Toland John - Hitler. Reportaż biograficzny.pdf

SAVE OFFLINE

Kim był człowiek, który przesądził o losach Europy XX wieku? Szaleniec odpowiedzialny za śmierć milionów ludzi, architekt fabryk śmierci Marzący o potędze niespełniony artysta, wielbiciel Wagnera i powieści Karola Maya Wytrawny polityk i kłamca Mężczyzna, z którego powodu co najmniej trzy kobiety targnęły się na swoje życie Charyzmatyczny przywódca, za którym podążył niemal cały naród Największy geniusz zła w historii

John Toland

Autor historycznych książek popularnonaukowych, zdobywca Nagrody Pulitzera, pracował nad biografią Adolfa Hitlera ponad pięć lat Entuzjastycznie przyjęta w USA, trafiła na listy bestsellerów, doczekała się recenzji w najbardziej opiniotwórczych amerykańskich mediach i została przełożona na kilkadziesiąt języków. Jak w przypadku każdego dzieła o takim znaczeniu, książka Tolanda stała się również obiektem krytyki. Paradoksalnie główny zarzut stawiany tej biografii – o brak zdecydowanych ocen – w istocie stanowi jej zaletę.

Tytuł oryginału: ADOLF HITLER: THE DEFINITIVE BIOGRAPHY

Copyright © John Toland 1976 All rights reserved Published by arrangement with the author Polish edition copyright © Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryłowicz s.c. 2014 Polish translation copyright © Zbigniew Kościuk 2014

Redakcja: Piotr Chojnacki Zdjęcie na okładce: © Bridgeman Art Library/Fotochannels Zdjęcia na wkładkach ilustracyjnych: © BE&W Projekt graficzny okładki: Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryłowicz s.c. Konsultacja historyczna: dr Paweł Kosiński

ISBN 978-83-7985-094-5 Wydawca WYDAWNICTWO ALBATROS ANDRZEJ KURYŁOWICZ S.C. Hlonda 2a/25, 02-972 Warszawa www.wydawnictwoalbatros.com

Niniejszy produkt jest objęty ochroną prawa autorskiego. Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku osobę, która wykupiła prawo dostępu. Wydawca informuje, że publiczne udostępnianie osobom trzecim, nieokreślonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub podobnych – jest nielegalne i podlega właściwym sankcjom. Przygotowanie wydania elektronicznego: 88em

Spis treści

Spis map i tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Prolog CIOS W PLECY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Część I – JA, WIZJONER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Rozdział 1. GŁĘBOKIE KORZENIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Rozdział 2. „MOJA SZKOŁA ŻYCIA” (grudzień 1907–maj 1913) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Rozdział 3. „OGARNIĘTY NAJWYŻSZYM ENTUZJAZMEM” (maj 1913–listopad 1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Część II – NA POCZĄTKU BYŁO SŁOWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 4. NARODZINY PARTII (1919–1922) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 5. „BARDZO ROZSĄDNY, CHOCIAŻ FANATYK” (1922–1923). . . . . . . . . . . . Rozdział 6. PUCZ MONACHIJSKI (1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

118 119 153 181

Część III – FORMOWANIE UMYSŁU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 7. WIĘZIENIE W LANDSBERGU (1923–1924). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 8. SEKRETNA KSIĘGA HITLERA (1925–1928) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 9. ŚMIERĆ W RODZINIE (1928–1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217 218 247 280

Część IV – BRUNATNA REWOLUCJA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336 Rozdział 10. „NICZYM SEN” (1931–30 stycznia 1933). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 Rozdział 11. GODZINA NIEROZWAGI (1933–czerwiec 1934) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Rozdział 12. DRUGA REWOLUCJA – „WSZYSTKIE REWOLUCJE POŻERAJĄ WŁASNE DZIECI” (luty–sierpień 1934) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 Rozdział 13. TRIUMF WOLI (1934–1935). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Część V – ZAWOALOWANA WOJNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Rozdział 14. „Z PEWNOŚCIĄ LUNATYKA” (marzec 1936–styczeń 1937) . . . . . . . . . 487 6

Rozdział 15. „TAKI MAŁY LUDZKI ROBACZEK” 1937–luty 1938). . . . . . . . . . . . . . . . 516 Rozdział 16. POWRÓT KRAJANA (luty–kwiecień 1938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540 Rozdział 17. „NA OSTRZU NOŻA” (maj–październik 1938) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572 Część VI – „DO GRANICY ZUCHWAŁOŚCI” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619 Rozdział 18. NOC KRYSZTAŁOWA (listopad 1938–marzec 1939). . . . . . . . . . . . . . . . 620 Rozdział 19. LIS I NIEDŹWIEDŹ (styczeń–24 sierpnia 1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644 Rozdział 20. „NIESZCZĘŚCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH” (24 sierpnia–3 września 1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678 Część VII – SIŁĄ ORĘŻA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738 Rozdział 21. ZWYCIĘSTWA NA ZACHODZIE (3 września 1939–25 czerwca 1940) 739 Rozdział 22. „ZWYCIĘSTWO GUBI NAWET ZWYCIĘZCÓW” (DRYDEN) (czerwiec–28 października 1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 784 Rozdział 23. „ŚWIAT WSTRZYMA ODDECH” (12 listopada 1940–22 czerwca 1941)812 Rozdział 24. „DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU” (22 czerwca–19 grudnia 1941). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 848 Część VIII – CZWARTY JEŹDZIEC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 878 Rozdział 25. „A TOWARZYSZYŁA MU OTCHŁAŃ” (1941–1943) . . . . . . . . . . . . . . . . . 879 Rozdział 26. W NAJBLIŻSZYM OTOCZENIU (1943) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 917 Rozdział 27. „I DANO IM WŁADZĘ NAD CZWARTĄ CZĘŚCIĄ ZIEMI” (kwiecień 1943–kwiecień 1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945 Część IX – NA DNO OTCHŁANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 966 Rozdział 28. ZAMACH WOJSKOWY (listopad 1943–21 lipca 1944) . . . . . . . . . . . . . . 967 Rozdział 29. BITWA O ARDENY (21 lipca 1944–17 stycznia 1945). . . . . . . . . . . . . . 1022 Rozdział 30. „TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWAĆ PIĘĆ MINUT PRZED PÓŁNOCĄ” (17 stycznia–20 kwietnia 1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1047 Rozdział 31. PIĘĆ MINUT PO PÓŁNOCY, CZYLI „KAPITAN IDZIE NA DNO RAZEM Z OKRĘTEM” (20–30 kwietnia 1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071 Epilog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1105 Podziękowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1111 Glosariusz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113

7

Tablica funkcji w NSDAP oraz stopni w organizacjach paramilitarnych i siłach zbrojnych Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1116 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1118 Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1135 Przypisy wyjaśniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1197

8

Spis map i tablic

Drzewo genealogiczne Hitlera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Niemcy między wojnami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Zwycięstwa na Zachodzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 770 Morze Śródziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800 Europa pod rządami Hitlera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 818 Na froncie rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 858 Tablica funkcji NSDAP oraz stopni w organizacjach paramilitarnych i siłach zbrojnych Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1116

9

Słowo wstępne

Nikt nie wywołał tyle zamętu i nie wstrząsnął tak silnie posadami świata w XX wieku, jak Adolf Hitler. Nikt nie doprowadził do śmierci tylu ludzi i nie wzbudził równie

wielkiej

nienawiści.

Z drugiej

strony

cieszył

się

powszechnym

uwielbieniem, był nadzieją i wzorem dla milionów. Mimo że od śmierci wodza III Rzeszy upłynęło ponad trzydzieści lat1*, sposób postrzegania Hitlera przez jego wrogów i gorących zwolenników uległ niewielkiej zmianie. Choć dziś widzimy innych przywódców tamtych czasów – Roosevelta i Churchilla, Mussoliniego i Stalina – w bardziej obiektywnym świetle, wizerunek Hitlera pozostał właściwie niezmieniony. Dla nielicznej garstki wielbicieli nadal jest bohaterem i upadłym mesjaszem, a dla reszty – szaleńcem, politycznym i wojskowym partaczem, nikczemnym mordercą, którego win nie da się odkupić i który osiągnął sukces przestępczymi metodami. Jako przedstawiciel pokolenia, na którym Hitler odcisnął niezatarte piętno, starałem się ze wszystkich sił zapanować nad emocjami i pisać o nim tak, jakby żył sto lat temu. Przeprowadziłem wywiady z tyloma bliskimi mu osobami, z iloma zdołałem – z jego zwolennikami i krytykami. Wielu bez zastrzeżeń zgodziło się na rozmowę, nie stawiając żadnych warunków i obszernie opowiadając o smutnej przeszłości. Zniknęła utrzymująca się latami niechęć do rozmowy o Führerze i jego czynach z obawy, że poglądy interlokutorów mogą zostać wypaczone. Przeprowadziłem ponad dwieście pięćdziesiąt wywiadów z jego adiutantami (Puttkamerem, Belowem, Englem, Günschem, Wünschem i Schulzem), z sekretarkami (Traudl Junge i Gerdą Christian), szoferem (Kempką), pilotem (Baurem), jego lekarzami (Giesingiem i Hasselbachem), ulubionymi żołnierzami (Skorzenym i Rudelem), ulubionymi architektami (Speerem i Gieslerem), jego pierwszym zagranicznym sekretarzem prasowym (Hanfstaenglem), dowódcami wojskowymi (Mansteinem, Milchem, Dönitzem, Manteufflem i Warlimontem), kobietami, które podziwiał (Leni Riefenstahl, profesor Troost i Helene Hanfstaengl). Z wyjątkiem dwunastu wszystkie wywiady zostały nagrane i obecnie znajdują się 10

w Bibliotece

Kongresu.

Osoby,

które

udzieliły

mi

wywiadów,

przeczytały

odpowiednie fragmenty książki i nie tylko wprowadziły własne poprawki, ale często dodały interesujący komentarz. Wykorzystałem również nowe dokumenty, raporty i badania, które rzucają światło na zagadkową postać Hitlera: dossier amerykańskiego kontrwywiadu wojskowego, w tym protokół przesłuchania siostry Hitlera, Pauli; niepublikowane dokumenty znajdujące się w National Archives, m.in. tajny raport psychiatryczny na temat zdrowia Hitlera z 1918 roku, niepublikowane dokumenty British Government Archives; niedawno odnalezioną korespondencję Göringa z Negrellim z lat 1924–1925, rzucającą nowe światło na związki między nazistami i faszystami; tajne mowy Himmlera; niepublikowane dzienniki; notatki i wspomnienia, m.in. odkrywcze wspomnienia Traudl Junge, najmłodszej sekretarki Hitlera. Moja książka nie została napisana pod z góry przyjętą tezę, a do wszelkich wniosków, które zawarłem na jej kartach, doszedłem podczas pisania. Najważniejszy z nich brzmi, że Hitler był znacznie bardziej skomplikowaną i wewnętrznie sprzeczną postacią, niż sądziłem. „Najwięksi święci – zauważa bohater jednej z powieści Grahama Greene’a – mieli ponadprzeciętną zdolność czynienia zła, a ludzie najbardziej nikczemni często o włos minęli się ze świętością”. Pozbawiony nieba, Adolf Hitler wybrał piekło – jeśli w ogóle dostrzegał między nimi różnicę. Ogarnięty obsesją oczyszczenia Europy z Żydów, pozostał rycerzem swastyki, upadłym archaniołem, hybrydą Prometeusza i Lucyfera.

11

Prolog CIOS W PLECY

1 W połowie października 1918 roku szpitalny pociąg z wagonami zabazgranymi rewolucyjnymi hasłami wlókł się przez Niemcy w kierunku bezpiecznych wschodnich rubieży cesarstwa. Wśród setek rannych znajdowały się oślepione ofiary niedawnego ataku gazowego w Belgii. Po nocnym ataku 13 października nastąpił wyniszczający ostrzał brytyjskiej artylerii – kolejne z potężnych, nieprzerwanych uderzeń w niemiecki front, który cofał się i giął, ale nie pękł od czasu, gdy trzy miesiące wcześniej rozstrzygnął się wynik bitwy. Szesnasty Bawarski Pułk Piechoty, który wziął na siebie cały impet natarcia, okopał się na wzgórzach i łąkach, a widmowe pole bitwy zamieniło się w labirynt kraterów. Żołnierze, wyczerpani i przygnębieni pogłoskami o licznych buntach na froncie i nieustannych atakach aliantów, kulili się w okopach, gdy brytyjskie pociski rozorywały ziemię ponad ich głowami. Weterani byli otępiali, rekruci przerażeni. Nagle z eksplozjami stopiły się głuche odgłosy i okopy wypełniła gryząca woń. Ktoś krzyknął: „Gaz!”. Takie było ich pierwsze zetknięcie z gazem musztardowym. Dla jednych miał słodki, dla innych kwaśny zapach. W każdym przypadku uporczywie przywierał do nozdrzy. Mężczyźni naciągali maski, a później garbili się i zastygali nieruchomo, oparci o ściany okopów. Mijały godziny, powietrze w maskach stawało się coraz bardziej gęste i stęchłe. Jeden z rekrutów, doprowadzony do obłędu brakiem tlenu, zerwał maskę i wciągnął w płuca śmiertelny gaz. „Poczuł go w gardle i rzuciło nim do tyłu, dławiącego się i kaszlącego, duszącego się i konającego”1. Gaz zaczął się rozpraszać dopiero o świcie, kiedy alianci na nowo podjęli ostrzał. Mężczyźni zrywali maski, wdychając świeże poranne powietrze. „Nadal cuchnęło tym paskudztwem – napisał później jeden z nich – i materiałami wybuchowymi, ale dla nas była to niebiańska woń”2. Ulga okazała się krótkotrwała. W okrutny 12

i nieprzewidywalny sposób obliczony na doprowadzenie nieprzyjaciela do obłędu bomby z gazem zmieszały się ponownie z wonią materiału wybuchowego. Ci, którzy zbyt wolno naciągnęli cuchnące maski, zginęli podobnie jak młody rekrut. Żołnierze, którzy zdołali ocaleć, zostali boleśnie oślepieni, z wyjątkiem jednego. Ten, który zachował resztki wzroku, kazał kolegom powiązać się połami szyneli, żeby móc ich bezpiecznie wyprowadzić. W ten sposób dowlekli się gęsiego do punktu pierwszej

pomocy.

Wśród

uratowanych

od

śmiertelnego

uduszenia

był

dwudziestodziewięcioletni Gefreiter (kapral) Adolf Hitler.

Hitler jechał pociągiem na wschód, niewidomy i bliski załamania. Podobnie jak inni ranni miał opuchnięte oczy i nabrzmiałą twarz. Upiornymi, pozbawionymi barwy głosami z irytacją odrzucali pomoc pielęgniarek. Nie chcieli pozwolić, aby ktokolwiek dotknął ich zaognionych oczu. Nie przyjmowali jedzenia. Lekarze na próżno powtarzali, że niebawem odzyskają wzrok. Zbyt długo ich zwodzono. Chcieli jedynie leżeć nieruchomo i jęczeć, i zostać uwolnieni od bólu, nawet przez śmierć.

Ranny i zniechęcony kapral, który piętnaście lat później miał zostać przywódcą Rzeszy, nie zdawał sobie wówczas sprawy z ogromu klęski Niemiec. Cztery lata wcześniej, kiedy pierwsza wielka niemiecka ofensywa zmiażdżyła opór Belgii, Francji i Wielkiej Brytanii, pułk Hitlera jako pierwszy wykrwawił się w walkach w tym samym rejonie, w ciągu niecałego tygodnia tracąc niemal osiemdziesiąt procent ludzi. Dla żarliwego Hitlera straty te, choć deprymujące, stanowiły dowód bojowego hartu niemieckich żołnierzy. W liście do swojego gospodarza w Monachium napisał: „Mogę z dumą powiedzieć, że nasz pułk wykazał się heroizmem od pierwszego dnia wojny – straciliśmy niemal wszystkich oficerów, w mojej kompanii jest obecnie tylko dwóch sierżantów. Czwartego dnia walk przy życiu pozostało jedynie sześciuset jedenastu ludzi z pułku liczącego trzy tysiące sześciuset żołnierzy”3. W pierwszych dniach wojny wielu ogarnęła triumfalistyczna wizja germańskiego heroizmu. Jednak w miarę upływu czasu, gdy działania zbrojne utkwiły w okopowym impasie, a wrogie armie stały naprzeciw siebie po dwóch stronach zrytej pociskami ziemi niczyjej – walcząc tylko wówczas, gdy wróg próbował dokonać przełamania frontu, aby posunąć się o kilka kilometrów lub 13

choćby metrów za cenę milionów ofiar – początkowy entuzjazm zaczął maleć. Defetystyczne postawy i rozpacz zwolna osłabiały morale ludzi, którzy gnieździli się niczym szczury w ziemiankach i okopach. Głód i niedola dotknęły kraj, gdy brytyjska blokada pozbawiła Niemców dopływu niezbędnych surowców. Kiedy wojna ciągnęła się trzeci i czwarty rok, żołnierze zamiast o zwycięstwie zaczęli myśleć o przeżyciu. Krytykowali głupotę wyższego dowództwa i wskazywali na bezsensowność dalszej walki. Hitler był jednym z nielicznych, którzy odrzucali takie ponure brednie. Pomstował na swoich towarzyszy, szczególnie młodych rekrutów, którzy przywlekli ze sobą „truciznę frontowego zaplecza”, a jeśli ktoś mu się sprzeciwił, to według jednego z żołnierzy „wpadał w szał, a później wciskał dłonie w kieszenie i chodził w kółko długimi krokami, złorzecząc pesymistom”4. Może pesymiści byli jednak w błędzie. Wraz z nadejściem 1918 roku Niemcy po niemal czterech latach obrony zostały zmuszone do ponownego ataku. Front zachodni stanął w miejscu. Niemcy zaczęli odnosić zwycięstwa na innych frontach. Skapitulowały Serbia, Rumunia, a w końcu Rosja – ta ostatnia w równym stopniu pod ciosami bolszewickiej rewolucji, jak i niemieckich ataków. Traktat pokojowy podpisany z nową władzą radziecką oddawał Niemcom znaczną część szerokich równin Ukrainy będących spichlerzem Europy. Po ustaniu nieprzyjacielskiego oporu na wschodzie można było przesunąć ponad milion żołnierzy do Francji, aby przełamać patową sytuację na froncie zachodnim. Cesarska bitwa – jak ją określał generał Erich Ludendorff, młodszy, choć dominujący członek wyższego dowództwa niemieckiego – była tuż-tuż. Na wiosnę cztery potężne niemieckie ataki zmusiły do wycofania najpierw Brytyjczyków, a później Francuzów. Przyparci do muru Brytyjczycy dostali rozkaz, by walczyć do ostatniego człowieka. Kiedy 15 lipca rozpoczęła się wielka rozstrzygająca bitwa pod Reims, obie strony zdawały sobie sprawę, że od jej wyniku będzie zależał los wojny. „Jeśli mój atak na Reims się powiedzie – zapowiedział Ludendorff – wygramy wojnę”5. Marszałek Foch, dowódca sił sprzymierzonych, przyznał mu rację. „Gdyby atak Niemców na Reims się powiódł – miał później powiedzieć – przegralibyśmy wojnę”. Ale atak się nie udał. Niemcom nie pozostały żadne rezerwy, a alianci zostali wzmocnieni nie tylko świeżymi amerykańskimi dywizjami, lecz także zaopatrzeniem i surowcami ze Stanów Zjednoczonych. W niemieckiej armii zaczęły się mnożyć przypadki dezercji. Wszędzie huczało od pogłosek o buntach i rewoltach, a gdy na początku sierpnia Brytyjczycy przypuścili niespodziewany atak w pobliżu Amiens, żołnierze niemieccy 14

skapitulowali właściwie bez walki. Czasami ludzie cesarza poddawali się masowo jednemu

nieprzyjacielskiemu

piechurowi.

Cofający

się

żołnierze

krzyczeli

„łamistrajki!” do posiłków ciągnących na front. Mimo to wojna trwała nadal. Niemcy się cofali, ale utrzymali nieprzerwany front. Chociaż na każdego defetystę przypadały setki żołnierzy gotowych wypełnić swój obowiązek wobec ojczyzny, wiara w narodzie zaczęła słabnąć. Wybuchały liczne strajki, a radykalni socjaliści w większych miastach zaczęli przebąkiwać o rewolucji. Zdaniem niezłomnych patriotów, takich jak Hitler, lenie i spekulanci, symulanci, zdrajcy i Żydzi – ludzie pozbawieni miłości i szacunku dla niemieckiej ojczyzny, którzy przebywali bezpiecznie w kraju – w decydującym momencie zdradzili walczących na pierwszej linii. W rzeczywistości to Ludendorff stracił nerwy i wymógł na cywilnym rządzie podpisanie zawieszenia broni. Jednak nawet w tej ostatniej godzinie żarliwi patrioci pokroju Hitlera żywili przekonanie, że istnieje jakieś rozwiązanie dające jeśli nie zwycięstwo, to przynajmniej nadzieję na długi opór. Front nie został przerwany, a wojsko wycofywało się w karnym porządku. To owi spekulanci i symulanci – działający w ich szeregach Żydzi – mogli sprowadzić klęskę.

2 Tragedia, której był niewidomym świadkiem, oraz upadek autorytetów, darzonych przez niego niezachwianym poważaniem, miały utorować drogę jego zdumiewającemu dojściu do władzy. Świat, który znał, pozostawał pod panowaniem elity, potomków starożytnych królewskich rodów. Wysokie urzędy państwowe, stanowiska w dyplomacji i armii piastowali ludzie wywodzący się ze starych rodzin wykształconych arystokratów. Wojna zupełnie zmieniła sytuację. W okopach walczyli ramię w ramię ludzie niskiego i wysokiego urodzenia, a przerzedzone szeregi oficerów pochodzenia szlacheckiego zaczęli stopniowo uzupełniać zwykli żołnierze. Europejscy monarchowie trzymali się kurczowo tytularnej władzy, a z pozbawionych szlacheckich tytułów mas zaczęli wyrastać nowi ludzie pokroju Hitlera, którzy mieli pokierować losami kraju – zwykli obywatele, często pospolitego pochodzenia, przywódcy ludowego buntu przeciwko wojnie domagającej się kolejnych ofiar w imię celów, których nikt nie potrafił wskazać.

15

Kiedy pociąg wiózł Hitlera do szpitala w meklemburskim Pasewalku, ból i rozpacz wymazały wszelkie aspiracje, ale po kilku tygodniach leczenia pacjent zaczął odzyskiwać wzrok. Zapalenie błony śluzowej i opuchlizna powiek ustąpiły. „Przeszywający ból oczodołów” osłabł. „Powoli zacząłem widzieć niewyraźne zarysy otaczających mnie przedmiotów”6. Odzyskanie wzroku położyło kres depresji i chwiejności psychicznej wymagającej leczenia psychiatrycznego, którym kierował

profesor

Berlińskiego7.

Edmund

Niewiele

było

Forster,

szef

wiadomo

Kliniki na

Neurologii

temat

gazu

Uniwersytetu

musztardowego

i niewyjaśnione ozdrowienie Hitlera mogło potwierdzać diagnozę doktora Forstera, w której ślepotę określono jako przejaw histerii. W rzeczywistości u pacjenta stwierdzono typowe objawy umiarkowanego zatrucia gazem musztardowym – oparzenia i opuchliznę, jęczenie i depresję – które ustąpiły w ciągu kilku tygodni. Odzyskanie wzroku przywróciło Hitlerowi nadzieję i zainteresowanie codziennymi sprawami. Berlin znalazł się w stanie faktycznego oblężenia, kiedy nowy kanclerz wezwał cesarza do abdykacji, żeby można było podpisać zawieszenie broni. Hitler słyszał o ogniskach buntu w całych Niemczech, ale uważał, że to plotki, dopóki w pierwszych dniach listopada na jego oddziale nie zjawiła się delegacja czerwonych marynarzy, aby pozyskać pacjentów dla rewolucji. Pogarda, jaką Hitler darzył bolszewików, stała się jeszcze silniejsza, gdy wyszło na jaw, że trzej przywódcy wspomnianej grupki byli młodymi Żydami, z których żaden, o czym Hitler był święcie przekonany, nie walczył na wojnie. „Teraz wznieśli w ojczyźnie czerwony sztandar”8. Po oburzeniu przyszła pora na szok. Hitler wrócił do łóżka. „Leżałem załamany, w wielkich cierpieniach, choć nie dałem po sobie poznać, co czuję. Czułem odrazę do płaczu, kiedy nadchodził upadek”9. Nieco później, 9 listopada, w szpitalu w Pasewalku zjawił się dystyngowany stary pastor i potwierdził wieści o niepokojach. W Monachium wybuchła rewolucja. Pacjenci zgromadzili się w małym holu, a duchowny, jak wspominał później Hitler, „drżącym głosem oznajmił, że ród Hohenzollernów nie będzie dłużej nosić cesarskiej korony, a ojczyzna została »republiką«”. Kiedy leciwy mówca przystąpił do wychwalania pod niebiosa zasług Hohenzollernów, „zaczął cicho szlochać i w małej sali zapanowało tak wielkie przygnębienie, że nikt nie potrafił powstrzymać łez”10. Pastor mówił, że wojna musi się zakończyć, że wszystko jest stracone, że trzeba się zdać na łaskę zwycięskich aliantów. Hitler nie mógł tego znieść. „Nie potrafiłem tam usiedzieć ani minuty dłużej. Ponownie wszystko poczerniało mi

16

przed oczami. Ruszyłem chwiejnym krokiem do sypialni i padłem na pryczę, kryjąc rozgorączkowaną głowę pod prześcieradłami i poduszką”11. Płakał wtedy pierwszy raz od czasu, gdy jedenaście lat wcześniej stał nad grobem matki (zmarła w męczarniach na raka), na placu przy kościele w austriackiej wiosce Leonding. Chociaż „w tępym milczeniu” znosił strach przed ślepotą i przeżył stratę wielu wspaniałych towarzyszy, tym razem nie potrafił się powstrzymać. „Dopiero wówczas zrozumiałem, że wszelkie osobiste cierpienie staje się niczym w porównaniu z niedolą ojczyzny”. Z tej czarnej rozpaczy narodziła się decyzja. „Wielkie wahanie mojego życia, czy powinienem wkroczyć w świat polityki, czy zostać architektem, zostało rozstrzygnięte. Tamtej nocy postanowiłem, że jeśli odzyskam wzrok, zajmę się polityką”12. Nie wykryto medycznej przyczyny ponownej ślepoty Hitlera, a doktor Forster utwierdził się we wcześniejszej diagnozie, że jego pacjent jest „psychopatą z objawami histerii”13. Hitler był jednak przekonany, że oślepł na zawsze. Haniebna kapitulacja Niemiec 11 listopada w lesie Compiègne go przytłoczyła. Życie wydawało się nieznośne, ale jeszcze tej samej lub następnej nocy Hitler został nagle uwolniony z niedoli. Gdy leżał na pryczy pogrążony w rozpaczy, doznał „nadprzyrodzonego objawienia” (być może celowo wywołanego przez doktora Forstera)2*. Podobnie jak Święty Jan, Hitler słyszał głosy wzywające go, by ocalił Niemcy. Natychmiast „stał się cud” i otaczające go ciemności ustąpiły. Ponownie odzyskał wzrok! Przysiągł sobie wtedy uroczyście, że „zostanie politykiem i poświęci wszystkie siły, by zrealizować powierzoną misję”14. Tamtej nocy na opustoszałym oddziale szpitala w Pasewalku narodziła się najbardziej złowroga siła dwudziestego wieku. To polityka upomniała się o Hitlera, a nie na odwrót.

17

Część I JA, WIZJONER

Rozdział 1 GŁĘBOKIE KORZENIE (1889–1907)

1 Hitler niewiele mówił o swojej rodzinie, ale kilku zaufanym zdradził, że nie umiał się dogadać z apodyktycznym ojcem. Chociaż szanował matkę, cichą i delikatną kobietę, szybko stało się jasne, że to ojciec wywrze decydujący wpływ na jego życie. Oboje pochodzili z Waldviertel, wiejskiego regionu Austrii położonego na północ od Wiednia, niedaleko obecnej granicy z Czechami. Według jednego z członków rodziny mieli morawskie korzenie. Hitler nie jest typowym austriackim nazwiskiem, dlatego wydaje się możliwe, że pochodziło od czeskiego „Hidlar” lub „Hidlarček”. Różne wersje tych nazwisk pojawiają się w rejonie Waldviertel od 1430 roku zamiennie z Hydler, Hytler i Hidler. W 1650 roku bezpośredni przodek Adolfa Hitlera ze strony matki nosił nazwisko Georg Hiedler. Jego potomkom zdarzało się podpisywać „Hüttler” i „Hitler”. W tamtych czasach pisownię nazwisk uważano za rzecz błahą i nie przywiązywano takiej wagi do jej konsekwentnego stosowania, podobnie jak w Anglii epoki Shakespeare’a. Waldviertel było niewielkim, choć pięknym regionem, pełnym wzgórz i lasów, z wdzięcznymi zboczami porośniętymi drzewami, między którymi rozciągały się pola wykarczowane przez pokolenia ciężko pracujących, oszczędnych chłopów. Ojciec Hitlera przyszedł na świat 7 czerwca 1837 roku w wiosce Strones. Jego matka, Maria Anna Schicklgruber, była czterdziestodwuletnią niezamężna kobietą. Ponieważ w małym Strones nie funkcjonowała osobna parafia, chłopca zarejestrowano w Döllersheim pod nazwiskiem Aloys Schicklgruber, jako „nieślubne dziecko”. Miejsce na nazwisko ojca pozostało puste i do dziś nie udało się go wypełnić. Ojciec Aloysa przypuszczalnie mieszkał w sąsiedztwie. Istnieje niewielkie prawdopodobieństwo, że dziadek Hitlera był zamożnym Żydem nazwiskiem Frankenberger lub Frankenreither. Maria Anna miała pracować w jego domu w Grazu, a młody syn chlebodawcy zrobił jej dziecko. 19

Kiedy Alois (jak od tego czasu zapisywano jego imię) dobiegał piątego roku życia, Marię poślubił Johann Georg Hiedler, wędrowny młynarz z okolicznego Spital. Jej małemu synowi nie było jednak dane nacieszyć się szczęśliwym życiem rodzinnym. Gdy Maria zmarła pięć lat później, a ojczym powrócił do wędrownego stylu życia, mały Alois trafił do brata Hiedlera, Johanna Nepomuka, i wychowywał się w Spital w domu pod numerem trzydzieści sześć. Ten wiejski dom oraz dom, który z nim sąsiadował, miały odegrać ważną rolę w życiu młodego Adolfa Hitlera, gdyż to właśnie tam, w odciętej od świata wiosce, spędził kilkanaście szczęśliwych letnich wakacji. Gdy sytuacja w Spital stała się nieznośna, trzynastoletni Alois „zasznurował swój mały plecak i uciekł z domu”. Ta przejmująca scena, o ile była prawdziwa, została później opisana przez jego syna, Adolfa, w Mein Kampf. „Ojciec podjął dramatyczną decyzję, żeby opuścić dom i wyruszyć w nieznane, mając przy duszy zaledwie trzy guldeny”1. Udał się w swoją młodzieńczą, pełną przygód drogę do Mekki, ówczesnego Wiednia, gdzie został terminatorem u szewca. Pięć lat później, po wyuczeniu się fachu, postanowił, że „zostanie kimś lepszym” i zaciągnął się do straży granicznej. W ten sposób został urzędnikiem, zajmującym pozycję zaledwie szczebel niższą od pozycji duchownego. Uczył się pilnie, zdał specjalny egzamin i wieku dwudziestu czterech lat doszedł do kierowniczego stanowiska, co było wielkim osiągnięciem dla chłopca z Waldviertel. Od tego czasu ambitny Alois regularnie awansował, a w 1875 roku został inspektorem celnym w Braunau nad rzeką Inn, tuż przy granicy niemieckiej. Nikt nie był bardziej dumny z sukcesów Aloisa od człowieka, który go wychował, Johanna Nepomuka Hiedlera. Żaden Hiedler nie zaszedł jeszcze tak wysoko. Ponieważ nie miał syna, który przejąłby jego nazwisko, późną wiosną 1876 roku Johann postanowił zrobić coś w tej sprawie3*. 6 czerwca jego zięć i dwaj inni krewni odbyli krótką podróż do miasta Weitra, gdzie w miejscowym notariacie fałszywie poświadczyli, że „brat Hiedlera” – zapisali jego nazwisko jako „Hitler” – „przed śmiercią [w 1857 roku] kilkakrotnie wypowiedział w ich obecności swoją ostatnią niewzruszoną wolę”, stwierdzając, że jest ojcem swojego nieprawego syna Aloisa i że pragnie go uczynić prawym dziedzicem i spadkobiercą. Być może zmiana nazwiska z Hiedler na Hitler wynikała z niedbałości, choć bardziej prawdopodobne wydaje się, że była to sztuczka sprytnego wieśniaka pragnącego zaciemnić sprawę. Następnego dnia Johann Nepomuk Hiedler wyruszył z trzema krewnymi do Döllerrsheim, gdzie w księgach odnotowano narodziny 20

