymi kradną wszyscy;  w pobliskiej szkole przetrzymywani są ludzie z łapanek ulicznych, których hitlerowcy zamierzają wywieźć w głąb Niemiec na roboty, ale pilnujący ich gestapowcy za odpowiednią opłatą wypuszczają „wykupionych” na wolność pod osłoną nocy;  Tadeusz niepokoi się o Marię, która nie wraca, a na mieście trwa przez cały dzień łapanka;  za ogrodzeniem przedsiębiorstwa przejeżdżają ciężarówki wypełnione ludźmi z ulicznych łapanek;  bezradny narrator – Tadeusz patrzy na ukochaną odjeżdżającą do obozu zagłady. Zajęcia, przeżycia i postawy moralne ludzi w latach okupacji.  życie ludzi w okupowanej Warszawie jest trudne, chociaż zbliżone do normalnego; jest w nim miejsce na uroczystości weselne, miłość, naukę, książki, rozmowę o poezji, przygotowywanie zbioru własnych wierszy, jak w przypadku Tadeusza, dla którego poezja stanowi możliwość ucieczki od przykrej rzeczywistości okupacyjnej;  głównym sensem życia ludzi jest walka o biologiczne przetrwanie okresu okupacji; aby żyć handlują wszystkim, czym tylko można – mięsem, wędlinami, bimbrem, lepikiem, tonem, wapnem;  handlują wszyscy, od właściciela ukazanego w utworze przedsiębiorstwa do narratora; Tadek handluje cementem i bimbrem, który Maria rozprowadza po mieście (wcześniej sprzedawał „na boku” ton i kredę); handlując nielegalnie, przygotowuje jednocześnie swój debiut poetycki;  handlują nawet Żydzi i Niemcy  interesy handlowe zatrzymują w getcie w getcie córkę i zięcia doktorowej;  Niemcy, dostawcy materiałów budowlanych, handlują cementem „na lewo”, a żandarmi pilnujący uwięzionych w szkole ludzi, handlują nimi, jak zwykłym towarem; rodziny ofiar wykupują u nich za łapówki swoich bliskich: „Nocą policjanci wysadzali przez okno szkoły towar, który albo natychmiast znikał w zakamarkach ulicy, albo kalecząc się nieludzko przełaził przez druty kolczaste na plac naszej firmy budowlanej, gdzie wałęsał się aż do rana, gdyż kantor oczywiście był zamknięty”;  na skutek pokątnego handlu, oszustwa, łapówek, słowem nielegalnego życia gospodarczego, bogacą się właściciele i kierownicy firm, spekulanci współpracujący z okupantem oraz niemieccy dostawcy.

Atmosfera lat okupacji  życie jest nerwowe, tymczasowe, pozorne i sprowadza się w zasadzie do pogoni za interesami – zarobkiem, ubraniem, wyżywieniem; wykruszały się wówczas i traciły znaczenie wartości wyższe, jak miłość, kultura, a utwierdzały się bezwzględne, drapieżne prawa walki o byt;  najmocniej odczuwane są łapanki uliczne ludzi oraz groźba wywózki do Niemiec jako niewolników, siły roboczej;  istnieje zagrożenie i terror, choć nieporównywalnie mniejszy niż ten, który ukazują opowiadania obozowe pisarza; okupacja ukazana w tym opowiadaniu jest wstępem do rzeczywistości obozowej.

Tadeusz Borowski i jego opowiadania obozowe – „Dzień na Harmenzach” Tadeusz Borowski jako ocalony, wpływ biografii pisarza na jego twórczość  Tadeusz Borowski należy do generacji pisarzy nazwanych „pokoleniem Kolumbów”; urodzony w 1922 r., dzieciństwo i wczesną młodość przeżył w Polsce niepodległej; w czasie II wojny światowej przeszedł przez piekło obozów koncentracyjnych;  został aresztowany w lutym 1943 r. i uwięziony na Pawiaku, skąd trafił do obozu w Oświęcimiu;  Borowski należy do tej nielicznej grupy „pokolenia Kolumbów”, którzy ocaleli; przeżył wojnę i obóz, nie zginął jak wielu jego rówieśników, ale nie wiadomo czy jego samobójcza śmierć nie jest konsekwencją przeżyć obozowych i nadszarpniętej w związku nimi równowagi psychicznej. Tadeusz Borowski jako kronikarz „epoki pieców”  okres powstania faszyzmu w Europie został nazwany „epoką pieców” lub „czasami pogardy”;  obozy koncentracyjne powstały najpierw w Niemczech (głównie dla przeciwników Hitlera), a następnie po 1939 r. (w miarę podbijania i okupowania coraz to nowych krajów) na ziemiach polskich ze względu na dużą liczbę ludności pochodzenia żydowskiego przeznaczoną przez Hitlera do zagłady oraz ze względu na dobre połączenie kolejowe z Europą Zachodnią i Południową;  zadaniem obozów koncentracyjnych, zgodnie z ideą rasizmu i założeniami polityki państwa faszystowskiego, było masowe wyniszczenie ludności;  oprócz obozów istniały również specjalne ośrodki, w których likwidowano ludzi natychmiast po przywiezieniu;  Borowski był jednym z wielu kronikarzy obozów koncentracyjnych, ale odmiennym od innych; inaczej niż Nałkowska określił swoje zdumienie; inaczej niż inni ukazał tragedię obozów koncentracyjnych;  dopiero Borowski odsłonił obóz i stworzył jedną z najbardziej wstrząsających wizji człowieka zlagrowanego, zniszczonego przez system; nikt tak jak on nie potrafił oddać prawdy o nieludzkich warunkach i strasznych przeżyciach ludzi w obozach hitlerowskich i nikt tak precyzyjnie nie potrafił ukazać metod i skutków upodlenia człowieka;  autor ukazuje w opowiadaniach zachowanie, czyny i słowa więźniów, ale nie wnika w ich psychikę i nie odtwarza ich przeżyć wewnętrznych.

Relacja o jednym dniu pracy na Harmenzach Pożywienie centralnym tematem rozmów między więźniami  narrator – Tadek pracuje w gospodarstwie Harmenzy przy torach kolejowych, dokręcając złączenia szyn i pełni funkcję vorarbeitera (pomocnika kapo); jest więc podrzędnym prominentem;  opowiadanie zaczyna się od rozmowy o pożywieniu i głodzie; pożywienie jest tematem rozmów więźniów, treścią marzeń, celem ich dążeń, całej aktywności życiowej;  narrator również przeżył głód, ale teraz go nie zna, dostaje z domu obfite paczki, je dużo i dobrze; wyjście z baraków obozowych przynosi mu posmak „wolności”, zachwyca się krajobrazem, cieszy się samopoczuciem, nawet praca idzie mu lekko: „Dobrze jest pracować jak się zjadło na śniadanie ćwiercz boczku z chlebem i czosnkiem i zapiło się puszką skondensowanego mleka”; 

w wizji Borowskiego głód jest jednym z głównych doświadczeń życia obozowego; ludzie poddani próbie głodu, zrywają ze sobą wszelkie więzi; głód obok nadziei przeżycia sprawia, że walczą oni między sobą o jedzenie potrzebne do życia, przestają sobie pomagać, współczuć i poczuwać się do solidarności: „Kto ma żarcie w obozie ten ma siłę” „Głód jest prawdziwy, gdy człowiek patrzy na drugiego człowieka jako na obiekt do zjedzenia”



głód to nie tylko brak jedzenia, który może doprowadzić do śmierci głodowej, ale to siła potężniejsza od człowieka, od jego moralności i zasad; głód i nadzieja to dwa czynniki zmieniające zwykłych ludzi w ludzi zlagrowanych.

Przygody zlagrowanego człowieka  treść opowiadania stanowią przygody i przeżycia Tadeusza w dniu pracy na Harmenzach;  narrator to doświadczony już lagrowiec, który poznał obóz, potrafi się już przystosować do rządzących nim praw i chce go przetrwać. Nieustanne zagrożenie śmiercią  nieustanne zagrożenie śmiercią, jedno z doświadczeń życia obozowego, zostało w tym opowiadaniu mocno podkreślone przez Borowskiego; śmierć grozi, np. za przekroczenie linii obozu, za opuszczenie stanowiska pracy, za gwizdanie Międzynarodówki, za kradzież jedzenia drugiemu więźniowi;  przekroczenie linii obozu może być traktowane jako próba ucieczki, dlatego wartownik ma prawo w tym wypadku strzelać;  Żyd Becker powiesił nawet własnego syna za kradzież chleba „Mój syn kradł, to go też zabiłem”;  więźniowie są wciąż bici i poniżani; zwykły lagrowiec nie ma prawa rozmawiać zwyczajnie z niemieckim strażnikiem; Janek zostaje zbity po twarzy za to, że zapomniał, iż strażnik jest nadczłowiekiem i w czasie rozmowy z nim nie zdjął czapki i nie opuścił rąk.