Aloisa. Po przejrzeniu dokumentu podpisanego przez trzech świadków stary ksiądz sprawdził w parafialnej księdze małżeństw, że w roku 1842 mężczyzna nazwiskiem Georg Hiedler faktycznie poślubił dziewczynę nazwiskiem Schicklgruber. Wyraził również zgodę na dokonanie zmiany w parafialnej księdze urodzin. Musiał to jednak uczynić niechętnie albo był nieufny, gdyż przekreślił „Schicklgruber” w rubryce z nazwiskiem dziecka i zapomniał o wpisaniu nowego. W ostatniej rubryce niewyraźnym pismem zanotował: „Niżej podpisani potwierdzają, że znają Georga Hitlera wpisanego jako ojciec, który uznał ojcostwo dziecka imieniem Alois zgodnie z oświadczeniem jego matki i pragnął, aby jego nazwisko zostało wpisane do parafialnej księgi chrztów”. Osobiście zapisał nazwiska trzech świadków, a później każdy z nich postawił swój krzyżyk2. Zmiany w księdze parafialnej nie zostały datowane ani podpisane. Proboszcz miał powody do tak pokrętnego postępowania. Nie tylko zapisał nazwisko ojca jako „Hitler”, zamiast występującego w parafialnej księdze małżeństw „Hiedler”, lecz także musiał zdawać sobie sprawę, że to, co zrobili, było nielegalne z dwóch powodów: zmarły nie mógł zostać uznany za ojca bez przeprowadzenia postępowania sądowego, a matka dziecka musiała potwierdzić ten fakt. Istnieje jeszcze jedna niejasność – gotowość Aloisa Schicklgrubera do przyjęcia nowego nazwiska. Pochodzenie z nieprawego łoża nie było wówczas powodem do wstydu. W dolnej Austrii zjawisko to występowało powszechnie, a w odległych rejonach kraju liczba dzieci z nieprawego łoża sięgała czterdziestu procent. Dzieci stanowiły fundament wiejskiej społeczności, a każdy zdrowy robotnik był mile widziany. Większym kłopotem byłaby zmiana nazwiska, kiedy osiągnęło się pewien sukces, jak w przypadku Schicklgrubera. Niezależnie od motywów Alois został w jakiś sposób namówiony przez Johanna Nepomuka Hiedlera do zmiany nazwiska. (We wsi powiadano, że skłonił go do tego obietnicą zmiany testamentu, co w pewnym stopniu znalazło potwierdzenie sześć miesięcy po śmierci Hiedlera, kiedy Alois kupił jego gospodarstwo za pięć tysięcy florenów). W każdym razie decyzja o zmianie nazwiska na Hitler miała doniosłe znaczenie, trudno sobie bowiem wyobrazić, by siedemdziesiąt milionów Niemców mogło ze śmiertelną powagą krzyczeć: Heil Schicklgruber! Dziewczętom ze Spital paradujący w mundurze Alois musiał się wydawać dziarskim i eleganckim młodzieńcem. Miał krótko przycięte włosy, gęste brwi, szerokie kaiserbart – podkręcone do góry wąsy – i bokobrody sterczące po bokach gładko ogolonej twarzy. On również miał słabość do kobiet. Podobnie jak jego 21

prawny ojciec, zdążył już spłodzić córkę z nieprawego łoża. Małżeństwo z córką inspektora cesarskiego monopolu tytoniowego nie przeszkadzało mu w miłosnych przygodach. W końcu małżonka była chorowita i czternaście lat od niego starsza. Jedną z najbardziej atrakcyjnych panien w Spital była wnuczka Johanna Nepomuka Hiedlera, Klara Pölzl, śliczna szesnastolatka, szczupła i niemal równie wysoka jak krępy Alois, o gęstych brązowych włosach i regularnych rysach twarzy. Działając pod wpływem miłości od pierwszego wejrzenia lub chęci dopomożenia niedomagającej żonie przez zatrudnienie energicznej służącej, Alois zdołał przekonać rodzinę, aby pozwoliła Klarze pojechać z nim do Braunau. Zamieszkała w domu Hitlerów, gdzie Alois już romansował z pomocą kuchenną Franziską Matzelsberger (dla domowników Fanni). W końcu Frau Hitler uznała, że sytuacja stała się nie do zniesienia. Opuściła Aloisa i uzyskała prawną separację. Nadeszła kolej Fanni, która w trójkącie małżeńskim Hitlera zajęła raczej miejsce żony niż kochanki. Wiedząc, jaką pokusą dla czułego na niewieście wdzięki Aloisa musiała być śliczna służąca, z miejsca pozbyła się Klary. Dwa lata później, w 1882 roku, Fanni urodziła chłopca z nieprawego łoża. W 1883 roku zmarła na suchoty żyjąca w separacji żona Hitlera, mógł więc poślubić Fanni. Uroczystość odbyła się w samą porę, gdyż dwa miesiące później na świat przyszło ich drugie dziecko, Angela. Wreszcie Alois miał potomka z prawego łoża, choć poczętego w nieślubnym związku. Przyjął też prawną opiekę nad chłopcem, który został Aloisem Hitlerem juniorem. Fanni odzyskała cześć, ale nie była szczęśliwa, bo Alois senior wciąż nie wykazywał się stałością uczuć. Niebawem, podobnie jak poprzedniczka, zapadła na poważną chorobę płuc i musiała przeprowadzić się na wieś, gdzie było lepsze powietrze. Alois został sam na górnym piętrze gospody Zum Pommer z dwójką małych dzieci, więc uznał za właściwe zatrudnienie atrakcyjnej bratanicy. Uległa Klara zainstalowała się ponownie w Zum Pommer, tym razem w charakterze służącej, opiekunki do dzieci i kochanki. Przyszła matka Adolfa Hitlera była tak dobrą dziewczyną, że starała się, by Fanni powróciła do zdrowia, składając jej częste wizyty. Co ciekawe, Fanni chętnie przyjmowała wyrazy troski rywalki. Latem 1884 roku dobiegło końca nieszczęsne życie Fanni. Zgodnie z przewidywaniem kolejna dama dworu Hitlera była już wówczas brzemienna. Alois poślubił Klarę, którą darzył szczerą czułością i która mogła się teraz bez przeszkód opiekować jego dziećmi. Niestety Kościół nie wyraził zgody na ich 22

związek z powodu sfałszowanego aktu urodzin, zgodnie z którym Alois i dziadek Klary byli braćmi. Alois wystąpił do władz kościelnych o uzyskanie dyspensy Rzymu. Otrzymał ją w ciągu miesiąca, bez wątpienia z powodu odmiennego stanu Klary. Przy pierwszej nadarzającej się okazji, rankiem 7 stycznia 1885 roku, Alois i jego bratanica wzięli ślub w Zum Pommer. W uroczystości brała udział dwójka dzieci, Alois junior i Angela, oraz trzej świadkowie: młodsza siostra Klary Johanna i dwaj urzędnicy celni. Nowa służąca zajęła się przygotowaniami do ślubu. Pełna najlepszych chęci, zbyt mocno napaliła w salonie i Alois wypominał jej to przez całą uroczystość. Nie zaplanowano miodowego miesiąca, więc po prostym posiłku Alois wrócił do urzędu celnego. Klara później wspominała ze smutkiem, że przed południem „jej mąż był już ponownie na służbie”3. Co znamienne, burzliwe życie osobiste nie przeszkadzało Aloisowi w starannym wypełnianiu obowiązków zawodowych. Był pracowitym i uczciwym urzędnikiem, szanowanym przez kolegów i przełożonych. Miał o sobie podobne mniemanie, choć nie cieszył się najlepszą opinią w okolicy. Romanse czyniły go nieuchronnie bohaterem plotek w małym miasteczku. Jedna z nich głosiła, że kupił trumnę pierwszej żonie, gdy ta jeszcze żyła. Klara rozkwitła w swojej nowej roli Hausfrau. Była wzorową gospodynią, bez reszty oddaną Aloisowi juniorowi i Angeli. Traktowała ich jak własne dzieci. Cztery miesiące po ślubie urodziła syna, a w ciągu dwóch następnych lat dziewczynkę i kolejnego chłopca. Najmłodszy zmarł po kilku dniach, a dwójka starszych zaraziła się błonicą i zgasła wkrótce po nim. Klara nie potrafiła sobie poradzić z tą tragedią. Na szczęście mogła przelać swoje uczucia na Aloisa juniora i Angelę, ale stosunki z mężem stały się napięte. Od początku uważała go za wyżej postawionego od siebie, a droga od służącej do kochanki i żony była tak skomplikowana, że prosta dziewczyna ze Spital nadal zwracała się do męża „wuju”. Śmierć trójki dzieci najwyraźniej wpłynęła na regularność ciąż, gdyż następne dziecko przyszło na świat dopiero 20 kwietnia 1889 roku4*. Chłopiec był w jednej czwartej Hitlerem, w jednej czwartej Schicklgruberem, w jednej czwartej Pölzlem, a w jednej czwartej nieznanego pochodzenia. W parafialnej księdze chrztów zapisano go jako „Adolfusa Hitlera”. Klara później powiedziała, że Adolf był chorowitym dzieckiem i żyła w ciągłym strachu, że utraci także jego, choć służąca zapamiętała chłopczyka jako „bardzo zdrowe, żywe dziecko, które wspaniale się rozwijało”.

23

Bez względu na to, jak było, Frau Hitler pragnęła miłości i uwagi chłopca, co powodowało, że go rozpieszczała. Życie w gospodzie Zum Pommer biegło spokojnie. Ojciec poświęcał więcej czasu kolegom i swojemu hobby, pszczelarstwu, niż życiu domowemu, ale najwyraźniej zaniechał miłosnych przygód, a przynajmniej zachowywał się bardziej dyskretnie. Służąca zapamiętała go jako „bardzo surowego, a jednocześnie nieuciążliwego człowieka”, który dobrze ją traktował. Pewnego dnia ów wysoki urzędnik zdjął buty, żeby nie zabrudzić świeżo umytej podłogi. Jednakże nowy przełożony uznał Aloisa Hitlera za niesympatyczną postać. „Był

niezwykle

surowy,

wymagający

i pedantyczny.

(…)

Odczuwał

dumę

z noszonego munduru i zawsze się w nim fotografował”4. Kiedy Adolf miał trzy lata i cztery miesiące, jego ojciec awansował i rodzina przeniosła się do Pasawy, dużego miasta nad rzeką Inn, po niemieckiej stronie, gdzie znajdował się urząd celny. Życie w niemieckim mieście i zabawy z niemieckimi dziećmi odcisnęły trwały ślad w psychice malca. Charakterystyczny dialekt dolnej Bawarii miał pozostać jego ojczystym językiem. Mawiał później, że przypominał mu „czasy dzieciństwa”. Ponieważ Frau Hitler nie zaszła ponownie w ciążę, sugerowano, że kompensowała to sobie z nawiązką, w dalszym ciągu karmiąc piersią „chorowite” dziecko. Dopiero gdy Adolf dobiegał piątego roku życia, na świat przyszło kolejne dziecko, Edmund. Młody Hitler został w końcu uwolniony spod ciągłej opieki matki i zyskał niemal całkowitą wolność, kiedy jego ojciec został przeniesiony do Linzu. Rodzina, przypuszczalnie z powodu nowo narodzonego potomka, pozostała w Pasawie, a pięcioletni Adolf mógł się bez końca bawić z dziećmi lub swobodnie włóczyć po okolicy. Wiódł takie beztroskie życie blisko rok. Wiosną 1895 rodzina połączyła się ponownie w Hafeld, małej wiosce leżącej około pięćdziesiąt kilometrów na południowy zachód od Linzu. Zamieszkali w wiejskim domu stojącym na prawie czterohektarowej działce wśród niewysokich wzgórz. Posiadłość plasowała rodzinę Hitlerów niemal na szczycie lokalnej społeczności. Miesiąc później sześcioletni Adolf został jeszcze bardziej odseparowany od zaborczej matki, gdy zaczął uczęszczać do małej Volksschule (szkoły podstawowej) w leżącym kilka kilometrów dalej Fischlham. W ciągu kilku tygodni w domu wprowadzono surowy szkolny rygor, włącznie ze sprawdzaniem czystości rąk przez ojca, który niedawno przeszedł na emeryturę po czterdziestu latach służby i wiódł w miarę wygodny żywot drobnego właściciela ziemskiego. 24

Mieszkali na lekkim wzniesieniu w ładnym domu, niemal całkowicie ukrytym za sadem pełnym drzew owocowych i orzechów, odgrodzonym strumieniem o sztucznie wyprostowanym biegu, w którym szumiała czysta woda. Mimo nowych ograniczeń

Adolf

prowadził

szczęśliwe

życie

w miłym

otoczeniu,

gdyż

w sąsiedztwie nie brakowało dzieci do wspólnych zabaw. Adolf i jego przyrodnia siostra Angela potrzebowali ponad godziny, żeby dotrzeć do szkoły, co dla małego chłopca było sporym wysiłkiem. „Licha i prymitywna” szkoła składała się z dwóch sal, po jednej dla chłopców i dziewcząt. Dzieci Hitlerów zrobiły dobre wrażenie na nauczycielu, który zapamiętał Adolfa jako „uważnego, posłusznego, ale niezwykle żywego”. Co więcej, oboje „zachowywali wzorowy porządek w szkolnych tornistrach”5. „W tym czasie w mojej piersi zaczęły się kształtować pierwsze ideały – napisał Hitler w Mein Kampf, książce cechującej się przesadą typową dla autobiografii. – Zabawy na dworze, długie spacery do szkoły, a szczególnie związki z silnymi chłopcami, które czasem przyprawiały matkę o bolesne katusze, uczyniły mnie przeciwieństwem domatora”. Już w tym wieku potrafił się wysłowić i wkrótce stał się „małym prowodyrem”6. Wraz z upływem kolejnych miesięcy jego sytuacja rodzinna stawała się coraz trudniejsza. Emerytura okazała się nieznośna dla Aloisa, który nie miał talentu do prowadzenia gospodarstwa. Jakby tego było mało, późną jesienią 1896 roku urodziło się kolejne dziecko, Paula. Przebywanie z piątką dzieci, w tym z płaczącym niemowlęciem, w niewielkim domu spowodowało, że Alois zaczął więcej pić, stał się też bardziej kłótliwy i nerwowy niż zwykle. Głównym obiektem jego złych emocji był Alois junior. Przez pewien czas wymagający całkowitego posłuszeństwa ojciec miał konflikt z synem, który nie chciał się podporządkować. Później Alois junior skarżył się z goryczą, że ojciec bił go często „niemiłosiernie dyscypliną ze skóry hipopotama”, ale w ówczesnej Austrii surowe karcenie dzieci nie było niczym niezwykłym, uważano to bowiem za dobre dla duszy. Pewnego razu chłopiec na trzy dni opuścił szkołę, żeby zbudować model łódki. Ojciec, który „zachęcał dzieci do rozwijania takich zainteresowań”, sprawił lanie małemu Aloisowi, a później „przyparł za szyję do drzewa” tak mocno, że chłopak zemdlał. Także Adolf bywał bity, ale nie tak często jak brat. We wsi krążyły plotki, że gospodarz „często tłukł psa, dopóki ten się nie skulił i nie zmoczył podłogi”7. Według Aloisa juniora ofiarą przemocy padała nawet potulna Klara, co, jeśli było prawdą, musiało wywrzeć niezatarty wpływ na Adolfie. 25

W końcu życie młodego Aloisa w Hafeld stało się nie do zniesienia. Czuł się maltretowany przez ojca i zaniedbywany przez macochę. Z tego przekonania wyrosła głęboka niechęć do przyrodniego brata Adolfa. „Adolf od małego był władczy i skory do gniewu, nikogo nie słuchał – stwierdził podczas wywiadu w 1948 roku, pełen urazy mimo upływu pięćdziesięciu dwóch lat. – Macocha zawsze brała jego stronę. Mógł mieć najdziksze pomysły, wszystko uchodziło mu płazem. Jeśli nie udało mu się postawić na swoim, wpadał we wściekłość… Nie miał przyjaciół, nikomu się nie zwierzał i bywał bardzo bezlitosny. Potrafił z byle powodu wybuchnąć gniewem”8. Czując się odrzucony i poniewierany, Alois junior poszedł w ślady Aloisa seniora i uciekł z domu w wieku czternastu lat, nie powrócił do niego za życia ojca. Ojciec zemścił się, ograniczył bowiem jego spadek do wymaganego prawem minimum. Ucieczka przyrodniego brata sprawiła, że Adolf stał się głównym ujściem dla ojcowskich frustracji. Stary Hitler składał kolejne ciężary na barkach chłopca i beształ go za to, że nie spełnia jego oczekiwań. Kilka miesięcy później niezadowolony sprzedał ciążące mu gospodarstwo, by zakosztować znacznie przyjemniejszego miejskiego życia w oddalonym dziesięć kilometrów Lambach. Przez pół roku rodzina mieszkała na trzecim piętrze Gasthof Leingartner, naprzeciwko imponującego klasztoru benedyktynów. Uwolnienie od gospodarskich obowiązków sprawiło, że życie Adolfa stało się znośniejsze i świetnie sobie radził w szkole. Miał bardzo dobre stopnie, a w ostatnim kwartale roku szkolnego 1897/ 1998 zebrał dwanaście najwyższych ocen. Był też uzdolniony wokalnie i popołudniami śpiewał w klasztorze w szkolnym chórze prowadzonym przez ojca Bernharda Grönera. Wchodząc do klasztoru, musiał przechodzić pod portalem z kamiennym herbem opata Teodoryka Haygena przedstawiającym wilczy hak podobny do swastyki. W tym czasie „pozostawał pod dużym wpływem uroczystych obchodów kościelnych świąt”9. Opat stał się jego idolem i mały Adolf zaczął marzyć o karierze duchownego. Co dziwniejsze, była to jedyna ambicja, która spotkała się z aprobatą jego antyklerykalnie nastawionego ojca. Adolf miał później wyznać Helene Hanfstaengl, że „jako mały chłopiec gorąco pragnął zostać księdzem. Często pożyczał duży kuchenny fartuch, opasywał nim ramiona niczym liturgiczną szatą, wdrapywał się na krzesło w kuchni i wygłaszał długie, żarliwe kazania”10. Jego pobożna matka byłaby z pewnością przychylna duchownej karierze syna, ale zainteresowanie Adolfa kapłaństwem zniknęło 26

równie szybko, jak się pojawiło. Niedługo później przyłapano go na paleniu papierosów. Rodzina Hitlerów mieszkała teraz w wygodnym mieszkaniu na drugim piętrze rozległego domu sąsiadującego z młynem. Była to idealna kwatera dla żądnego przygód chłopca, pełna świetnych miejsc do ulubionej zabawy w Indian i kowbojów. Małżeństwo, do którego należał młyn, opowiadało później, że Adolf był „małym łobuziakiem”, którego rzadko widywano w domu, za to zawsze tam, gdzie „coś się działo”, zwykle prowadzącego szturm na gruszę lub płatającego inne psikusy. „Mały dzikus” wracał do domu w podartych spodniach, z rękami i nogami podrapanymi i posiniaczonymi od przygód. Dla niespokojnego Aloisa Lambach okazało się równie nudne jak wieś, dlatego w 1899 roku kupił przytulny dom naprzeciw muru cmentarza w Leonding, na obrzeżach Linzu. Dom nie był większy od poprzednich, ale jego położenie przypadło go gustu Aloisowi. Leonding miało trzy tysiące mieszkańców, a bliskość Linzu z jego teatrami, operą i imponującymi gmachami rządowymi tworzyła w mieścinie bardziej cywilizowaną atmosferę. W okolicy mógł też znaleźć odpowiedniejsze towarzystwo.

27

Kiedy Alois junior uciekł z domu, ojcowska dyscyplina skupiła się na Adolfie. Paula Hitler wspominała, że „Adolf zmuszał ojca do najwyższej surowości i codziennie dostawał tęgie lanie. Był małym łobuziakiem, a próby ojca, by oduczyć go niegrzecznego zachowania i wpoić miłość do urzędniczej kariery, spełzały na niczym. Matka go hołubiła, próbując pozyskać chłopca serdecznością, kiedy surowa dyscyplina ojca na nic się zdała!”11. Zbuntowany Adolf postanowił uciec z domu. Alois dowiedział się o tych planach i zamknął syna w pokoju na piętrze. W nocy chłopak próbował się przecisnąć przez okratowane okno. Nie udało się, więc zdjął ubranie. Kiedy przełaził na drugą stronę, usłyszał kroki ojca na schodach i szybko się wycofał, zasłaniając goliznę obrusem. Tym razem Alois nie ukarał go biciem, ale wybuchnął śmiechem i zawołał Klarę, żeby zobaczyła „chłopca w todze”. Szyderstwo zraniło Adolfa bardziej niż rózga. Później zwierzył się Frau Hanfstaengl, że „dojście do siebie po tym epizodzie zajęło mu bardzo dużo czasu”12.

28

Wiele lat później wyznał jednej ze swoich sekretarek, że w jakiejś powieści przygodowej

przeczytał,

iż

nieokazywanie

bólu

jest

dowodem

odwagi.

„Postanowiłem, że nie będę płakał, kiedy ojciec sprawi mi lanie. Kilka dni później pojawiła się okazja wypróbowania mojej siły woli. Przerażona matka wyszła za drzwi, a ja liczyłem w milczeniu razy kija spadające na siedzenie”13. Hitler twierdził, że od tego dnia ojciec więcej go nie tknął. Już w wieku jedenastu lat w wyglądzie chłopca o smukłej twarzy było coś, co odróżniało go od kolegów. Tego roku podczas lekcji rysunku w Volksschule w Leonding Adolf siedział

na środku

pierwszego

rzędu. Był kilkanaście

centymetrów wyższy od kolegów, miał uniesioną brodę i ręce skrzyżowane na piersi. Buntownicza natura i zadziorna pewność siebie sprawiały, że stał się wyraźnym przywódcą klasy. Bez wysiłku radził sobie ze szkolnymi przedmiotami, odkrył też w sobie całkiem nowe zdolności. Potrafił rysować. Portret Wallensteina noszący datę 26 marca 1900 roku zdradza kiełkujący talent. Adolf poświęcał na potajemne rysowanie część szkolnego czasu przeznaczonego na naukę. Chłopiec nazwiskiem Weinberger obserwował ze zdumieniem, jak Hitler odtwarza z pamięci zamek Schaumberg. Podczas przerw i po szkole pozostawał przywódcą. Mieszkał w większej liczbie miejsc niż jego koledzy mieli odwiedzić w ciągu całego życia, więc traktowali go jak światowca. Pomysłów do zabaw dostarczały mu powieści przygodowe Jamesa Fenimore’a Coopera i jego niemieckiego naśladowcy Karola Maya, które mały Adolf pochłaniał z entuzjazmem. Choć Karol May nigdy nie był w Ameryce, jego książki o szlachetnych Indianach i dzielnych kowbojach były traktowane przez całe pokolenia niemieckich i austriackich chłopców jak ewangelia. Dla Adolfa przygody Old Shatterhanda i jego towarzyszy stały się niemal obsesją. Ze szkolnymi kolegami niestrudzenie odgrywał gwałtowne sceny, a gdy entuzjazm starszych chłopców osłabł, sięgał po młodszych, a czasem nawet po dziewczynki. W tym czasie znalazł silniejszy bodziec w postaci dwóch czasopism ilustrowanych poświęconych wojnie francusko-pruskiej z 1870 roku. Chłonął słowa i obrazy. „Nie minęło wiele czasu, a wielkie historyczne zmagania stały się moim największym doświadczeniem wewnętrznym – pisał w Mein Kampf, niekiedy naginając prawdę dla politycznych celów. – Od tego czasu byłem coraz bardziej entuzjastycznie nastawiony do wszystkiego, co miało związek z wojną albo żołnierką”14.

29

Wojna burska, która wybuchła rok wcześniej, natchnęła Adolfa niemieckim patriotyzmem, dostarczając kolejnych tematów do zabawy. Całymi godzinami przewodził swoim Burom w „zażartym boju” z nieszczęśnikami, którym przyszło odgrywać Anglików. Często tak się zapamiętywał, że ojciec musiał czekać godzinę na tytoń, który syn miał mu przynieść ze sklepu. Weinberger wspominał, że w rezultacie czekało go „gorące” powitanie w domu. Te pełne przygód dni wyznaczyły kierunek dalszej kariery Hitlera. „Lasy i łąki – napisał później – były bitewnymi polami, na których miały się rozstrzygnąć konflikty nieodłącznie towarzyszące życiu”15. Tego roku sześcioletni Edmund zmarł na odrę. Cztery zgony okazały się zbyt wielkim ciosem dla Klary, a po ucieczce Aloisa juniora pozostał tylko jeden syn, który miał nosić rodowe nazwisko. Ostatnia rodzinna tragedia, do której doszło, gdy Adolf kończył Volksschule, położyła kres konfliktom ojca z synem. Alois pragnął, aby chłopak poszedł za jego przykładem, i próbował go zainspirować opowieściami z własnego urzędniczego życia. Adolf marzył, żeby zostać artystą, ale chwilowo zachował dla siebie ów rewolucyjny plan, przyjmując z pokorą następny ojcowski pomysł na swoją edukację. Mógł się zapisać do Gymnasium kładącego nacisk na klasyczne wykształcenie i przygotowującego do studiów uniwersyteckich lub do Realschule o bardziej technicznym i przyrodniczym profilu. Praktyczny Alois wybrał to drugie, a Adolf wyraził zgodę, gdyż w programie znajdowały się lekcje rysunku. Najbliższa szkoła realna znajdowała się w Linzu, więc 17 września 1900 roku Adolf wyruszył do niej pierwszy raz, z zielonym plecakiem na grzbiecie. Miał do pokonania ponad pięć kilometrów. W połowie wędrówki ujrzał w dole miasto rozłożone na brzegu Dunaju. Musiał to być magiczny, a jednocześnie onieśmielający widok dla chłopca dorastającego w wioskach i małych miasteczkach. Na wzniesieniu stał słynny zamek Kürnberg, gdzie Wagner skomponował Nibelungenlieder. Poniżej rozciągał się las kościelnych iglic i wiele innych okazałych gmachów. Droga wiła się w dół stromego wzgórza do serca miasta, gdzie wznosiła się Realschule, ponury czteropiętrowy budynek położony przy wąskiej uliczce. Surowy i złowrogi, bardziej przypominał gmach jakiegoś urzędu niż szkołę. Nauka od początku Adolfowi nie szła. Nie był już przywódcą, najbardziej inteligentnym i utalentowanym uczniem w klasie, na dodatek czuł się przytłoczony przez to, co go otaczało. Koledzy spoglądali pogardliwie na chłopaka ze wsi, a uwaga i zainteresowanie nauczycieli, z którymi spotykał się w mniejszych 30

placówkach, nie miały racji bytu w tak dużej instytucji. Na szkolnym zdjęciu z tego roku chłopak ponownie siedzi w pierwszym rzędzie, ale nie jest już zadziornym Adolfem. Jego miejsce zajmuje zagubiony, samotny młodzieniec. Hitler zamknął się w sobie, okazując coraz mniejsze zainteresowanie szkolnymi przedmiotami. „Pomyślałem, że gdy ojciec zauważy moje mizerne postępy w Realschule, pozwoli mi zrealizować marzenia, niezależnie od tego, czy mu się podobają”16. Wyjaśnienie, które podaje w Mein Kampf, mogło być wymówką lub przyczyną nieotrzymania promocji do następnej klasy z powodu niedostatecznej oceny

z matematyki

i przyrody.

Krytycy

Hitlera

twierdzą,

że

powodem

niepowodzenia było wrodzone lenistwo, ale równie dobrze mogły to być zemsta na ojcu, jakiś problem emocjonalny lub po prostu niechęć do zajmowania się nielubianymi przedmiotami. W następnym roku Adolf zmienił taktykę i poczynił znaczne postępy w nauce. Starszy od kolegów, ponownie stał się przywódcą. „Wszyscy go lubili, w nauce i zabawie – wspominał Josef Keplinger. – Miał odwagę. Nie był w gorącej wodzie kąpany, ale bardziej uległy niż wielu z nas. Miał dwie skrajne cechy charakteru, które rzadko idą ze sobą w parze: był spokojnym fanatykiem”17. Po szkole chłopcy pod komendą Adolfa, który nauczył się rzucać lasso, bawili się w kowbojów i Indian na naddunajskich łąkach. W przerwach między lekcjami młody Hitler dawał paczce kolegów wykłady o wojnie burskiej i pokazywał im swoje rysunki przedstawiające dzielnych Burów. Przebąkiwał nawet o zaciągnięciu się do ich szeregów. Wojna pomogła obudzić w Adolfie niemiecki nacjonalizm – uczucie podzielane przez wielu chłopców. „Bismarck był dla nas wielkim bohaterem narodowym – wspominał Keplinger. – Nie wolno było śpiewać pieśni o Bismarcku i wielu innych niemieckich piosenek o patriotycznym charakterze5*. Przestępstwem było nawet posiadanie portretu Bismarcka. Choć prywatnie nauczyciele uważali, że chłopcy mają rację, musieli nas bardzo surowo karać za śpiewanie tych pieśni i okazywanie uczuć wobec Niemiec”18. Z jakiegoś powodu Adolf przyjmował germańskie idee bardziej poważnie od innych, być może traktując je jako przejaw buntu wobec ojca, który był niezłomnym zwolennikiem Habsburgów. Pewnego razu Hitler i Keplinger wracali razem ze szkoły. Szli pod górę stromą Kapuzinerstrasse. Na szczycie wzgórza Hitler stanął przed małą kaplicą. „Nie jesteś Germane [Niemcem od pokoleń] – oznajmił otwarcie Keplingerowi. – Masz ciemne włosy i ciemne oczy”19. Później z dumą zauważył, że

31

jego oczy są błękitne i jest jasnym szatynem (w tym czasie zdaniem Kaplingera tak było). Już wówczas Hitler był oczarowany bohaterskimi postaciami z niemieckiej mitologii, a jako dwunastolatek poszedł po raz pierwszy na operę Wagnera Lohengrin w Linzu. Był „zauroczony od pierwszej chwili” w równym stopniu patriotycznymi germańskimi uczuciami, które wzbudziła w nim opera, co muzyką. Inspirujące słowa – jak te, które król Henryk skierował do swych rycerzy – obudziły w nim pierwotne poczucie przynależności rasowej i nacjonalizmu: Niechaj wróg Rzeszy do walki stanie. Mężnie czekamy na to spotkanie. Ze swych pustynnych równin na wschodzie Już nie wyruszy w krwawym pochodzie, Bo miecz niemiecki strzeże tej ziemi! Rzesza się dzielnie rozprawi z niemi!20

Tym razem otrzymał promocję do następnej klasy, ze wszystkich przedmiotów uzyskując oceny dobre i bardzo dobre, także z zachowania i pilności. Jednak w drugiej klasie ponownie opuścił się w nauce. Matematyka była dla niego zbyt wielkim wyzwaniem, a z pilności otrzymał „dostateczny”. Pod koniec bożonarodzeniowej przerwy kryzysową sytuację w szkole przesłoniła poważna tragedia rodzinna. Rankiem 3 stycznia 1903 roku Alois wyszedł z domu, aby wstąpić do gospody Gasthaus Stiefler. Gdy tylko zasiadł przy stole z kolegami, oznajmił, że kiepsko się czuje. Chwilę później już nie żył – na skutek wylewu krwi do jamy opłucnej.

32

Pochowano go dwa dni później na kościelnym cmentarzu, który widać było z domu Hitlerów. Na kamiennym nagrobku umieszczono podłużne zdjęcie emerytowanego urzędnika celnego ze wzrokiem wbitym w dal. „Surowe słowo, które czasami wyrwało mu się z ust, nie zdoła umniejszyć serdecznego serca bijącego pod twardą powłoką – napisano w pochwalnym nekrologu zamieszczony w wychodzącym w Linzu „Tagespost”. – Niezłomny stróż prawa i porządku, człowiek dobrze poinformowany, potrafił autorytatywnie zabrać głos w każdej sprawie, która zwróciła jego uwagę”21.