Obraz rzeczywistości obozowej w świetle utworu „U nas w Auschwitz” Nieludzkie warunki życia i cierpienie ludzi w obozach koncentracyjnych  opowiadanie ma formę listów pisanych przez Tadeusza w obozie w Oświęcimiu do narzeczonej Marii, przebywającej w kobiecej filii Brzezinki; listy są wewnętrznym monologiem narratora, rozważaniem nad rzeczywistością; listy są wewnętrznym monologiem narratora, rozważaniem nad rzeczywistością obozową i zniewoleniem człowieka przez tę rzeczywistość; refleksje snute w listach wybiegają poza obszar obozu; Tadeusz jest wówczas uczestnikiem kursów sanitarnych;  narratorowi, w czasie kursu sanitarnego, po którym ma zostać flegerem w szpitalu, nadarzyła się chwila „wolności” obozowej, bez apeli i obowiązków oraz życie w lepszych niż inni więźniowie warunkach (koce na łóżkach, obrusy na stołach, gra w piłkę nożną); hitlerowcy stwarzali pozory, by oszukać ludzi z zewnątrz;  koszmar nieludzkiej rzeczywistości więziennej i obozowej ukazany w opowiadaniu:  codzienna walka o przetrwanie, o zdobycie dodatkowej, koniecznej do przeżycia porcji pożywienia; walka o życie, o przetrwanie;  eksperymenty medyczne na kobietach w bloku doświadczalnym w Oświęcimiu;  poddawanie więźniów Pawiaka najwymyślniejszym torturom (deptanie ich, duszenie w wodzie);  przewożenie więźniów z Pawiaka do Oświęcimia w zabitym deskami wagonie tak dusznym, że Tadeusz pragnął, aby jak najszybciej znaleźć się w obozie na świeżym powietrzu;  wybieranie ludzi na rozstrzelanie drogą losowania każdego dnia wieczorem, gdyż codziennie przychodziły do obozu transporty z nowymi więźniami, a w obozie była ustalona stała liczba porcji żywnościowych;  hasło nad bramą oświęcimskiego obozu „Praca czyni wolnym” to szydercza obelga; faszyści czynią z pracy instrument zniewolenia;  hitlerowcy traktują ludzi jak rzeczy, jak przedmioty, które po zużyciu są wyrzucane na śmietnik; zwłoki ludzkie wykorzystują jako surowiec do produkcji mydła, nawozów, wyrobów ze skóry;  narrator zastanawia się nad funkcjonowaniem zbrodniczej, obozowej machiny;  pisarz dochodzi do wniosku, że zbrodnie w hitlerowskich obozach to nie zwykłe zbrodnie, jakie ludzkość znała od zarania dziejów, lecz ich najwyższe stadium, zbrodnie, które system totalitarny doprowadził do doskonałości w niespotykanej w świecie skali, do rozmiarów ludobójstwa;  pisarz uważa, że ci, którzy przeżyją obóz, będą mieli obowiązek dać świadectwo prawdzie i ukazać ludzkości wiarygodnej rzeczywistości obozowej: „może z tego obozu, z tego czasu oszustw będziemy musieli zdać ludziom żywym relację i stanąć w obronie zmarłych” Zniewolenie człowieka przez rzeczywistość obozową  człowiek w lagrze jest tak zniewolony przez rzeczywistość obozową, że nie jest w stanie w żaden z sposób przeciwstawić się złu; na rozpaczliwe wołanie kobiet wiezionych do gazu, błagających o ratunek, dziesięciotysięczna grupa mężczyzn milczy; nikt spośród nich nie zareagował, nawet nie poruszył się, nieludzkie jest odmawianie pomocy zagrożonym;  Borowski ukazuje degenerację moralną człowieka w warunkach obozu koncentracyjnego i całkowity zanik jego godności; Żyd pracujący przy kominie walczy o swoje życie i tak bardzo boi się esesmana, że każe swojemu ojcu iść do komory gazowej, okłamując go „Idź ojciec wykąp się”;



   

okrutnym przykładem przystosowania i moralnego zdeprawowania człowieka przez obóz jest Żyd Abramek, pracujący przy kominie, który opowiada o wynalezieniu nowego sposobu podpalania ognia w kominie, polegającego na podpalaniu włosów czterech złączonych ze sobą główek dziecięcych; traktuje zwłoki małych dzieci jak kawałki smolnego drewna na podpałkę; pisarz ciągle podkreśla całkowitą bierność i brak oporu ze strony ofiar; narrator jest zdziwiony, że w tak krótkim czasie mała stosunkowo ilość hitlerowców potrafiła zniewolić miliony ludzi, którzy bez oporu i buntu szli na śmierci zastanawia się nad tym, jak udało się hitlerowcom zastraszyć tych ludzi i na czym polega fenomen Oświęcimia nazwany przez niego „dziwnym opętaniem człowieka przez człowieka”; Borowski dochodzi do wniosku, że w obliczu walki o życie pryska w obozie wszelka moralność, następuje krańcowe upodlenie człowieka, wytwarza się inna hierarchia ludzkiego postępowania; ludzie w warunkach obozowych zapominają o wcześniejszych ideałach; narrator rozważa rolę nadziei w obozie:  nadzieja jest podstawą funkcjonowania ludzi w obozie, bo każe im wierzyć w to, że więźniowie przetrwają obóz, że wojna się skończy i powróci inny świat i prawa człowieka: „Gdyby nie nadzieja, że ten inny świat nadejdzie, że wrócą prawa człowieka - żylibyśmy w obozie choć jeden dzień?”;



nadzieja jest jednym z elementów zabijających poczucie moralne więźniów: „To właśnie nadzieja każe ludziom (…) nie ryzykować buntu, pogrąża w martwotę. To nadzieja rwie więzy rodzin, każe matkom wyrzekać się dzieci, żonom sprzedawać się za chleb i mężom zabijać ludzi. To nadzieja każe im walczyć o każdy dzień życia, bo może właśnie ten dzień przyniesie im wyzwolenie (…). Nigdy w dziejach ludzkich nadzieja nie była silniejsza w człowieku, ale nigdy też nie wyrządziła tyle zła, ile w tej wojnie, ile w tym obozie”.

Człowiek zlagrowany – „Proszę państwa do gazu” Zobojętnienie Tadka dokonuje się w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu”, w którym bohater przyzwyczaja się do widoku kolejnych transportów i cierpienia ludzi. Najważniejsze jest jego własne życie, on sam decyduje o życiu innych ludzi. Relacje rodzinne nie są ważne (matka ucieka od dziecka). Aby przeżyć ludzie nie pozwalali sobie na wspomnienia. Nie ma litości, solidarności. Na porządku dziennym były kradzieże, zjadanie odpadków. Ludzie przyzwyczajeni są do śmierci. Główny bohater jest więźniem uprzywilejowanym. W zamian za prowadzenie selekcji Tadeusz dostaje więcej jedzenia. Granica pomiędzy ofiarą, a zbrodniarzem została zatarta. Ludzie ratują swoje życie nie patrząc na krzywdę innych. Panuje powszechna znieczulica. Ten, kto ma lepszą pozycję, zna reguły życia obozowego i posiada znajomości, ma większe szanse na przeżycie lub uniknięcie kary. Borowski traktuje obozy jako unowocześnioną wersję niewolnictwa. Ma świadomość, że to postawa cywilizacji oparta na kłamstwie. Moralność i godność zostały zniszczone. W niemieckim lagrze władzę nad więźniami sprawuje garstka ludzi, wykorzystując terror, zastraszenie, głód, niebezpieczeństwo śmierci. Więźniowie, aby przetrwać obóz zaczynają akceptować prawa narzucone przez okupanta. Wypierają się przeszłości, zapominają o wartościach. Posługują się kłamstwem, oszustwem. Godzą się na wykorzystanie przez Niemców do zadawania innym bólu. Więźniowie stają się posłusznymi narzędziami w rękach oprawców. Sami wchodzą w rolę katów. Niemcy celowo ograniczali zaspokajanie potrzeb biologicznych więźniów, aby ci zapomnieli o wartościach, a skupili się na walce o przetrwanie. Więźniowie tworzą swoją hierarchię: własny język, wielu z nich podejmuje się pełnienia funkcji w zamian za korzyści, które pozwolą im przetrwać obóz, dają względne bezpieczeństwo. Niemcy poszczuli ludzi przeciwko ludziom łamiąc ich solidarność. Obóz koncentracyjny jest jedną z sytuacji ekstremalnych, obnaża prawdę o człowieku w sytuacji silnego zagrożenia życia. Borowskiemu trudno było zapomnieć o przeszłości obozowej. Jego opowiadania są głosem sprzeciwu wobec cywilizacji, która depcze prawa i godność człowieka. Są oskarżeniem totalitaryzmu. Borowski ostrzega przed fatalnymi skutkami nieprzestrzegania dialogu, zatarcia granicy między dobrem, a złem.

Narrator, bohater, styl i język Narracja jest pierwszoosobowa. Narratorem jest bohater o imieniu Tadeusz, w obozie zwany Tadkiem. Autor wprowadził do utworu technikę behawioralną (behawioryzm) w prezentowaniu bohaterów opowiadań. Oznacza to, że nie znajdziemy tutaj żadnej analizy psychologicznej. Bohaterowie opowiadań nie mają życia wewnętrznego, obserwujemy ich w konkretnych sytuacjach, przyglądając się ich zachowaniom, czynom, słowom. Więźniowie stworzyli własną hierarchię społeczną i język obozowy – nazywany obozowym esperanto. Obozowe esperanto:  blok – określenie baraku obozowego, do którego był przydzielony każdy więzień;  esman – potoczny odpowiednik słowa „esesman”;  kopo – więzień posiadający nieograniczoną władzę nad więźniami, kierujący grupą roboczą;  Kanada, Meksyk – symbole obozowego dobrobytu;  komando – oddział robotniczy, na czele którego stał kopo i dowodzący esesman;  lager – określenie obozu;  zlagrowany – więźniowie, którzy myśleli kategoriami życia obozowego i postępowali według „moralności odwróconego dekalogu”. Funkcja języka w życiu człowieka:  komunikacyjna (komunikowanie się między ludźmi, człowiek jest istotą społeczną);  informacyjna (informacje o rzeczywistości);  ekspresywna (wyraża uczucia);  ostrzega, daje rady, ocenia, zachęca, przestrzega, wyraża treści proste i wieloznaczne;  wyraża różne intencje człowieka, który jest istotą bogatą myślącą i złożoną;  służy do zaciśnięcia więzi, jednak również może być wykorzystany do nienawiści. Język w opowiadaniach Borowskiego jest prosty, okrojony, ubogi – odpowiada on temu w jakim stanie są więźniowie. Język w życiu więźniów służy prawie wyłącznie doraźnym celom. Komunikowanie nastawione jest na przeżycie. Jest to prosta wymiana informacji niezbędnych do przetrwania. Ubogi język jest odzwierciedleniem świadomości osób przebywających w obozie. Nie ma miejsca na analizy, oceny, refleksje, wymianę poglądów czy odwołanie się do wartości. Cała ta sfera subtelnych potrzeb ludzkich została wyeliminowana przez sytuację przebywania w obozie. Więźniowie potrafią zdobyć się na jeden rodzaj litości – oszukiwanie innych, niewyjawianie prawdy o czekającej ich śmierci. Opowiadania Borowskiego sprawiają wrażenie autentycznych. Rzeczywistość obozu postrzegamy oczami więźnia, który o niej mówi. Narrator i bohater mają ścisły związek z autorem (nie można ich utożsamiać), który znał lagry z autopsji.

Zofia Nałkowska „Medaliony” „Medaliony” – cykl ośmiu opowiadań Zofii Nałkowskiej, wydany w 1946 r. w Warszawie, opisujących losy ludzi, którzy przeżyli prześladowania hitlerowskie. Opowiadania relacjonują wydarzenia ze spokojem i powściągliwie. Materiały do cyklu Nałkowska zebrała, pracując w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.

„Profesor Spanner” 1. Streszczenie. Utwór rozpoczynają słowa narratora, który przywołuje realia toczonego w 1945 r. śledztwa. Wypowiadając się w liczbie mnogiej, ujmuje doświadczenia członków Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, którzy w chłodny majowy dzień już po raz drugi znaleźli się w Gdańsku. Tam udali się do jednego z pawilonów Instytutu Anatomicznego. Najpierw, schodząc do obszernej piwnicy, widzieli setki ciał zmarłych ludzi, pozbawionych głów i złożonych w kamiennych sarkofagach. Pośród nich uwagę zwracały zwłoki młodego marynarza z wytatuowanym na piersi napisem „wiary daremnej: Bóg z nami”. Wraz ze śledczymi w oglądaniu tego miejsca uczestniczyli dwaj niemieccy lekarze, znajomi profesora, dobrze zdający sobie sprawę z tego, że do normalnego funkcjonowania instytutu potrzebowano czternastu ciał, a nie ponad trzystu. W kolejnych kadziach leżały głowy zmarłych, a także kolejne ciała spreparowane w różny sposób. Puste jeszcze kamienne wanny świadczyły o chęci poszerzenia „badawczego zbioru”. Kolejnym etapem zwiedzania był oddzielny budynek, gdzie profesor Spanner wytwarzał z ludzkiego tłuszczu mydło. Wytapiał tłuszcz z człowieczych ciał, poddając je termicznej obróbce w wielkim kotle. Na strychu budynku przechowywano wypreparowane czaszki i piszczele ofiar. Na dziedzińcu, częściowo zniszczonym dwukrotną próbą podpalenia, zachowały się jeszcze budynki krematoryjne. Druga część opowiadania jest relacją z przesłuchania młodego gdańszczanina, którego profesor Spanner zatrudnił jako preparatora trupów. Wcześniej był uczniem, zdał maturę, w czasie okupacji – jako ochotnik i harcerz – dostał się do niewoli. Udało mu się z niej uciec, ale rodzinie było ciężko, gdyż hitlerowcy zabrali ojca do obozu koncentracyjnego. Młodzieniec imał się dorywczych prac, aż wreszcie Niemiec – lokator matki zaproponował mu pracę w Instytucie Anatomicznym. Od 1943 r. Spanner, lekarz, który zgłosił się ochotniczo do SS, udoskonalał swą metodę przemysłowego przerobu ludzkiego tłuszczu na mydło. Gdańszczanin opowiedział, skąd Spanner sprowadzał zwłoki. Zaznacza, że dopiero wstawienie w więzieniu gdańskim gilotyny sprawiło, że nigdy nie brakowało ciał do przetworzenia. Młody człowiek opowiadał o kłopotach technicznych procesu produkcji, który przez Spannera i jego studentów był utrzymywany w tajemnicy. Chłopiec nie zdradzał negatywnych emocji, rzeczowo i konkretnie odpowiadał na pytania, korzystając przy tym z nabytych doświadczeń i obserwacji. Zupełnie szczerze przyznał, że wyrabiania mydła z ludzkiego tłuszczu nie uważał za przestępstwo i nikt mu wcześniej o tym nie powiedział. Trzecią część opowiadania zajmuje relacja z przesłuchania lekarzy, kolegów Spannera. Obaj nie wiedzieli nic o jego ukrywanej działalności. Na pytanie o powód, który mógł skłonić go do takich działań, wskazali na różne przyczyny. Dla jednego wystarczającym wytłumaczeniem był rozkaz i bycie posłusznym funkcjonariuszem nazistowskiej partii, dla drugiego wyjaśnieniem mogła być potrzeba państwa, przeżywającego wielki kryzys ekonomiczny i brak tłuszczów. 2. Problematyka. Główne problemy moralne: nauka w służbie zbrodni, podporządkowana celom gospodarczym. Profesor Spanner jest przykładem naukowca w dziedzinie anatomii patologicznej. Reprezentował elitę naukową Niemiec w dziedzinie medycyny, jednak lojalność wobec partii nazistowskiej, której był zdyscyplinowanym członkiem, spowodowała, że rozpoczął proceder produkcji mydła z tłuszczu ludzkiego, zaprzeczający etyce lekarskiej. Swoje umiejętności wykorzystał do zbrodniczej działalności stając się trybikiem w machinie ideologicznej. prawdą jest jednak, że nie istnieje żaden argument usprawiedliwiający zbrodnię – człowiekowi nawet po śmierci należy się szacunek. Nauka nie może być podporządkowana zbrodni, ponieważ zaczyna niszczyć ludzkość zamiast jej służyć. Kolejnym problemem jest niebezpieczeństwo oswojenia się ze złem. Widoczne jest to u gdańszczanina, który był pomocnikiem i uczestniczył w tworzeniu mydła. Z czasem jednak przyzwyczaja się, a potem uznaje, że Niemcy potrafią zrobić coś z niczego – obraz stępienia moralnej wrażliwości.