2 Wbrew powszechnemu mniemaniu śmierć Aloisa nie skazała jego rodziny na życie w nędzy. W chwili zgonu otrzymywał pensję wysokości dwóch tysięcy czterystu dwudziestu koron, czyli znacznie więcej niż dyrektor Volksschule. Wdowa dostawała połowę tej sumy oraz ryczałt odpowiadający czwartej części rocznej pensji męża. Prócz tego każde z dzieci miało dostawać dwieście czterdzieści koron rocznie „do dwudziestego czwartego roku życia lub osiągnięcia samodzielności, zależnie od tego, co wcześniej nastąpi”. Zmianą, którą dało się wyraźnie odczuć w małym domu, był brak atmosfery napięcia. Zniknął despotyczny cień rzucany przez Aloisa. Adolf, wówczas niemal czternastoletni, stał się najstarszym mężczyzną w rodzinie. Klara starała się pokierować synem zgodnie z wolą męża, ale jedyną bronią, jaką dysponowała, było usilne błaganie. Nie trzeba dodawać, że nie zniechęciło to Adolfa do realizowania własnych marzeń. Kiedy pytano go, kim chce zostać, odpowiadał niezmiennie: „Wielkim artystą”22. Nikły wpływ matki osłabł jeszcze bardziej, gdy na wiosnę pozwolono Adolfowi wynająć pokój w Linzu, by nie musiał codziennie pokonywać długiej drogi do szkoły. Wraz z pięcioma innymi uczniami wynajął kąt w domu starszej pani, Frau Sekiry. Wkrótce stał się znany z chłodnego dystansu; zawsze używał oficjalnej formy Sie, nie tylko w kontaktach z gospodynią, lecz także rówieśnikami. Zmiana miejsca zamieszkania poprawiła jednak nieco jego niskie notowania w szkole, dała mu też więcej czasu na czytanie i rysowanie. Według Frau Sekiry chłopak zużywał ogromne ilości świeczek, przesiadując do późnej nocy. Pewnego razu przyłapała go pochylonego nad mapą, którą kolorował kredkami. „Co robisz, Adolfie?”, zapytała. „Studiuję mapy”, odparł oschle23. 33

Nudny rok szkolny zakończył się oceną niedostateczną z matematyki i Frau Hitler została poinformowana, że jej syn będzie musiał powtórzyć rok, jeśli nie zda egzaminu poprawkowego na jesieni. W domu tylko na chwilę zapanował ponury nastrój, gdyż tego lata całą rodzinę zaproszono na wakacje do Spital. Z dwoma dużymi staromodnymi kuframi pełnymi ubrań i naczyń rodzina Hitlerów wyruszyła pociągiem na wieś. W Weitra wyszedł po nich szwagier Klary, Anton Schmidt, który zawiózł ich do małego Spital wozem zaprzężonym w woły. Było to przyjemne lato. Klara cieszyła się towarzystwem i serdecznością rodziny, a Adolf, któremu udało się wywinąć od pracy w polu, czasami bawił się z dziećmi Schmidta. Raz zrobił im duży latawiec przypominający smoka, „z długim barwnym ogonem z różnokolorowego papieru”, który „uniósł się pięknie w powietrze”. Zwykle jednak spędzał czas na czytaniu i rysowaniu. Zainteresowania te czyniły go wyjątkowym chłopcem. Wolał przebywać w świecie własnych marzeń. Kiedy padało, Adolf musiał przesiadywać w pokoju dziecinnym. „Chodził po izbie albo rysował i malował. Był bardzo rozgniewany, kiedy ktoś mu przeszkadzał – wspominała Maria Schmidt. – Wypychał mnie z pokoju, a jeśli płakałam na zewnątrz, wołał matkę, żeby podała mi herbatę lub coś innego. Często drażniliśmy Adolfa Hitlera, rzucając kamieniami w okno, kiedy był w środku, a wtedy wypadał na dwór i zaczynał nas gonić”24. Wkrótce po przyjeździe do Leonding w rodzinie nastąpiła kolejna zmiana. Angela, „wesoła dziewczyna, która cieszyła się życiem i uwielbiała się śmiać”, poślubiła urzędnika podatkowego z Linzu, Leo Raubala. Adolf darzył go wielką niechęcią, a później twierdził, że mężczyzna nadużywał alkoholu i miał skłonność o hazardu. Przypuszczalnie niechęć młodzieńca była spowodowana raczej tym, że szwagier, urzędnik państwowy, z całego serca gardził sztuką jako sposobem zarabiania na życie. Adolfowi udało się zdać egzamin poprawkowy i musiał się zabrać ostro do roboty w trzeciej klasie. Najtrudniejszym przedmiotem okazał się francuski, który wiele lat później miał uznać za „kompletną stratę czasu”25. Profesor francuskiego, pan Hümer, darzył Adolfa mieszanymi uczuciami. „Niewątpliwie miał talent, ale w bardzo wąskiej dziedzinie – wspominał. – Brakowało mu wewnętrznej dyscypliny, był kłótliwy, uparty, arogancki i wybuchowy. Miał też poważne problemy z przystosowaniem się do szkolnego życia. Co więcej, był leniwy, w przeciwnym razie z jego talentami miałby znacznie lepsze stopnie. Ładnie rysował i dobrze mu szło z przedmiotami przyrodniczymi, ale jego zapał do ciężkiej 34

pracy szybko stygł”. Zainteresowanie doktora Hümera Hitlerem nie było powierzchowne, bo uczył go także niemieckiego i był wychowawcą klasy. „Z ledwie skrywaną wrogością reagował na radę lub naganę, a sam oczekiwał od kolegów bezwarunkowego posłuszeństwa i kreował się na ich przywódcę. Jednocześnie pobłażał sobie w wielu sprawach, jak to bywa u niedojrzałych młodzieńców”. Jednak jakaś cecha tego „chudego, bladego chłopaka” musiała zrobić wrażenie na Hümerze, gdyż starał się nim pokierować najlepiej, jak potrafił26. Jego wysiłki okazały się bezowocne. Mimo młodego wieku Adolf był uparty i zdeterminowany, na dodatek wycofywał się zawsze, gdy ktoś próbował wtargnąć do jego wewnętrznego świata. Profesor historii Leopold Pötsch zdołał jednak zrobić wrażenie na skrytym młodzieńcu. Adolf z zapartym tchem słuchał jego wykładów o starożytnych Teutonach, które nauczyciel ilustrował kolorowymi slajdami. „Do dziś wspominam ze wzruszeniem tego siwowłosego mężczyznę, który swoimi barwnymi opowieściami sprawiał, że często zapominaliśmy o teraźniejszości – napisał w Mein Kampf. – Jakby za sprawą czarów przenosił nas w odległe czasy, za zasłonę mgły minionych tysiącleci, zamieniając suche historyczne zapiski w tętniącą życiem rzeczywistość. Siedzieliśmy zasłuchani, czasami wzruszeni do łez”27. Jednak inne zajęcia go nudziły, a na wiosnę 1904 roku szkoła stała się nudną rutyną. W Zielone Świątki Adolf przyjął bierzmowanie w katedrze w Linzu. Również to wydarzenie było nudne dla młodego artysty. Ze wszystkich chłopców, przy których bierzmowaniu Emmanuel Lugert był obecny, „żaden nie był taki nadąsany i opryskliwy, jak Adolf Hitler. Musiałem niemal siłą wyciągać z niego słowa (…) jakby cała ta uroczystość budziła jego odrazę i brał w niej udział wbrew sobie”. Kiedy po bierzmowaniu chłopcy wrócili do Leonding, Adolf natychmiast pobiegł do swoich towarzyszy zabaw. „Później zaczęli biegać po całym domu, udając czerwonoskórych i robiąc przerażający rwetes!”, wspominała Frau Lugert28. W owym roku Adolf nie zaliczył francuskiego. Jesienią zdał egzamin poprawkowy, ale tylko pod warunkiem, że odejdzie ze szkoły w Linzu. Najbliższa Realschule znajdowała się w oddalonym czterdzieści kilometrów Steyr. Adolf ponownie musiał zamieszkać z dala od rodzinnego domu. Pani Hitler i jej piętnastoletni syn wyruszyli do Steyr, gdzie znalazła mu mały pokoik u rodziny Cichinich. Adolf od początku nie był zadowolony z takiego rozwiązania. Pogardzał nowym miastem, a za oknem jego pokoju rozciągał się ponury widok. „Często strzelałem z okna do szczurów”29. Adolf poświęcał więcej czasu na strzelanie do 35

gryzoni i rysowanie niż naukę. Ucierpiały na tym jego oceny w pierwszym semestrze. Choć uzyskał „bardzo dobry” z gimnastyki i „dobry” z rysunku, z dwóch pozostałych ulubionych przedmiotów, historii i geografii, otrzymał zaledwie dostateczną notę. Nie zaliczył matematyki i niemieckiego. Gotów był do absurdalnych kroków, by uniknąć nauki. Pewnego dnia zjawił się w klasie z ogromną chustą owiniętą wokół szyi, udając, że stracił głos, i został odesłany do domu6*30. Mimo to zaczął otrzymywać coraz lepsze oceny i usłyszał, że skończy szkołę, jeśli jesienią zda egzamin poprawkowy. W parny lipcowy dzień 1905 roku zakomunikował te pomyślne wieści matce. Klara sprzedała gospodarstwo w Leonding, które było miejscem tylu niepokojów i nieszczęść, i zamieszkała w wynajętym mieszkaniu, w ponurej kamienicy przy Humboldtstrasse 31, w centrum Linzu. W ciągu roku spędzonego z dala od opiekuńczego wpływu matki w wyglądzie Adolfa zaszły duże zmiany. Nie był już chłopcem, ale młodzieńcem o niesfornych, potarganych włosach, rzadkim wąsiku i marzycielskim wyrazie twarzy członka bohemy. Jeden z jego kolegów ze Steyr, niejaki Sturmberger, uchwycił to wszystko w wykonanym piórkiem rysunku zatytułowanym Portret młodego artysty. Oczarowana Klara powitała Adolfa jak bohatera, odnawiając ciepłą relację, która łączyła ją z synem. Niebawem wyjechali razem na kolejne letnie wakacje do Spital. Na wsi chłopak zachorował na zapalenie płuc (w rodzinie często zdarzały się choroby płuc), co zbliżyło matkę i syna jeszcze bardziej i tamto lato, mimo problemów, musiało być dla obojga szczęśliwym epizodem po okresie wygnania Adolfa do Steyr. Kiedy Hitlerowie opuszczali wieś, młodzieniec miał się wystarczająco dobrze, aby wrócić do Steyr i 16 września przystąpić do egzaminu poprawkowego. Zdał. Tej nocy uczcił zwycięstwo w towarzystwie paru kolegów przyjęciem suto zakrapianym winem. Wyszedł z niego zalany w trupa. „Zupełnie zapomniałem, co się wydarzyło tamtej nocy”. Pamiętał jedynie, że o świcie obudziła go przy drodze jakaś mleczarka31. Już nigdy nie doświadczył takiego upokorzenia. Upił się pierwszy i ostatni raz w życiu. Mimo otrzymania świadectwa dopuszczenie Hitlera do matury stało pod znakiem zapytania. Sama myśl o dalszej nauce w Oberrealschule, a potem na politechnice wzbudzała w nim głęboką odrazę. Zasłaniając się niedomaganiem płuc – „nagle z pomocą przyszła mi choroba” – przekonał matkę, żeby pozwoliła mu 36

przerwać naukę. Jego krytycy twierdzili później, że Hitler skłamał o swoim słabym zdrowiu w Mein Kampf, choć Paula poświadczyła, że brat miewał krwotoki. Przyjaciel z dzieciństwa wspominał, że „Adolfowi dokuczał kaszel i paskudny katar, szczególnie w wilgotne, mgliste dni”, a sąsiad powiedział, że chłopak „był słabego zdrowia i musiał przerwać naukę z powodu kłopotów z płucami, bo pluł krwią”32. Nie mając ojca ani szkoły, która by nad nim zapanowała, szesnastolatek rozpoczął swobodne życie, stając się panem samego siebie i gardząc wszelką władzą. Wiódł żywot oderwany od rzeczywistości. Nadal łapczywie pochłaniał mnóstwo książek, zapełniał szkicowniki rysunkami i odwiedzał muzea, bywał na przedstawieniach operowych i wystawach figur woskowych. Pewnego razu zobaczył film w sali niedaleko dworca, co wywołało w nim moralne oburzenie. („To był okropny film!”33). Nie szukał już towarzystwa innych, nie był też przywódcą dziecinnych zabaw. Wałęsał się ulicami Linzu, marząc o przyszłości, w pojedynkę, ale nie samotny. Towarzystwo innych ludzi go nużyło. Późną jesienią 1905 roku poznał jednak kogoś, kogo mógł tolerować. August Kubizek, syn tapicera, też miał marzenie. Chciał zostać sławnym muzykiem. Potrafił już grać na skrzypcach, altówce, trąbce i puzonie, uczył się także teorii muzyki w szkole muzycznej profesora Dessauera. Pewnego wieczoru dwaj młodzieńcy spotkali się w operze. Kubizek zauważył, że Hitler był chłodny i zdystansowany, nieskazitelnie ubrany. „Był niezwykle bladym, chudym młodzieńcem w moim wieku, obserwującym przedstawienie błyszczącymi oczami”. Kubizek też wyglądał na człowieka wrażliwego. Z wysokim czołem, kręconymi włosami i marzycielskim spojrzeniem, wydawał się predestynowany do życia artysty. Adolf i Gustl (Hitler nie chciał nazywać nowego przyjaciela „Augustem”) zaczęli chodzić na wszystkie przedstawienia operowe. Nocami spacerowali Landstrasse, a Adolf obracał swoją nieodłączną czarną laseczką z gałką z kości słoniowej. Kiedyś Kubizek zdobył się na odwagę i zapytał swego milczącego towarzysza, czy pracuje. „Pewnie, że nie”, usłyszał szorstką odpowiedź. Kolega nie był stworzony do tego, żeby „pracować na kawałek chleba”. Ponieważ Hitler nie lubił rozmawiać o sobie, ich rozmowy koncentrowały się na muzyce i sztuce. Pewnego dnia Adolf nieoczekiwanie wyciągnął czarny notes i odczytał wiersz, który niedawno napisał. Jakiś czas później pokazał nowemu przyjacielowi kilka szkiców i projektów, a w końcu wyznał, że zamierza zostać artystą. Taka determinacja w młodym wieku wywarła ogromne wrażenie na Kubizku („Byłem poruszony wielkością, którą w nim dostrzegłem”). Od tego czasu 37

jego podziw dla Hitlera stał się bliski uwielbienia. Chociaż spowodowało to, że jego wspomnienia, nie były subiektywne, żaden z kolegów nie znał Hitlera tak dobrze, jak on. Choć wiele ich łączyło, mieli zupełnie odmienne usposobienia. Kubizek uważał się za „elastycznego, zawsze gotowego ustąpić”, podczas gdy Hitler był „niezwykle gwałtowny i nerwowy”. Różnice te jedynie scementowały ich przyjaźń. Kubizek, cierpliwy słuchacz, był rad ze swojej biernej roli, „bo dzięki niej zdał sobie sprawę, jak bardzo przyjaciel go potrzebował”. Z kolei Hitler rozgrzewał się przed tak sympatyczną publicznością i często wygłaszał mowy, „żywo gestykulując, tylko dla mojego użytku”. Oracje te, wygłaszane zwykle podczas spacerów łąkami lub pustymi leśnymi ścieżkami, przypominały Kubizkowi wybuch wulkanu albo scenę rozgrywającą się na deskach teatru. „Mogłem jedynie stać w milczeniu, z otwartymi ustami, zapominając nagrodzić go brawami”. Dopiero po pewnym czasie Kubizek zdał sobie sprawę, że przyjaciel nie grał, ale był „śmiertelnie poważny”. Odkrył również, że Hitler przyjmował jedynie aprobatę, a on, oczarowany popisami oratorskimi Adolfa bardziej niż treścią jego wystąpień, cieszył się, że może jej udzielić. W pogodne dni tego ważnego okresu dwaj młodzieńcy siadywali na ławce przy Turmleitenweg, gdzie Adolf czytał, rysował i malował pastelami, albo sadowili się na skalnej półce nad Dunajem. W takich odludnych miejscach Hitler roztaczał swoje nadzieje i plany, popuszczając wodze bujnej wyobraźni. Nie była to jednostronna relacja, gdyż Adolf wydawał się dokładnie znać uczucia Kubizka. „Zawsze wiedział, czego potrzebowałem i pragnąłem. Czasami odnosiłem wrażenie, że przeżywał moje życie jak własne”34. Adolf wiódł beztroskie życie dandysa, młodego przedstawiciela artystycznej bohemy, ale mieszkał w bardzo skromnych warunkach. Niewielkie pokoje w mieszkaniu na trzecim piętrze przy Humboldtstrasse były ładne, a kuchnia z jednym oknem wychodzącym na podwórko mała, lecz przytulna. Paula i Klara spały w salonie, w którym dominował portret Aloisa, uosobienia szlachetnego publicznego urzędnika. W trzecim pokoju, nie większym od szafy, kwaterował Adolf. W przeciwieństwie do poprzednich domów, w tym panował spokój. Wszystko było w nim podporządkowane młodemu panu, który co roku w bożonarodzeniowym prezencie otrzymywał od matki bilet do teatru. Dla Klary był młodym księciem o kiełkującym talencie, bezsprzecznie przeznaczonym do

38

sławy. Nie słuchała rad praktycznych krewnych, którzy sugerowali, żeby Adolf wyuczył się jakiegoś przyzwoitego fachu i zaczął wspierać rodzinę35. Wiosną 1906 roku marzenia Adolfa się ziściły. Matka pozwoliła mu pojechać do Wiednia, mekki malarstwa, muzyki i architektury. Oczarowany miastem, cały miesiąc włóczył się po romantycznej starówce (przypuszczalnie zatrzymał się u swoich chrzestnych, Johanna i Johanny Prinzów). Opisywał wszystko Gustlowi. „Jutro idę do opery na Tristana, a pojutrze na Latającego Holendra itd.”, napisał na trzyczęściowej kartce z datą 7 maja. „Choć wszystko jest tu bardzo piękne, tęsknię za Linzem i jego Stadttheater”. Na drugiej kartce, wysłanej tego samego dnia, naszkicował gmach wiedeńskiej opery. Wnętrze uznał jednak za nudne. „Dopiero gdy potężne fale muzyki wypełniają przestrzeń, a poszum wiatru ustępuje przerażającym kaskadom dźwięków, ogarniają mnie wzniosłe uczucia i zapominam o aksamicie i złocie, od którego kapią tutejsze sale”. Słowa te były typowe dla rozkwitającego artysty – okropna gramatyka połączona z poetycką wyobraźnią, górnolotnością i wrażliwością36. Adolf wrócił do Linzu utwierdzony w przekonaniu, że chce poświęcić życie malarstwu i architekturze. Nalegał, aby Gustl przyłączył się do jego marzeń, i w końcu przekonał przyjaciela, żeby za dziesięć koron kupili na spółkę los loterii państwowej. Bez końca opowiadał o tym, na co przeznaczą wygraną. Wynajmą całe drugie piętro dużego domu nad Dunajem i będą pracowali w dwóch oddzielnych pokojach, aby nie rozpraszała go muzyka Gustla. Adolf osobiście urządzi każdy pokój, wykona malowidła ścienne i zaprojektuje meble. Ich mieszkanie, marzył na jawie, stanie się główną kwaterą kręgu pasjonatów. „Będziemy w nim słuchać muzyki, studiować i czytać, a przede wszystkim się uczyć. Mój przyjaciel oznajmił, że sztuka niemiecka jest tak ogromna, że naukom nie będzie końca”. Pomyślał też o pewnym rozkosznym i wiele mówiącym szczególe: „Dom będzie prowadziła wykwintna dama, chatelaine [franc. pani na zamku, gospodyni]. Ta wykształcona kobieta będzie statecznego temperamentu i posunięta w latach, by nie pojawiły się żadne oczekiwania lub intencje, które nie byłyby przez nas mile widziane”. Fantazja ta, podobnie jak większość jej podobnych, prysła w zderzeniu z rzeczywistością – ich los nie wygrał. Po kolejnych nudnych letnich wakacjach w Spital, rozświetlonych jedynie magiczną latarnią, którą podarował w prezencie dzieciom Schmidta, Adolf powrócił do stylu życia młodego artysty i marzyciela. Na początku października zaczął brać lekcje fortepianu u nauczyciela Gustla. Paula wspominała, że brat „całymi 39

godzinami przesiadywał przy pięknym fortepianie Heitzmanna, który podarowała mu matka”37. Dla takiego syna żaden wydatek nie był zbyt wielki. To w tym czasie Hitler objawił się Kubizkowi w całkiem nowej, zdumiewającej roli. Stało się to w wieczór, gdy pierwszy raz obejrzeli Rienzi Wagnera. Opowieść o powstaniu i upadku bohatera, rzymskiego trybuna, wywarła osobliwy wpływ na Adolfa. Zwykle, gdy kurtyna opadała, Adolf zaczynał od krytykowania śpiewaków i muzyków. Tego wieczoru nie powiedział ani słowa i skłonił Kubizka do milczenia „dziwnym, niemal wrogim spojrzeniem”. Hitler wyszedł na ulicę milczący i bledszy niż zwykle, z kołnierzem czarnego płaszcza postawionym dla ochrony przed listopadowym chłodem. Wyglądający „niemal złowrogo”, zaprowadził zdumionego przyjaciela na wierzchołek stromego wzgórza. Nagle chwycił mocno dłonie Kubizka i z oczami „płonącymi entuzjazmem” zaczął mówić szorstkim, wrzaskliwym głosem. Kubizek odniósł wrażenie, jakby przejęła nad nim władzę inna istota. „Znajdował się w stanie całkowitej ekstazy, wcielając się w postać Rienziego, bez wymieniania go jako wzoru lub przykładu, z wizjonerską mocą dorównującą jego własnym ambicjom”. Do tej pory Kubizek sądził, że celem przyjaciela jest zostać malarzem lub architektem. Nowy Adolf był mu zupełnie obcy, grzmiał, jakby czekała go „wyjątkowa misja, która pewnego dnia zostanie mu powierzona” – wezwanie ludu wołającego, by wyprowadził go na wolność38. Scena ta mogła zostać wymyślona przez Kubizka, ale z pewnością odzwierciedlała stan umysłu jego idealistycznie nastawionego przyjaciela. Kiedy uroczyście podali sobie dłonie na pożegnanie, Adolf nie wrócił do domu. Zamiast tego ruszył ponownie na wzgórze, tłumacząc, że chce zostać sam. Członkowie jego rodziny stali się wątpliwymi beneficjentami tego wizjonerskiego doświadczenia. Paula wspominała później: „Bardzo często wygłaszał matce i mnie napuszone wykłady z historii i polityki”39. Widzenie na wzgórzu zapoczątkowało depresyjny okres, w którym Adolf czuł się odrzucony i skrzywdzony, jak bohater z powieści Dostojewskiego. Równie dobrze mógłby zstąpić z kart Młodzika. Po czterech miesiącach zrezygnował z lekcji fortepianu. Kubizek sądził, że powodem były „nudne, monotonne palcówki, które całkowicie mu nie odpowiadały”, ale chodziło raczej o pogorszenie zdrowia Klary Hitler40. 14 stycznia 1907 roku, dwa tygodnie przed zakończeniem nauki gry na pianinie, jego matka wezwała doktora Edwarda Blocha, żydowskiego medyka uważanego w okolicy za „lekarza biedoty”41. Cichym szeptem zaczęła się uskarżać na ból w piesiach. Nie dawał jej spokoju noc w noc. Badanie wykazało, że Frau Hitler ma dużego guza w piersi. Doktor Bloch nie powiedział chorej, że ma raka, 40

ale następnego dnia wezwał do siebie Adolfa i Paulę. Ich matka była „poważnie chorą kobietą”, a jedyną nadzieją, choć niewielką, wydawała się operacja. Lekarza poruszyła reakcja Adolfa. „Jego pociągła, ziemista twarz wykrzywiła się w grymasie. W oczach błysnęły łzy. Spytał, czy dla jego matki nie ma żadnej nadziei. Dopiero wtedy zdałem sobie sprawę z głębokiej więzi łączącej matkę z synem”42. Rodzina zdecydowała się na ryzykowną operację i 17 stycznia Klara Hitler trafiła do szpitala Sióstr Boromeuszek w Linzu. Nazajutrz doktor Karl Urban usunął jej jedną pierś. Tego samego dnia ciotka Johanna – wybuchowa garbuska, choć zawsze gotowa do pomocy – przyjechała ze Spital, aby zająć się domem i dziećmi. Klara wracała do zdrowia dziewiętnaście dni, na oddziale trzeciej klasy, gdzie dzienny pobyt kosztował trzy korony. Mogła sobie pozwolić na przebywanie w bardziej komfortowych warunkach, ale jak zawsze sobie skąpiła. Położone na trzecim piętrze mieszkanie przy Humboldtstrasse znajdowało się zbyt wysoko dla Klary, więc późną wiosną rodzina przeprowadziła się na drugi brzeg Dunaju, na przedmieścia Urfahr, do trzypokojowego mieszkania na drugim piętrze ładnej kamienicy przy Blütengasse 9. Była to spokojna, przyjemna okolica. Przebywszy długi most tramwajem, Adolf mógł się łatwo dostać w ulubione miejsca na przeciwległym brzegu. Chłopak miał teraz jednak co innego w głowie. Nieoczekiwanie się zakochał. Do tej pory jego relacje z dziewczętami były przelotne. Podczas wakacji w Spital wpadł na dziewczynę dojącą krowy w stodole, ale gdy ta dała do zrozumienia, że chciałaby się z nim spotykać, Adolf uciekł, wywracając duży dzban ze świeżym mlekiem. Pewnego razu, gdy spacerowali z Kubizkiem Landstrasse, minęli „piękną wysoką i szczupłą dziewczynę”, z gęstymi jasnymi włosami upiętymi w kok, przypominającą młodą walkirię. Podniecony Adolf chwycił przyjaciela za ramię. „Zdradzę ci, że jestem w niej zakochany”, oznajmił stanowczo. Nazywała się Stephanie Jansten i podobnie jak Hitler mieszkała w Urfahr. Adolf dedykował jej wiele wierszy miłosnych, m.in. Hymn do ukochanej, odczytując wszystkie wiernemu Gustlowi. Przyznał, że nigdy z nią nie rozmawiał, ale kiedyś „wszystko stanie się jasne bez jednego słowa”. Tak do siebie pasowali, mówił, że porozumiewali się spojrzeniami. „Nie sposób tego wytłumaczyć – mówił – to, co było we mnie, było również w Stephanie”. Kubizek nalegał, by po prostu przedstawił się pannie i matce, która jej zawsze towarzyszyła, ale Hitler odmówił. Musiałby powiedzieć, jaki ma zawód, a nie był jeszcze wykształconym malarzem. Coraz bardziej pochłaniała go mitologia nordycka i germańska, w której o kobietach można było 41

powiedzieć wszystko, tylko nie to, że są zwyczajnymi istotami, i przypuszczalnie miał wyidealizowany, rycerski obraz seksu. Młody Zygfryd nie mógł się przedstawić w prozaiczny sposób! Jedna fantazja budowała się na drugiej. Jeśli wszystko inne zawiedzie, porwie dziewczynę, gdy Kubizek zajmie rozmową jej matkę. Kiedy Stephanie w dalszym ciągu go ignorowała, pomyślał, że się na niego gniewa (niebawem miała się zaręczyć z pewnym porucznikiem i dopiero wiele lat później ze zdumieniem usłyszała, że Hitler był jej potajemnym wielbicielem). Przybity, oznajmił, że dłużej tego nie zniesie. „Położę temu kres!”. Postanowił rzucić się z mostu do Dunaju, ale Stephanie będzie musiała zawrzeć z nim samobójczy pakt. Obmyślił szczegółowy plan, z kwestiami dla wszystkich, także Kubizka, który miał być świadkiem tego tragicznego wydarzenia. Był to wygodny romans dla wrażliwej, młodzieńczej duszy. Sukces prowadziłby do małżeństwa i końca artystycznej kariery, a porażka wiodła do kolejnej, przyjemnie bolesnej fantazji. Jednak ważniejsze wydarzenia wkrótce zepchnęły Stephanie na dalszy plan43. Twórczy zapał Adolfa kazał mu się zwrócić od malarstwa ku architekturze. Nadal niezmordowanie malował pastelami, ale jego dzieła, choć ładne i zdradzające pewien talent, nie zaspokajały ideałów i emocji, które zaczęły w nim kiełkować. „Adolf nigdy nie traktował malarstwa poważnie – powiedział Kubizek. – Zawsze było jego drugorzędnym zainteresowaniem, obok poważniejszych aspiracji”. W przeciwieństwie do malarstwa projekty architektoniczne zdradzały nieodparte pragnienie tworzenia i poczucia ładu, urastające do niemal obsesyjnych rozmiarów. Zamierzał całkowicie zmienić oblicze Linzu. Potrafił stanąć przed nową katedrą, wychwalając jedne elementy i krytykując drugie. Przeprojektowywał jedną budowlę po drugiej, poruszany pasją doskonalenia. „Całą uwagę poświęcał zmyślonym gmachom, dając się całkowicie ponieść wyobraźni”44. Kiedy włóczył się ulicami, mając publiczność w postaci jednego urzeczonego słuchacza, rozprawiał o elementach, które muszą zostać zmienione, i szczegółowo wyjaśniał, co należy zrobić. Miejski ratusz był nieciekawy, więc w jego miejscu wyobraził sobie okazały, nowoczesny gmach. Całkowicie przebudowałby także ten okropny zamek, przywracając mu dawną świetność. Nowe muzeum mu się podobało i powracał do niego raz po raz, by podziwiać marmurowy fryz z historycznymi scenami, ale nawet on musiał zostać zmieniony. Wydłużyłby go, tak by stał się najdłuższym fryzem w Europie. Plany nowego dworca kolejowego zdradzały talent urbanistyczny Hitlera: chciał uwolnić rozwijający się Linz od brzydkich torów, które utrudniały ruch, 42

umieszczając dworzec na przedmieściach i puszczając tory pod miastem. W miejscu dawnego dworca miał powstać miejski park. Jego wyobraźnia nie znała granic. Planował poprowadzić górską kolejkę zębatą na sam szczyt Lichtenbergu, gdzie miał powstać duży hotel i mierząca dziewięćdziesiąt metrów stalowa wieża z widokiem na wspaniały nowy most zawieszony wysoko ponad Dunajem. Zaczął wieść życie w całkowitej izolacji. Wstawał późno i spędzał całe dnie na czytaniu, malowaniu i projektowaniu. Sąsiadka z dołu, żona naczelnika poczty, widziała, jak wychodził z domu po osiemnastej, i słyszała, że po powrocie ze spaceru z Kubizkiem krążył po salonie do białego rana. Kiedy jej mąż zaproponował Adolfowi pracę na poczcie, ten odparł, że pewnego dnia zostanie wielkim malarzem. „Gdy przypomniano mu, że nie ma odpowiednich środków i stosunków, żeby to osiągnąć, odrzekł szybko: »Makart i Rubens sami wydźwignęli się z biedy«”45. Adolf był niestrudzony, a Linz nie miał mu nic więcej do zaoferowania. Marzył o wielkim świecie, szczególnie o Wiedniu. Próbował przekonać matkę, żeby pozwoliła mu wstąpić do Akademii Sztuk Pięknych. Klara była naciskana także z drugiej strony, przez szwagra i Josefa Mayrhofera będącego prawnym opiekunem dzieci. Obaj powtarzali, że czas najwyższy, aby chłopak wybrał sobie jakiś porządny fach. Mayrhofer znalazł nawet piekarza, który był gotów przyjąć Adolfa na terminatora46. Jednak Klara nie potrafiła się oprzeć gorącym błaganiom syna i latem Adolf dostał zgodę na wypłacenie ojcowizny, kwoty około siedmiuset koron, z Banku Hipotecznego Górnej Austrii. Suma ta wystarczyłaby na przeżycie roku w Wiedniu, w tym na opłacenie czesnego w akademii. Zwycięstwo przyćmiło pogarszające się zdrowie matki, dlatego Hitler opuszczał dom z radością zmieszaną z poczuciem żalu i winy. Egzaminy do Akademii Sztuk Pięknych odbywały się na początku października, więc gdyby teraz nie pojechał do Wiednia, straciłby cały rok. Późnym wrześniowym rankiem 1907 roku na Blütengasse 9 zjawił się Kubizek. Klara i Paula płakały, i nawet Adolf miał wilgotne oczy. Jego walizka była tak ciężka, że przyjaciele musieli razem znieść ją po schodach i dotaszczyć do tramwaju. Podczas pierwszej podróży do Wiednia Adolf zasypywał przyjaciela kartkami, ale tym razem w ciągu dziesięciu dni nie nadeszła ani jedna. Kubizek wyobrażał sobie chorobę, wypadek, a nawet jego śmierć. Postanowił zapytać Frau Hitler, co się dzieje. Pierwsze słowa, które usłyszał brzmiały: „Masz jakieś wiadomości od Adolfa?”. Twarz kobiety była bardziej zatroskana niż zwykle, oczy pozbawione 43

życia, głos apatyczny. Kiedy syn odjechał, zrezygnowała z życia i stała się „starą, schorowaną kobietą”. Zaczęła powtarzać biadolenia, które tyle razy słyszał: dlaczego Adolf nie wybrał sobie przyzwoitego fachu, przecież nie zarobi na godne życie malowaniem i pisaniem opowieści. Czemu zmarnował ojcowiznę na „tę zwariowaną podróż do Wiednia”?47 Dlaczego nie zaopiekował się małą Paulą? Adolf zamieszkał niedaleko Westbahnhof, w mieszkaniu na drugim piętrze przy Stumpergasse 29, należącym do Polki nazwiskiem Zakreys. Był w depresji. Przystąpił do egzaminu pewny siebie, a usłyszał szokujący werdykt: „Ocena niedostateczna

z rysunku”7*.

Kiedy

zaszokowany

młodzieniec

poprosił

o wyjaśnienie, rektor stwierdził, że jego rysunki „zdradzają brak talentu malarskiego i że ma raczej uzdolnienia do architektury”48. Przybity Hitler potrzebował kilku dni, by zdać sobie sprawę z tego, co Kubizek odkrył już wcześniej – malarstwo stanowiło jedynie jego hobby, prawdziwym powołaniem była architektura. Droga, która go czekała, wydawała się nie do przebycia. Przyjęcie na wydział architektury wymagało dyplomu szkoły budowlanej, a zapisanie się do niej – ukończenia Realschule. Pragnąc odnieść sukces, a jednocześnie czując się przytłoczony trudnościami, Hitler spędził następne tygodnie w zawieszeniu. Godzinami czytał w swoim małym pokoiku, chodził na przedstawienia operowe, włóczył się ulicami i podziwiał wiedeńskie gmachy. Tymczasem Klara Hitler umierała w Urfahr. Żona naczelnika poczty napisała do Adolfa, a on niezwłocznie przyjechał. 22 października skonsultował się ponownie z doktorem, który stwierdził, że w celu uratowania życia chorej trzeba podjąć drastyczne środki. Wyglądało na to, że Klara została zbyt późno zoperowana i że „pojawiły się przerzuty w rejonie opłucnej”49. Leczenie, ciągnął doktor Bloch, jest nie tylko niebezpieczne – polega na aplikowaniu dużych dawek jodoformu na otwartą ranę – lecz także niezwykle drogie. Pieniądze nie stanowiły problemu dla Adolfa, więc zgodził się zapłacić z góry za jodoform, jednocześnie obiecując, że później ureguluje rachunek za leczenie. Kubizek był zdumiony, kiedy Adolf nieoczekiwanie wrócił do domu, śmiertelnie blady, z tępym spojrzeniem50. Kiedy wyjaśnił, co sprowadziło go z Wiednia, wygłosił oskarżycielską mowę przeciwko lekarzom. Jak śmieli mówić, że jego matka jest nieuleczalnie chora? Po prostu nie umieli jej wyleczyć! Zostanie w domu, żeby się nią zająć, bo jego przyrodnia siostra Angela spodziewa się drugiego dziecka.

44

Kubizka zaskoczyło to, że Hitler nie zapytał o Stephanie i nawet o niej nie wspominał, „tak bardzo był zasmucony” chorobą matki51. 6 listopada Klara otrzymała niemal pełną dawkę jodoformu. Był to bardzo bolesny zabieg. Gazę nasączano jodoformem (płynem o duszącym, mdlącym, „szpitalnym” zapachu), a następnie kładziono zwiniętą na otwartej ranie. Jodoform nie tylko przepalał tkankę, ale gdy przedostał się do organizmu, pacjent nie mógł przełykać. Gardło Klarę piekło, a mimo to nie mogła zaspokoić pragnienia, bo wszelkie płyny smakowały jak trucizna52. Hitler poświęcił się matce bez reszty, wykonując domowe obowiązki razem z żoną naczelnika poczty, Paulą i ciotką Johanną. Klarę umieszczono w kuchni, gdyż tylko to pomieszczenie było ogrzewane cały dzień. Usunięto kredens, wstawiając w jego miejsce kanapę. Adolf spał na niej, żeby cały czas być do dyspozycji. W ciągu dnia pełnił funkcję kucharza, a Frau Hitler z dumą zwierzyła się Kubizkowi, że jeszcze nigdy nie miała takiego apetytu. Po tych słowach na zwykle bladych policzkach kobiety pojawiał się rumieniec. „Radość z powrotu syna i poświęcenia, które jej okazywał, odmieniły poważną, zmęczoną twarz”. Kubizek nie mógł uwierzyć w zmianę, jaka dokonała się w Hitlerze w chłodne, wilgotne dni, które później nastały. „Nie wydał z siebie ani jednego gniewnego burknięcia, nie wypowiedział ani jednej niecierpliwej uwagi, ani jednego gwałtownego słowa, by postawić na swoim”. „Żył wyłącznie dla matki” i nawet przyjął rolę jedynego mężczyzny w rodzinie. Łajał Paulę za to, że się kiepsko uczyła, a pewnego dnia zmusił ją, by złożyła matce uroczyste przyrzeczenie, że od tej pory będzie pilną uczennicą. Kubizek był pod silnym wrażeniem tego nietypowego zachowania. „Może Adolf chciał pokazać matce, że zrozumiał swoje błędy”53. Każda godzina czuwania była dla niej pełna bólu. „Dobrze znosiła ten ciężar – wspomina doktor Bloch. – Była dzielna i nie skarżyła się, ale jej synowi wydawało się to istną torturą. Na jego twarzy pojawiał się grymas cierpienia, gdy widział ból na jej twarzy”54. Wieczorem 20 grudnia Kubizek zastał Frau Hitler siedzącą dla złagodzenia bólu na łóżku, z otwartymi ustami i zapadniętymi oczami, podtrzymywaną przez Adolfa. Hitler dał znak przyjacielowi, żeby odszedł. Kubizek już wychodził, kiedy Klara wyszeptała: „Gustl”. Zwykle zwracała się do niego „Herr Kubizek”. „Bądź dobrym przyjacielem mojego syna, gdy odejdę. Oprócz ciebie nie ma nikogo”55. Około północy stało się jasne, że koniec jest bliski, ale rodzina postanowiła nie kłopotać doktora Blocha. Klarze już nic nie mogło pomóc. W mrocznym godzinach 45

wczesnego ranka 21 grudnia – według Hitlera w blasku choinki – cicho zgasła. Kiedy zrobiło się widno, Angela poprosiła doktora Blocha, aby przyszedł na Blütengasse i wystawił akt zgonu. Lekarz znalazł Hitlera siedzącego z pobladłą twarzą u boki matki. W szkicowniku widniał ostatni portret Klary. Bloch próbował pocieszyć Hitlera, mówiąc, że w jej sytuacji „śmierć była wybawieniem”, ale Adolf pozostał nieutulony. „W całej mojej lekarskiej karierze – wspomina doktor Bloch, który oglądał wiele zgonów – nie widziałem człowieka tak przygniecionego cierpieniem, jak Adolf Hitler”56.