„Przy torze kolejowym” 1. Streszczenie. W utworze w większej części opowiada narrator odautorski, dopiero pod sam koniec pojawiają się pytania sformułowane przez świadka opisywanych wydarzeń, odnoszące się do postawy jednego z bohaterów. Akcja przywołanej historii toczy się niedaleko cegielni i pobliskiej wsi, przy torze kolejowym, którym Niemcy przywozili więźniów do obozów zagłady. Niewielu z nich decydowało się na trudną ucieczkę, ale pośród nich znalazła się młoda Żydówka, która wraz z mężem i kilkorgiem innych osób spróbowała walczyć o swoją wolność. Najpierw musieli wyrwać z podłogi wagonu kilka desek, a potem zdecydować się na skok. Mógł on skończyć się tragicznie, wielu uciekinierów ginęło pod kołami pociągów. Tym razem jednak próba ucieczki nie powiodła się z innego powodu: zauważyli ją eskortujący esesmani i oddali strzały do zbiegów. Kobieta, postrzelona w kolano, leżała bezradnie obok toru kolejowego, jej mąż i inny więzień, zastrzeleni, leżeli nieopodal, komuś udało się uciec. Wokół rannej kobiety gromadzili się ludzie z pobliskiej wsi. Chociaż przyglądali się jej ze współczuciem, nikt nie zdecydował się, aby wziąć ją do siebie. Zbyt duże było niebezpieczeństwo grożące całej wsi ze strony hitlerowców. Wśród gromady znaleźli się też tacy, którzy przynieśli jej mleko i chleb (starsza kobieta), potem – na jej prośbę – wódkę i papierosy (młody mężczyzna). Ten sam mężczyzna, w chwili gdy dwaj policjanci spierali się, niepewni, kto ma wykonać na niej nieodwołalny wyrok, sam wziął pistolet i zastrzelił ją. Ten gest był zupełnie niezrozumiały dla opowiadającego historię: „Ale dlaczego on do niej strzelił, to nie jest jasne (…) Właśnie o nim można było pomyśleć, że mu jej żal…” 2. Problematyka. Opowiadanie ukazuje jednostkowy wymiar tragedii Żydówki w czasach Holocaustu (zagłady Żydów). Okupant groził śmiercią wszystkim Polakom udzielającym schronienia Żydom. Bohaterka opowiadania otrzymuje jednostkowe wsparcie i niewielkie zainteresowanie. Nikt jednak nie udziela jej schronienia i nie ratuje. Obserwujemy tu swoisty paraliż więzi międzyludzkich. Strach odbiera ludziom odwagę potrzebną do niesienia wymiernej pomocy bliźniemu. Niezrozumiałe jest zachowanie pewnego młodzieńca, który najpierw przynosił rannej Żydówce papierosy i alkohol, a więc spełnił jej prośby, a potem ją zastrzelił zamiast udzielić jej schronienia i pomóc w odzyskaniu zdrowia. Zachowanie tego człowieka wydaje się irracjonalne i niezrozumiałe. Domyślamy się jedynie, że źródłem chaosu moralnego , który wkradł się do jego postawy jest wojna i nieludzkie prawa narzucone przez okupanta.

„Dorośli i dzieci w Oświęcimiu” 1. Streszczenie. Utwór jest swoistym podsumowaniem wcześniejszych opowiadań. Narrator przywołuje miejsca kaźni tysięcy osób i nazywa uczucia, jakie towarzyszą poznawaniu skali zbrodni: groza i zdziwienie. Mówiąc o losie europejskich Żydów, podkreśla cynizm oprawców mamiących ofiary wysłane na śmierć w obozach koncentracyjnych wizjami dobrej przyszłości. Obóz Auschwitz-Birkenau narrator ukazuje w rozmaitych perspektywach: jako miejsce śmierci milionów, ale i jako przedsiębiorstwo przynoszące niemieckiemu państwu wielkie zyski, swego rodzaju zakład przemysłowy zagospodarowujący wszystko, nawet ludzkie zwłoki. Zdarzali się jednak w realiach obozów koncentracyjnych ludzie, którzy w dramatycznych warunkach, ratowali innych, narażając się na szykany i śmierć. Następnie, rozwijając myśl zawartą w motcie „Medalionów”, narrator przedstawił obraz oprawców – część wymienionych z nazwisk, część z przywołania strasznych metod działania. Powołując się na opinię naukowca, stwierdza, że zbrodniarze byli świadomi swych czynów, więc ponoszą za nie całkowitą odpowiedzialność prawną i moralną. Ostatni, wstrząsający fragment opowiadania dotyczy losu dzieci w obozach zagłady. Wiedziały, co im grozi, więc bały się i prosiły o litość. Niektórym udało się uniknąć śmierci, jeśli trafiły na dorosłych, zdolnych do poświęcenia i ryzyka. Najgorsze było jednak spustoszenie psychiczne, jakie poczyniło w nich doświadczenie lagrowe. Świadczy o tym przypadkiem obejrzana scena zabawy malców bawiących się „w palenie Żydów”.

2. Bezsprzeczne fakty podane w opowiadaniu (literatura faktu, faktografia):  miejsca: Majdanek, Oświęcim, Brzezinka, Treblinka, Tuszynek, Dachu, Oranienburg;  nazwiska: Himmler, doktor Mansfeld, doktor Grabczyński, August Glass, doktor Fischer.

3. Dwojaki cel istnienia obozów.  cele polityczne: eliminacja innych ras, rzekomo gorszych;  cele ekonomiczne: tania siła robocza, zawłaszczenie dóbr materialnych. „Zadaniem politycznym było uwolnienie pewnych terenów od ich mieszkańców, by terenami tymi wraz z ich naturalnym i kulturalnym bogactwem niepodzielnie zawładnąć. Zadaniem ekonomicznym było, aby samo przeprowadzenie tego zamierzenia nie tylko nie przyniosło uszczerbku, nie powodowało żadnych kosztów, ale na odwrót: aby stało się zarazem źródłem, z którego można ciągnąć zyski – po pierwsze w postaci wykonanej przez więźniów pracy dla fabryk przemysłu wojennego, po drugie w naturze, to jest majątku zagarniętym po zmarłych” „Tak zamyślona i zrealizowana impreza była dziełem ludzi. Oni byli jej wykonawcami i jej przedmiotem. Ludzie ludziom zgotowali ten los.” Obozy hitlerowskie były perfekcyjnie zorganizowanym przedsiębiorstwem III Rzeszy i stały się podstawą masowego ludobójstwa. Wszystko to było dziełem ludzi i jest to, zdaniem autorki, odkrycie najbardziej zdumiewające. Aż trudno uwierzyć, że to ludzie ludziom zgotowali ten los. Przed komisją stawali więźniowie obozu, wśród nich znajdowali się politycy, lekarze, naukowcy. Niektórzy z nich ratowali współwięźniów uznając to za swój moralny obowiązek. Wśród zbrodniarzy natomiast byli i tacy, którzy ze szczególną gorliwością wypełniali rozkazy przełożonych. Zabijali ze szczególnym okrucieństwem. Nawet za drobne uchybienia. Okazuje się, że na początku partia Hitlera miała w swoich szeregach wielu przestępców, złodziei, morderców i sutenerów. Byli to ludzie już zdemoralizowani, toteż łatwiej było podtrzymywać w nich i rozwijać patologiczne zachowania. Młodzież przyuczano do sadystycznego okrucieństwa. Ideologia nazistowska umacniała w ludziach to, co podłe, mroczne, złe i nie powinno nigdy zostać rozbudzone. Najtrudniejszą sytuację miały dzieci. Były one traktowane ze szczególną bezwzględnością już na początku pobytu w obozie. Przechodziły bezwzględną selekcję, przy czym bardzo starały się zachować życie i spełnić wymóg 1,2 m wzrostu. Dzieci poniżej tego wzrostu od razu skazywano na uduszenie w komorze gazowej, ponieważ wydawały się zbyt małe, aby były zdolne do pracy. Z punktu widzenia okupanta oceniano je jako nieprzydatne i zbędne w obozie. Niektóre dzieci ratowały się ucieczką. Najbardziej przerażające jest to, że życie w obozie stało się dla dzieci lekcją okrucieństwa, o czym świadczy scena zabawy w palenie Żydów. Psychika dzieci została naznaczona piętnem zbrodni i traumatycznych przeżyć.

Artyzm „Medalionów”      

autentyczność przekazu; autentyczne osoby sportretowane w miniaturach, w których pojawiają się anonimowi bohaterowie; relacja wizji lokalnych procesów sądowych; niezbite dowody, niezaprzeczalne fakty z okruchów relacji poszczególnych losów; autorka tworzy zwięzły i powściągliwy obraz ofiar zbrodni, ocala je od zapomnienia, dzięki temu jej dzieło nabiera charakteru oskarżycielskiego i stanowi przestrogę na przyszłość; narracja w „Medalionach” ma charakter rzeczowy, narrator pozostaje w cieniu osób, których dotyczą utrwalone historie; pojawiają się niedopowiedzenia i celowe przemilczenia.

Gatunek utworu „Medaliony” należą do małych form prozatorskich (miniatur prozatorskich). W utworach można wskazać elementy reportażowe. Reportaż to gatunek pograniczny między publicystyką a literaturą piękną. Jego narrator przedstawia rzeczywiste wydarzenia z punktu widzenia uczestnika wydarzeń albo ich świadka, bądź osoby wysłuchującej relacji. Cechy poetyki opowiadań Nałkowskiej:  brak analizy psychologicznej postaci i skupienie się na ich zachowaniach, reakcjach, sposobie mówienia (poetyka behawioralna);  używanie wypowiedzi eliptycznych i przemilczenia jako środków stylistycznych, szczególnie w opisach stanów emocjonalnych postaci, dzięki czemu autorka unika nadmiernej ekspresji;  oszczędność i świadome korzystanie z opisów (statyka narracyjna), ściśle związanych z kreowaniem wizerunku bohaterów, podkreślających tragizm doświadczeń ludzkich;  w przeważającej części opowiadań anonimowość narratorów i bohaterów (wyj. „Dwojra Zielona);  skupienie się przed odautorskiego narratora na szczególe, redukcja faktów, rzeczowość informacji odartej ze subiektywnej oceny, prostota form wyrazu literackiego;



umiejętność ujęcia syntetyzującego, podkreślonego pointą („Dorośli i dzieci w Oświęcimiu”).

„Inny świat” – Gustaw Herling – Grudziński Gustaw Herling – Grudziński – polski pisarz, eseista, krytyk literacki, żołnierz, więzień obozów koncentracyjnych Gułagu. Aresztowany przez NKWD po agresji ZSRR na Polskę, podczas próby przejścia niemiecko–sowieckiej linii demarkacyjnej. Autor został aresztowany, umieszczono go w więzieniu, gdzie szybko został skazany na 5 lat pobytu w obozach. Następnie poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, trafił do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 r. po dramatycznej głodówce protestacyjnej został stamtąd zwolniony na mocy układu Sikorski–Majski. Wstrząsający opis rzeczywistości obozowej zawarł w książce „Inny świat”. Informacje ogólne:  proza autobiograficzna, oparta na własnych doświadczeniach pobytu autora w Jercewie, sowieckim łagrze;  przykład literatury łagrowej – ukazującej przeżycia więźniów w sowieckich łagrach;  łagry były sposobem represjonowania; miały cel ideologiczny i polityczny, poniekąd ekonomiczny;  przemiana ideologiczna (reedukacja);  ukaranie śmiercią przeciwników politycznych; sowieckie łagry wykorzystywały potencjał więźniów do pracy ponad siły i miały poniekąd cel ekonomiczny;  praca w łagrach była narzędziem eliminowania. Nie było człowieka bez winy. Więźniem sowieckiego łagru mógł zostać nawet niewinny człowiek, ponieważ przykład Grudzińskiego świadczy o tym, że preparowano dowody i stawiano nieprawdziwe zarzuty z powodu małych przewinień. W związku z tym społeczność łagrów była zróżnicowana. Byli tam więźniowie, którym zarzucano zarówno przestępstwa gospodarcze jak i więźniowie kryminalni, recydywiści oraz osoby uznane za wrogów systemu.

Realia sowieckiego łagru na podstawie rozdziału „Praca dzień po dniu” Więźniów budzono każdego dnia o wpół do szóstej rano. Po pobudce wzdłuż prycz przechodził „dniewalny”, łagodnym głosem zmuszając skazańców do wstania z łóżek. Mieszkańcy baraków przez parę minut wypowiadali słowa skargi, które Gustaw uważał za swoistą modlitwę. Żaden z więźniów sowieckich nie miał prawa wiedzieć, kiedy kończy mu się wyrok. Milczenie na temat wyroków oznaczało nadzieję na odzyskanie wolności. W lipcu 1941 roku Gustaw był świadkiem jak Ponomarenko, który przesiedział w sowieckich więzieniach dziesięć lat, w dniu ukończenia wyroku usłyszał, że przedłużono mu karę. Mężczyzna zmarł na swojej pryczy na zawał serca. Kwadrans przed szóstą na pryczach leżeli wyłącznie ci, którzy poprzedniego dnia otrzymali zwolnienia od lekarza. Pozostali ubierali się w zniszczone ubrania. W zonie było jeszcze ciemno, kiedy rozpoczynał się poranny apel. Więźniowie szli następnie do kuchni, przed którą ustawiały się trzy kolejki. Przed oknem z napisem „trzeci kocioł” stawali stachanowcy, których dzienna norma przekraczała 125%. Przed drugim kotłem gromadzili się ci, których dzienna norma wynosiła 100%. Przy ostatnim kotle stawali więźniowie w podartych łachmanach, wychudzeni i słaniający się na nogach. Przed szóstą śniadanie otrzymywali wyłącznie więźniowie rozkonwojowani, którzy mieli prawo wychodzić z obozu bez przepustek. Zatrudnieni byli w domach urzędników obozowych w Jercewie. Jedli z kotła „iteerowskiego”. O w pół do siódmej brygady wyruszały do pracy. Jako pierwsze wychodziły brygady „lesorubów” (brygada więźniów pracujących w lesie), którzy musieli przemaszerować od 5 do 7 kilometrów. Kończyli oni pracę o piątej. Za bramą obozu czekał na nich oddział uzbrojonej ochrony. Za „lesorubami” wyruszały kolejne grupy. Droga była wyczerpująca, lecz więźniowie znajdywali przyjemność w obserwowaniu przyrody. Pierwsze godziny były najcięższe. Ludzie, obolali i zmęczeni, musieli wdrażać się w rytm pracy. Podczas przerwy obiadowej jedynie stachanowcy otrzymywali posiłek. Pozostali siedzieli przy ognisku, paląc wspólnego papierosa. Dopiero na dwie godziny przed końcem pracy, więźniowie ożywiali się, myśląc o wydawanych porcjach chleba i odpoczynku. Nadzieja sprawiała, że na krótko przed powrotem do zony więźniowie śmiali się i rozmawiali jak ludzie wolni, lecz później kładli się na pryczach ogarnięci rozpaczą. Brygady leśne podzielone były na kilka mniejszych zespołów. Najważniejszą funkcję pełnił „dziesiętnik”, który mierzył drzewo i stemplował je znakiem obozowym. Przekroczenie normy wydajności w lesie było trudne do osiągnięcia i więźniowie posługiwali się „tuftą” – oszustwem. Praca w lesie należała do najcięższych ze względu na warunki. Więźniowie po długim marszu pracowali przez całe dnie, zanurzeni w śniegu, przemoknięci, głodni i zmęczeni. Już po roku musieli przechodzić do innych brygad, a następnie do Trupiarni. Do brygady „lesorubów” brano młodych i najsilniejszych więźniów z nowych etapów. Czas pracy wynosił dwanaście godzin.

W brygadzie tragarzy, w której znalazł się Gustaw, nie przestrzegano jednak tej zasady. Dzięki nadgodzinom norma tragarzy wynosiła od 150 do 200%. Pomimo tego również i tu zdarzały się przypadki „tufty”. Przydział do tej brygady uważany był w obozie za swoisty awans społeczny. Pracując przy rozładunku więźniowie mieli okazję do zdobycia dodatkowego pożywienia, a także rozmów z ludźmi wolnymi. Po powrocie do obozu, brygadzista wypełniał formularz wydajności pracy i zanosił go do biura rachmistrzów obozowych. Następnie dane szły do biura zaopatrzenia, gdzie przeliczane były na kotły oraz do sekcji finansowej obozu, która wypełniała osobiste karty więźniów. Podczas pobytu Gustawa w Jercewie pojawił się tylko raz płatnik obozowy. Więzień dowiedział się, że jego zarobki w ciągu pół roku wystarczyły na pokrycie kosztów utrzymania w obozie. Przed ukończeniem pracy więźniowie odnosili narzędzia i siadali przy ognisku, ogrzewając zniszczone dłonie. Około szóstej ruszali w drogę powrotną. Przy bramie następowała rewizja, a jeśli przy kimś znaleziono jakiś skradziony przedmiot, cała brygada była odsuwana i więźniowie musieli rozbierać się do naga, stojąc na śniegu. Dopiero za bramą następował koniec dnia pracy. Skazańcy powoli ruszali w stronę kuchni.

Świat sowieckich łagrów Do najcięższych należała praca przy wycince drzew, najsilniejsi wytrzymywali 2 lata (minimalne wyżywienie, nieodpowiednie ubranie, śnieg po pas, niskie temperatury syberyjskie). Praca staje się drogą do śmierci, eliminacją najsłabszych. Wprowadzono idee współzawodnictwa o żywność w pracy, co skutkowało podziałem, selekcją na trzy kotły. Porcja jedzenia była zależna od wydajności pracy. Więźniowie starali się pracować jak najefektywniej, by dostać większą porcję. Złamało to solidarność więźniów (patrzyli na siebie jak na konkurencję, rywalizowali ze sobą). Więźniowie byli stłuczeni w barakach, pozbawieni prywatności i intymności. Zamiast solidarności panowała wrogość (z niewielkimi wyjątkami). Nienawidzono mieszkańców trupiarni (nazywano ich potocznie brachałem). Szerzyło się donosicielstwo. Przerażający jest widok chorych na kurzą ślepotę, żebrali o dolewkę jedzenia, wyli z bólu. Jest to przykład deptania ludzkich praw, wolności i godności. Jest to przykład odwróconego dekalogu. Więźniowie potrafili być katami dla swoich towarzyszy. Niemal codziennie łamane jest prawo, nawet przez więźniów. Najgorsi z nich to grupa „urków”, którzy nadużywali swojej władzy, zastraszali innych więźniów, prześladowali kobiety (ofiary przemocy seksualnej).