46

Rozdział 2 „MOJA SZKOŁA ŻYCIA” (grudzień 1907–maj 1913)

1 Ranek 23 grudnia 1907 roku był wilgotny i mglisty. Kiedy ciało Klary wyniesiono z domu przy Blütengasse 9 w „lśniącej drewnianej trumnie z metalowymi okuciami”, karawan ruszył do kościoła ulicą pokrytą topniejącym śniegiem. Po krótkim nabożeństwie mały kondukt żałobny pociągnął wolno przez Dunaj i okalające go wzgórza do Leonding. Zgodnie ze swoją wolą Klara została pochowana obok męża, z własnym nazwiskiem wypisanym obok jego. Członkowie rodziny w czarnych strojach stali w milczeniu na zasnutym mgłą cmentarzu, widoczni z małego domu, w którym kiedyś mieszkali. Adolf miał na sobie długi czarny płaszcz i trzymał czarny cylinder. Gustlowi wydał się jeszcze bledszy niż zwykle. Jego twarz była „surowa i opanowana”1. Wigilia Bożego Narodzenia upłynęła w smętnej atmosferze. Doktor Bloch złożył im oficjalną wizytę, żeby uregulować rachunki. Całkowity koszt leczenia wyniósł trzysta pięćdziesiąt dziewięć koron, z czego pięćdziesiąt dziewięć już zapłacono. Była to znaczna kwota, przekraczająca dziesiątą część majątku pozostawionego przez Klarę, choć z drugiej strony wydawała się rozsądna, gdyż obejmowała należność za siedemdziesiąt siedem wizyt domowych i porad w gabinecie lekarza oraz czterdzieści siedem zabiegów, w większości z użyciem jodoformu. Zapłacili, wylewnie dziękując. Siostry rozmawiały, a Adolf, w czarnym garniturze i luźno zawiązanym krawacie, wpatrywał się w podłogę, z włosami opadającymi na czoło. W końcu uścisnął lekarzowi dłoń i spojrzał mu w oczy. „Będę panu dozgonnie wdzięczny”, powiedział i się ukłonił. „Jestem ciekaw, czy jeszcze pamięta tę scenę – napisał trzydzieści trzy lata później doktor Bloch w „Collier’s Weekly”. – Właściwie jestem tego pewny, na swój sposób bowiem Adolf Hitler dotrzymał obietnicy. Obdarzono mnie przywilejami, które nie były udziałem żadnego Żyda w całych Niemczech i Austrii”. 47

Adolf i Paula zostali zaproszeni przez Raubalów na resztę dnia, ale Hitler odrzucił propozycję. Darzył coraz większą niechęcią szwagra Leo, który wykorzystywał każdą okazję, by skłonić go do porzucenia głupiego marzenia o karierze artysty. Młodzieniec zwierzył się Kubizkowi, że wszyscy krewni ustawicznie go dręczą, więc ma zamiar uciec do Wiednia. Był zdecydowany zostać artystą i udowodnić tej ograniczonej gromadzie, że to on miał rację, a nie oni. Był równie pewien tego, że przyjaciel powinien odejść z ojcowskiego warsztatu tapicerskiego i zostać zawodowym muzykiem. Rodzice Kubizka nie wyrazili zgody na wyjazd Gustla do Wiednia poprzedniej jesieni, ale Hitler ponowił swoje błagania i perswazje, rozpalając wyobraźnię Gustla i jego matki opowieściami o Wiedniu, operach i koncertach oraz nieograniczonych możliwościach studiowania muzyki. Jednak przekonać Herr Kubizka było trudniej. Uważał on Hitlera za „młodego człowieka, któremu nie udało się w szkole, a miał o sobie zbyt wysokie mniemanie, żeby się wyuczyć jakiegoś fachu”2. Zdolność perswazji, którą posiadał Adolf, okazała się tak wielka, że praktyczny Kubizek zgodził się, aby jego syn wyjechał do stolicy na okres próbny. Jednym z argumentów, które zdołały go przekonać, było to, że Gustl zamieszka z prawdziwym studentem sztuki. Hitler wybrał się ponownie do Leonding, żeby zawiadomić o tym swoich opiekunów. Herr Mayrhofer, choć niechętnie, gotów był udzielić zgody – wyznał córce, że był to jego obowiązek – więc Adolf spędził następne tygodnie z Angelą i ciotką Johanną, załatwiając ostatnie sprawy rodzinne. Co do grosza uregulowano wszystkie rachunki, w tym należność za pogrzeb, która sięgnęła znacznej kwoty trzystu siedemdziesięciu koron. Podziękowano też sąsiadom za ich pomoc podczas choroby Klary. Adolf był tak wdzięczny naczelnikowi poczty i jego żonie, że podarował im jeden ze swoich obrazów. Nawet po zapłaceniu wszystkich zaległości musiało im pozostać przynajmniej trzy tysiące koron z majątku gospodarnej Klary. Ponieważ Angela wzięła na siebie ciężar opieki nad jedenastoletnią Paulą, przypuszczalnie otrzymała ponad dwie trzecie tej sumy. Alois Hitler junior powiedział później swemu najstarszemu synowi, że przekonał Adolfa, iż powinni „przekazać siostrom swoją część spadku”, gdyż Raubalowie nie byli zbyt zamożni3. Adolf bez sprzeciwu oddał swoją część Angeli, a Alois – Pauli. Jeśli to prawda, Adolfowi pozostało niewiele na początek kariery w Wiedniu – sieroca pensja i resztki z ojcowizny. Na początku lutego Hitler otrzymał nieoczekiwaną zachętę z Wiednia. Sąsiad przekonał profesora Alfreda Rollera, głównego scenografa wiedeńskiej opery, by 48

obejrzał prace młodego Adolfa i doradził mu w karierze. Propozycja Rollera pomogła pokonać protesty rodziny i chłopak zaczął planować wyjazd. 10 lutego 1908 roku złożył podanie o rentę dla siebie i Pauli. Zwrócono je trzy dni później z adnotacją, że dokument powinien mieć kontrasygnatę ich prawnego opiekuna. Hitler przekazał druk Herr Mayrhoferowi, ale był zbyt niecierpliwy, by czekać na odpowiedź Urzędu Rent. Spakował swoje manatki, książki i przybory malarskie, pożegnał rodzinę i na zawsze opuścił Blütengasse 9. 17 lutego Gustl odprowadził go na dworzec. Podczas oczekiwania na pociąg Adolf mówił o Stephanie. Nadal nie przedstawił się dziewczynie, ale nosił się z zamiarem napisania do niej. Kiedy pociąg ruszył, krzyknął przez otwarte okno: „Przyjedź niebawem, Gustl!”. Należy wątpić, by lektury młodego człowieka obejmowały motywujące książki Horatio Algera, ale z pewnością czułby duchowe pokrewieństwo z jego bohaterami. Bilet w wagonie trzeciej klasy kosztował pięć i pół korony. Po trwającej pięć godzin podróży osiemnastoletni Adolf Hitler trzeci raz zawitał do magicznego Wiednia. Z dworca Westbahnhof do kwatery Frau Zakreys przy Stumpergasse 29 było tylko kilka minut drogi, ale musiała być mozolna z tak dużym bagażem. Chociaż w tamtym miesiącu panowała fatalna pogoda, Adolfa nie opuszczał dobry nastrój. 18 lutego napisał entuzjastyczną kartkę do Kubizka: Drogi przyjacielu! Czekam niecierpliwie na wiadomość o Twoim przyjeździe. Napisz mi szybko, co zdecydowałeś, abym mógł przywitać cię, jak należy. Wiedeń czeka… Zamieszkasz ze mną, jak ustaliliśmy. Później coś postanowimy. Podobno w Dorotheum [państwowy lombard] można nabyć fortepian za 50–60 florenów. Serdeczne pozdrowienia dla Ciebie i Twoich Szanownych Rodziców od Twego przyjaciela Adolfa Hitlera. Ponownie proszę, żebyś jak najszybciej przyjechał!

Pięć dni później, w mglistą niedzielę, Gustl zjawił się na Westbahnhof z brązową płócienną torbą „pełną prowiantu”. Stał zagubiony w ruchliwej dworcowej poczekalni, gdy ujrzał kroczącego ku niemu Adolfa, obywatela Wiednia. „W czarnym, porządnym płaszczu, czarnym kapeluszu i z laską o gałce z kości słoniowej prezentował się niemal elegancko”4. Hitler był tak uradowany widokiem przyjaciela, że ucałował go w policzek. Chwycił jedną rączkę ciężkiej torby, a Kubizek drugą i wyszli z dworca na gwarną ulicę. Zapadł już zmrok, ale latarnie łukowe sprawiały, że na placu przed dworcem było „jasno jak w dzień”.

49

Weszli w szeroką bramę imponującej kamienicy przy Stumpergasse 29, przeszli przez małe podwórko i znaleźli się w nieco skromniejszej oficynie, by wdrapać się ciemnymi schodami do pokoju na drugim piętrze. W środku walały się szkice. Adolf rozłożył gazetę na stole i wyciągnął swoje skromne wiktuały – mleko, kiełbasę i chleb. Kubizek odsunął je na bok i niczym magik dobył z brązowej torby pieczeń wieprzową, świeże bułeczki, ser, dżem oraz butelkę kawy. „Widzisz, co znaczy mieć matkę!”, wykrzyknął Hitler. Po zakończeniu uczty uparł się, by oprowadzić zmęczonego przyjaciela po mieście. Czy Kubizek zdołałby zasnąć, nie zobaczywszy Ringu? Najpierw Adolf pokazał mu ogromny gmach opery – „Poczułem się tak, jakbym wylądował na innej planecie, tak wielkie wrażenie wywarł na mnie ten budynek” – później przyszła kolej na wdzięczną iglicę kościoła Świętego Szczepana. Na koniec Adolf uparł się pokazać mu „coś wyjątkowego”, delikatną bryłę kościoła St. Maria am Gestade. Niestety mgła była tak gęsta, że Kubizek niewiele zobaczył i cieszył się, gdy dobrze po północy dotarli do domu i mógł się położyć do łóżka, które wstawiła gospodyni. Ponieważ pokój był zbyt mały dla nich obu i fortepianu, potrafiący przekonywać Adolf nakłonił Frau Zakreys, żeby zamienili się pokojami. Zgodził się płacić dwadzieścia koron miesięcznie, dwa razy więcej niż dotąd. Duży instrument zajął więcej miejsca, niż sądzili, a ponieważ Adolf musiał mieć przestrzeń do chodzenia, należało tak przestawić meble, by powstało przejście o długości trzech kroków. W ciągu dwóch dni Gustl zapisał się do Akademii Muzycznej i zdał egzamin wstępny. „Nie wiedziałem, że mam tak inteligentnego przyjaciela”, szorstko skomentował ten fakt Hitler. W kolejnych tygodniach także nie chciał słyszeć o postępach przyjaciela. Zrobił awanturę, kiedy Gustl przyprowadził śliczną koleżankę, a gdy wyszła, krążąc po pokoju, palnął mowę „o bezsensowności edukacji kobiet”. Kubizek miał „wrażenie, że Hitler stał się niezrównoważony. Robił awantury z byle powodu”. Nie odpowiadało mu nic, co zrobił Gustl, więc „ich życie stało się trudne do zniesienia. (…) Znajdował się w stanie wojny z całym światem. Gdziekolwiek spojrzał, dostrzegał niesprawiedliwość, nienawiść i wrogość”. Przyczyną było poczucie odrzucenia, co stało się jasne, gdy nagle zaczął gorzko pomstować na Akademię Sztuk Pięknych „pełną urzędników starej daty, pozbawionych pojęcia biurokratów, durnych i leniwych funkcjonariuszy! Całą Akademię powinno się wysadzić w powietrze!”. Jego twarz była sina, a oczy błyszczały nienawiścią („Było w nich coś złowrogiego”). W końcu ucichł,

50

przyznawszy, że nie został przyjęty. „Dlaczego?”, spytał zatroskany Kubizek. Hitler usiadł przy stole i zaczął czytać jakąś książkę. „Nieważne”, rzucił cicho5. Mimo opowieści o własnej determinacji nie skorzystał jeszcze z propozycji pomocy profesora Rollera. Kilka razy stawał z portfolio przed drzwiami znanego scenografa, ale nie miał odwagi zapukać. W końcu podarł list z zaproszeniem, „żeby go więcej nie kusił”6. Może się obawiał, że jego prace nie były wystarczająco dobre, może ulegał wewnętrznemu pragnieniu porażki albo zwyczajnie czuł się przytłoczony sławą Rollera i lękał spotkania. Tydzień po wyjeździe Hitlera z Linzu Mayrhofer dostał wiadomość z Urzędu Rent, że dwojgu sierot, Pauli i Adolfowi Hitlerom, przyznano roczną rentę wysokości trzystu koron, dopóki nie osiągną dwudziestego czwartego roku życia. Mayrhofer został upoważniony do dzielenia sześciuset koron co roku, według własnego uznania, i postanowił, że każde z dzieci będzie otrzymywało po dwadzieścia pięć koron miesięcznie. Regularna sumka, dziś8* odpowiadająca sześćdziesięciu amerykańskim dolarom, niewątpliwie dodała otuchy Hitlerowi, jeśli założymy, że nadal dysponował większą częścią liczącej sześćset pięćdziesiąt koron ojcowizny, choć musiał wieść spartański żywot. Jego towarzysz utrzymywał później, że Hitler często bywał głodny. „Wiele dni żył jedynie o mleku, chlebie i maśle”. Kubizek nigdy nie wiedział, ile pieniędzy ma przyjaciel, ale domyślał się, że odczuwał wstyd, iż tak niewiele posiada. „Czasami ulegał gniewowi i krzyczał z wściekłością: »Czyż nie jest to psie życie?!«”7. Pieniądze, które zaoszczędził na żywności i innych rzeczach – na przykład „prasował” sobie spodnie pod materacem – pozwalały mu kilka razy w tygodniu chodzić do Burgtheater lub opery. Nie siadywał jednak na galerii z dziewczętami, bo „wszystkie cały czas flirtowały”. Zmuszał Kubizka, by stał z nim w przejściu, gdzie nie miały wstępu kobiety, i płacił za to pokaźną kwotę dwóch koron za bilet. Nigdy nie dotrwali do końca dłuższych oper, gdyż musieli wyjść kwadrans przed dziesiątą, żeby dotrzeć do kamienicy przy Stumpergasse 29 przed zamknięciem bramy. Gdyby się spóźnili, musieliby przekupić stróża. Po powrocie do pokoju Hitler zmuszał Kubizka, żeby odgrywał na fortepianie tę część, która ich ominęła. Nigdy nie znudziło go słuchanie Wagnera. Nawet gdy Gustl chciał pójść na znakomite przedstawienie Verdiego w Operze Wiedeńskiej, Hitler ciągnął przyjaciela do Volksoper na drugorzędne wykonanie Wagnera. Muzyka przenosiła go w inny świat, była „ucieczką do mistycznej krainy, której potrzebował, żeby 51

znieść napięcie wewnętrzne”. Obaj dziesięć razy obejrzeli Lohengrina, ulubioną operę Hitlera. Adolf był równie oczarowany Die Meistersinger (Śpiewakami norymberskimi) i nigdy nie miał dość powtarzania słów z drugiego aktu: A jednak przegrałem. Czuję to, choć nie potrafię zrozumieć. Nie umiem o tym zapomnieć ani zachować w pamięci. A nawet gdybym potrafił, nie zdołałbym tego pojąć8.

Kubizkowi udało się podstępem zwabić nie dość czujnego Adolfa na kilka oper Verdiego, ale spodobała mu się jedynie Aida. Nie lubił teatralnych sztuczek. „Co zrobiliby Włosi, gdyby nie mieli noży?”. Pewnego razu, gdy usłyszeli, jak kataryniarz gra La donna é mobile, Hitler wykrzyknął: „Oto twój Verdi! Wyobrażasz sobie opowieść Lohengrina wykonywaną na katarynce?!”9. Obaj młodzieńcy spędzali też wieczory na koncertach, na które Kubizek jako student Akademii Muzycznej dostawał darmowe wejściówki. Gustl ze zdumieniem stwierdził, że Adolf zaczyna „się interesować muzyką symfoniczną”, szczególnie utworami romantyków – Webera, Schuberta, Mendelssohna i Schumanna. Lubił również Brucknera, Beethovena i Griega, którego koncert fortepianowy a-moll nigdy nie przestał go wzruszać10. Brak pieniędzy nie przyćmił blasku Wiednia. Były to złote czasy opery i muzyki. Choć Gustav Mahler niedawno opuścił Operę Wiedeńską, żeby wyjechać do Nowego Jorku, zostawił po sobie wiele wspaniałych przedstawień, często ze scenografią Rollera. Szczególnie okazała była inscenizacja Rienzi oraz dwóch pierwszych części Pierścienia Nibelunga. Nowy dyrektor opery, Felix Weingartner, wywołał pewne zamieszanie, usuwając fragmenty przedstawień Mahlera, ale zrealizował plan swojego poprzednika, wystawiając wszystkie opery Pierścienia Nibelunga w nowej scenografii Rollera. Nawiasem mówiąc, obaj dyrektorzy byli Żydami, podobnie jak wielu innych wiedeńskich luminarzy sztuki i teatru, takich jak Hugo von Hofmannsthal, Arthur Schnitzler, Richard Beer-Hofmann i Hermann Bahr. Wiedeń – jako stolica cesarstwa w końcowych latach jego świetności – był wielojęzycznym tyglem pozbawionym jednej wspólnej mowy, z mieszkańcami pochodzących z czterech krańców Austro-Węgier. Rozświetlone, kosmopolityczne miasto tętniło życiem, choć w powietrzu cały czas unosiła się zapowiedź nadciągającej zagłady. Chociaż siedziba dynastii Habsburgów wywodziła się z tradycji niemieckiej, była wyjątkowa wśród europejskich metropolii. Wiedeń 52

pełnił nie tylko funkcję stolicy bankowości i finansów, ale również mody i kultury. W przeciwieństwie do Niemiec przypominał kocioł, w którym gotowało się od przeróżnych osobliwych nacji. Jeden z ówczesnych komentatorów pisał: „Od stuleci zalewane przez Słowian, Węgrów i Włochów miasto nie miało w sobie ani kropli niemieckiej krwi”11. Działały tam czeski teatr, włoska opera, występowali śpiewacy z Francji i funkcjonowały kluby dla Polaków. W niektórych kawiarniach można było znaleźć czeskie, słowackie, polskie i węgierskie gazety, ale ani jednej niemieckiej. Mogłeś być „Niemcem czystej krwi, ale twoja żona była Polką z Galicji, kucharz Czechem, piastunka Istryjką lub Dalmatką, służący Serbem, fryzjer Madziarem, a nauczyciel Francuzem… Nie, Wiedeń nie jest niemieckim miastem”. Ludzie, którzy jak Adolf opuścili prowincjonalne miasteczka i wioski, by zamieszkać w Wiedniu, mimo to ulegali jego urokowi, być może właśnie z powodu tych niepokojących kontrastów. Stolica była pełna wspaniałych gmachów i slumsów, konserwatywnych konwenansów i radykalnych eksperymentów intelektualnych, stanowiła ostoję wolnej myśli i gwałtownych przesądów rasowych. Choć Adolf odczuwał pociąg do tego migoczącego światłami miasta, „wątpliwa magia kipiącego kotła narodów”, jak później miał opisać Wiedeń12, po pewnym czasie, gdy mijały miesiące, a sukces nie nadchodził, zaczęła go odpychać. Razem z Kubizkiem opuszczali, często o pustym żołądku, swoje lokum przy Stumpergasse i brudnymi ulicami zamieszkanymi przez klasę średnią docierali do centrum miasta, gdzie wznosiły się „okazałe rezydencje arystokracji z jaskrawo odzianą służbą oraz urządzone z przepychem hotele”. Adolf stawał się coraz bardziej zbuntowany, pomstując bez końca na niesprawiedliwość społeczną i całe to niezasłużone bogactwo. Od głodu bardziej doskwierał mu brud zarobaczonego pokoju przy Stumpergasse. Kubizek wspominał, że Hitler był „niemal patologicznie wrażliwy na wszystko, co miało związek z jego ciałem”. Jego odczucia wobec tego miasta nie były odosobnione. „Każda wybitna postać, która wyrosła w osobliwej atmosferze intelektualnej Wiednia, do końca życia pozostała w szponach dialektycznego synkretyzmu miłości i nienawiści do tego miasta, które było zdolne do najwyższych osiągnięć ducha i najbardziej nieprzejednanego sprzeciwu wobec ich realizacji”. Bruno Walter napisał te słowa w swojej biografii Mahlera, którego natchnioną inscenizację Tristana z uderzającą pomarańczową, fioletową i szarą scenografią Rollera Adolf Hitler miał oglądać niemal co miesiąc przez pięć następnych lat. Krótko mówiąc, Wiedeń był zaludniony przez Raunzer (zrzędów) i mógł się poszczycić długą tradycją 53

atakowania swoich najbardziej wybitnych obywateli. Wyśmiewano psychoanalizę Freuda, gwizdano, słuchając zbyt nowoczesnej muzyki Arnolda Schönberga, odwracano się z niesmakiem od krzykliwych obrazów Oskara Kokoschki i wyniośle krytykowano dzieła Hofmannsthala i Schnitzlera. Młody Hitler, jednocześnie przyciągany i odpychany, spędzał czas, pomstując na niegodziwość tego jarmarcznego miasta. Według Kubizka, dla którego był młodym Werterem o dużej wrażliwości społecznej, Adolf realizował chaotyczny program samokształcenia: chodził do dzielnicy Meidling, by „badać” warunki mieszkaniowe robotników. Potrafił włóczyć się Ringstrasse i oglądać okolicę, by po godzinie wrócić do swojej nędznej nory, w której snuł plany przekształcenia dużej części stolicy. Był w równym stopniu urbanistą, co architektem, który łażąc wąskim przejściem między drzwiami i fortepianem, zmuszał Kubizka do słuchania niekończących się wykładów o „starannym planowaniu”. Pewnego razu zniknął na trzy dni, by powrócić z wiadomością, że „czynszówki zostaną rozebrane”, i całą noc pracować nad planami nowych domów dla robotników13. Przesiadywał też przy stole do późnej nocy i pisał w chybotliwym płomyku ich jedynego źródła światła, kopcącej lampy naftowej. Kiedy zaintrygowany Kubizek spytał, co robi, Hitler wręczył mu kilka kartek z notatkami: Święta góra w tle, przed nią potężny ołtarz ofiarny otoczony wielkimi dębami. Dwaj rośli wojownicy trzymają czarnego byka, przyciskając jego ogromny łeb do wgłębienia w kamieniu. Za nimi, odziany w jasne szaty, stoi kapłan z mieczem, którym za chwilę złoży byka w ofierze. Wokół stoją dostojni brodaci mężczyźni oparci na tarczach, z kopiami, z zapartym tchem obserwując uroczystość14.

Hitler wyjaśnił Kubizkowi, że to pomysł nowej sztuki. Z podnieceniem opisał mu akcję rozgrywającą się w czasach, gdy do Bawarii dotarło chrześcijaństwo. Ludzie z gór nie chcieli przyjąć nowej wiary i zamierzali zabić chrześcijańskich misjonarzy. Sztuka ta przypuszczalnie nigdy nie została dokończona, a inne – jak dramat o malarzu Murillo – zostały tylko pomyślane w zarysie, gdyż Hitler rzadko przystępował do ich spisywania. Intryga zwykle nawiązywała do germańskiej mitologii lub historii. Adolf pisał do świtu, często ciskając kartki na łóżko Gustla lub czytając na głos stronę lub dwie. Ponieważ każdy z dramatów wymagał znacznych nakładów, poszczególne sceny rozgrywały się bowiem to w niebie, to w piekle, Gustl zasugerował przyjacielowi, żeby napisał coś prostszego, na przykład „bezpretensjonalną” komedię. Określenie to wprawiło Hitlera w furię i skłoniło do 54

podjęcia jeszcze ambitniejszego projektu. Natchnęła go rzucona od niechcenia uwaga Kubizka na temat zarysu dramatu muzycznego o kowalu Wielandzie, odnalezionego w spuściźnie Wagnera15. Kiedy następnego dnia Kubizek wrócił z obiadu, Hitler siedział przy fortepianie. „Skomponuję dramat muzyczny o Wielandzie”, oznajmił. Miał zamiar stworzyć muzykę i zagrać Gustlowi, który „przeniesie ją na papier, dokona niezbędnych zmian i napisze końcową partyturę”. Kilka nocy grał uwerturę, a później czekał niespokojnie na opinię Gustla. Kubizek uznał ją za plagiat Wagnera, ale główne tematy były dobre. Zaofiarował, że zapisze muzykę we właściwej formie metrycznej. Chociaż Hitler nigdy nie był zadowolony ze zmian dokonanych przez przyjaciela, nie przestawał całymi dniami komponować, a także projektować scenografię i kostiumy oraz szkicować węglem postać bohatera. Wieczory poświęcał na obmyślanie libretta, nie spuszczając oka z Kubizka, a gdy ten zasypiał nad partyturą, budził go i czytał swój rękopis cichym głosem (z powodu później godziny). Po kilku tygodniach Adolf zrezygnował z opery. Może pojawił się jakiś problem lub inna sprawa wymagająca jego uwagi, a może twórczy ogień, który go ogarnął, po prostu się wypalił. Mówił coraz mniej o niedokończonym projekcie i w końcu zamilkł na dobre. Wiosną Kubizek pojechał do domu na święta wielkanocne. Kilka dni później napisał do Hitlera, że nabawił się zapalenia spojówek, pewnie od długiego ślęczenia przy lampie naftowej, i może przyjechać na Westbahnhof w okularach. Dla Adolfa była to samotna, ponura wielkanocna niedziela 1908 roku. Przypadła 19 kwietnia, na dzień przed jego dziewiętnastymi urodzinami. Na przygnębiającą wiadomość od Gustla odpowiedział z wisielczym humorem: „Wiadomość o tym, że oślepniesz, napełniła mnie głębokim żalem. Będziesz coraz częściej uderzał złe klawisze, błędnie czytał nuty i skończysz niewidomy, a ja powoli ogłuchnę. Wspaniale!”16. Kiedy Gustl wrócił z prowincjonalnego Linzu, ich pokój przy Stumpergasse wydawała się przenikać jeszcze bardziej posępna atmosfera. Parę razy zdołał wyciągnąć przyjaciela na wycieczkę. Kilka wiosennych niedziel spędzili w Lesie Wiedeńskim, pływali też parowcem po Dunaju. Choć w tym wieku marzenia młodego mężczyzny zwykle kierują się ku miłości, seks odgrywał niewielką rolę w ich życiu. Na ulicach dziewczęta i kobiety często rzucały im dwuznaczne spojrzenia. Początkowo Kubizek myślał, że chodzi o niego, ale wkrótce stało się jasne, że mają na myśli pełnego rezerwy Adolfa. Ten jednak chłodno odrzucał ich milczące zaproszenia. Chociaż nie interesował ich seks, spędzali długie nocne 55

godziny na rozmowach o kobietach, miłości i małżeństwie, w których Adolf zwykle odgrywał dominującą rolę. Wielokrotnie powtarzał, że musi zachować w czystości „ogień życia” – zgodnie z katolickim wychowaniem, które otrzymał, wierzył, że mężczyzna i kobieta powinni zachować czyste ciała i dusze do chwili zawarcia małżeństwa, aby mogli wydać narodowi zdrowe potomstwo. Z drugiej strony prześladowała go mroczna strona seksu i potrafił „rozprawiać godzinami” o „niemoralnych obyczajach [seksualnych]”17. Burzył się przeciwko nierządowi, potępiając nie tylko prostytutki i ich klientów, ale całe społeczeństwo. Jego surowa krytyka zmieniła się w obsesję i pewnego wieczoru po przedstawieniu Przebudzenie wiosny Wedekinda ujął Gustla za ramię, mówiąc: „Musimy choć raz zobaczyć to siedlisko rozpusty”. Skręcili w małą ciemną alejkę – Spittelberggasse – i przeszli obok szeregu małych, jasno oświetlonych domów, tak by dostrzec znajdujące się w środku dziewczęta. „Siedziały w skąpym, niechlujnym odzieniu – wspominał później Kubizek – robiąc makijaż, czesząc włosy lub przeglądając się w lustrze, i ani na chwilę nie spuszczały z oczu przechodzących ulicą mężczyzn”. Czasami jakiś przechodzień zatrzymywał się przed domem, zamieniał słówko z dziewczyną, a później światło gasło. Kiedy dotarli do końca, Adolf odwrócił przyjaciela i dłuższą chwilę przyglądali się temu okropnemu widokowi. Po powrocie do domu Hitler wygłosił długą tyradę przeciwko złu prostytucji „z chłodnym obiektywizmem, jakby przedstawiał swoje zdanie na temat zapobiegania gruźlicy lub kremowania zmarłych”18. Gustl bardzo dobrze zdał końcowe egzaminy i wziął udział w koncercie wieńczącym koniec semestru. Wykonano trzy jego pieśni i dwie części sekstetu smyczkowego. W pokoju dla artystów, z dumnym Adolfem u boku, przyjął nie tylko gratulacje dziekana wydziału dyrygentury, ale i rektora Akademii Muzycznej. Wraz z nadejściem lipca przyszła pora, by Gustl wrócił do Linzu. Choć spędzał lato u rodziców, nalegał, że będzie płacił połowę czynszu do swojego powrotu na jesieni. Adolf milczał o własnych planach, a gdy Gustl złożył podanie, by zatrudniono go jako skrzypka w Wiedeńskiej Orkiestrze Symfonicznej, i oznajmił, że jeśli otrzyma pracę, będzie mógł płacić większą część czynszu, Hitler zareagował z irytacją. Uległy Gustl, przyzwyczajony do mrocznych nastrojów przyjaciela i rad z odniesionego sukcesu, nie poczuł się urażony. Podczas pożegnania na Westbahnhof Adolf zapewnił go „po stokroć”, jak nudne będzie samotne mieszkanie na Stumpergasse, ale nie okazał żadnych emocji, gdy się rozstawali („im silniej coś go dotknęło, tym bardziej oziębły się stawał”19). Zrobił jednak coś niezwykłego: ujął 56

dłonie Kubizka, mocno je uścisnął, a później odszedł pośpiesznie, nie oglądając się za siebie. Gustl napisał do niego z Linzu kartkę i list, a w zamian otrzymał widokówkę, w której Hitler wyjaśniał, że „bardzo ciężko pracuje, często do drugiej albo trzeciej nad ranem”. Obiecał, że napisze, zanim wyjedzie do Spital na własne wakacje, i dodał cierpko: „Nie pojadę, jeśli wybiera się tam moja siostra”20. Przypuszczalnie miał na myśli Angelę, która wraz z mężem krytykowała jego styl życia. Adolf nie odzywał się przez następne dwa tygodnie. W końcu 20 lipca nadszedł kolejny list. Na podstawie tego, o czym jest w nim mowa i o czym nie wspomina, można się wiele domyślić o intrygującym i samotnym życiu, które wówczas prowadził: Drogi przyjacielu! Pewnie już odgadłeś, czemu tak długo milczałem. Odpowiedź jest bardzo prosta: nie zdarzyło się nic, o czym mógłbym Ci powiedzieć lub co mogłoby Cię zainteresować. Nadal jestem w Wiedniu i tu pozostanę. Mieszkam sam, bo Frau Zakreys wyjechała do brata. Nie narzekam na swoje życie pustelnika. Brakuje mi tylko jednego. Do tej pory Frau Zakreys zawsze wyganiała mnie hałasami z łóżka. Przywykłem do wczesnego wstawania, żeby pracować, a teraz muszę sam siebie pilnować. Co nowego w Linzu?

Dalej prosił Kubizka o przewodnik po Linzu i rozkład rejsów parowców pływających po Dunaju. (…) prócz tego nie mam żadnych nowin, z wyjątkiem tego, że ostatniego ranka przechwyciłem morderczą gromadę pluskiew, które chwilę później skonały w „mojej” krwi, a teraz zęby mi dzwonią z „gorąca”. Nie pamiętam tak chłodnych dni, jak tego lata21.