Streszczenie historii Kostylewa Michaił Aleksiejewicz Kostylew to jeden z więźniów radzieckiego łagru w Jercewie. Zanim został aresztowany był studentem Akademii Morskiej we Władywostoku. Pochodził z rodziny robotniczej o sympatiach komunistycznych. Należał do partii, uczestniczył w zebraniach i wierzył w socjalistyczną ideologię. Któregoś dnia sięgnął jednak po literaturę francuską, pod wpływem której zaczął zmieniać swoje poglądy. Dzieła Balzaca, Stendhala i Flauberta przedstawiały świat bardziej skomplikowany, a jednocześnie ciekawszy niż ideologiczne uproszczenia. Pewnego dnia Kostylew zwierzył się znajomemu, że jego zdaniem Zachód wcale nie potrzebuje komunizmu, ponieważ dobrze sobie radzi bez niego. W 1937 roku aresztowano właściciela wypożyczalni, z której student pożyczał literaturę i niedługo on sam znalazł się w więzieniu. Zarzucono mu szpiegostwo na rzecz obcych mocarstw. Podczas śledztwa Kostylew był dotkliwie torturowany, jednak to nie złamało młodego człowieka. Dopiero rok systematycznych przesłuchań połączonych z dręczeniem psychicznym doprowadził do tego, że bohater przyznał się do próby obalenia ZSRR przy pomocy obcych mocarstw. Został skazany na 10 łagru. Początkowo Kostylew został zesłany do obozu w Mostowicy. Przydzielono go do lekkiej pracy inżyniera. Kiedy jednak mężczyzna zaczął dzielić się jedzeniem ze słabszymi, za karę wysłano go do ciężkiej pracy w lesie. Wkrótce stracił siły i załamał się. Pewnego dnia włożył rękę do ogniska, żeby wyciągnąć kawałek chleba, który upadł. W ten sposób odkrył metodę unikania pracy – podpalanie ręki. Kostylewa przeniesiono do Jercewa, gdzie zaprzyjaźnił się z Gustawem, głównym bohaterem „Innego świata”. Mężczyzna niecierpliwie oczekiwał na widzenie z matką, które miało się odbyć wiosną. Wkrótce jednak okazało się, że Kostylew jest na liście więźniów przeznaczonych do przewiezienia do Kołymy, jednego z najcięższych łagrów. Wtedy więzień załamał się i w łaźni oblał się wrzątkiem. Przez kilka dni umierał w męczarniach. Jego matka przyjechała w maju i zabrała rzeczy syna.

„Inny świat” Grudzińskiego jako opowieść o ocalaniu człowieczeństwa Grudziński w „Innym świecie”, który jest przykładem literatury łagrowej z jednej strony ukazuje upadek miłości, nadziei, braterstwa, upodlenie człowieka, a z drugiej strony prezentuje postawy i zachowania więźniów pragnących zachować swoje człowieczeństwo mimo trudnych warunków życia w obozie i narażania na śmierć. Grudziński w „Innym świecie” ukazuje, że nawet w sytuacji ekstremalnej możliwe jest ocalenie człowieczeństwa.

Sposoby ocalania człowieczeństwa obecne w różnych postawach bohaterów „Innego świata”: 1) Kostylew – więzień polityczny, któremu niesłusznie zarzucono szpiegostwo; potrafił dzielić się z innymi więźniami żywnością lub narażać się na represje z powodów próby ulżenia im w pracy. Nazywano go w obozie „świętym”, ponieważ potrafił zdobyć się na gest miłości wobec drugiego człowieka. Zbuntował się przeciwko wyzyskowi i niewolniczej pracy, ponieważ sam miłował wewnętrznie wolność. Zdobył się na samookaleczenie po to, by zamanifestować własną wolność. Wybrał też moment i rodzaj śmierci – oblał się wrzątkiem i spowodował swoją śmierć, zmarł w męczarniach. Nie dał przewagi przedstawicielom znienawidzonego systemu. Kostylew przez swoją postawę i działania ukazał, że możliwe jest ocalenie; 2) Spotkania z bliskimi, na które czekano bardzo długo dawały więźniom bardzo potrzebną do przetrwania nadzieję; Dom Swidanij: nazywano tak skrzydło baraku, w którym więźniowie spędzali czas z krewnymi, przybyłymi na widzenia. Dom ten znajdował się na pograniczu obozu i świata wolnego; zarówno więźniowie, jak i ich rodziny musieli wykazać wielki heroizm, by w końcu uzyskać zgodę. Więźniowie spotykali się z bliskimi ostrzyżeni, umyci, czysto ubrani i mieli surowy zakaz mówienia o warunkach życia w obozie. Dom Swidanij był, podobnie jak sami więźniowie, odpowiednio przygotowany: był to czysty umeblowany pokój z firankami i czystą pościelą; 3) Źródłem siły, nadziei i okazją do przypomnienia sobie ludzkich warunków był szpital (Zmartwychwstanie); miejsce, w którym nadzieja wracała. Szpital dawał możliwość regeneracji sił i przywracał wiarę w normalność. Więźniowie stosowali różne sposoby, aby dostać się do szpitala, gdyż wtedy odzyskiwali siły do dalszego życia. Była to oaza szczęścia w okrutnym świecie obozowym. Trafiali tam chorzy z temperaturą powyżej 39 stopni. Dostawali leki na spadek gorączki, margarynę i cukier. Spali w czystej pościeli 4) Tęsknota za wolnością popychała niektórych więźniów do ucieczki. Tak było na przykładzie Rusto Karienena, który podjął próbę ucieczki z obozu. Co prawda, nie udało mu się na stałe opuścić łagru, ale wymagało to odwagi, na którą nie było stać wielu więźniów. Rusto przyjechał nielegalnie do Rosji w 1933 roku. W Jercewie pojawił się w połowie roku 1939. Decyzję o ucieczce podjął w chwili, kiedy rozgorzała wojna rosyjsko-fińska. Wyruszył w porze obiadowej, przedzierając się przez lasy. Przez pierwsze godziny szedł szybko, mając nadzieję, że jego nieobecność zostanie odkryta dopiero po powrocie na zonę. Z nastaniem ciemności stracił poczucie kierunku, wykopał więc jamę i przesiedział w niej całą noc. O świcie ruszył dalej, a gdy okazało się, że do wieczora nie słyszał pościgu za sobą, nabrał nadziei. Czwartego dnia, po zmroku, ujrzał w oddali reflektory obozu. Tej nocy bał się rozpalić ognisko i nieomal zamarzł na śmierć. Kolejnego dnia zaczął dotkliwej odczuwać samotność. Nazajutrz, zdjęty gorączką, nie zastanawiał się nad kierunkiem i szedł przed siebie. Po siedmiu dniach dotarł do jakiejś wsi. Okazało się, że leży ona w odległości piętnastu kilometrów od Jercewa. Chłopi odwieźli go do obozu, gdzie został skatowany i trafił do izolatora. Przez kilka miesięcy walczył ze śmiercią. Po próbie ucieczki doszedł do wniosku, że od obozu nie można uciec, ponieważ więźniowie są do niego przykuci na całe życie. 5) W obozie możliwa była prawdziwa miłość między kobietą i mężczyzną, której owocem było dziecko. 6) Wyrażenie buntu i niezgody, protest, walka o swoje prawa – przykład protestacyjnej głodówki Gustawa, która doprowadziła autora prawie do śmierci, ale odniosła pozytywny skutek, ponieważ został zwolniony z obozu (domagał się uwolnienia w związku z amnestią na mocy układu Sikorski – Majski. 7) Trzy zakonnice cierpiące za wiarę. Powyższe przykłady dowodzą, że możliwe było ocalenie takich wartości jak miłość, wiara i nadzieja. Człowiek mimo wszystko mógł zachować swoją godność w morzu donosicielstwa. „Inny świat to książka o ludzkim losie i człowieczeństwie.

„Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”

Gustaw Herling – Grudziński „Wieża” – opowieść o samotności człowieka w świecie 1. Czas i przestrzeń w opowiadaniu. Narrator  1945 r.; Nauczyciel z Turynu  II wojna światowa; Lebrosso  wiek XVIII. 2. Historia Lebrosso. Społeczeństwo żegnało Trędowatego urządzając mu doczesny pogrzeb na znak, że jest umarły dla świata. Choroba okazała się piętnem wykluczającym go ze społeczności zdrowych. Lebrosso żył w wieży samotnie, co prawda zamknięta w niej była także jego siostra, jednak widywali się sporadycznie i to nie zaspokajało jego głębokiej więzi z człowiekiem. Zazdrościł innym ludziom tego, że są zdrowi i szczęśliwi. Jego trudna sytuacja uległa pogorszeniu także po śmierci siostry. Pod wpływem wielkiej rozpaczy. Trędowaty postanowił zniszczyć wieżę i siebie, powstrzymał go jednak przed tym list siostry, która obiecała, że będzie się nim opiekować po śmierci, a poza tym prosiła go, żeby zachowywał się jak dobry chrześcijanin i godnie znosił swoje cierpienie. W cierpieniu Lebrosso odnajdziemy archetyp Hioba. Obaj cierpieli niewinnie i byli odrzuceni przez ludzi. Wieża, którą zamieszkiwał Lebrosso, wskazuje na kierunek wertykalny, a ten zgodnie ze średniowieczną symboliką, wskazuje, że najważniejszym celem ziemskiego pielgrzymowania jest zbawienie. Żyjąc w wieży powoli oswajał się z sytuacją oderwania od doczesności i przygotowywał się duchowo na spotkanie z Bogiem. Mimo cierpienia i samotności potrafił zdobyć się na czyny miłości bliźniego. Hodował kwiaty i nie dotykał ich w obawie, że może narazić zafascynowane nimi dzieci. Robił to z myślą o szczęściu innych. Samotność Trędowatego została mu narzucona i nie była jego wyborem. Była to samotność niechciana, a bohaterowi towarzyszyło uczucie niesprawiedliwości losu. Mimo to potrafił wznieść się ponad swoją rozpacz, nie zatracił miłości. Po momencie buntu zaakceptował swój los. Cechuje go głęboka pokora i miłość do świata. 3. Nauczyciel z Turynu. Mieszkał w domu zwanym sycylijską trumną, ponieważ wybrał samotność i żył pragnieniem śmierci, był, podobnie jak Lebrosso, umarły dla świata. Spowodowała to tragedia rodzinna, jaką przeżył, gdy podczas trzęsienia ziemi, stracił wszystkich bliskich. Wycofał się z życia, jednak, gdy przyszedł czas próby w czasie II wojny światowej, nie znalazł odwagi, by poświęcić swoje życie za innych ludzi. 4. Problem samotności w życiu Lebrosso i nauczyciela z Turynu – podobieństwa i różnice.  

Podobieństwa łączy ich samotność; łączy ich cierpienie (obaj zostali przez los dotknięci wielkim cierpieniem).

  

Różnice samotność Lebrosso została mu narzucona (samotność z konieczności); nauczyciel wybrał swoją izolację (samotność z wyboru); stosunek do cierpienia: Lebrosso odnalazł w cierpieniu Boga, a Sycylijczyk nie umiał się odnaleźć i tego zaakceptować; Lebrosso zachował swoje człowieczeństwo, a Sycylijczyk zawiódł i nie był w stanie poświęcić się za innych mimo, że pragnął śmierci.

5. Obie te historie łączy opowieść o świętokrzyskim pielgrzymie, gdyż ich życie zostało ukazane jako trudne wędrowanie pośród cierpienia i samotności.

„Wieża” Grudzińskiego – kompozycja opowiadania i odwołania kulturowe 1. Odwołania kulturowe.  chrześcijańskie do Biblii – „Księgi Hioba” – archetyp niezawinionego cierpienia, którego nie można racjonalnie wytłumaczyć, godne człowieka jest przyjęcie tego cierpienia i szukanie w nim świętej wartości, mimo że jest to trudne dla człowieka i wymaga wielu zmagań z samym sobą.  tytułowa „Wieża” w tradycji chrześcijańskiej symbolizuje wzniosłość, sacrum (świętość), a nawet niebo;  motyw regionalny – figura pielgrzyma świętokrzyskiego, którą znał dobrze autor, ponieważ pochodził z tej części Polski. 2. Kompozycja utworu. Opowiadanie ma ciekawą kompozycję szkatułkową. Wyjściową sytuacją jest narracja żołnierza, który poznaje dwie historie – Sycylijczyka i Trędowatego. Wątki łączą się ze sobą i uzupełniają, a spaja je w całość opis kamiennego pielgrzyma,

pełniący funkcję komentatora. W kompozycji szkatułkowej, splatają się losy trzech samotnych i cierpiących: Sycylijczyka, Trędowatego i narratora, a ponadto różne perspektywy czasowe i dwa rodzaje narracji pierwszoosobowa z trzecioosobową.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall – opowieść o pamiętaniu Hanna Krall – dziennikarka, pisarka, nie unikała podejmowania tematów kontrowersyjnych, często stawia trudne pytania. Urodziła się w Warszawie w żydowskiej rodzinie urzędników. Od 1955 roku współpracowała z warszawskimi czasopismami, prowadziła wywiady, pisała reportaże i minipowieści. Ocalona od zagłady w czasie II wojny światowej, w swej twórczości wielokrotnie wracała do tematyki zagłady Żydów. Wywiad „Zdążyć przed Panem Bogiem” przyniósł jej światową sławę. Marek Edelman – postać historyczna; lekarz, w czasach PRL – u działacz opozycji demokratycznej, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim. Jako mieszkaniec getta warszawskiego pracował jako goniec szpitalny, nosił krew do badania na stronę aryjską. Wziął udział w powstaniu w getcie. Rozmówca Hanny Krall w czasie powstania w warszawskim getcie pełnił obowiązki zastępcy komendanta, którym wybrano Mordechaja Anielewicza, a po jego śmierci (8 maja 1943 r.) funkcję tę pełnił właśnie Marek Edelman. Podczas wojny był zatrudniony w szpitalu jako koniec i często w służbowych sprawach opuszczał teren getta. W czasie działań likwidacyjnych Edelman miał specjalne zadanie: ratował od wywózki do obozu zagłady osobny potrzebne Żydowskiej Organizacji Bojowej. Konkretne działania Marka Edelmana w getcie to ratowanie ludzi z Umschlagplatzu, organizowanie zakupu broni, dowodzenie jednym z oddziałów, wyprowadzenie ocalałych żołnierzy kanałami. Marek Edelman przeżywszy powstanie w getcie, później powstanie warszawskie oraz wojnę, wyjechał z Polski, ale powrócił w 1946 r. i zamieszkał w Łodzi. Marek Edelman został lekarzem, najpierw studiował bez przekonania, a kiedy nabrał pewności, że to właśnie ta droga, realizował ją z wielką sumiennością, zdobywał doświadczenie zawodowe. Uczestniczył w skomplikowanych operacjach na otwartym sercu, poznawał tajniki kardiochirurgii, obserwując pracę profesora Jana Molla. Łódzki etap jego życia pozostaje w ścisłym związku z tym, co zachował w pamięci z warszawskiego Umschlagplatzu – wtedy i teraz, za każdym razem, chodzi o ratowanie ludzkiego życia, o przesunięcie czasu śmierci. Marek Edelman jako lekarz okazał się troskliwym opiekunem pacjentów, orientującym się w ich położeniu materialnym i rodzinnym. Za każdym razem ratowanie człowieka jest dla niego tak samo ważną sprawą – odbiera ją jak zmaganie się z Panem Bogiem o ludzkie życie.