Hitler spędził resztę miesiąca w dusznym zarobaczonym pokoju. Jego życie pozostało nudne, czego dowodem jest kolejny list, który Kubizek otrzymał w sierpniu. Pismo to, choć pełne typowego dla Hitlera użalania się nad sobą oraz błędów ortograficznych i gramatycznych, było dla bezkrytycznego Gustla „uroczym listem”. „Przypuszczalnie najbardziej wymownym listem, który od niego otrzymałem”. Wymownym czyniło go już emocjonalne pozdrowienie, „Serdeczny Przyjacielu!”. W pierwszy słowach Adolf przepraszał, że tak długo nie pisał. „Miałem po temu dobre, a raczej złe powody. Nie przychodziły mi do głowy żadne nowiny. To, że w końcu do Ciebie piszę, oznacza, że bardzo długo musiałem poszukiwać tych paru rzeczy, o których Ci donoszę. Oto one”. Po tych słowach 57

przekazuje podziękowanie gospodyni za otrzymany czynsz, pisząc jej nazwisko raz „Zakays”, raz „Zakrays”, choć w poprzednim liście napisał je poprawnie. Wspomina też, że niedawno wyzdrowiał z „ostrego zapalenia oskrzeli”, i ironicznie żartuje z pogody: „obecnie mamy przyjemną piękną pogodę, leje jak z cebra, a tegoroczny skwar jest prawdziwym błogosławieństwem niebios”. Wspomina również, że władze Linzu zamiast odbudować teatr (według jego własnego ulubionego projektu) zdecydowały „ponownie zaklajstrować tę starą budę”, i zarzuca im, że mają „takie pojęcie o budowaniu teatru, jak hipopotam o grze na skrzypcach”. Zdradził również, że w końcu opuści Wiedeń, by udać się do Spital, i „pewnie wyjedzie w sobotę albo niedzielę”22. Pod koniec sierpnia rozkoszował się już czystym wiejskim powietrzem. Poza tym nie miał innych powodów do radości. Wzrosły naciski, by porzucił swoje dotychczasowe życie w Wiedniu, tym razem ze strony ciotki Johanny. Paula wspominała później, że „ostatnie próby nakłonienia go, aby podjął urzędniczą karierę, okazały się daremne”. Nawet ona zdradzała oznaki, że ma dość starszego brata. Dwunastolatka odrzuciła jego rady, w tym listę lektur (jedną z książek był Don Kichot, którego przesłał jej z Wiednia). „Oczywiście, był dla mnie starszym bratem, ale ulegałam mu z wewnętrznym oporem. Byliśmy rodzeństwem, które często się kłóciło, choć okazywaliśmy sobie czułość. Mimo to uprzykrzaliśmy sobie życie”23. Z Paulą stało się podobnie jak wcześniej z Angelą i Aloisem juniorem. Łączyło ich uczucie, ale zrozumienie było niewielkie i równie mało wspólnych zainteresowań. Nieprzyjemne letnie wakacje w Spital wyznaczyły kres młodości Hitlera. Odmowa wyboru bardziej praktycznego zawodu odcięła go od rodziny. Spital, gdzie w dzieciństwie przeżył tyle szczęśliwych chwil, już nigdy nie miał być jego azylem. Czwarty raz wyruszył do Wiednia, tym razem zdany wyłącznie na siebie. W połowie września ponownie napisał podanie o przyjęcie do Akademii Sztuk Pięknych, lecz złożone prace, owoc rocznych samotnych studiów, zostały tak nisko ocenione, że nie pozwolono mu nawet przystąpić do egzaminu. Oprócz miażdżącego ciosu, jakim było ponowne odrzucenie, Hitler stanął wobec problemu przeżycia. Opłata za pokój w kamienicy przy Stumpergasse przypuszczalnie wyczerpała jego ojcowiznę. Nawet gdyby przejął część spadku po matce – co wydaje się wątpliwe – pozwoliłoby mu to przeżyć w Wiedniu zaledwie rok. Przede wszystkim więc znalazł tańszą kwaterę. W połowie listopada przekazał Frau Zakreys zawiadomienie i swoją część miesięcznego czynszu. Bez powiadomienia Kubizka, który miał przybyć lada dzień, przeprowadził się na drugą stronę 58

Westbahnhof, do ponurej kamienicy przy Felberstrasse, z której rozciągał się widok na składy kolejowe. 18 listopada podał nowy adres na posterunku policji (co było obowiązkiem w Austrii i Niemczech), w rubryce zawód wpisując „student” zamiast „artysta”. Kilka dni później Kubizek wrócił do Wiednia. Adolf przesłał mu widokówkę ze Spital z wiadomością długości jednej linijki: „Najlepsze życzenia w dniu imienin”. Chociaż od tego czasu Kubizek nie otrzymał żadnej wiadomości, przywykł do długich okresów milczenia Adolfa, więc wysiadając na peronie Westbahnhof, spodziewał się ujrzeć przyjaciela. Ale Hitlera nie było. Gustl chwycił ciężką walizę i pognał na Stumpergasse 29. Nie mógł zrozumieć, czemu Adolf wyprowadził się bez słowa i bez pozostawienia Frau Zakreys nowego adresu. Mijały tygodnie, a zdumiony Kubizek nie miał żadnej wiadomości od Hitlera. Czyżby bezwiednie czymś go uraził? Przecież rozstali się w przyjaźni, a listy Adolfa z pewnością nie były chłodne. Podczas następnego pobytu w Linzu Kubizek odwiedził starszą siostrę Adolfa. Kiedy spytał o nowy adres Hitlera w Wiedniu, Angela odparła gniewnie, że go nie zna. Nie napisał do niej. Zaczęła krytykować Kubizka za to, że zachęca jej brata do ucieczki od rzeczywistości. Kubizek „żarliwie” bronił przyjaciela, przekonany, że Angela wyraża jedynie uprzedzenia swojego męża, a kiedy rozmowa stała się nieprzyjemna, nagle wyszedł. Adolf odciął się całkowicie od niego, od wszystkiego, co przypominało mu Linz i dom. Nie darzył Kubizka tak silnymi uczuciami, jak on jego. Dla Hitlera ich relacja się wyczerpała – przynajmniej na jakiś czas. Co gorsza, Gustl odniósł sukces, a on doznał porażki. 20 kwietnia 1909 roku samotnie obchodził swoje dwudzieste urodziny w ponurej ruderze przy Felberstrasse. Miesiąc w miesiąc znosił szare otoczenie, marząc o życiu, które prowadził w Linzu. Wiódł cichy, samotny żywot, rzadko wychodząc do ludzi. Sąsiedzi zapamiętali go jako uprzejmego i obojętnego. Zrobił jednak silne wrażenie na kasjerce z restauracji Café Kubata w okolicy. „Był chłodny i spokojny, czytywał książki, wydawał się bardzo poważny w przeciwieństwie do innych młodych mężczyzn”. Darzyła go tak wielkim szacunkiem, że zawsze dawała „Adolfkowi” podwójną porcję Mehlspeisen – jakiejś bezmięsnej potrawy. Pod koniec lata Hitler musiał stawić czoło kolejnemu kryzysowi. Wydał wszystkie pieniądze i mógł teraz liczyć jedynie na dwadzieścia pięć koron miesięcznej pensji. Przeniósł się z Felberstrasse do mniejszego pokoju w domu na 59

południowym krańcu Westbahnhof. Na Sechshauserstrasse 58 zajmował kolejną małą klitkę pod numerem 21. Miejsce było równie hałaśliwe jak poprzednie, z tramwajami przejeżdżającymi wąską ulicą. 22 sierpnia Hitler zgłosił zmianę adresu na posterunku policji, tym razem w rubryce zawód wpisując „pisarz”. Niecały miesiąc później opuścił ostatnie schronienie i zniknął w podziemnym światku ubóstwa. Nie zostawił ani słowa. W formularzu policyjnym obok rubryki „nowy adres” zostało puste miejsce, a „nie wiadomo” obok pytania: „Kiedy się wyprowadził?”. Bez środków do życia, niezdolny lub pozbawiony chęci do pracy, przez trzy miesiące wiódł żywot włóczęgi. Noce spędzał w parkach i bramach. W tym czasie jego domem była ławka na Praterze, słynnym parku rozrywki na drugim brzegu Dunaju. Podczas deszczu chronił się pod arkadami rotundy, używając marynarki jako poduszki. Zima nadeszła szybciej niż zwykle i z końcem października 1909 roku Hitler musiał znaleźć sobie schronienie pod dachem. Sypiał w barach, obskurnych salach i tanich noclegowniach, w kawiarni przy Kaiserstrasse oraz zatłoczonej „ogrzewalni” przy Erdbergstrasse utrzymywanej przez żydowskiego filantropa. Raz znalazł osobliwe schronienie w barakach robotników, brudnym schronisku, które musiał dzielić z innymi bezdomnymi. Nie mógł spać z powodu smrodu, ustawicznego płaczu dzieci i odgłosów lania, które jakiś pijak spuszczał żonie. „Jeszcze dziś dostaję dreszczy – pisał później – kiedy myślę o tych żałosnych norach, schroniskach i noclegowniach, ponurych obrazach brudu, odpychającego zepsucia i rzeczy jeszcze gorszych”24. Wiedeń, który kiedyś „przypominał miasto z Księgi tysiąca i jednej nocy”25, zamienił się w dżunglę niedoli, stając się „symbolem, mówię to z przykrością, najsmutniejszego okresu mojego życia”26. Hitler zwrócił się o pomoc do Kościoła i o dziewiątej rano wystawał w kolejce po darmową zupę przed drzwiami zgromadzenia niedaleko swojego dawnego pokoju przy Stumpergasse. Włóczędzy nazywali to „wołaniem do Kasi”, gdyż tak miała na imię matka przełożona lub chodziło o klasztor Świętej Katarzyny. Późną jesienią Hitler sprzedał większość swoich ubrań, w tym czarny zimowy płaszcz, więc śnieg i chłód dodatkowo pogłębiły jego upokorzenie. Tuż przed Bożym Narodzeniem, skulony w lekkiej kurtce, wlókł się do Meidling na przedmieściach Wiednia. Dotarcie do Asyl für Obdachlose, przytułku dla bezdomnych, zajęło mu dwie i pół godziny, więc gdy znalazł się na miejscu, był całkowicie wyczerpany, a stopy miał obolałe. Przytułek prowadzony przez towarzystwo filantropijne, które wspierała głównie rodzina Epsteinów, został wzniesiony w 1870 roku. Po 60

przebudowie budynek otwarto w 1908 roku. Bezdomni – niejednokrotnie całe rodziny – mogli tam przenocować za niewielką opłatą. Od każdego zdrowego pensjonariusza oczekiwano pomocy w domu i polu. Była to duża, nowoczesna placówka stojąca samotnie na wielkiej działce. Pomieszczenia mieszkalne były przestronne i widne, a łóżka ustawione w wojskowym porządku, z numerem na metalowym wieszaku na ubrania. Główna sala jadalna, w której serwowano pożywną zupę z chlebem, stanowiła wzór funkcjonalności, a jednak panowała tam przyjemna atmosfera. Ośrodek wyposażono też w liczne prysznice, umywalki i toalety – wszystkie nieskazitelnie czyste. Tamtego grudniowego wieczoru Hitler ustawił się w kolejce przed główną bramą wraz z innymi dygoczącymi z zimna biedakami. W końcu ją otworzono i tłum bezdomnych zaczął cicho wchodzić do środka, mężczyźni i kobiety oddzielnie, z dziećmi trzymającymi się matek. Hitler otrzymał kartę upoważniającą do tygodniowego pobytu i został przydzielony do jednej z dużych sal sypialnych. Dla człowieka ceniącego prywatność musiało być to potworne doświadczenie. Najpierw należało znieść upokorzenie publicznej kąpieli pod prysznicem i dezynfekcji odzieży. Później cała grupa została zaprowadzona niczym więźniowie do głównej jadalni na zupę i chleb. Ktoś, kto nigdy nie korzystał z pomocy instytucji charytatywnej, nie zrozumie wstydu, którego musiał doznać młody mężczyzna pierwszego dnia spędzonego w tym przybytku. Trafienie do przytułku, mimo jego funkcjonalności i opieki, łączyło się nieuchronnie z upadkiem na samo dno nędzy. Pensjonariusze tracili niezależność, którą mieli, żebrząc na ulicach, i w pewnym sensie stawali się więźniami. Nowy przybysz, przytłoczony swoim poddaniem, w jednej chwili stawał się zagubiony. Pierwszej nocy w przytułku Hitler musiał przedstawiać obraz rozpaczy, siedząc na schludnej pryczy w dużym pomieszczeniu przypominającym salę w koszarach, otoczony szwargotem towarzyszy niedoli, w przeważającej części weteranów takiego wspólnego bytowania. Sąsiednie łóżko zajmował służący, który stał się włóczęgą. Zaopiekował się Hitlerem, wyjaśniając mu obowiązujące reguły. Żeby zostać tu dłużej niż wyznaczony tydzień, trzeba jedynie kupić za kilka krajcarów niewykorzystane odcinki karty od tych, którzy opuszczali przytułek. Mężczyzna, nazwiskiem Reinhold Hanisch, też marzył o zostaniu artystą i był pod wrażeniem gładkiej mowy Adolfa. Z kolei Hitlera fascynowały opowieści Hanischa, który spędził kilka lat w Berlinie i podróżował po Niemczech. Hanisch („Spotykaliśmy się co noc 61

i podtrzymywaliśmy się na duchu w trudnościach”27) nauczył nowego przyjaciela słów Die Wacht am Rhein (Straż na Renie). Zwrócił uwagę, jak oczy Hitlera zabłysły przy zdaniu „My, Niemcy, nie lękamy się na tej ziemi nikogo prócz Boga”. Co ważniejsze, Hanisch wpoił w swojego nowego ucznia, że jeśli chce przetrwać zimę na samym dnie, nie może zmarnować żadnego kroku ani okazji: rano opuszczali przytułek – Adolf w podartej kurtce, „siny i przemarznięty” – na tyle wcześnie, by dotrzeć do „Kasi” na zupę. Później udawali się do ogrzewalni lub szpitala, by znaleźć ochronę przed siarczystym mrozem i odrobinę zupy. O zmierzchu, gdy otwierano bramę, wracali do przytułku. W drodze między kolejnymi etapami mogli zarobić parę krajcarów, odgarniając śnieg albo nosząc bagaże na Westbahnhof. Hitler był jednak zbyt słaby na wyczerpującą pracę fizyczną, a każdy krok poranionych stóp sprawiał mu ból. Kiedy szukano robotników do kopania rowów, Hitler niemal się zgłosił. Hanisch poradził mu, żeby o tym zapomniał. „Jeśli podejmiesz się tak ciężkiej pracy, trudno ci będzie się wydźwignąć”. Adolf postanowił spróbować szczęścia jako żebrak, ale okazało się, że nie ma talentu do proszenia o jałmużnę ani dość tupetu. Później porozumiał się z innym pensjonariuszem przytułku, który żył ze sprzedawania adresów ludzi „łagodnego serca”. Hitler zgodził się podzielić z nim uzbieranym groszem i wyruszył, dysponując nie tylko dokładnymi adresami, ale wskazówkami dotyczącymi sposobu postępowania z każdym klientem. Na przykład staruszkę z Schottenring miał powitać słowami: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, a później powiedzieć, że jest bezrobotnym kościelnym malarzem albo rzeźbiarzem świętych figur. Kobiecina dawała zwykle za taką opowieść dwie korony, ale Hitler za cały swój trud otrzymał jedynie pobożne komunały. Podobnego pecha miał w innych miejscach. W końcu zwrócił się do Kościoła, gdzie dostał trzy mięsne paszteciki i jedną koronę od matki przełożonej za to, że powitał ją słowami „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, a także list polecający do Zgromadzenia Świętego Wincentego à Paulo. Hanisch nie mógł zrozumieć, jak człowiek o takim wykształceniu i talencie mógł tak nisko upaść, więc spytał Hitlera, na co czeka. „Sam nie wiem”, padła obojętna odpowiedź. Hanisch nie widział większej apatii na twarzy żadnego udręczonego towarzysza, więc postanowił coś z tym zrobić. Jego motywy nie były czysto altruistyczne. Dostrzegając potencjalne źródło utrzymania w wychudłym, zbolałym Hitlerze, zachęcił go, żeby zaczął zarabiać na życie malowaniem widokówek. Hitler zaprotestował, że jest zbyt licho ubrany, by sprzedawać je na ulicy albo po domach. 62

Nie ma problemu, zapewnił go Hanisch. Załatwi mu ubranie w zamian za pięćdziesięcioprocentową prowizję. Hitler bał się problemów z policją z powodu braku licencji domokrążcy. Hanisch zapewnił, że także z tym nie będzie problemu – zajmie się sprzedażą widokówek w knajpach, przebrany za niewidomego albo suchotnika. Także kolejna trudność podniesiona przez Hitlera – sprzedał przybory malarskie razem z ubraniem – nie stanowiła problemu dla zaradnego Hanischa. Czy Adolf nie miał krewnych? Hanischa nie odstraszyło również ostatnie zastrzeżenie, że Hitler nie ma materiałów piśmienniczych. Wraz z handlarzem ze Śląska Hanisch zaprowadził Adolfa do Café Arthaber, naprzeciwko dworca Meidling. Pod dyktando dwóch „opiekunów” Hitler napisał pożyczonym ołówkiem kartę do krewnego, przypuszczalnie ciotki Johanny, prosząc o przesłanie pieniędzy na poste restante. Kilka dni później odebrał na poczcie list. W kopercie znajdowało się pięćdziesiąt koron („przyzwoita sumka w tamtych czasach”). Tego wieczoru rozradowany Hitler nie mógł się powstrzymać przed pokazaniem banknotu stojącym w kolejce. Jego przebiegły kompan poradził, żeby ukrył pieniądze. Mógłby zostać obrabowany lub co było równie złe, „zahaczony” o pożyczkę. Najważniejszą rzeczą był zakup zimowego płaszcza dla malarza, który coraz mocniej kaszlał. Hitler sprzeciwiał się pomysłowi kupienia używanego okrycia w dzielnicy żydowskiej, twierdząc, że został tam oszukany, gdy poszedł sprzedać własny płaszcz. Zamiast tego udał się do państwowego lombardu i znalazł czarny płaszcz za dwanaście koron. Hanisch chciał, żeby Hitler zaczął od razu malować, ale ten nalegał na tygodniowy odpoczynek. Co więcej, w przytułku brakowało odpowiedniego miejsca do pracy. Lepiej było w Männerheim, schronisku dla mężczyzn, gdzie przysługiwał własny, choć ciasny, pokój oraz prawo korzystania ze wspólnej świetlicy. 9 lutego 1910 roku Adolf wyruszył w długą podróż do schroniska, przez centrum Wiednia, na drugi brzeg Dunaju. Hanisch mu nie towarzyszył. Stwierdził, że woli się postarać o robotę służącego, niż być niańką Hitlera. Dwudziesta dzielnica Wiednia, Brigittenau, miała charakter przemysłowy i zróżnicowanych mieszkańców. Z wyjątkiem Leopoldstadt żyło tu więcej Żydów niż w innych częściach miasta. Był to rejon przejściowy dla wielu mieszkańców, którzy traktowali go jako przystanek podczas drogi w górę. Schronisko Männerheim, oddalone o kilometr od Dunaju, zajmowało duży gmach przy Meldemannstrasse 25–27, ciągnący się niemal od jednej przecznicy do drugiej. Mogło w nim mieszkać pięciuset mężczyzn.

63

Ten nowy dom nie miał jeszcze pięciu lat, a jego wyposażenie niektórzy obywatele Wiednia z klasy średniej uważali za „luksus”. Na parterze znajdowała się duża sala jadalna jaskrawo oświetlona łukowymi lampami, a dolną część ścian pokrywały płytki w ciepłym odcieniu zieleni. Jedzenie odbierało się przy bufecie, płacąc żetonami z automatu, w owych czasach istnego cudu techniki. Jedzenie było dobre i tanie, a porcje pokaźne. Pieczeń wieprzowa z warzywami kosztowała dziewiętnaście krajcarów. Dla tych, którzy nie mogli sobie pozwolić na taki wydatek, w przyległej sali ustawiono kilkanaście kuchni gazowych. Każdy z pensjonariuszy mógł tam za darmo ugotować własny skromny posiłek, korzystając „ze wspaniałych naczyń kuchennych”. Podstawowym składnikiem tego jadła były ziemniaki, a ulubionym frykasem placki ziemniaczane z mięsnym nadzieniem lub bez. Ludzie łączyli siły. Ci, którzy nie mieli roboty, zostawali w domu i gotowali, a inni pracowali i płacili za produkty. Obok kuchni, trzy stopnie wyżej, znajdowała się czytelnia. Oprócz niej było kilka innych sal do czytania i gier oraz biblioteka i sala sekretarska, gdzie kilkunastu mężczyzn mogło załatwiać prywatne interesy. Jakiś Węgier wycinał pocztówki z kartonu i sprzedawał je w knajpach Prateru, a staruszek przepisywał z gazet nazwiska zaręczonych par i sprzedawał sklepom. Było też kilka sal sypialnych, równie czystych jak w schronisku dla bezdomnych, ale większość pensjonariuszy cieszyła się prywatnością w niewielkich klitkach o wymiarach trzy na trzy i pół metra. Mieścił się w nich mały stolik, wieszak na ubranie, lustro, nocnik i wąska żelazna prycza z trzyczęściowym twardym materacem wypchanym końskim włosiem, podwójny koc oraz, cud cudów dla biedaków z samego dna, dwa czyste prześcieradła zmieniane raz na tydzień. Nie były to jednak ponure cele, gdyż każda miała własne okno i odpowiednie sztuczne oświetlenie. Nie brakowało umywalek na każdym piętrze, miednic do mycia stóp i toalet, a w piwnicy znajdowało się kilka wyłożonych płytkami pryszniców9*. Działały tam również zakład krawiecki i fryzjer, szewc i pralnia. Oprócz tego stały długie rzędy schludnych zamykanych szafek do wynajęcia, by przechowywać w nich czyste ubranie lub inne wartościowe przedmioty. Naczelnik przytułku należał do zwolenników surowej dyscypliny. Wymagał ścisłego przestrzegania ustalonych reguł. Podczas dnia mężczyźni musieli przebywać poza swoimi pomieszczeniami. We wspólnych salach można było jedynie grać w szachy, warcaby i domino. Wszczynanie nadmiernego hałasu, czy 64

to z powodu sprzeczki, czy radości, groziło usunięciem z przytułku. Na terenie placówki można było spożywać wino i piwo (w końcu wspomniana instytucja znajdowała się w Wiedniu), ale nic mocniejszego. Należało też szanować własność miejską („Zakazuje się stawania na łóżkach”). Problemów dyscyplinarnych było jednak niewiele. Kilku nieuleczalnych hultajów podkradało to i owo, ale większość mężczyzn starała się zapracować na powrót do normalnego życia. Właśnie do takiego przytulnego schronienia dla bezdomnych trafił Adolf Hitler owego chłodnego lutowego dnia 1910 roku. Wniósł opłatę – pół korony dziennie, choć za tydzień wychodziło taniej – poddał się kolejnej kąpieli i dezynfekcji, a następnie otrzymał własną klitkę (na trzecim piętrze według relacji jej dzisiejszych pensjonariuszy). Warunki były równie dobre, jak w poprzednim schronisku, ale atmosfera wydawała się mniej oficjalna, dzięki czemu Adolf mógł zachować odrobinę prywatności. Niecały tydzień później w Männerheim pojawił się Hanisch. Cztery dni na służbie u nowego pana wystarczyły. Ponownie zaopiekował się Hitlerem, instalując swojego protegowanego wraz z materiałami malarskimi w sali sekretarskiej przy długim dębowym stole obok okna. Wkrótce Hitler zaczął malować obrazki formatu widokówki. Pracował powoli, mozolnie kopiując fotografie lub malowidła przedstawiające sceny miejskie. Hanisch sprzedawał je bez kłopotu w knajpach na Praterze, zgarniając połowę pieniędzy. Szybko jednak zdał sobie sprawę, że za duże prace można uzyskać więcej, Hitler zajął się więc malowaniem akwarel z widokami Wiednia, zwykle wielkości podwójnej widokówki; wykonywał jedną dziennie. W ciągu dwóch tygodni owoce wspólnego przedsięwzięcia oraz znośne warunki panujące w Männerheim wybawiły obu młodzieńców od zimy i ubóstwa. Nie musieli już marznąć i chodzić spać o pustym żołądku. Hitler cieszył się czystością pokrytych płytkami łazienek, a ponieważ miał tylko jedną koszulę, prał ją co kilka dni, gdy się wykąpał. Mimo względnej pomyślności nadal nie mógł sobie pozwolić na zakup nowych ubrań i z długimi włosami i brodą wyglądał żałośnie w podartej, poplamionej środkami dezynfekującymi odzieży. Ciepło i jedzenie ożywiły jego zainteresowanie polityką i zamienił salę sekretarską w forum rozmów i dyskusji. Zbierała się tam inteligencja Männerheimu, piętnastu lub dwudziestu pensjonariuszy z klasy wyższej i średniej, którzy liznęli nieco literatury, muzyki i malarstwa. Tolerowano także garstkę robotników, jeśli „zachowywali się przyzwoicie”. Adolf stał się przywódcą tej gromadki, pomstując na polityczne zepsucie, jak to robią włóczędzy zamieszkujący 65

dzielnice nędzy na całym świecie. Te wykłady, przeradzające się niekiedy w rywalizację na gromkie okrzyki, czasami odbywały się w ciągu tygodnia. Jeśli dyskusja rozpoczynała się w drugim końcu sali, kiedy Hitler pracował, nie mógł się oprzeć wezwaniu do bitwy i przyłączał się do sporu, wymachując przykładnicą albo pędzlem niczym rycerz stający do walki. Gdy podczas takich sesji Hanisch wracał ze swojej kupieckiej wyprawy, rozbrajał wspólnika i odprowadzał na miejsce. Kiedy jednak

znikał,

Adolf

ponownie

się

podnosił

i grzmiał

na

niegodziwość

socjaldemokratów albo wychwalał Karla Luegera, przywódcę antysemickiej Chrześcijańskiej Partii Socjalistycznej, którego cenił za odwoływanie się do mas. „Kiedy ogarnął go entuzjazm – wspominał Hanisch – nie potrafił się powstrzymać. Krzyczał i gestykulował. Gdy odzyskał spokój, jego postępowanie ulegało całkowitej zmianie. Cechował się dużą dozą samokontroli i zachowywał się z godnością”. Adolf tak bardzo zainteresował się polityką, że spędzał całe godziny we wspaniałej wiedeńskiej Izbie Deputowanych, słuchając jak zaczarowany barwnych debat, które często przeradzały się w jazgotliwy gwar wielojęzycznych argumentów, a nawet burdy. Później wracał do sali sekretarskiej i ciskał gromy na zwolenników idei pangermańskich oraz krytykował socjaldemokratów za ateizm, ataki na państwo i próby sięgnięcia po władzę absolutną. Hanisch nigdy nie słyszał, by podczas tych burzliwych debat lub prywatnych rozmów jego przyjaciel grzmiał na Żydów, i był przekonany, że Hitler (którego większość ulubionych aktorów i śpiewaków stanowili Żydzi) jest daleki od antysemityzmu28. Wyrażał wręcz wdzięczność żydowskim instytucjom dobroczynnym, z których opieki korzystał, oraz okazywał podziw dla oporu Żydów przed prześladowaniami. Raz nawet zaprzeczył, że żydowscy kapitaliści są lichwiarzami. Hanisch zapamiętał tylko jedną pogardliwą uwagę Hitlera, kiedy ktoś wyraził zdziwienie, czemu Żydzi pozostali obcy w tym kraju. Odpowiedział wtedy, że są „odmienną rasą” o „innym zapachu”. Na dodatek Żydami byli dwaj najbliżsi przyjaciele Hitlera w Männerheim – jednooki ślusarz Robinson, który często mu pomagał, i Josef Neumann, Węgier zajmujący się dorywczo handlem obrazami, który ulitował się na widok obdartego Adolfa i podarował mu długi surdut. Hitler darzył tego drugiego „wielkim poważaniem”, a raz stwierdził nawet, że Neumann jest „bardzo przyzwoitym człowiekiem”. Darzył również szacunkiem trzech żydowskich marszandów, którzy kupili większość jego prac, i parę razy wspomniał Hanischowi, który był nadal jego

66

agentem, że woli robić interesy z Żydami, „bo tylko oni są gotowi do podejmowania ryzyka”. Sam Hitler utrzymywał w Mein Kampf, że stał się zdeklarowanym antysemitą w Wiedniu, po odkryciu, że Żydzi są „chłodnymi, bezwstydnymi i wyrachowanymi” zwolennikami prostytucji, że kontrolują muzykę i malarstwo i co ważniejsze, że socjaldemokratyczne gazety są „wydawane głównie przez Żydów”. Przypuszczalnie do tego odkrycia doszło znacznie później, a Hitler podzielał wówczas typowe uprzedzenia Wiedeńczyków. Niemal każdy mężczyzna mieszkający w stolicy Austrii był antysemitą. Różne zorganizowane grupki niestrudzenie szerzyły nienawiść

do

Żydów,

a młody

Hitler

stał

się

zagorzałym

czytelnikiem

propagandowej literatury wypełniającej kioski z gazetami. Istnieją dowody, że regularnie czytywał takie pisma, jak „Ostara”, dzieło Lanza von Liebenfelsa, mistycznego myśliciela, którego wiele poglądów i opinii podzielał Hitler. Łączyło w sobie okultyzm i erotykę, a jego redakcyjną polityką było „praktyczne zastosowanie badań antropologicznych do (…) ocalenia europejskiej rasy panów poprzez zachowanie czystości rasowej”29. Liebenfels ciągle powtarzał, że Aryjczycy muszą zapanować nad ziemią, niszcząc swoich czarnoskórych, skażonych pod względem rasowym wrogów. Choć ci drudzy zostali potępieni jako istoty niższe, na stronach „Ostary” roiło się od drastycznych ilustracji przedstawiających aryjskie kobiety ulegające seksualnej władzy i urokowi tych owłosionych istot, przypominających naczelne10*. Autorzy odwoływali się równocześnie do wyższości i lęku, dając nagłówki w rodzaju: MASZ JASNE WŁOSY? JEŚLI TAK, JESTEŚ TWÓRCĄ I ZWOLENNIKIEM KULTURY! MASZ JASNE WŁOSY? JEŚLI TAK, GROZI CI WIELKIE NIEBEZPIECZEŃSTWO!

„Ostara” budziła w czytelniku pierwotny lęk przed nieograniczoną władzą Żydów – ich kontrolą nad pieniądzem, hegemonią w świecie malarstwa i teatru oraz dziwnym powodzeniem, którym się cieszyli u kobiet. Erotyczne obrazki ze stron pisma przedstawiające jasnowłose piękności obejmujące mężczyzn o ciemnej karnacji musiały rozjuszyć Adolfa! Z drugiej strony wszystkie te idee pozostawały niespójne, pozbawione punktu zaczepienia – a jego antysemityzm pewnie by osłabł, zepchnięty na dalszy plan przez nowe idee i projekty. Hitler miał później wyznać Frau Hanfstaengl, że jego nienawiść do Żydów była „sprawą osobistą”30. Siostra Hitlera, Paula, wspomniała o przekonaniu Adolfa, że „jego niepowodzenie w malarstwie wynikało z tego, że handel dziełami sztuki był 67

zdominowany przez Żydów”31. Można się tylko domyślać, jaka „sprawa natury osobistej” mogła skłonić Hitlera do znienawidzenia wszystkiego, co żydowskie: być może jakiś handlarz dziełami sztuki lub właściciel lombardu, jakiś urzędnik z Akademii Sztuk Pięknych albo kombinacja wspomnianych czynników czy też coś, co leżało uśpione w zakamarkach jego duszy. Mogła to być rodząca się nienawiści do doktora Blocha, choć po śmierci Klary przesłał mu serdeczne życzenia noworoczne, podpisując je słowami: „Pański dozgonnie wdzięczny Adolf Hitler”. Zdarza się, że osierocony syn obwinia lekarza, świadomie lub podświadomie, o śmierć ukochanego rodzica. Hitler miał więcej powodów, gdyż tym lekarzem był Żyd, a niebezpieczne leczenie cieszyło się złą sławą. (Sam Bloch usunął później wszelkie wzmianki o jodoformie z relacji o leczeniu Klary Hitler). Podczas doniosłego okresu w Wiedniu Hitler napisał list do przyjaciela, ujawniając nie tylko możliwe fizyczne skutki takiej ukrytej obsesji („Często dostawałem mdłości, czując woń noszących chałaty”), lecz także niechęć do lekarzy i poczucie własnego przeznaczenia. Była to pewnie zwykła kolka. Próbuję się wyleczyć dietą (owoce i warzywa), bo wszyscy lekarze to idioci. Uważam za śmieszne mówienie o dolegliwości na tle nerwowym, gdyż należę do najzdrowszych ludzi na świecie. W każdym razie pracuję teraz pędzlem i paletą, co dostarcza mi wielkiej radości, choć technika olejna stanowi dla mnie duże wyzwanie. Powiem bez przesady, zawsze wierzyłem, że świat wiele stracił, bo nie pozwolono mi studiować w Akademii i uczyć się techniki malarskiej. A może los wybrał mnie do czegoś innego?11*.

Wiosną 1910 roku Hitler był już tak mocno zaangażowany w politykę i śledzenie sytuacji na świecie, że nie nadążał z realizowaniem zamówień Hanischa. Ganiony przez wspólnika, obiecywał, że bardziej się przyłoży, ale gdy tylko kolega wychodził, Adolf wracał do swoich gazet, które czytał od deski do deski. Gdy w końcu zasiadał do pracy, jakaś dyskusja odciągała go od mechanicznego malowania, które stało się dla niego ciężkim obowiązkiem. Zrozpaczony lub pragnący się uwolnić od zrzędliwego Hanischa, Adolf zniknął pierwszego dnia lata ze swoim przyjacielem, węgierskim Żydem, Neumannem. Obaj często rozmawiali o wspólnym wyjeździe do Niemiec i teraz postanowili spełnić marzenie. Jednak ich uwagę odwróciły cuda Wiednia, szczególnie ulubione muzeum Adolfa, i nie opuścili miasta. Hulanka 68

trwała pięć dni. 26 czerwca Hitler wrócił do Männerheim z paroma krajcarami w kieszeni. Jednak krótki okres wolności dał efekty. Przez kolejny miesiąc pracował zrywami, oszczędzając na następne wakacje, ale niebawem spółka z Hainischem się skończyła. Adolf ponownie był zdany wyłącznie na siebie.