Obraz życia w getcie warszawskim, w którym żył rozmówca Hanny Krall – Marek Edelman Reportaż Hanny Krall zachowuje formę wywiadu. Jest to wywiad z Markiem Edelmanem, żyjącym powstaniem w getcie. Drugim nurtem obecnym w tej narracji są czasy współczesne, w których Edelman był cenionym kardiochirurgiem. Uratował wielu ludzi. Swoją pracę nazywa „wyścigiem z Panem Bogiem”, ponieważ używał talentu i doświadczenia, aby przedłużyć ludzkie życie pacjentom chorym na serce. Ingeruje w ten sposób w przeznaczenie człowieka, wolę opaczności. Choć nie zawsze udaje mu się osłonić płomień świecy (ludzkie życie), to cały czas podejmuje starania i wysiłki, a gdy nic nie jest w stanie zrobić to przynajmniej stwarza pacjentom warunki godne człowieka, otacza troską, bo tak rozumie swoje powołanie ludzkie i zawodowe. Obraz życia w getcie warszawskim: Getto było oddzielone od części aryjskiej. Jest symbolem nietolerancji i dyskryminacji oraz nienawiści. Wszystkie te postawy i uczucia zawierała w sobie ideologia nazistowska. Niemcy odmówili Żydom prawa bycia ludźmi, upodlali ich, zwodzili, głodzili, wyczerpywali pracą. Była to część planu Hitlera, który sumiennie realizowano. W getcie panował głód, który powodował powolne konanie w strasznych męczarniach, niektórzy z Żydów dopuszczali się aktu kanibalizmu, tak było np. z trzydziestoletnią kobietą Rywką Urman. Plan wyniszczenia przez głód zastąpiono pomysłem wyniszczenia przez pracę, dlatego zaczęły się regularne wywózki Żydów z getta do obozu w Treblince. Tam też najczęściej wywiezionych mieszkańców poddawano eksterminacji. Niemcy, aby zwabić Żydów do transportu obiecywali im chleb i marmoladę, wielu z nich wierzyło naiwnie, że intencje oprawców są dobre. Niemcy zakpili z nadziei ludzi uwięzionych w getcie. W relacji Edelmana pojawia się motyw Umschlagplatz, miejsca, w którym Żydzi czekali w kolejce do wagonów. Czasami udawało się uratować kogoś ze skazańców przez wyciągnięcie go z tego miejsca, lecz były to sytuacje sporadyczne. Mieszkańcy getta walczyli o numerki na życie, które gwarantowały im bezpieczeństwo i uniemożliwiały wywózkę. Niemcy z czasem zaczęli wywozić posiadaczy numerków, łamiąc wcześniejsze obietnice. W tej sytuacji niektórzy Żydzi podejmowali współpracę z okupantem. Inni zaś zdolni byli do czynów heroicznych takich jak np. ratowanie życia innych ludzi. Niektóre z metod pomocy były dość kontrowersyjne, np. pielęgniarki łamały ludziom kończyny, choć etyka lekarska nakazuje pomocy, a nie okaleczanie pacjentów. Jednak trzeba pamiętać, że był to heroizm czasów wojny, kiedy nie wszystko było takie oczywiste, a pielęgniarki paradoksalnie stwarzały perspektywę dłuższego życia, bo dopóki pacjent był niezdolny do pracy, dopóty nie wywożono go z getta na pewną śmierć. Niektórzy Żydzi ratowali się samobójstwem. Nieliczni posiadali też truciznę – cyjanek potasu, by móc w razie konieczności z niej skorzystać i zapewnić sobie szybką i bezbolesną śmierć, wtedy gdy sami uznają to za stosowne. Taka motywacja jest niezrozumiała dla ludzi wolnych i naganna z punktu widzenia dekalogu, lecz my nie powinniśmy tego oceniać. Nie znamy tego z autopsji. Wstrząsający obraz ukazuje rozmiar tragedii ludzkiej w getcie i siłę ludzkiej desperacji w sytuacji granicznej – bezpośrednio zagrażającej życiu. Edelman w swojej

relacji wspomina też Żydów pokornie idących na śmierć do transportu, bezradnych i opuszczonych w obliczu czekającej ich śmierci u kresu podróży w Treblince. Powstanie w getcie zostało wzniecone na myśl o likwidacji getta, za którą odpowiadał Jurgen Stropp (dowodził likwidacją po stronie niemieckiej). Żydzi byli świadomi miażdżącej przewagi przeciwnika (większa liczebność, lepsze uzbrojenie). Podjęli tę decyzję bez względu na brak gwarancji zwycięstwa, gdyż zależało im na tym, aby umierać pięknie, jak przypadło na rycerzy, tzn. z bronią w dłoni. „Większość była za powstaniem. Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej umowie. Było nas wtedy w ŻOB-ie już tylko dwustu dwudziestu. Czy to w ogóle można nazwać powstaniem? Chodziło przecież o to, żeby nie dać się zarznąć, kiedy po nas przyszli. Chodziło tylko o wybór sposobu umierania.” „Należało umrzeć z fajerwerkami” „Trzeba było coś robić, gdzieś iść”. Istniała potrzeba wzięcia spraw w swoje ręce, aktywnego podejścia do sytuacji. Żydzi nie godzili się z bezczynnością. Pragnęli działać, chociażby w imię zasad. Chcieli zamanifestować swoją niezgodę wobec polityki okupanta. Na czele zrywu stanął najpierw Mordechaj Anielewicz, a po jego samobójczej śmierci dowództwo przejął Edelman. Żydzi znali doskonale topografię getta i bronili się zaciekle, ale w chwili rezygnacji wielu z nich popełniło samobójstwo. Edelman nie rozumie tej decyzji. Jest to dla niego przejaw niekonsekwencji. Najpierw chcieli walczyć, a następnie wybrali śmierć. Uważa, że zaprzeczali sobie, bowiem bohaterowie narodowi nie powinni tak postępować. Dzięki kontaktom ze stroną aryjską o sytuacji w getcie dowiedział się świat. Walczących Żydów wspierała Armia Krajowa przemycając do getta broń. Był to akt solidarności z Żydami walczącymi w obronie swojej godności.

Demitologizacja obrazu walczącego getta mitologizacja – wprowadzanie do utworu elementów mitologicznych; demitologizacja – obalenie mitu związanego z jakąś postacią, rzeczą lub zjawiskiem. Edelman nie idealizuje walczących Żydów, stara się być w swojej relacji obiektywny. Swoich rodaków ukazuje także jako zwyczajnych ludzi popełniających błędy i posiadających wady. Mordechaj Anielewicz przed wojną sprzedawał nieświeże ryby, aby wyglądały zachęcająco malował im skrzela. Z tego faktu wynika, że nie był uczciwym sprzedawcą. Nie posiadał charyzmy. Był młodym, niedoświadczonym człowiekiem, pełnym zapału do pewnego stopnia też naiwnym. Bardzo chciał zostać przywódcą powstania i zabiegał o to. Wynikało z tego, że zależało mu na walce. Jednocześnie to w trakcie powstania popełnił samobójstwo. W ślad za nim poszło 80 Żydów. Edelman ma żal do powstańców, którzy popełnili samobójstwo, a tym samym wycofali się z walki. Edelman obstaje za tym, że było to 220 powstańców, podczas gdy inne źródła próbują podwoić tę liczbę, aby pokazać, że zryw miał szerszy zasięg, a bohaterstwo Żydów miało większe znaczenie. Informuje też, że Jurek Wilner wytrzymał na gestapo krócej niż podają różne źródła. Nie był aż tak odporny i silny. Rozmówca Hanny Krall informuje, że w getcie były również prostytutki, które dostarczały powstańcom papierosy i wino. Wspomina również że nad murami getta nie było żadnych sztandarów. Mimo wszystko próbuje ocalić od zapomnienia osoby, o których historia nie wspomina. Ci anonimowi ludzie zasługują, jego zdaniem, na miano bohaterów, ponieważ w trudnej sytuacji zdobyli się na akty heroizmu. Edelman nie idealizuje, nie tworzy im pomników, jego relacja wydaje się bardzo wiarygodna i bliska życia.

Cechy reportażu 1) Przeszłość i teraźniejszość – dwie płaszczyzny istniejące równolegle w reportażu Hanny Krall; przeszłość odsyła do czasów II wojny światowej (getto i działalność ŻOB), a współczesność to praca Marka Edelmana w charakterze kardiochirurga; elementem spajającym obydwa nurty czasowe jest postać Marka Edelmana. Przeszłość i teraźniejszość w tym reportażu wchodzi ze sobą w różne relacje, tzn. raz obie płaszczyzny są analogiczne, innym razem kontrastują ze sobą (relacją między przeszłością a teraźniejszością rządzi analogia i kontrast):  analogie: wątek ratowania życia ludzkiego w czasie zagrożenia; osoba Edelmana (głównego bohatera reportażu), podejmowanie ryzyka w sytuacji zagrożenia, bunt i niezgoda na cierpienie i śmierć; przekonanie, że zawsze trzeba coś robić, nieść pomoc; niebezpieczeństwo śmierci;  kontrasty: w getcie ludzie nie mieli możliwości umierania w warunkach godnych człowiekowi, natomiast po wojnie (w czasach pokoju) w przypadku chorych pacjentów, z którymi Edelman miał do czynienia codziennie, traktowano ludzi zagrożonych śmiercią z wielkim szacunkiem i troską; szacunek dla życia człowieka, jego praw,

humanitarne traktowanie innych; brak presji śmierci jako towarzyszy Edelmanowi i jego rodakom w getcie; życiowa sytuacja Edelmana – odgrywa inną rolę w społeczeństwie i cieszy się szacunkiem. 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

Powściągliwość w wypowiadaniu wniosków i sądów. Ukazywanie faktów historycznych (literatura faktu, dokument). Różnorodność form gatunkowych: wywiad, fragment scenariusza filmowego (synkretyzm). Unikanie patosu, mówienie o faktach w sposób zwyczajny. Powtarzanie niektórych informacji lub symboli; np. kilkukrotnie pojawia się w utworze 1:400000 (wyobraża on proporcję między jednym uratowanym życiem ludzkim a ogromną liczbą zabitych Żydów). Demityzacja obrazu walczącego getta. Symbolika obrazu Żyda postawionego na beczce i Żydów idących pokornie na śmierć. Problem wyboru sposobu umierania, np. śmierć samobójcza, śmierć w walce, obraz śmierci głodowej. Metaforyczny tytuł – oznacza potrzebę walki z Bogiem, losem, przeznaczeniem o życie człowieka (prometeizm). Życie człowieka to płomień świecy, który Edelman próbuje ocalić, osłonić, zanim Bóg go zgasi.