Jesienią Hitler podjął kolejną próbę dostania się do Akademii Sztuk Pięknych. Zebrał obszerną tekę prac i udał się do Hofmuseum do gabinetu profesora Ritschela, który odpowiadał za zabezpieczenie i konserwację zbiorów, i poprosił o pomoc w przyjęciu do Akademii. Obrazy Hitlera nie zrobiły większego wrażenia na profesorze, choć przyznał, że elementy architektury oddano z wyjątkową precyzją. Przybity Hitler wrócił do Männerheim i zabrał się do malowania w sali sekretarskiej, jednak bez pomocy Hanischa niewiele mógł sprzedać. Rozpaczliwie potrzebując pieniędzy, zwrócił się o pomoc do ciotki Johanny; wysłał list lub odbył krótką podróż do Spital. Choć kilka lat wcześniej rozstali się w przykrych okolicznościach, Johanna była bliska śmierci i najwyraźniej miała wyrzuty sumienia, że tak surowo potraktowała Adolfa. 1 grudnia podjęła z banku oszczędności całego życia. Była to niebagatelna kwota trzech tysięcy ośmiuset koron, której znaczną część przekazała siostrzeńcowi. Zmarła kilka miesięcy później, na początku 1911 roku, nie pozostawiając testamentu. Kiedy Angela Raubal dowiedziała się, że Adolf otrzymał większą część pieniędzy ciotki, natychmiast złożyła pozew w sądzie w Linzu, domagając się dla siebie przypadającej przyrodniemu bratu sierocej renty. Wydawało się to słuszne, gdyż niedawno owdowiała i musiała utrzymać nie tylko własne dzieci, lecz także Paulę. Zawstydzony albo naciskany Adolf zgodził się odstąpić siostrze wypłacaną co miesiąc rentę wysokości dwudziestu pięciu koron, dzięki której w ostatnich latach utrzymywał się na powierzchni. Z własnej woli stawił się w sądzie rejonowym w Linzu, by oświadczyć, że „może się samodzielnie utrzymać”, i wyrazić zgodę na „przekazanie siostrze swojej części renty sierocej”34. Sąd niezwłocznie nakazał Herr Mayrhoferowi, żeby od tej pory oddawał Pauli część renty przekazywaną wcześniej Adolfowi. Prawny opiekun otrzymał już list od Hitlera, w którym ten stwierdzał, że nie chce wspomnianych pieniędzy12*. Choć pozbawiony sierocej renty, Adolf miał materialne zabezpieczenie, o którym pensjonariusz Männerheim mógł tylko pomarzyć. Mimo to prowadził dawny styl życia, gotując posiłki i chodząc w łachmanach, z powodu których miał stałe 69

problemy z administracją schroniska. Nigdy się nie dowiemy, czy pieniądze ciotki Johanny przepuścił na operę i teatr, czy też stracił je na jakieś przedsięwzięcie uknute przez jednego z towarzyszy. W Männerheim roiło się od pomysłów na legalne, nieco wątpliwe i całkiem oszukańcze interesy. Mógł się niebacznie pochwalić pieniędzmi, jak to zrobił w schronisku dla bezdomnych, i zostać obrabowany

lub

przekazać

część

siostrom,

żeby

się

z nimi

pojednać.

Najprawdopodobniej jednak ukrył pieniądze, by je sobie po trochu wydzielać. Ludzie marzący o artystycznej karierze muszą stosować taką pokrętną taktykę, żeby utrzymać się na powierzchni. Adolf

został

własnym

agentem

i zaczął

pilnie

pracować

w kącie

sali

sekretarskiej. Koledzy szanowali go z powodu sławy artysty, którą zaczął się cieszyć. Niezmiennie uprzejmy, z nikim się nie spoufalał, choć zawsze był gotów pomóc lub doradzić koledze. Gdy jednak rozmowa schodziła na tematy polityczne, rzucał pędzel i potargany przyłączał się do dyskusji, krzycząc i wymachując rękami. Wybuchy gniewu sprawiały, że stawał się coraz mniej lubiany wśród pensjonariuszy Männerheim. Pewnego dnia, gdy przygotowywał w kuchni posiłek, został poturbowany przez dwóch rosłych robotników transportowych. Nazwał ich „idiotami”, gdyż należeli do socjaldemokratycznych związków zawodowych. Przez swoje „obelżywe uwagi” miał guza na głowie, siniaka na prawym ramieniu i napuchniętą twarz. Nowy przyjaciel, następca Kubizka i Hanischa, przypomniał mu, że zasłużył sobie na porządne lanie, „bo nie słuchał rad, więc nikt nie mógł mu pomóc”. Kilka miesięcy wcześniej Josef Greiner zwrócił uwagę na malarza pochylonego nad stołem w sali sekretarskiej, malującego akwarelą jakiś kościół. Greiner był młodym mężczyzną o żywej wyobraźni. Przesiadywali z Adolfem godzinami, dyskutując o gospodarce, religii, astrologii i okultyzmie. Prowadzili też długie dysputy o ludzkiej łatwowierności. Przyczynkiem do niej stało się zamieszczone w gazetach ogłoszenie. Pod wizerunkiem kobiety z włosami sięgającymi podłogi widniał podpis: „Ja, Anna Csillag, mam długie włosy jak Lorelei. Zawdzięczam je sekretnej pomadzie, którą sama wymyśliłam. Każdy, kto chce mieć równie piękne włosy, powinien napisać do Anny Csillag, by otrzymać wspaniały prospekt z darmową próbką oraz list z podziękowaniem”. „Oto reklama! – miał powiedzieć do Greinera. – To czysta propaganda! Powtarzam: propaganda! Będzie skuteczna, dopóki ludzie nie przestaną wierzyć, że to gówno im pomoże”. Myśl o propagandzie wzbudziła jego ekscytację. Dzięki 70

niej, mawiał, można zmienić wątpiących w wierzących. Był przekonany, że mógłby sprzedać najbardziej niedorzeczny przedmiot, np. balsam, dzięki któremu szyby nie będą się tłuc. „Propaganda, powiadam, konieczna jest jedynie propaganda. Głupców nie brakuje”35.

Koniec 1911 i cały 1912 rok upłynęły według stałej rutyny. Hitler mniej czasu poświęcał na bezowocne spory, więcej na malowanie. Jakość jego prac uległa poprawie. Akwarela przedstawiająca wiedeńską Minoritenkirche jest tak wierna w najdrobniejszym szczególe, że mogła zostać sporządzona jedynie na podstawie fotografii. Pod względem technicznym jego obrazy stały się całkiem profesjonalne, co można uznać za zdumiewające u młodego mężczyzny bez przygotowania malarskiego. Choć Hitler miał naturalny talent do przedstawiania budowli, nie potrafił namalować ludzkiej postaci. Kiedy do swoich obrazów wprowadzał ludzi, byli zwykle źle nakreśleni i pozbawieni właściwych proporcji. Kilka obrazów było przyjemnych dla oka, nawet jeśli brakowało im artyzmu, który odróżnia umiejętność od profesjonalizmu. Mówiąc krótko, Hitler był raczej rzemieślnikiem niż artystą. W 1912 roku stało się jasne, że potrafi się zręcznie posługiwać ołówkiem, akwarelami i jeszcze lepiej farbami olejnymi. Pracował niestrudzenie i sprzedawał niemal wszystkie prace Jacobowi Altenbergowi i innym handlarzom dziełami sztuki. Przestał się jednak chwalić swoimi osiągnięciami. Kiedy towarzysze gromadzili się wokół ukończonego obrazu i wyrażali podziw, odpowiadał „lekceważąco, że jest dyletantem i jeszcze nie nauczył się malować”36. Uważał, że ma prawdziwy talent do architektury. Później zwierzył się przyjacielowi, że malował jedynie po to, by zarobić na życie, a kilka obrazów, które najbardziej cenił, przedstawiało dzieła architektoniczne. Za umiarkowanym sukcesem finansowym poszła zmiana wyglądu. Znoszone ubranie było czyste, a broda została zgolona. Stał się tak powszechnie szanowany, że naczelnik Männerheim zaszczycał go rozmową, „co było honorem, którym rzadko obdarzał lokatorów schroniska”37. Także jego zachowanie stało się bardziej powściągliwe i choć nadal uczestniczył w politycznych sporach, odebrał cenną lekcję. „Nauczyłem się mniej perorować i więcej słuchać ludzi o bezgranicznie prymitywnych poglądach i przesądach”38. Odkrył, że przysparzając sobie wrogów, nie zdobywa się kontroli nad ludzkim umysłem. 71

Nigdzie dojrzałość Hitlera nie była tak oczywista, jak w sali sekretarskiej. Na znak szacunku nikt nie zajmował jego ulubionego miejsca przy oknie. Jeśli próbował to zrobić któryś z nowych, jeden z obecnych mówił: „To miejsce jest zajęte! To krzesło Herr Hitlera!”. Jeden z nowych, Karl Honisch, wkrótce zdał sobie sprawę z jego wyjątkowości. „W tym czasie wszyscy wiedliśmy bezmyślne życie (…) chyba tylko Hitler miał wizję własnej przyszłości”. Powiedział Honischowi, że choć nie został przyjęty do Akademii Sztuk Pięknych, niebawem pojedzie do Monachium, by tam studiować. Honisch wspominał, że Hitler był główną postacią grupki inteligentów przesiadujących w sali sekretarskiej, „bo przebywał tam całymi dniami, niemal bez wyjątku, znikał tylko na krótko, żeby oddać swoje prace. Stał się nią również z powodu wyjątkowej osobowości. Był przyjacielskim i czarującym człowiekiem, który interesował się losem każdego towarzysza”. Choć przyjacielsko usposobiony, utrzymywał jednak dystans. „Nikt nie pozwalał sobie na poufałość z Hitlerem. Adolf nie był jednak dumny ani arogancki, wręcz przeciwnie, wydawał się dobrotliwy i chętny do pomocy”. Jeśli ktoś potrzebował pięćdziesięciu halerzy, by spędzić w schronisku kolejną noc, chętnie pomagał, dając swoją część. „Kilka razy widziałem, jak rozpoczynał zbiórkę, chodząc z kapeluszem w ręku”. Podczas zwykłych rozmów o polityce Hitler nie przerywał pracy, choć od czasu do czasu rzucał jedno lub dwa słowa. Jednak gdy w trakcie dyskusji zabrzmiały słowa „czerwoni” albo „jezuici” i ktoś wypowiedział jakąś uwagę, która go „rozdrażniła”, zrywał się na równe nogi i zaczynał argumentować, „bardzo gwałtownie, nie stroniąc od wulgaryzmów”. Później nagle przerywał i wracał do malowania z gestem wyrażającym rezygnację, „jakby chciał powiedzieć: szkoda na was jednego słowa i tak nie zrozumiecie”39. W pewnym sensie Hitler zawarł pokój z Wiedniem i jego najniższymi warstwami. Odniósł sukces i zdobył uznanie, ale miasto nie mogło mu już wiele zaoferować. Od miesięcy myślał o niemieckiej ojczyźnie. W ramce nad jego łóżkiem widniały słowa politycznego sloganu: Spoglądamy wolni i śmiali, Spoglądamy niewzruszenie, Spoglądamy z tęsknotą, Ku niemieckiej ojczyźnie! Heil!

72

Przez pięć i pół roku kochał i nienawidził wytworną stolicę Habsburgów. Jeden z rozdziałów Mein Kampf miał później zatytułować Lata nauki i cierpień w Wiedniu. Był to okres „trudności i niedoli”, ale „najnieszczęśliwsze lata jego życia” uformowały

Hitlera

bardziej

niż

jakikolwiek

uniwersytet.

Uważał

je

za

„najtwardszą, a jednocześnie największą szkołę w życiu”. 24 maja 1913 roku z całym dobytkiem upchniętym w jednym małym kufrze wyszedł ostatni raz podwójnymi drzwiami Männerheim. Towarzysze żegnali go z żalem, wspominał Honisch. „Straciliśmy dobrego kolegę, który wszystkich rozumiał i pomagał zawsze, kiedy mógł”. Adolf Hitler odwrócił się od Wiednia, szukając przyszłości w Monachium. „Przybyłem do Wiednia jako chłopiec, a opuściłem go jako cichy i poważny mężczyzna. Właśnie tam ukształtowały się moje podstawowe poglądy filozoficzne i polityczne, które później trzeba było jedynie uzupełnić o pewne szczegóły i których nigdy nie porzuciłem”40. Moment opuszczenia przez Adolfa schroniska, które było jego domem i oparciem przez trzy lata i trzy i pół miesiąca, zapadł na zawsze w pamięci Honischa. Z żalem patrzył, jak Adolf wychodzi z Männerheim w towarzystwie mężczyzny, którego nazwiska nigdy nie potrafił zapamiętać. Za wyraz najwyższej ironii należy uznać, że był nim żydowski przyjaciel Hitlera, Neumann, który podobnie jak on od dawna marzył o emigracji do Rzeszy.

73

Rozdział 3 „OGARNIĘTY NAJWYŻSZYM ENTUZJAZMEM” (maj 1913–listopad 1918)

1 Wysiadł z wiedeńskiego pociągu i wszedł po schodach do gwarnej hali monachijskiego Hauptbahnhofu. Od pierwszej chwili polubił stolicę Bawarii. To miasto było jego domem. Nawet dźwięk ludzkich głosów wydawał się miły dla ucha po wielojęzycznym trajkocie Wiednia. „Poczułem się w tym mieście tak swojsko, jakbym spędził w nim wiele lat”1. Był pogodny wiosenny dzień, na niebie świeciło słońce, a powietrze oczyszczone wiatrem z pobliskich Alp Bawarskich wydawało się znacznie świeższe od wiedeńskiego. Przyjechał w niedzielę 25 maja, więc jeśli nie liczyć turystów, ulice były całkiem opustoszałe. Spoglądając na gmachy i posągi, poczuł, że od pierwszej chwili ogarnęła go głęboka miłość „do tego miasta, większa niż do innych, które znałem. Miłość do niemieckiego Monachium!”2. Po półgodzinnym spacerze dotarł oczarowany do Schleissheimerstrasse. Przypuszczalnie minął po drodze Königsplatz, oszołomiony ogromem wielkiej bramy Propyläen i rozległego placu, który się za nią rozciągał, a następnie skręcił w Briennerstrasse, by udać się w kierunku imponującego, przypominającego zamek budynku, gdzie mieściła się restauracja i piwiarnia Löwenbräuhaus. Tam, na granicy studenckiej dzielnicy Schwabing, zaczynała się wiodąca na północ Schleissheimerstrasse. Następnie pokonał dwie przecznice i dotarł do numeru 34, pod którym znajdowała się pracownia krawiecka Poppa. Na oknie wystawowym naklejono sporządzone odręcznie ogłoszenie: „Umeblowane pokoje do wynajęcia dla przyzwoitych mężczyzn”. Wszedł na trzecie piętro, gdzie Frau Popp pokazała mu pokój, w którym znajdowały się łóżko, stół, kanapa i krzesło. Na ścianie wisiały dwa oleodruki. „Szybko doszliśmy do porozumienia – wspominała później gospodyni. – Młody człowiek oznajmił, że pokój spełnia jego wymagania, i wpłacił depozyt”. Poprosiła 74

go, żeby wypełnił druk meldunkowy. Napisał w nim: „Adolf Hitler, malarz architektury z Wiednia”. „Następnego ranka mój Herr Hitler wyszedł, by wrócić po chwili ze sztalugą, którą skądś wytrzasnął. Od razu przystąpił do malowania i pracował całymi godzinami. Kilka dni później zobaczyłam na stole dwa ładne obrazy, jeden przedstawiający katedrę, drugi – Theatinerkirche. Potem mój lokator wychodził wczesnym rankiem z obrazami pod pachą w poszukiwaniu kupców”3. Hitler przybył do Monachium „pełen entuzjazmu”, planując poświęcić trzy lata na studiowanie malarstwa i architektury, ale rzeczywistość ponownie nie sprostała marzeniu. Nigdy nie podjął nauki w miejscowej Akademii. W Monachium trudniej się też było utrzymać z malowania niż w Wiedniu. Rynek sztuki nie był taki duży, więc Hitler musiał znosić upokorzenia związane z chodzeniem z obrazami od drzwi do drzwi i oferowaniem ich w piwiarniach. Był jednak przekonany, że mimo wszelkich przeciwności „osiągnie cel, jaki sobie wyznaczył”4. Monachium, które w 1913 roku liczyło sześćset tysięcy mieszkańców, było po Paryżu największym ośrodkiem kulturalnym Europy. Przyciągało artystów, których Hitler uznałby za dekadentów – Paula Klee ze Szwajcarii oraz uciekinierów ze wschodu, takich jak Kandinsky, Jawleński i bracia Burliuk. Wszyscy stali na czele założonego cztery lata wcześniej Nowego Stowarzyszenia Artystycznego, które miało dać swoim członkom więcej twórczej swobody. Choć takie poglądy odpychały tradycyjnie myślącego Hitlera, nowi artyści zasiali twórczy ferment i ożywili Monachium, co musiało wpłynąć na młodego Austriaka. „Nomadzi, jak monachijczycy nazywali tych długowłosych przybyszów ze wschodu, z Rosji i Bałkanów, osiedlali się w Schwabingu, północnej dzielnicy miasta, gdzie ulice przebiegały prosto, jakby chciały zapewnić idealne światło (…) niezliczonym pracowniom malarskim”5. Mimo pogardy dla uchodźców ze wschodu Hitler należał do bohemy i podobnie jak oni był przywiązany do wolności i tradycji. To właśnie w Monachium jego idol, Richard Wagner, skomponował Tristana i Izoldę, Die Meistersinger (Śpiewaków norymberskich) i Das Rheingold (Złoto Renu). Mieszkali tam również czołowi niemieckojęzyczni poeci, Stefan George i Rainer Maria Rilke. W Monachium komponował swoje opery Richard Strauss, Thomas Mann niedawno ukończył Śmierć w Wenecji, a Oswald Spengler w pokoju urządzonym równie spartańsko jak izba Hitlera szkicował pierwszy tom Zmierzchu Zachodu. W pobliskim kabarecie Jedenastu Egzekutorów, działającym w dzielnicy Schwabing, swoje prowokacyjne piosenki wykonywał Frank Wedekind, 75

niekwestionowany geniusz Henkershumor. Jego wystawiane w całym kraju sztuki o seksie i zepsuciu moralnym jednocześnie szokowały i fascynowały publiczność. Artystyczna bohema, otwarta na najbardziej zuchwałe i śmieszne teorie sztuki i polityki, istniejąca w Monachium od początku nowego stulecia, przyciągała nietuzinkowe

postacie

z całego

świata.

Kilka

przecznic

dalej,

przy

Schleissheimerstrasse 106, mieszkał przez ponad rok inny polityczny ekstremista zameldowany jako Herr Meyer. Towarzysze Władimira Iljicza Uljanowa nazywali go Leninem. Kilka lat wcześniej pisał tam rozprawy wzorowane na teoriach Marksa. Hitler odwiedzał te same co on kawiarenki i restauracje w Schwabing, pławiąc się w atmosferze wolnej myśli. Nie odstraszał tutaj nikogo swoją buntowniczą naturą i zadziorną niezależnością. W tym środowisku był jeszcze jednym ekscentrykiem, zawsze mógł też znaleźć kogoś gotowego wysłuchać jego skarg i marzeń. Mimo dobrych stosunków z członkami bohemy ze Schwabing jego styl malowania nie uległ zmianie i pozostawał w wyraźnym kontraście z gwałtowną naturą i politycznym radykalizmem. Jego sposób podejścia był raczej akademicki niż eksperymentalny, odważny lub gwałtowny. W tak sprzyjającej atmosferze ponownie ożyła jego fascynacja marksizmem. Adolf przesiadywał całymi godzinami w bibliotekach, czytając wszystko, co znalazł na temat „tej niszczycielskiej doktryny (…), zapoznając się z teoretycznymi rozważaniami zwolenników nowego porządku, próbując przewidzieć jego skutki oraz zestawiając z bieżącymi zjawiskami i zmianami, które mógł wywołać w życiu politycznym, kulturalnym i gospodarczym”. Po raz pierwszy zainteresował się też „próbami zapanowania nad tą plagą świata”6. Wracając z biblioteki, wspinał się na trzecie piętro do swojej małej klitki z jedną lub dwiema książkami pod pachą oraz kiełbasą i białym chlebem. Herr Popp zauważył, że Hitler przestał jadać w Löwenbräukeller oraz mniejszych restauracjach, i kilka razy zaprosił go, by „do nich wpadł i coś przekąsił”. Hitler nigdy nie przyjął zaproszenia. W oczach Frau Popp pozostał „austriackim czarodziejem”, uprzejmym i uczynnym młodzieńcem, choć może nieco tajemniczym. „Nie można było odgadnąć, o czym myśli”7. Całymi dniami nie ruszał się z domu. „Koczował w swoim pokoju niczym pustelnik z nosem w tych grubych książkach, pracując i studiując od rana do wieczora”. Kiedy zatroskana gospodyni nalegała, by spędził wieczór w ich kuchni, niezmiennie się wymawiał. Pewnego razu spytała, co jego lektury mają wspólnego z malarstwem. Jej pytanie wywołało 76

uśmiech na ponurej twarzy Adolfa. Ujął jej rękę i powiedział: „Droga pani Popp, czy człowiek wie, co mu się w życiu przyda, a co nie?”8. Po okresach wytężonej nauki chodził do piwiarni lub kawiarni i bez problemu znajdował chętnego słuchacza, a gdy zaczął już z kimś rozmawiać, a tamten mu się sprzeciwiał, rozpoczynała się gorąca polityczna debata. Właśnie na takich arenach, w starciach z takimi przeciwnikami, Hitler kształtował swoje poglądy i teorie. Wraz nadejściem zimy nastał trudniejszy okres, gdyż miał mniej kupców na swoje obrazy. Jednak nawet ten czas zapamiętał jako „najszczęśliwszy i najbardziej pomyślny” w dotychczasowym życiu9. Choć przeciwności, jaką doświadczył w Wiedniu, zaprawiły jego wspomnienia goryczą, Monachium nigdy nie utraciło swojego magicznego czaru. „Jeśli jestem dziś bardziej przywiązany do tego miasta niż do jakiegokolwiek miejsca na ziemi – wspominał w więziennej celi jedenaście lat później – to po części dlatego, że jest i pozostanie nierozerwalnie związane z rozwojem, który dokonał się w moim życiu. Jeśli osiągnąłem szczęście płynące z głębokiego wewnętrznego zadowolenia, można to przypisać jedynie magii, jaką roztaczała czarowna siedziba Wittelsbachów na każdego człowieka, który został obdarzony nie tylko przenikliwym umysłem, ale i wrażliwą duszą”10. Ta dająca zadowolenie, a jednocześnie pełna mozołu egzystencja została nieoczekiwanie przerwana w sobotnie popołudnie pierwszego miesiąca 1914 roku. 18 stycznia o piętnastej trzydzieści Adolf usłyszał stanowcze pukanie do drzwi, a gdy je otworzył, ujrzał surowego funkcjonariusza policji kryminalnej. Funkcjonariusz ów – niejaki Herle – pokazał mu oficjalny dokument otrzymany od policji austriackiej: zawiadomienie, że Hitler „ma się stawić w Linzu 20 stycznia 1914 roku przy nabrzeżu Kaiserin Elizabeth 30 w celu odbycia służby wojskowej”. Jeżeli tego nie uczyni, zostanie przeciw niemu wszczęte postępowanie i nałożona grzywna. Co gorsza, uprzedzono go, że może otrzymać wysoką karę pieniężną i rok więzienia, jeśli władze uznają, że opuścił Austrię „w celu uniknięcia służby wojskowej”. Adolf był zdruzgotany. Trzy lata wcześniej, mieszkając w Männerheim, zwrócił się z prośbą o pozwolenie na odbycie służby wojskowej w Wiedniu, ale od tamtej pory nie otrzymał żadnej wiadomości. Inspektor Herle zażądał, aby Hitler pokwitował odbiór wezwania, a młody człowiek podpisał drżącą ręką „Hitler, Adolf”. Później Herle go aresztował i zabrał na komendę. Następnego ranka zaprowadzono go pod strażą do konsulatu generalnego Austrii. O stanie, w jakim się wówczas znajdował, mówi życzliwa postawa policji. Także konsul generalny 77

pożałował młodego artysty o ściągniętej twarzy, wychudłej postaci i w zniszczonej odzieży, wyrażając zgodę, by Hitler przesłał do Linzu telegram z prośbą o przesunięcie terminu na początek lutego. Odpowiedź nadeszła następnego ranka: HITLER MUSI SIĘ STAWIĆ 20 STYCZNIA. Zdenerwowanie Hitlera krótkim terminem było tak wielkie, że poruszony konsul generalny pozwolił mu napisać list wyjaśniający do Linzu. To w istocie błagalne pismo pełne błędów gramatycznych i ortograficznych wyrażało przerażenie i rozpacz młodego mężczyzny osaczonego przez los i życiowe okoliczności. Skarżył się, że dano mu „niemożliwie krótki okres” na załatwienie własnych spraw, zbyt krótki nawet na to, aby wziąć kąpiel. W wezwaniu nazwano mnie artystą. Może to określenie jest właściwe, ale tylko w ograniczonym sensie, bo jestem zupełnie pozbawiony środków. Zarabiam na życie jako niezależny malarz (mój ojciec był urzędnikiem państwowym), ale robię to wyłącznie po to, by móc kontynuować naukę. Tylko część czasu mogę poświęcać na pracę zarobkową, bo nie wykształciłem się jeszcze na malarza krajobrazu. Dlatego moje dochody są bardzo skromne, ledwie pozwalają związać koniec z końcem.

Jego miesięczne dochody były zmienne, a ówcześnie bardzo niskie. Na monachijskim rynku dzieł sztuki zapanował „zimowy zastój, bo w mieście żyją albo usiłują przeżyć tysiące artystów”. Wyjaśnia dalej, że w 1910 roku zwrócił się z prośbą, by pozwolono mu zgłosić się do wojska w Wiedniu, a następnie odmalował żałosny obraz swoich zmagań w stolicy Austrii. Byłem młodym, niedoświadczonym człowiekiem pozbawionym pomocy finansowej, zbyt dumnym, żeby prosić o pomoc lub żebrać. Pozbawiony materialnego wsparcia, zdany wyłącznie na siebie i otrzymujący liche korony i halerze za swoją pracę, często miałem środki jedynie na opłacenie noclegu. Przez dwa lata moimi jedynymi przyjaciółkami były Smutek i Nędza, nie mam też innego towarzysza prócz stale niezaspokojonego głodu. Nigdy nie dane mi było doświadczyć sensu pięknego słowa „młodość”. Jeszcze dziś, po pięciu latach, pamiętam zmarznięte palce, dłonie i stopy. Jednak nie mogę wspominać tamtych dni bez pewnej radości, bo wiem, że przetrwałem najgorsze. Mimo wielkiej biedy, często w bardzo podejrzanym otoczeniu, zachowałem nieskalane imię, nie złamałem prawa i mam czyste sumienie z wyjątkiem zapomnienia o stawieniu się do wojska, czego nie uczyniłem, bo nawet nie znałem terminu. To jedyna rzecz, za którą się czuję odpowiedzialny. Za takie uchybienie powinna wystarczyć niewielka grzywna, którą zapłacę bez sprzeciwu11.

78

Wymówki Hitlera był nieporadne, ale udało mu się wzbudzić sympatię konsula generalnego, który zgodził się, by jego list przesłano razem z pocztą dyplomatyczną; dołączył notatkę, że on i policja monachijska są przekonani o uczciwości Hitlera. Ponieważ młody człowiek wydawał się „zasługiwać na uprzejme traktowanie”, konsul zalecił, by pozwolono mu stawić się w Salzburgu, zamiast jechać do Linzu. Władze w Linzu wyraziły zgodę i 5 lutego, na koszt konsulatu, Hitler wyruszył do Salzburga. Tam stwierdzono, że jest „zbyt słaby, nienadający się do służby wojskowej i służby w jednostkach pomocniczych. Niezdolny do noszenia broni”12. Wychudła postać najwyraźniej wystarczyła, żeby stwierdzić, że się nie kwalifikuje. Adolf wrócił do swojego pokoju przy Schleissheimerstrasse, by w dalszym ciągu z trudem wiązać koniec z końcem, projektując plakaty i sprzedając obrazy. Ciężkie zmagania artysty i niedoszłego architekta skończyły się 28 czerwca. Usłyszał wrzawę dolatującą z ulicy. Kiedy zaczął zbiegać po schodach, Frau Popp krzyknęła z podnieceniem: „Zabito następcę tronu Austrii, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda!”. Hitler minął ją i wybiegł na ulicę. Przepchnął się przez tłum zebrany wokół plakatu, na którym napisano, że zabójcą arcyksięcia i jego żony Zofii był młody serbski terrorysta Gawriło Princip. W jednej chwili odżyła nienawiść Adolfa do wszystkiego, co słowiańskie, sięgająca czasów pierwszej wizyty w wiedeńskiej Izbie Deputowanych. W Wiedniu gniewny motłoch zaczął się już gromadzić przed serbską ambasadą, ale niewielu znawców polityki przeczuwało, że wydarzenie to doprowadzi do wielkiego europejskiego kryzysu. Cesarz Niemiec zaczął jednak potajemnie naciskać Habsburgów, aby ich wojska wkroczyły do Serbii. Niemcy są gotowe do wojny, oznajmił, w przeciwieństwie do Rosji, która pierwsza przyjdzie Serbii z pomocą. 28 lipca, pod presją cesarza, Austria wypowiedziała wojnę Serbii. Doprowadziło to do ogłoszenia w Rosji powszechnej mobilizacji przeciwko Austrii. W odpowiedzi Wilhelm pojawił się na balkonie swojego pałacu i ogłosił „stan bezpośredniego zagrożenia wojennego”13. Około południa następnego dnia przesłano Rosji ultimatum, wzywając do natychmiastowego przerwania mobilizacji. Ponieważ odpowiedź nie nadeszła, 1 sierpnia o siedemnastej cesarz wydał rozkaz ogłoszenia powszechnej mobilizacji Niemiec przeciw Rosji. Wiadomość o wojnie z Rosją została przyjęta z entuzjazmem przez wielki tłum zebrany przed monachijską Feldherrnhalle, Halą Wodzów. W pierwszym szeregu stał Adolf Hitler z gołą głową, schludnie ubrany, z wąsami. Nikt nie pragnął wojny bardziej od niego. „Nawet dziś – pisał w Mein Kampf – nie wstydzę się powiedzieć, 79

że ogarnięty wielkim entuzjazmem padłem na kolana i podziękowałem niebiosom za to, że pozwoliły mi żyć w takich czasach”. Dla niego akt wypowiedzenia wojny oznaczał realizację idei Wielkich Niemiec, o których marzył od młodości. Kraj ogarnęła wojenna gorączka, wywołana raczej emocjami niż logiką. Ludzie znajdujący się w stanie graniczącym z histerią chcieli szukać sprawiedliwości bez względu na cenę. Wojnę wyobrażano sobie jako rodzaj magicznego uwolnienia. Studenci paradowali ulicami Monachium, śpiewając Die Wacht am Rhein i wydając okrzyki wzywające do działania. Jedna z grup zdemolowała kawiarnię Fahrig na Karlsplatz, gdyż orkiestra nie chciała grać bez końca hymnu państwowego. Także intelektualiści ulegli fali entuzjazmu, oznaczało to bowiem ucieczkę od nudy i kres oszustw burżuazji. Wojna miała być wybawieniem od nadużyć społecznych i kulturalnych. Nawet socjaliści, napiętnowani przez Wilhelma kilka miesięcy wcześniej jako korniki drążące Dąb Cesarstwa, przyjęli wezwanie cesarza („Teraz jesteśmy braćmi”) i przyłączyli się do patriotycznej krucjaty. Zwolennicy idei pangermańskich nie potrzebowali żadnego zaproszenia. Heil der Kaiser! Heil das Heer! (Niech żyje cesarz! Niech żyje armia!), ogłosili oficjalnie przywódcy ruchu. „Musimy zgromadzić wszystkie ludy niemieckiej grupy językowej w jednej Rzeszy, jako jeden naród. Wieczna rasa panów stanie na czele postępu ludzkości!”14. Równie dobrze mogliby przemawiać w imieniu Adolfa Hitlera. Adolf uważał Hohenzollernów za spadkobierców średniowiecznych rycerzy krzyżackich, którzy zakładali niemieckie kolonie na wschodnich ziemiach Słowian, dlatego był przekonany, że Niemcy muszą walczyć o swoje istnienie, w imię „wolności i przyszłości”. Dwa dni później, 3 sierpnia, wypowiedziano wojnę Francji. Hitler wystosował osobistą prośbę do Ludwika III13*, prosząc o pozwolenie na zaciągnięcie się do jego armii. Tego samego popołudnia stał w tłumie przed pałacem Wittelsbachów, wiwatując na cześć starego monarchy. W końcu Ludwik ukazał się zebranym, a gdy przemówił, Hitler pomyślał: „Oby tylko król przeczytał moją prośbę i się do niej przychylił!”15. Następnego dnia otrzymał list z odpowiedzią i otworzył go „drżącymi rękami”. Przyjęto go na ochotnika. 16 sierpnia stawił się w koszarach Bawarskiego Pułku Królewskiego. Plakat na bramie głosił, że koszary są pełne, ale przyjęto go do drugiej z wybranych jednostek, Pierwszego Bawarskiego Pułku Piechoty. Dwa z najbardziej palących problemów zostały rozwiązane: uniknął werbunku do pogardzanej armii austriackiej i kolejnej mroźnej zimy, którą musiałby przeżyć zdany na własne siły. Miał jednak wyraźny cel oprócz zapewnienia sobie wiktu, 80

ubrania i opierunku. Nie było co do tego najmniejszych wątpliwości. Pierwszy raz w życiu wiedział, dokąd i dlaczego zmierza. Czując się pewnie w mundurze, lękał się jedynie tego, że wojna się zakończy, zanim padną pierwsze strzały. Kilka dni później został przeniesiony do Drugiego Bawarskiego Pułku Piechoty i rozpoczął podstawowe szkolenie wojskowe w dużej szkole publicznej przy Elizabeth Platz. Był to krótki, ale intensywny kurs musztry, marszobiegu i walki na bagnety, który sprawiał, że pod koniec dnia rekruci czuli się wyczerpani. W tym samym tygodniu przeniesiono Hitlera, tym razem na stałe, do Szesnastego Rezerwowego Bawarskiego Pułku Piechoty. Szkolenie w Monachium nabierało coraz większego tempa. Jeden z towarzyszy Hitlera, Hans Mend, zauważył, że gdy Adolf pierwszy raz ujął karabin w dłonie, „spoglądał nań z rozkoszą podobną do tej, z jaką kobieta ogląda swoje klejnoty, co wzbudziło we mnie ukradkowy śmiech”16.

2 7 października Hitler oznajmił państwu Poppom, że jego pułk opuszcza Monachium. Uścisnął dłoń Herr Poppa i poprosił, żeby zawiadomił jego siostrę, gdyby zginął. Może będzie chciała zabrać jego rzeczy. Jeśli nie, Poppowie mogą je zatrzymać. Frau Popp zalała się łzami, gdy Hitler objął dwójkę jej dzieci, a później „odwrócił się i wybiegł z pokoju”17. Następnego dnia jego pułk pomaszerował do koszar elitarnego Regimentu Królewskiego na podniosłą uroczystość. W obecności Ludwika III żołnierze złożyli przysięgę wierności jemu i cesarzowi Wilhelmowi. Później Hitler i kilku jego rodaków musiało przysiąc własnemu monarsze, cesarzowi Franciszkowi Józefowi. Jedyną odnotowaną reakcją Hitlera podczas tego pamiętnego wydarzenia była uwaga rzucona towarzyszom, że 8 października pozostanie na zawsze w jego pamięci, gdyż tego dnia otrzymali podwójne racje żywnościowe oraz specjalny południowy posiłek, na który składały się pieczeń wieprzowa i sałatka z ziemniaków. Wczesnym rankiem następnego dnia pułk wymaszerował z Monachium do leżącego sto kilometrów na zachód obozu Lechfeld. Tego dnia objuczeni tobołkami żołnierze szli niemal jedenaście godzin, najczęściej w strugach ulewnego deszczu. „Zostałem zakwaterowany w stajni – napisał Hitler do Frau Popp – przemoknięty do suchej nitki. Można było zapomnieć o śnie”. Kolejnego dnia, w niedzielę, maszerowali trzynaście godzin i biwakowali pod gołym niebem, było jednak tak zimno, że nie spali kolejną noc. Do celu dotarli dopiero następnego dnia, 81

w poniedziałkowe południe. Byli „śmiertelnie wyczerpani i gotowi paść na ziemię”, ale dumnie wmaszerowali do obozu, obserwowani przez grupkę francuskich jeńców. Pierwsze pięć dni w Lechfeld Hitler zapamiętał jako najbardziej wyczerpujące w swoim życiu, z „długimi ćwiczeniami” oraz nocnymi marszami połączonymi z manewrami całej brygady. Ich pułk miał utworzyć wraz z innym Dwunastą Brygadę. Rekruci byli tak zajęci, że dopiero 20 października Hitler znalazł czas, by napisać do Frau Popp, że wieczorem ruszają na front. „Jestem bardzo szczęśliwy – pisał w zakończeniu. – Po dotarciu na miejsce napiszę niezwłocznie i podam adres. Mam nadzieję, że dojdziemy do Anglii”18. Jeszcze tej nocy rekruci zostali załadowani do pociągów i Adolf Hitler, arcypatriota z Austrii, w końcu wyruszył do boju za ojczyznę. Porucznik z ich brygady, zawodowy żołnierz Fritz Wiedemann, z mieszanymi uczuciami obserwował, jak Hitler i jego kompani wsiadają do wagonów. Dowódca pułku wiele lat wcześniej odszedł z czynnej służby, większością oddziałów dowodzili oficerowie rezerwy, a żołnierze przeszli jedynie pobieżne szkolenie. Dysponowali nielicznymi karabinami maszynowymi, aparaty telefoniczne wyprodukowała dla armii brytyjskiej firma z Norymbergi, a żołnierze nie mieli nawet hełmów. Szli do walki w czapkach z ceraty, jak ochotnicy wojny o niepodległość z lat 1812–1813. Braki w sprzęcie i wyszkoleniu brygada nadrabiała entuzjazmem. Kiedy kolejne pociągi odjeżdżały na front, ich pasażerowie śmiali się i śpiewali, jakby się wybierali na wspaniałe przyjęcie. Byli przekonani, że po kilku tygodniach mężnej, porywającej walki odniosą zwycięstwo i wrócą do domu na Nowy Rok. O świcie pociąg Hitlera ruszył brzegiem Renu, a z okien rozpostarł się widok, którego większość Bawarczyków nigdy nie widziała. Słońce zaczęło wyłaniać się zza mgły rozciągniętej nad rzeką, odsłaniając gargantuiczny posąg Germanii spoglądającej w dół z Niederwaldu. Wszyscy spontanicznie zaśpiewali Die Wacht am Rhein. „Czułem się tak, jakby miało mi pęknąć serce”, wspominał Hitler. Osiem dni później kompania Hitlera wzięła udział w bitwie pod Ypres. Kiedy świeżo upieczeni rekruci ruszyli na odsiecz broniącej się resztkami sił grupie, angielskie i belgijskie pociski zaczęły spadać na las przed nimi. „Pierwszy szrapnel przeleciał nad nami ze świstem i eksplodował na granicy lasu, rozrywając drzewa niczym słomki – napisał Hitler znajomemu z Monachium, sędziemu pomocniczemu Ernstowi Heppowi. – Przypatrywaliśmy się temu z zaciekawieniem, nie mając 82

pojęcia, jakie niebezpieczeństwo nam grozi. Żaden z nas nie czuł lęku. Wszyscy czekali niecierpliwie na komendę: »Naprzód!« (…). Doczołgaliśmy się do skraju lasu. Ponad nami wyły i świstały pociski, słychać było trzask łamiących się drzew. Na granicy lasu ponownie eksplodowały pociski, wzbijając w powietrze obłok kamieni, ziemi i piasku, wyrywając z korzeniami największe drzewa, okrywając wszystko żółtozielonym, potwornie cuchnącym dymem. Nie mogliśmy tak leżeć bez końca. Jeśli mieliśmy polec w walce, lepiej było zginąć na otwartym polu”. W końcu przyszła pora na atak Niemców. „Natarliśmy cztery razy, by cztery razy się wycofać. Oprócz mnie z całej grupy ocalał tylko jeden żołnierz biegnący obok, ale w końcu i on poległ. Kula rozerwała mi prawy rękaw, ale cudem ocalałem. O drugiej ruszyliśmy piąty raz i w końcu zajęliśmy skraj lasu i gospodarstwa”19. Bitwa trwała jeszcze trzy dni. Zginął dowódca pułku, a jego zastępca, podpułkownik, został poważnie ranny. Pod ciężkim ostrzałem Hitler, pełniący funkcję pułkowego kuriera, odnalazł sanitariusza i we dwóch zaciągnęli nieszczęśnika do punktu medycznego. Według Hitlera, w połowie listopada Szesnasty Pułk liczył jedynie trzydziestu oficerów i około siedmiuset żołnierzy. Przeżyła zaledwie jedna piąta rekrutów, ale rozkazy ataku w dalszym ciągu napływały. Nowy dowódca, podpułkownik Engelhardt, z Hitlerem i drugim żołnierzem zapuścił się głęboko na przedpole, by obserwować pozycje nieprzyjaciela. Zostali zauważeni i zasypani gradem pocisków z karabinów maszynowych. Dwaj szeregowcy wyskoczyli naprzód i wepchnęli dowódcę do rowu. Engelhardt w milczeniu uścisnął im ręce. Miał zamiar przedstawić obu do odznaczenia Krzyżem Żelaznym, ale następnego dnia, gdy przekazywał rozkazy, angielski pocisk uderzył w namiot dowództwa pułku, zabijając trzech żołnierzy i poważnie raniąc Engelhardta. Chwilę później Hitler i trzej inni szeregowi musieli opuścić swój namiot, by zrobić miejsce dowództwu. Była to pierwsza z całej serii dramatycznych sytuacji, z których Hitler cudem wyszedł cało. „Był to najbardziej przerażający moment w moim życiu – napisał sędziemu Heppowi. – Wszyscy darzyliśmy czcią podpułkownika Engelhardta”. Nieudana próba zajęcia Ypres położyła kres niemieckiej ofensywie, a bitwa przerodziła się w statyczną wojnę pozycyjną. Oznaczało to stosunkowo spokojne życie dla przydzielonych do dowództwa pułku, które stacjonowało niedaleko wioski Messines. Hitler w końcu znalazł czas na malowanie. Zabrał ze sobą przybory malarskie i namalował kilka akwareli, między innymi obrazek przedstawiający klasztor w pobliżu Messines oraz okop niedaleko wioski Wytschaete. Porucznik 83

Wiedemann, adiutant nowego dowódcy pułku, zlecił mu jednak inny rodzaj prac malarskich.

Kolor

zarekwirowanej

ścian

willi

–

w oficerskiej nie

kantynie

pasował

do

–

małym

pomieszczeniu

wyidealizowanego

obrazu

przedstawiającego umierającego żołnierza rozciągniętego na drutach kolczastych. Wiedemann kazał sierżantowi Maxowi Amannowi znaleźć kogoś, kto mógłby pomalować pokój. Amann przyprowadził Hitlera. Wiedemann zapytał, czy ściany należy pomalować na różowo czy niebiesko. Hitler zauważył, że słońce nadawało obrazowi lekko fioletowy odcień, i zaproponował niebieski. Przyniósł drabinę, farby i pędzel. Podczas pracy wdał się w rozmowę z porucznikiem. „Od razu zwróciłem uwagę na jego styl bycia niepasujący do wojskowego – wspominał później przełożony – i lekki austriacki akcent, a także powagę wskazującą, że wiele przeszedł w życiu”20. Wiedemann i sierżant Amann mogli teraz sporządzić listę żołnierzy przedstawionych do odznaczenia. Rekomendowali Hitlera do Krzyża Żelaznego pierwszej klasy, ale ponieważ był przydzielony do sztabu, umieścili jego nazwisko na końcu. Przesądziło to o odrzuceniu jego kandydatury i odznaczeniu Krzyżem Żelaznym drugiej klasy. Mimo to Hitler był wniebowzięty i dwa dni później napisał do Herr Poppa: „Był to najszczęśliwszy dzień mojego życia. Moi towarzysze też zasłużyli na order, ale niestety większość już nie żyje”. Poprosił Poppa, żeby przechował gazety opisujące działania w tym rejonie frontu. „Chciałbym je zachować na pamiątkę, jeśli dobry Bóg mnie oszczędzi”21. Został też awansowany na kaprala i nie był już dłużej nazywany Kamerad Schnürschuh, jak Bawarczycy nazywali austriackich żołnierzy, którzy nosili sznurowane buty, a nie jak oni i Prusacy – z cholewkami. Zapracował na szacunek kolegów i oficerów. Znalazł swoje miejsce. Szeregowy Hans Mend nie widział Hitlera od czasu, gdy byli rekrutami w Monachium. Kolega wydawał mu się zbyt drobny, by dźwigać duży wojskowy plecak, ale teraz, gdy snuł się po obozie z karabinem w dłoni, w przekrzywionym hełmie na głowie i z obwisłymi wąsami, wyglądał na uosobienie frontowego wojaka. Inni kurierzy szanowali go za nieustraszoną odwagę, ale nie potrafili zrozumieć, czemu Austriak naraża się na takie niebezpieczeństwo. „Hitler to dziwny człowiek – powiedział Mendowi jeden z nich. – Żyje we własnym świecie, ale poza tym to fajny gość”22. Mimo jego kazań na temat zgubności palenia i picia, „Adiego” powszechnie lubiano, gdyż można było na nim polegać w trudnych chwilach. Nigdy nie zostawił 84

rannego kolegi ani nie symulował choroby, kiedy należało wykonać niebezpieczne zadanie. Oprócz tego był dobrym kompanem podczas długich, męczących przerw między walkami. Do towarzyszy zbliżyły go także artystyczne umiejętności. Potrafił rysować zabawne scenki na kartach pocztowych, ilustrując śmieszne strony frontowego życia. Jeden z żołnierzy zastrzelił królika, by zawieźć go do domu podczas przepustki, ale wyjechał z pakunkiem zawierającym cegłę podrzuconą przez któregoś z kompanów. Hitler wysłał ofierze kawału kartę z dwoma rysunkami. Na pierwszym żołnierz rozpakowuje przywiezioną do domu cegłę, a na drugiej jego towarzysze raczą się królikiem. W przeciwieństwie do innych, Hitler nie otrzymywał prawie żadnych paczek z domu, dlatego by zaspokoić nienasycony apetyt, musiał kupować dodatkowe jedzenie od kucharzy i pomocników kuchennych, zyskując sobie tytuł największego Vielfrass (żarłoka) w oddziale. Jednocześnie był zbyt dumny, by korzystać z paczek kolegów, wymawiając się szorstko, że nie zdoła im się zrewanżować. Odrzucił również bożonarodzeniowy dar porucznika Wiedemanna w postaci dziesięciu marek z funduszu kantyny. Ich pułk wrócił na front zaraz po świętach, ale Adolfowi nie dość było działania. „Nadal siedzimy na dawnych pozycjach, nękając Francuzów i Anglików – napisał do Poppa 22 stycznia 1915 roku. – Pogoda jest paskudna. Często tkwimy całe dnie po kolana w wodzie, pod ciężkim ostrzałem artylerii. Z utęsknieniem czekamy na kilka dni ulgi. Miejmy nadzieję, że wkrótce rozpocznie się wielka ofensywa na całym froncie. Przecież taka sytuacja nie może trwać wiecznie”23. To właśnie w okresie przerwy między działaniami do okopu Hitlera wskoczył mały biały terier, najwyraźniej maskotka jakiegoś angielskiego żołnierza, i zaczął gonić szczura. Hitler chwycił psa, który początkowo próbował się wyrwać. „Z niezwykłą cierpliwością (zwierzak nie rozumiał ani słowa po niemiecku) stopniowo przyzwyczaiłem go do siebie”24. Hitler nazwał go Fuchsl (mały lisek) i nauczył paru cyrkowych sztuczek, np. wbiegania i zbiegania po drabinie. Fuchsl na krok nie odstępował swego nowego pana, a w nocy spał u jego boku. Pod koniec stycznia, w kolejnym liście do Poppa, Hitler odmalował barwny obraz statycznych, choć śmiertelnych zmagań: (…) z powodu nieprzerwanie padającego deszczu (nie ma tu zimy), bliskości oceanu i niskiego położenia, łąki i pola przypominają bezdenne grzęzawisko, a drogi pokrywa warstwa oślizgłego błota. Na tych bagnach znajdują się okopy naszej piechoty, schrony

85

i stanowiska karabinów maszynowych, rowy komunikacyjne i zasieki z drutu kolczastego, wilcze doły, miny lądowe, krótko mówiąc – prawie niezdobyty bastion25.

W następnym miesiącu napisał także do sędziego Heppa, opisując swoje frontowe doświadczenia, by nieoczekiwanie zakończyć list politycznym akcentem: Często wspominam Monachium, gdzie każdy z nas miał tylko jedno pragnienie, aby wyrównać rachunki z tą bandą. Chcieliśmy doprowadzić do starcia niezależnie od ceny, aby ci z nas, którzy będą mieli szczęście wrócić do ojczyzny, znaleźli ją czystszą i uwolnioną od obcych wpływów. Oby cierpienia, których setki tysięcy doświadczają każdego dnia, i morze krwi przelanej w walce z naszymi internacjonalistycznymi wrogami sprawiły, że zostaną zmiażdżeni nie tylko zewnętrzni wrogowie Niemiec, ale internacjonalizm w kraju26.

Kiedy pytano go, skąd pochodzi, odpowiadał, że jego domem jest Szesnasty Pułk – nie Austria – a po wojnie planuje zamieszkać w Monachium. Najpierw jednak muszą zwyciężyć! W tej kwestii był fanatykiem, a jeśli jeden z towarzyszy żartobliwie bąknął, że wojna nigdy nie zostanie wygrana, wpadał w szał i zaczynał chodzić tam i z powrotem, zapewniając, że klęska Anglii jest pewna jak „amen w pacierzu”27. Dopóki koledzy rozmawiali o jedzeniu i kobietach, Hitler był pochłonięty czytaniem albo malowaniem, ale gdy tylko dyskusja przechodziła na poważniejsze tematy, przerywał i dawał wykład. Jego prostych towarzyszy oczarowywała elokwencja Adolfa i uwielbiali słuchać, jak „plecie” o malarstwie, architekturze i podobnych sprawach. Jego reputację intelektualisty wzmacniał fakt, że „zawsze widziano go z otwartą książką”. Miał w plecaku kilka z nich, między innymi Schopenhauera („Wiele się od niego nauczyłem”28). Stałe podkreślanie przez filozofa znaczenia ślepej siły woli i jej zwycięstwa musiało trafić na podatny grunt. Pod koniec lata 1915 roku Hitler stał się nieodzowny w kwaterze głównej pułku. Linie telefoniczne łączące dowództwo ze stanowiskami dowodzenia batalionów i kompanii były często zrywane przez ogień artyleryjski i tylko posłańcy mogli dostarczyć wiadomość. „Szybko przekonaliśmy się – wspominał porucznik Wiedemann – na których kurierach można najbardziej polegać”14*29. Inni kurierzy podziwiali Hitlera za zręczność – potrafił się czołgać jak Indianie, o których czytał w dzieciństwie – i wyjątkową odwagę. Mimo to było w nim coś, co niektórych niepokoiło. Wydawał się inny, z nadmiernie rozwiniętym poczuciem obowiązku. 86

„Dostarczenie wiadomości jest ważniejsze – powiedział kiedyś innemu kurierowi – od zaspokojenia osobistej ambicji lub ciekawości”30. Był nienaturalnie chętny do wybiegania przed szereg i często, bez proszenia, dostarczał wiadomości za innych kurierów. W czerwcu i lipcu walki uległy nasileniu, a stałe pełnienie obowiązków zaczęło dawać się Hitlerowi we znaki. Twarz mu wychudła i stała się jeszcze bardziej zapadnięta. Wczesnym rankiem, gdy rozpoczynała się angielska kanonada, zrywał się z pryczy i krążył niespokojnie z karabinem „jak wyścigowy koń przed startem”31, dopóki kogoś nie obudził. Narzekania towarzyszy zaczęły go jeszcze bardziej irytować. Jeśli ktoś skarżył się na skromne racje mięsa, ostro odpowiadał, że w 1870 roku Francuzi jedli szczury. 25 września Anglicy przypuścili szturm, a o zmroku pozycja całego Szesnastego Pułku stała się zagrożona. Łączność telefoniczna nagle ustała. Hitler i inni kurierzy pobiegli sprawdzić, co się stało, i niebawem wrócili z wieścią, że front został przerwany. Nadciągały główne siły nieprzyjaciela. Hitler został wysłany z ostrzeżeniem i jakimś cudem ponownie przeżył śmiertelny ogień zaporowy. W minionych miesiącach wiele razy cudem uniknął śmierci, jakby chroniły go jakieś czary. „Jadłem w okopie obiad z kilkoma towarzyszami – wspominał wiele lat później angielskiemu korespondentowi Wardowi Priece’owi – gdy nagłe usłyszałem głos mówiący: »Wstań i odejdź tam«. Głos był tak wyraźny i uporczywy, że odruchowo posłuchałem, jakbym dostał rozkaz. Wstałem i odszedłem dwadzieścia metrów dalej, niosąc obiad w menażce. Rozluźniony, usiadłem w okopie, by coś zjeść. Ledwie zabrałem się do jedzenia, kiedy z miejsca, które przed chwilą zajmowałem, doleciały błysk i ogłuszający huk. Zbłąkany pocisk wybuchnął nad grupką, w której siedziałem. Wszyscy zginęli”32. Może był to czas przeczuć. Kiedy o zmroku na ziemi pojawił się szron, mógł poczuć swoje przeznaczenie, napisał bowiem dziwny wiersz: W chłodne noce często chadzam Do dębu Wotana na cichej polanie, Gdzie się gromadzą mroczne moce, A księżyc kreśli runiczne znaki swym zaklęciem. Gdzie ci, którzy za dnia są bezkarni, Stają się mali dzięki czarom! Sięgają po lśniące żelazo, ale zamiast ruszyć do walki, Zastygają niczym stalagmity.

87

W ten sposób fałszywi oddzielają się od prawdziwych. Sięgam do gniazda słów, A później obdarzam dobrych i prawych Swoim przepisem na błogosławieństwo i pomyślność33.

Kilka tygodni później wygłosił ponure proroctwo swoim towarzyszom: „Jeszcze o mnie usłyszycie, jeszcze nadejdzie mój czas”.

Tamtego grudnia zamiast śniegu nieprzerwanie padał deszcz. Woda zalała całe odcinki wijących się meandrami okopów. Drugie święta Bożego Narodzenia były bardziej ponure od pierwszych. Kiedy inni otwierali paczki i cieszyli się listami z domu, Hitler siedział na pryczy niczym pogrążony w transie. Podczas trzech dni świąt nie wypowiedział prawie żadnego słowa. Koledzy próbowali go rozweselić i częstowali przysmakami z paczek. Odmawiał szorstkim „dziękuję”, wycofując się do własnego świata. Kiedy święta się skończyły, wyrwał się ze stanu apatii i stał się tak wesoły, że potrafił się śmiać z szyderczych uwag o swych „cicho spędzonych świętach”34. Wczesnym latem 1916 roku pułk Hitlera został przeniesiony na południe, w samą porę, żeby wziąć udział w decydującej fazie bitwy nad Sommą. Bitwa zaczęła się tak uporczywym atakiem Anglików, że tylko pierwszego dnia niemal dwadzieścia tysięcy alianckich żołnierzy zostało zabitych lub śmiertelnie rannych. Nocą 14 lipca nieprzyjacielski ostrzał artyleryjski w rejonie Fromelles uszkodził wszystkie linie telefoniczne pułku. Hitlera i innego kuriera wysłano „na niemal pewną śmierć, pod grad kul i pocisków”35. Kryli się w błotnistych lejach po pociskach i w okopach. Kiedy jego towarzysz padł z wyczerpania, Hitler musiał go zaciągnąć do ziemianki. 20 czerwca bitwa pod Fromelles trwała nada. Choć kosztowała obie strony wiele ludzkich istnień, zakończyła się tam, gdzie się rozpoczęła. Na dwa kolejne miesiące zmagania przerodziły się w monotonną, lecz śmiertelną wojnę pozycyjną, w której zwycięstwa i porażki mierzono zdobytymi metrami. To właśnie w tym czasie Hitler stracił bliskiego przyjaciela. Hans Mend został przeniesiony na tyły frontu, by pracować jako tłumacz w obozie jenieckim. Nadal pozostało mu jednak dwóch: Ernst Schmidt i Ignaz Westenkirchner, a co ważniejsze, miał też psa. „Ileż to razy we Fromelles, podczas I wojny światowej, przypatrywałem się mojemu psu, Fuchslowi”, wspominał w zimową noc dwadzieścia pięć lat później. Opowiadał 88

o tym, jaki był zafascynowany reakcją Fuchsla na bzyczącą muchę. Zwierzak drżał niczym zahipnotyzowany, marszcząc pysk jak starzec, a później nagle skakał naprzód z głośnym szczekaniem. „Przyglądałem się mu, jakby był człowiekiem, śledząc kolejne fazy jego gniewu, wściekłości, która go ogarniała”. Fuchsl siadywał obok Hitlera, gdy ten jadł, i obserwował każdy jego ruch. Jeśli Hitler nie dał mu niczego, po pięciu lub sześciu łyżkach kucał na tylnych łapach i patrzył na pana, jakby chciał zapytać: „A ja?”. „Miałem bzika na punkcie tego zwierzaka”36. Minęły trzy miesiące, a bitwa nad Sommą trwała nadal. Alianci przypuszczali kolejne ataki, by ostatecznie stracić sześćset czternaście tysięcy ludzi, ale była to bezsensowna jatka, gdyż niemieckie linie się nie ugięły. Przez niemal tydzień Hitlera jakby chroniły czary, mimo wielu niebezpiecznych zadań. Jednak 7 października szczęście go opuściło, gdy spał z innymi kurierami na siedząco, w wąskim tunelu prowadzącym do kwatery głównej pułku. W pobliżu wejścia eksplodował pocisk, rzucając żołnierzy na siebie. Chociaż Hitler został ranny w udo, próbował przekonać Wiedemanna, żeby pozwolił mu zostać na froncie. „Rana nie jest poważna, prawda poruczniku? – spytał niespokojnie. – Będę mógł z panem zostać? W pułku? Prawda?”37.

3 Przewieziono go do szpitala polowego. Jego pierwsza rana nie była poważna, ale w szpitalu przeżył osobliwy szok, który niemal go „przeraził”. Leżąc na pryczy, usłyszał nagle głos niemieckiej kobiety, pielęgniarki. „Pierwszy raz od dwóch lat usłyszałem ten dźwięk!”. Niebawem znalazł się w pociągu szpitalnym jadącym w stronę Niemiec. „Im bardziej nasz pociąg zbliżał się do granicy, tym silniejszy niepokój odczuwałem”. W końcu rozpoznał pierwszy niemiecki dom „po wysokim dwuspadowym dachu i pięknych okiennicach. Ojczyzna!”. Wygodne białe łóżka w szpitalu wojskowym na południowo-zachodnich przedmieściach Berlina okazały się taką zmianą po życiu w okopach, że początkowo „nie mieliśmy śmiałości położyć się na nich jak należy”. Stopniowo Hitler ponownie przyzwyczaił się do wygód, choć nie przywykł do cynicznej postawy niektórych pacjentów. Kiedy tylko zaczął chodzić, poprosił o pozwolenie na spędzenie weekendu w Berlinie. Znalazł w mieście głód, „wielką niedolę” i… „draniów” agitujących za pokojem38.

89

Po dwóch miesiącach został wypisany ze szpitala i przeniesiony do batalionu zapasowego w Monachium. Właśnie tam, według Mein Kampf, w końcu znalazł odpowiedzialnych za upadek morale. Żydzi! To Żydzi knuli na tyłach frontu, próbując doprowadzić do upadku Niemiec. „Niemal każdy urzędnik był Żydem, a niemal każdy Żyd urzędnikiem. Byłem zdumiony taką liczbą wojowników z narodu wybranego i nie mogłem się powstrzymać przed refleksją, jak słabo byli reprezentowani na froncie”. Żywił również przekonanie, że „żydowska finansjera” przejęła kontrolę nad niemiecką gospodarką. „Pająk zaczął powoli wysysać krew z ludzkich porów”39. Jego towarzysze na froncie nigdy czegoś takiego nie słyszeli. Wydawał się takim samym antysemitą jak oni. Czasami wygłaszał nieszkodliwą uwagę w rodzaju: „Gdyby wszyscy Żydzi byli tacy inteligentni jak Stein [ich operator telefoniczny], wówczas nie byłoby kłopotu”. Westenkirchner wspominał, że gdy Adolf opowiadał o Wiedniu i dominującym wpływie Żydów, czynił to „bez złośliwości”40. Schmidt i porucznik Wiedemann nigdy nie słyszeli, by rozmawiał na takie tematy („Nie mogę uwierzyć, że nienawiść Hitlera do Żydów sięga tamtego okresu”)41. Hitler zaczął odczuwać odrazę do Monachium. Atmosfera panująca w batalionie zapasowym była podła. Nikt tam nie szanował frontowego żołnierza. Rekruci nie mieli pojęcia, ile wycierpiał w okopach42. Pragnął wrócić do swoich i w styczniu 1917 roku napisał porucznikowi Wiedemannowi, że „jest już zdolny do służby” i pragnie „powrócić do pułku i dawnych towarzyszy”43. 1 marca zameldował się w oddziale i został serdecznie powitany przez oficerów i żołnierzy. Mały Fuchsl cieszył się nieprzytomnie – „rzucił się na mnie jak oszalały”44. Na kolację kucharz kompanii „przygotował specjalny posiłek na jego cześć, Kartoffelpuffer (placki ziemniaczane), chleb, dżem i ciasto”45. W końcu wrócił na swoje miejsce. Tej nocy godzinami kręcił się po namiocie z latarką w dłoni, uśmiercając szczury bagnetem, aż ktoś cisnął w niego butem i Adolf położył się spać. Kilka dni później ich pułk ruszył pociągiem do Arras, żeby się przygotować do wiosennej ofensywy. Hitler znalazł jednak czas na malowanie i ukończył kilka akwarel przedstawiających sceny bitewne, które miały dla niego szczególne znaczenie15*. Przed Wielkanocą w jego sztuce dokonał się zwrot w kierunku bardziej popularnych tematów. Malował wapnem jajowate brykiety i układał je w ogrodzie nieopodal dowództwa pułku z napisem: „Szczęśliwych świąt wielkanocnych 1917 roku”. Kilka miesięcy później dowództwo pułku objął major von Tubeuf, młody, energiczny mężczyzna, który przywrócił dyscyplinę w oddziale. 90

Nie tylko uprzykrzał życie żołnierzom i oficerom, ale krytykował swoich przełożonych. By dać upust frustracji, Tubeuf polował. Hitler, jako jeden z naganiaczy, godzinami pełzał po krzakach tuż za linią frontu, wymachując długim kijem i wykrzykując, kiedy jego dowódca (którego szesnaście lat później miał awansować na generała) strzelał do królików. Mimo długiej i mężnej służby Hitler pozostawał kapralem. Jednym z powodów, zdaniem Wiedemanna, był „brak zdolności przywódczych”, innym – jego niechlujny wygląd. Chodził zgarbiony, z głową lekko przechyloną w lewą stronę. Chociaż kąpał się zawsze, gdy to było możliwe, a kolegę, który tego nie robił, nazywał „chodzącą kupą gnoju”, nigdy nie czyścił butów. Nie trzaskał też obcasami na widok nadchodzącego oficera. Co jednak ważniejsze, regulamin nie przewidywał wyższego stopnia dla kuriera. Gdyby awansował, musiałby zrezygnować ze służby, którą lubił, a pułk straciłby jednego z najlepszych posłańców. Tego lata jego oddział powrócił na miejsce swoich pierwszych walk stoczonych w Belgii i wziął udział w trzeciej bitwie pod Ypres. Była równie krwawa jak pierwsza. W połowie lipca znajdowali się pod ciągłym ostrzałem przez dziesięć dni i nocy. Kiedy ogień ustał, usłyszeli złowieszcze odgłosy kopania – wróg drążył podziemne tunele. Nad głowami rozległ się warkot nadlatujących samolotów, a po nim huk bomb. Oprócz tego stale zagrażał im atak gazowy i zdarzało się, że ludzie musieli całą dobę nosić duszne maski przeciwgazowe. Ostatniego dnia lipca obrońcy stanęli oko w oko z innym zagrożeniem – czołgami. Na szczęście ulewne deszcze zamieniły ziemię niczyją w trzęsawisko i pancerne pojazdy ugrzęzły. W sierpniu zdziesiątkowany Szesnasty Pułk wycofano na tyły. Wysłano go do Alzacji na odpoczynek i to właśnie w tym czasie Hitler doświadczył podwójnej bolesnej straty. Urzędnik kolejowy, ujęty sztuczkami Fuchsla, zaproponował Hitlerowi dwieście marek za teriera. „Mógłbyś mi zaproponować dwieście tysięcy, ale i tak byś go nie dostał!”, odparł oburzony Hitler. Później, gdy żołnierze zaczęli wysiadać z pociągu, Hitler nie mógł znaleźć zwierzaka. Jego kolumna ruszyła, a on musiał do niej dołączyć. „Byłem zrozpaczony. Ten świniak, który ukradł mi psa, nie wiedział, jaką krzywdę mi wyrządził”47. W tym samym czasie inna „świnia” opróżniła mu plecak, zabierając skórzaną teczkę ze szkicami, rysunkami i akwarelami48. Urażony i zraniony – najpierw przez cywila obiboka, a później przez jednego z tchórzliwych nowych rekrutów (frontowy żołnierz nigdy nie okradłby towarzysza) – zrezygnował z malowania.

91

Pod koniec października Schmidt zdołał w końcu przekonać Hitlera, żeby wziął ośmiodniowy urlop, pierwszy od czasu wybuchu wojny. Pojechali do Drezna, gdzie mieszkała siostra Schmidta, po drodze zatrzymując się w Brukseli, Kolonii i Lipsku, by zwiedzać. Hitlerowi szczególnie spodobało się ostatnie z miast. To właśnie tam Marcin Luter wygłosił swoje pierwsze kazania w kościele Świętego Tomasza – tym samym, w którym Bach pracował przez dwadzieścia siedem lat jako organista i został pochowany, i gdzie ochrzczono Wagnera. Ale największe wrażenie wywarł na nim liczący sto osiemdziesiąt metrów wysokości pomnik Bitwy Narodów, wzniesiony

dla

uczczenia

poległych

w wojnie

1813 roku,

który

bardziej

przypominał twierdzę niż grobowiec. „Pomnik nie miał nic wspólnego ze sztuką – zauważył – ale był ogromny i majestatyczny”49. W Dreźnie odwiedzili znane budowle i galerie sztuki, m.in. słynny Zwinger. Hitler pragnął iść do opery, dopóki nie zobaczył programu – najwyraźniej nie grano wówczas żadnej opery Wagnera – więc oznajmił, że w mieście nie ma już nic godnego zobaczenia. Później odwiedził Berlin, w pojedynkę, nocując przez kilka dni u rodziny jednego z frontowych towarzyszy. „Miasto jest wspaniałe – napisał w kartce adresowanej do Schmidta. – To prawdziwa stolica świata. Nadal panuje tu wielki ruch. Zwiedzam całymi dniami. W końcu mam okazję nieco lepiej poznać tutejsze muzea. Krótko mówiąc: niczego mi nie brakuje”50. Jego oddział do końca roku nie brał udziału w walkach, więc Hitler miał dużo czasu na czytanie. Uznawszy powieści i czasopisma za zbyt błahe, skoncentrował się na historii i filozofii. „Wojna zmusza człowieka do głębokiej refleksji na ludzką naturą – zwierzył się później Hansowi Frankowi. – Jeśli idzie o zgłębianie problemów życia, cztery lata wojny odpowiadają trzydziestu spędzonym na uniwersytecie. Niczym tak nie pogardzałem jak kiepską literaturą. Jeśli martwimy się o los ludzkości, powinniśmy czytać Homera i dzieła ewangelistów. W czasach wojny czytałem Schopenhauera, a później niejednokrotnie do niego wracałem. [Tomik wybranych prac Schopenhauera, który nosił w plecaku, był zniszczony]. Później dałem sobie spokój z ewangeliczną literaturą, nawet jeśli Chrystus był prawdziwym bojownikiem. Na froncie nadstawianie drugiego policzka nie jest najlepszą zasadą”51. Choć na zachodzie panował spokój, dla żołnierzy frontowych zima okazała się bardzo uciążliwa. Racje żywnościowe ograniczono jak nigdy dotąd, a ludzie musieli jeść koty i psy. Towarzysze Hitlera wspominali, że wolał mięso kota (być może z powodu Fuchsla). Jego ulubionym daniem była grzanka posmarowana grubą 92

warstwą miodu lub marmolady. Pewnego razu znalazł duże skrzynki sucharów i zaczął je systematycznie opróżniać, żeby zaspokoić głód, zręcznie sięgając po paczki leżące na spodzie. Podzielił się łupem z towarzyszami, a dostawszy trochę cukru w drodze wymiany, przyrządził dla nich frontową wersję austriackiego omletu Schmarren. W kraju także cywile byli zmuszeni zjadać psy i koty („dachowe króliki”). Chleb pieczono z trocin i ziemniaczanych obierek, nie było też prawie wcale mleka. Cierpieli również sprzymierzeńcy Niemiec. Poziom zapasów w Wiedniu był tak niski, że rząd Austrii musiał poprosić Berlin o zboże. W Wiedniu i Budapeszcie dochodziło do strajków wywołanych nie tylko głodem, ale i niezdolnością Niemiec do zawarcia pokoju z nowym bolszewickim rządem Rosji. Fala niepokojów rozlała się na Niemcy, które od kilku miesięcy znajdowały się de facto pod wojskową dyktaturą, i w poniedziałek 28 stycznia 1918 roku robotnicy w całym kraju ogłosili strajk. W Monachium i Norymberdze ulicami przeszło zaledwie kilka tysięcy robotników żądających zawarcia natychmiastowego pokoju bez aneksji, ale w Berlinie już czterysta tysięcy odeszło od warsztatów, by zawiązać komitet strajkowy. W ciągu tygodnia zmuszono ich do powrotu do fabryk, ale duch buntu zapłonął w stolicy i wybuch rewolucji wydawał się tylko kwestią czasu. Na froncie wiadomości o strajkach przyjmowano z mieszanymi uczuciami. Wielu żołnierzy było zmęczonych wojną i równie rozczarowanych jak obywatele w kraju, ale większość czuła się zdradzona przez swoich. Hitler nazywał to „największym matactwem w całej wojnie”. Był wściekły na obiboków i czerwonych. „O co ma walczyć armia, skoro ojczyzna nie chce zwycięstwa? Dla kogo ma cierpieć i ponosić ofiary? Żołnierz ma walczyć o zwycięstwo, a ojczyzna strajkuje przeciwko wojnie!”52. W końcu marca zawarto pokój z Sowietami w Brześciu Litewskim, ale warunki narzucone młodej władzy radzieckiej były tak drakońskie, że niemieccy lewicowcy uznali, iż prawdziwym celem traktatu było zmiażdżenie rosyjskiej rewolucji. Wieść o kapitulacji bolszewików poruszyła żołnierzy, którzy jak Hitler byli przekonani, że Niemcy muszą zwyciężyć. Jeszcze nigdy całkowite zwycięstwo nie wydawało się tak bliskie. Większość żołnierzy odniosła się do planu wielkiej ofensywy z lojalnością, jeśli nie pełnym entuzjazmem. W ciągu czterech kolejnych miesięcy pułk Hitlera wziął udział we wszystkich fazach wielkiej wiosennej ofensywy Ludendorffa: nad Sommą, Aisne i w końcu nad Marną. Hitler jeszcze nigdy nie miał w sobie równie bojowego ducha. Podczas jednej z wizyt na froncie zauważył w okopie coś 93

przypominającego francuski hełm. Podczołgał się bliżej i ujrzał czterech poilu16*. Wyciągnął pistolet – kurierzy nie nosili wówczas karabinów, a jedynie broń krótką – i zaczął wykrzykiwać rozkazy po niemiecku, jakby dowodził całą kompanią. Osobiście przyprowadził czterech jeńców do pułkownika von Tubeufa i otrzymał pochwałę. „Nie było sytuacji – wspominał Tubeuf – która zniechęciłaby go do udziału w najbardziej trudnej, uciążliwej lub niebezpiecznej misji. Zawsze był gotów poświęcić życie i spokój dla ojczyzny i towarzyszy”. 4 sierpnia Hitler został odznaczony Żelaznym Krzyżem pierwszej klasy, ale nagrodzono nim jego poprzednie osiągnięcia, a nie jakiś konkretny, wyjątkowy wyczyn. W piśmie podkreślono: „osobistą odwagę i zasługi”17*. Odznaczenie wręczył mu adiutant batalionu, który wystąpił o jego przyznanie, porucznik, Żyd, Hugo Gutmann. W tym czasie było już jasne, że wielkie ofensywy Ludendorffa, dzięki którym niemieckie wojska z oddali ujrzały wieżę Eiffla, poniosły sromotną klęskę. Porażka na froncie zachodnim była szokiem, szczególnie po historycznych zwycięstwach na wschodzie, gdzie zajęto rozległe obszary aż do Kaukazu. Klęska doprowadziła do poważnego upadku morale także wśród starszych żołnierzy. Nastroje w szeregach i taborach graniczyły z rebelią. Żołnierze strzelali z okien, ludzie znikali na każdej stacji. W oficerów próbujących zaprowadzić porządek rzucano kamieniami i granatami. Na wagonach wypisywano kredą rewolucyjne hasła w rodzaju: „Nie walczymy o honor Niemiec, ale milionerów”. Cztery dni po odznaczeniu Hitlera Krzyżem Żelaznym przeprowadzony w gęstej mgle kontratak wojsk alianckich doprowadził do przerwania linii niemieckich pod Amiens. Ludendorff wysłał oficera sztabowego na front i natychmiast wprowadził posiłki w rejon, gdzie doszło do wyłomu. Kiedy wypoczęci żołnierze szli na front, wycofujący się koledzy obrzucali ich wyzwiskami: „Łamistrajki! Przedłużacie wojnę!”. Ludendorff napisał: „Był to najczarniejszy dzień niemieckiej armii w dziejach tej wojny”. Przygnębiony cesarz oznajmił ze spokojem: „Musimy przyznać, że dotarliśmy do granicy naszych możliwości. Trzeba zakończyć tę wojnę”53. Kilka dni później Ludendorff i Hindenburg odbyli naradę z Wilhelmem w Spa. Kiedy cesarz nakazał swojemu ministrowi spraw zagranicznych rozpoczęcie negocjacji pokojowych, Hindenburg zaprotestował, wskazując, że wojsko nadal zajmuje znaczną część terytorium wroga, a Ludendorff z entuzjazmem wykrzyknął, że należy przywrócić dyscyplinę na froncie wewnętrznym i „bardziej energicznie

94

przystąpić do poboru młodych Żydów, którzy do tej pory byli pozostawieni samopas”54. W obliczu buntu w kraju i nadciągającej klęski na froncie Hitler stał się bardziej kłótliwy i zaczął wygłaszać długie tyrady o szwindlach, których dopuszczali się czerwoni. Jednak jego głos ginął w chórze skarg, by zastąpiły ich nowe oddziały. W takich sytuacjach, według Schmidta, Hitler „wpadał w furię i wykrzykiwał strasznym głosem, że przegrywamy wojnę z powodu pacyfistów i obiboków”. Któregoś dnia zaatakował nowego podoficera, który oznajmił, że kontynuowanie walki jest głupotą. Walczyli na pięści. W końcu, po odebraniu solidnych cięgów, Hitler pokonał swojego przeciwnika. Schmidt wspomina, że od tego dnia „nowi nim pogardzali, ale starzy żołnierze lubili jeszcze bardziej”55. Cztery lata nieludzkiej wojny zrodziły w Hitlerze, podobnie jak w wielu innych niemieckich patriotach, głęboką nienawiść do pacyfistów i obiboków w kraju, „którzy wbili ojczyźnie nóż w plecy”. On i jemu podobni pragnęli pomścić zdradę, co miało stać się zaczynem przyszłej polityki. Hitler nie przypominał już idealisty, który w 1914 roku zaciągnął się na ochotnika. Cztery lata spędzone w okopach dały mu poczucie przynależności i sporą dozę pewności siebie. Walczył za Niemcy, więc był prawdziwym Niemcem. Ponieważ zachował się godnie w skrajnych okolicznościach, był dumny ze swojej męskości. Wstąpił do wojska jako wątły młodzieniec, jak na swoje dwadzieścia cztery lata i ciężkie doświadczenia w Wiedniu, ale teraz był mężczyzną gotowym zająć należne mu miejsce w świecie.

95

Na początku września Szesnasty Pułk został wycofany do Flandrii. Odkąd znaleźli się w rezerwie, żołnierzy wypuszczano na urlop. Wraz z towarzyszem nazwiskiem Arend, Hitler wrócił do Berlina, który musiał mu się wydać odpychający z powodu narastającej tam atmosfery niezadowolenia. Spędził też kilka dni w rodzinnym gospodarstwie w Spital. Kilka dni po jego powrocie Szesnasty Pułk po raz trzeci pomaszerował w rejon Ypres. Po raz trzeci żołnierze okopali się na polach i wzgórzach w okolicy Comines. Później, 14 października, Hitler został oślepiony przez gaz w pobliżu wioski Werwick. Odzyskał wzrok i stracił go ponownie 9 listopada na wieść, że Niemcy skapitulowały. Kilka dni później usłyszał głosy i doświadczył widzenia56.

4 Trudno rozstrzygnąć, jak głęboka była niechęć Adolfa Hitlera do Żydów i jak wielki strach przed nimi w czasie, gdy przeżył atak gazowy w Belgii. Jednak w ciągu następnego roku nienawiść do wszystkiego, co żydowskie, miała stać się wyraźną, dominującą siłą w jego życiu. Hitler był jednym z milionów niemieckich patriotów, którzy nauczyli się bać Żydów i czerwonych (jednych i drugich niemal ze sobą utożsamiano). W tamtych miesiącach całym krajem wstrząsnęła seria budzących przerażenie powstań wzniecanych przez marksistów, które groziły zniszczeniem podwalin istnienia Niemiec. Co znaczące, do rewolucyjnych wydarzeń doszło, gdy Hitler cierpiał na depresję będącą wtórnym efektem gazu musztardowego. W dniu, kiedy jego pociąg szpitalny wyruszył na wschód – 16 października – książę Maksymilian Badeński, nowy kanclerz Niemiec, otrzymał notę od prezydenta Woodrowa Wilsona, w której zażądano abdykacji cesarza Wilhelma jako warunku zawieszenia broni. Fakt ten przyśpieszył rozpad niemieckiej armii i w ciągu dwóch tygodni doszło do otwartej rebelii, kiedy flocie wydano rozkaz wypłynięcia w morze. Załogi sześciu okrętów wojennych podniosły bunt. Do rewolty doszło również w Kilonii, gdzie marynarze złupili składnice i małe magazyny broni oraz zajęli większość miasta. W koszarach palacz ogłosił powstanie Rady Marynarzy w Kilonii i wszystkie okręty stojące w porcie z wyjątkiem jednego przeszły pod czerwoną banderę. Żołnierze pochwycili oficerów, zerwali im insygnia i zaprowadzili do więzienia. 7 listopada wybuchło kolejne powstanie, tym razem w Monachium. Na jego czele stanął Kurt Eisner, niewielki starszawy Żyd noszący czarny kapelusz z opadającym 96

rondem, który choć obszerny, nie mógł pomieścić gęstwy potarganych włosów. Niechlujny, był chodzącą karykaturą czerwonego zamachowca rzucającego bomby. Eisner przesiedział niemal dziewięć miesięcy w więzieniu za organizowanie strajków antywojennych. Już o zmroku rewolucjoniści, których poparło wielu żołnierzy, zajęli wszystkie ważne posterunki wojskowe w Monachium, a Ludwik III Wittelsbach musiał uciekać samochodem, który na południe od miasta wypadł z drogi i utknął w polu ziemniaków. Wydarzenie to wydawało się stosownym końcem monarchii w Bawarii. Tego wieczoru na ulicach miasta zawarczały ciężarówki wiozące ludzi powiewających czerwonymi sztandarami. Ludzie Eisnera zajęli główny dworzec kolejowy i gmachy rządowe. Nikt nie stawiał oporu. Policjanci odwracali głowy, gdy buntownicy ustawiali karabiny maszynowe w strategicznych punktach miasta. Następnego ranka stateczni monachijscy mieszczanie przebudzili się w bawarskiej republice. Do przewrotu doszło w niemieckim stylu, bez większego zamieszania i poważniejszych ofiar. W podobny sposób ludzie pogodzili się ze swoim losem. Nie doszło do żadnych gwałtownych wystąpień. Monachijczycy narzekali i czekali. Płomienie rewolucji zaczęły spontanicznie wybuchać w całych Niemczech. W Friedrichshafen robotnicy fabryki Zeppelina utworzyli rady delegatów. Robotnicy przemysłowi z rejonu Stuttgartu, w tym zatrudnieni w dużej fabryce Daimlera, pod wodzą socjalistów o poglądach zbliżonych do Eisnera, zgłosili podobne żądania. Marynarze wszczęli rewoltę we Frankfurcie nad Menem. W Kassel cały garnizon, na czele z dowódcą, zbuntował się bez wystrzelenia jednej kuli. Kilka strzałów rozległo się w Kolonii, gdzie liczący czterdzieści pięć tysięcy ludzi garnizon przeszedł na stronę czerwonych, ale w mieście szybko przywrócono porządek. Bunt cywilów w Hanowerze zakończył się powodzeniem, choć władze wydały wojsku rozkaz użycia siły. Zamiast strzelać, żołnierze przyłączyli się do protestujących. Podobnie było w Düsseldorfie, Lipsku i Magdeburgu. W całych Niemczech padał jeden rząd po drugim, a rady robotników i żołnierzy przejmowały władzę. W końcu 9 listopada cesarz niechętnie abdykował, przekazując władzę umiarkowanym socjalistom, na których czele stał dawny siodlarz Friedrich Ebert. Był to koniec Cesarstwa Niemieckiego, które powstało we Francji 18 stycznia 1871 roku, gdy król Prus Wilhelm I, dziadek Wilhelma II, został ogłoszony pierwszym cesarzem Niemiec w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego. Był to również koniec pewnej epoki. Czterdzieści osiem lat wcześniej Bismarck zrealizował swoje marzenie o zjednoczeniu Niemiec, tworząc nowe państwo 97

niemieckie. W ciągu jednej nocy runęło poczucie bezpieczeństwa oparte na junkrach, posiadaczach ziemskich z Prus Wschodnich, i wielkich przemysłowcach. W jedną noc runęła filozofia polityczna, na której większość Niemców opierała swoje konserwatywne i patriotyczne poglądy, znikając wraz z opuszczaną cesarską flagą.

Być może największym szokiem dla Niemców był widok Eberta zasiadającego w fotelu kanclerskim. W ciągu jednego dnia reżim Hohenzollernów wyparował, a władzę objął człowiek z ludu. Jak mogło do tego dojść? Sam Ebert czuł się nieswojo w nowej roli. Zdawał sobie sprawę, że jego obecność była zniewagą dla tych, którzy wyrośli w klimacie cesarstwa. Co więcej, nie reprezentował radykalnych poglądów, które dominowały na ulicy. Właściwie kogo reprezentował? Był tak przerażony, że gdy książę Maksymilian zjawił się o zmierzchu, aby się pożegnać, Ebert błagał go o pozostanie w Berlinie w roli „administratora” monarchii Hohenzollernów. Dwa dni później, o piątej rano, przedstawiciel rządu Eberta, Matthias Erzberger, złożył podpis pod alianckimi warunkami zawieszenia broni w prywatnym wagonie marszałka Focha. Wymiana ognia miała ustać o jedenastej rano. Erzberger przyniósł pokój rozdartemu narodowi o jedenastej godzinie, jedenastego dnia, jedenastego miesiąca roku, niechcący przyczyniając się do narodzin mitu o „listopadowych kryminalistach”, o socjalistach, którzy sprzedali niemiecki naród. Oczywiście klęska była dziełem cesarza i niemieckich generałów z czasów cesarstwa, którzy przegrali wojnę, ale prezydent Wilson odmówił podpisania z nimi zawieszenia broni, upierając się, by rozmawiać jedynie z demokratycznymi elementami. Zmuszając socjalistów do wzięcia na siebie winy za coś, czego nie spowodowali, Wilson dał Adolfowi Hitlerowi polityczne narzędzie o ogromnej niszczycielskiej sile.

5 Pod koniec listopada 1918 roku Hitler został wypisany ze szpitala w Pasewalku jako „zdolny do służby”, gdyż „przestał się uskarżać na wszelkie dolegliwości z wyjątkiem pieczenia w gardle”57. Hitler zeznał później przed sądem, że w tym czasie mógł odczytać jedynie największe nagłówki w gazetach i lękał się, że już nigdy nie przeczyta żadnej książki. „Dokumentację medyczną w szpitalu – skarżył 98

się – sporządzono w okresie rewolucji. Nikomu nie poświęcano indywidualnej uwagi. Wypisywano nas całymi gromadami. Na przykład nigdy nie otrzymałem mojej wojskowej książeczki żołdu”58. Dostał rozkaz stawienia się w batalionie zapasowym swojego pułku, który stacjonował w Monachium, więc po drodze musiał przejeżdżać przez Berlin, który znajdował się w rękach Rady Robotników i Żołnierzy – koalicji nie tylko żołnierzy i robotników,

lecz

także

Niezależnej

Socjaldemokratycznej

Partii

Niemiec.

Konglomerat ów wprowadził reformy społeczne, które jeszcze kilka miesięcy wcześniej wydawały się niemożliwe: ośmiogodzinny dzień pracy, nieograniczone prawo zakładania związków zawodowych, zwiększenie wynagrodzenia dla starszych robotników, przywileje dla chorych i bezrobotnych, zniesienie cenzury prasy oraz uwolnienie więźniów politycznych. Chociaż Hitler aprobował reformy społeczne, nie ufał rewolucjonistom, którzy je wprowadzili. Rada była narzędziem w rękach bolszewików, na dodatek jej członkowie zdradzili żołnierzy walczących na froncie. Kiedy Hitler zameldował się w koszarach przy Türkenstrasse, w monachijskiej dzielnicy Schwabing, spotkał się z tym samym duchem buntu. Garnizon przeszedł miesiąc wcześniej na stronę Eisnera i pozostawał pod dowództwem rady żołnierskiej. Nikt tam nie szanował tych, którzy walczyli w okopach od pierwszych dni wojny. Wielu przebywało w koszarach tylko po to, by mieć wikt i opierunek. Było tam znacznie gorzej niż w Männerheim. Hitlera szczególnie złościło postępowanie członków rady. „Ich działalność była dla mnie tak odpychająca, że postanowiłem jak najszybciej opuścić to miejsce”59.

99

Na szczęście spotkał starego towarzysza, który czuł podobną odrazę do tego, co się działo. „Naturalnie najbardziej leniwi i bezczelni byli ci, którzy trzymali się z dala od okopów – wspominał inny kurier wojskowy, przyjaciel Hitlera, Ernst Schmidt. – Koszary były pełne maruderów i tchórzów”60. Dwa tygodnie później, kiedy szukano strażników do obozu jenieckiego w Traunsteinie, sto kilometrów na wschód, przy drodze do Salzburga, Hitler zasugerował Schmidtowi, żeby się zgłosili. Ich grupa, złożona głównie z tzw. rewolucjonistów, została powitana na dworcu przez oficera. Ludzie uznali jego rozkaz „w szeregu zbiórka” za żart. Czyżby nie wiedział, że musztra została zniesiona? Następnego dnia cały oddział z wyjątkiem dwóch, którzy walczyli w okopach, został odesłany do Monachium. Hitler i Schmidt pozostali.

6 W Berlinie członkowie Związku Spartakusa, skrajnie lewicowej grupy nazwanej imieniem niewolnika, który stanął na czele powstania przeciwko Rzymianom, przejęli władzę na ulicach, aby z pomocą marynarzy przeprowadzić rewolucję. Zmiany nie dokonywały się równie gemütlich – w równie spokojnej atmosferze – jak w Monachium. Przed Bożym Narodzeniem stolica kraju stanęła na krawędzi anarchii. W innych miastach było podobnie, choć może nie tak dramatycznie, i w całych Niemczech zaczęła się chwiać struktura wojskowa i policyjna. Abdykacji władzy towarzyszyło nagłe pojawienie się nowej siły – Freikorpsu, grupek idealistycznych aktywistów wywodzących się z armii, podzielających pragnienie Hitlera, by bronić Niemcy przed inwazją czerwonych. Żołnierze Freikorpsu wywodzili się z pokolenia, które przyszło na świat w tym samym czasie co Hitler i zostało przygotowane do działania przez dwa wcześniejsze doświadczenia. Pierwszym był przedwojenny ruch młodzieżowy Wandervögel (Wędrowne Ptaki). Jego członkowie wędrowali po kraju, często w barwnych strojach, w poszukiwaniu nowego stylu życia. Wywodzący się głównie z zamożnej klasy średniej, gardzili liberalnym burżuazyjnym społeczeństwem, przekonani, że „religia ich ojców jest oszustwem, polityka jest nadęta i trywialna, gospodarka brutalna i oszukańcza, edukacja oparta na stereotypach i pozbawiona życia, malarstwo szmirowate i sentymentalne, literatura fałszywa i skomercjalizowana, a teatr sztuczny i jarmarczny”. Życie rodzinne uważali za represyjne i nieszczere. Twierdzili również, że relacje między mężczyznami i kobietami, w małżeństwie 100

i poza nim, są „przesiąknięte obłudą”61. Za cel postawili sobie stworzenie młodzieżowej kultury walczącej z burżuazyjną triadą szkoły, domu i Kościoła. Siadywali przy ognisku pod wodzą Führera i śpiewali Pieśń niebieskich ptaków albo w milczeniu wpatrywali się w płomienie, nasłuchując „przesłania lasu”. Często czytywali też zagrzewające do walki fragmenty Nietzschego lub Stefana George’a, który napisał: „Lud i najwyższa mądrość czekają z utęsknieniem na Człowieka! – Na czyn! (…) Może ktoś z mieszkających latami wśród morderców i śpiących w waszych więzieniach powstanie i ruszy do czynu”62. Ci młodzi ludzie, spragnieni mistycznych doznań i ideałów, rwali się do działania – nieważne jakiego. Okazji dostarczyła im wielka wojna. Być może właśnie dlatego byli, jak Hitler, przekonani o słuszności swojej sprawy. Życie w okopach zbliżyło do siebie oficerów i żołnierzy, łącząc ich braterstwem cierpienia i krwi. Czcili tego, który prowadził ich w rozpaczliwej walce wręcz. „Nie był dla nich dowódcą, ale Führerem! Oni zaś jego towarzyszami! Darzyli go ślepym zaufaniem i podążyliby za nim do samego piekła, gdyby zaszła taka potrzeba”63. Wspólnie tworzyli frontową demokrację, o której wcześniej w Niemczech nie słyszano. Oddzielone od reszty świata kilometry okopów stały się „klasztorem o murach z płomienia”64. Frontowi towarzysze, dawne Wędrowne Ptaki, tak jak Hitler odczuwali wstyd z powodu kapitulacji i nieufność wobec frontu wewnętrznego, który uległ degeneracji i przyjął bolszewickie poglądy. Zrozumiałe, że weterani z entuzjazmem reagowali na ogłoszenia zamieszczane przez wojskowych w gazetach i na plakatach: ponieważ zagrożenie ze strony Związku Spartakusa nie zostało zażegnane, wzywano żołnierzy do powstania i wstąpienia do Freikorpsu, „żeby zapobiec uczynieniu z Niemiec pośmiewiska całego świata”. Kiedy powstawała ta nielegalna armia, członkowie Spartakusa, za przyzwoleniem wielu berlińczyków, zajmowali stolicę. Kontrolowali już zakłady użyteczności publicznej, transport i fabryki amunicji. W geście rozpaczy 3 stycznia 1919 roku rząd Eberta usunął szefa policji znanego ze sprzyjania Związkowi Spartakusa i wspierającego niedawny bunt marynarzy. W odwecie członkowie Spartakusa, teraz już otwarcie przyznający się do komunistycznych poglądów, wezwali do powszechnej rewolucji. Robotnicy Berlina zareagowali entuzjastycznie i późnym rankiem 6 stycznia dwieście tysięcy ludzi z karabinami i czerwonymi flagami zgromadziło się między Alexanderplatz a Tiergarten. Euforii nie osłabiły nawet mgła i chłód. Schwytano pracowników socjaldemokratycznej gazety „Vorwärts” i Agencji Telegraficznej Wolffa. Gmach urzędu kanclerskiego został 101

otoczony

przez

rozwścieczony

tłum.

W środku

ukryli

się

Ebert

i jego

współpracownicy. Następnego ranka komuniści usadowili się na szczycie Bramy Brandenburskiej, z karabinami wycelowanymi w Unter den Linden, Königstrasse i Charlottenburger Chaussee. Oprócz najważniejszych stacji kolejowych zajęto również drukarnię rządową i browar Bötzow. Po upływie dwudziestu czterech godzin rząd kontrolował jedynie nieliczne z głównych gmachów w mieście. Berlin – a po nim całe Niemcy – przeszłyby pewnie na stronę komunistów, gdyby nie Freikorps. W ciągu tygodnia oddziały z zewnątrz wkroczyły do miasta i zmiażdżyły ośrodki oporu czerwonych. Przywódcy Związku Spartakusa, w tym drobna Róża Luksemburg, zostali wytropieni i okrutnie zamordowani.

Cztery dni po śmierci Czerwonej Róży odbyły się pierwsze ogólnonarodowe wybory w nowej republice. Była słoneczna, zimna niedziela. Pierwszy raz w historii Niemiec kobiety otrzymały prawo głosu i trzydzieści milionów obywateli spośród trzydziestu pięciu milionów uprawnionych wybrało czterystu dwudziestu trzech deputowanych do Zgromadzenia Narodowego. Wynik, choć zaskakujący, dawał się jednak przewidzieć. Dwie partie prawicowe marzące o powrocie Hohenzollernów, chociaż udające, że tego nie pragną, zdobyły około piętnaście procent miejsc w Zgromadzeniu. Dwie partie centrowe, opowiadające się za republiką, uzyskały niemal czterdzieści, podobnie jak Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec Eberta. Wynik wyborów będący w równym stopniu zwycięstwem nad rewolucją i triumfem republiki oznaczał kres socjalistycznych reform. Ponieważ targany konfliktami Berlin nie był bezpieczny, na siedzibę Zgromadzenia Narodowego wybrano Weimar leżący dwieście czterdzieści kilometrów na południowy zachód od stolicy. Wybór ten był podyktowany względami geograficznymi i kulturowymi, gdyż w Weimarze mieszkali Goethe, Schiller i Liszt. Pierwsze posiedzenie odbyło się 6 lutego w gmachu Nowego Teatru Narodowego, ale uroczystościom brakowało pompy i oprawy typowej dla Hohenzollernów. Nie było orkiestr dętych, defilady kawalerii i lśniących mundurów. Pięć dni później większość parlamentarna wyłoniła rząd z Ebertem jako pierwszym prezydentem Rzeszy. Ebert mianował kanclerza, który z kolei utworzył własny gabinet. Najbardziej brzemienny okazał się wybór na ministra obrony 102

nieustępliwego Gustava Noskego (który określał siebie mianem „posokowca”). Oznaczało to, że dotychczas nielegalne oddziały Freikorpsu będą działały z błogosławieństwem młodej Republiki Weimarskiej, w dalszym ciągu broniąc narodu przed czerwonymi i zamieszkami.

7 Bawarczycy tradycyjnie gardzili Prusami i wszystkim, co pruskie, więc wydarzenia

w Weimarze

zostały

w dużym

stopniu

zignorowane

przez

monachijczyków. Jeden z czołowych lokalnych intelektualistów, wówczas jeszcze nieznany światu, odniósł się z pogardą do prób demokratyzacji Niemiec podejmowanych przez rząd Eberta. Osamotniony i biedny bakałarz Oswald Spengler – mizogin i mizantrop – w końcu, na wiosnę 1918 roku, opublikował pierwszy tom Zmierzchu Zachodu. Choć książka nie doczekała się recenzji, wywołała duże poruszenie w kraju. „Podobnie jak Francuzi w 1793 roku, musimy wytrwać do końca naszej niedoli, potrzebujemy kary, przy której cztery lata wojny są niczym (…) – pisał Spengler do przyjaciela – dopóki atmosfera przerażenia nie wywoła takiego entuzjazmu i rozpaczy, że dyktatura przypominająca dyktaturę Napoleona zostanie powszechnie uznana za ocalenie”65. Hitler, który uważał się za urodzonego i przeznaczonego do polityki, przygotowywał swój powrót do Monachium. Obóz jeniecki w Traunsteinie był w likwidacji, więc razem ze Schmidtem wysłano go do koszar Drugiego Pułku Piechoty stacjonującego w dzielnicy Schwabing. W Monachium przebywał już inny młody mężczyzna o podobnych aspiracjach, Alfred Rosenberg, fanatyczny antysemita i wróg marksizmu. Rosenberg przybył tam z rodzinnej Estonii przez Rosję i znalazł w Monachium prawdziwy dom. Podobnie jak Hitler był malarzem i architektem. Podobnie jak Hitler był też bardziej niemiecki od rodowitego Niemca, opuściwszy miejsce urodzenia, „żeby znaleźć sobie ojczyznę”66. Co więcej, był zdeterminowany, aby ostrzec nową ojczyznę przed bolszewicką zarazą, która spustoszyła jego dawny dom, gotów walczyć, by uwolnić ją od żydowskiego komunizmu. Kiedy usłyszał, że niemiecki autor nazwiskiem Eckart podziela wiele jego poglądów, Rosenberg postanowił poznać go osobiście. Dietrich Eckart – poeta, dramaturg i kawiarniany intelektualista – był wysokim, łysym, krzepkim ekscentrykiem spędzającym dużo czasu w kawiarniach i piwiarniach, równą wagę 103

przywiązującym do picia i przemawiania. Syn bawarskiego radcy dworu i dawny pacjent instytucji „leczącej choroby nerwów”, miał wstęp do arystokratycznych kręgów. Ten oryginalny, nonszalancki mężczyzna z odrobiną geniuszu (jego wspaniały przekład Peer Gynta stał się klasykiem) był zwolennikiem idei pangermańskich i zagorzałym antysemitą. Za własne pieniądze wydawał tygodnik w nakładzie trzydziestu tysięcy egzemplarzy. Rosenberg zjawił się bez uprzedzania w mieszkaniu Eckarta. Poeta był pod wrażeniem postaci, którą ujrzał na progu: skupionego, śmiertelnie poważnego młodzieńca. Pierwsze słowa Rosenberga brzmiały: „Przyda się panu wojownik do walki z Jerozolimą?”. Eckart wybuchnął śmiechem. „Oczywiście!”. Czy coś napisał? Rosenberg wyciągnął artykuł opisujący niszczycielskie działanie judaizmu i bolszewizmu w Rosji. W ten sposób rozpoczęła się znajomość, która miała wywrzeć wpływ na karierę Adolfa Hitlera. Eckart przyjął Rosenberga jako „współbojownika w walce z Jerozolimą”67. Wkrótce jego artykuły o Rosji zaczęły się pojawiać nie tylko w gazecie Eckarta, lecz także na łamach innego monachijskiego tygodnika, „Deutsche Republik”. Główną myślą wspomnianych publikacji była teza, że Żydzi kryją się za każdym złem tego świata. To syjoniści wywołali wielką wojnę i bolszewicką rewolucję, a teraz wspólnie z masonami szykowali się do przejęcia władzy nad światem.

8 Dla wielu Bawarczyków Kurt Eisner stanowił wzór rewolucjonisty, wierzono też powszechnie, że jego rewolucja została opłacona moskiewskim złotem. Nic podobnego. Tamtego pamiętnego listopadowego dnia wyłożył zaledwie osiemnaście marek z własnej kieszeni, okazując się przeciwieństwem brutalnego, pragmatycznego rosyjskiego bolszewika. Rządził Bawarską Republiką Rad jakby nadal siedział przy swoim Stammtisch, stoliku dla stałych gości, w ulubionej kawiarni. Celem Eisnera nie był komunizm ani nawet socjalizm, ale rodzaj radykalnie pojmowanej demokracji. Był poetą wśród polityków, a marzenie o panowaniu piękna, oświecenia i rozumu zbliżało go do bardziej Shelleya niż do Marksa. Eisner znajdował się na drodze do zapomnienia, gdy styczniowe wybory przyniosły przygniatające zwycięstwo partii reprezentujących klasę średnią oraz żądanie jego odejścia.

104

Wczesnym rankiem 21 lutego, świadomy przegranej, podpisał rezygnację, ale w drodze do Landtagu, by dostarczyć pismo, został zamordowany przez hrabiego Antona Arco-Valleya, młodego oficera kawalerii, który został wykluczony z antysemickiej grupy, gdyż jego matka była Żydówką. Gdyby Eisner opuścił biuro godzinę później, miejsce jego reżimu zająłby centrowy rząd. Zamordowanie Eisnera doprowadziło do tego, czego Arco-Valley najbardziej się obawiał – do kolejnego zwrotu na lewo. Eisner, jeszcze niedawno pogardzany i odrzucany niemal przez wszystkich, w jednej chwili stał się męczennikiem i proletariackim świętym, a ruch rewolucyjny ożył na nowo. Wprowadzono stan wyjątkowy, a Naczelna Rada Robotników i Żołnierzy powołała nowy socjalistyczny rząd, na którego czele stanął dawny nauczyciel, Adolf Hoffmann. Ogłoszono strajk generalny, wprowadzono godzinę policyjną od dziewiętnastej i zamknięto Uniwersytet Monachijski, studenci bowiem już ogłosili Arco-Valleya bohaterem. Dwa tygodnie później w Moskwie odbył się pierwszy kongres III Międzynarodówki, na którym jednogłośnie ogłoszono powstanie Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu). Podczas uroczystych obchodów Lenin wezwał robotników wszystkich krajów, by zmusili swoich przywódców do wycofania wojsk z Rosji, przywrócili stosunki dyplomatyczne i handlowe i pomogli odbudować młody kraj, wspomagając go armią inżynierów i instruktorów. Berlin już odpowiedział na wezwanie do światowej rewolucji. Poprzedniego dnia robotnicy, ignorując polecenia partii komunistycznej, zgromadzili się w centrum miasta, żeby demonstrować i łupić. Wspólnie z Ligą Czerwonych Żołnierzy i innymi radykalnymi grupkami złożonymi z wojskowych zajęli ponad trzydzieści lokalnych posterunków policji. Marynarze oblegli gmach komendy głównej policji na Alexanderplatz, którego broniło kilka kompanii piechoty Freikorpsu. Następnego dnia tysiąc pięciuset delegatów rad robotniczych opowiedziało się jednomyślnie za ogłoszeniem strajku generalnego. Stolica została unieruchomiona: nie było elektryczności ani transportu. Rewolucjoniści skupili się we wschodniej części miasta, ustawiając karabiny maszynowe w strategicznych punktach. Aby się im przeciwstawić, minister obrony Noske użył dyktatorskiej władzy, którą mu niedawno przyznano, i 5 marca sprowadził do miasta ponad trzystu żołnierzy Freikorpsu. Buntownicy byli wypierani z miasta kwartał po kwartale, przy czym berlińskie bary, sale taneczne i kabarety działały jak zwykle.

105

Po czterech dnia zaciętych walk ulicznych z użyciem dział, karabinów maszynowych i samolotów przeciwko karabinom i granatom Noske ogłosił, że każdy, „kto wystąpi zbrojnie przeciwko wojskom rządowym, zostanie zastrzelony na miejscu”68. Wielu robotników ustawiono pod ścianą i rozstrzelano bez sądu. 13 marca wszystko było skończone. Zginęło ponad tysiąc pięciuset rewolucjonistów, a przynajmniej dziesięć tysięcy zostało rannych. Jednak w kraju wciąż szerzył się duch buntu. Radykałowie rządzili w Saksonii, a w Zagłębiu Ruhry nadal utrzymywał się stan oblężenia. Ben Hecht z chicagowskiego „Daily News” nadał depeszę: „Niemcy przechodzą załamanie nerwowe. Nie ma żadnych normalnych wiadomości do przekazania”69. Także Monachium znajdowało się na krawędzi rewolucji, tym razem inspirowanej przez zamach stanu w Budapeszcie. 22 marca nadeszła wiadomość, że ludowy front stworzony przez socjalistów i komunistów przejął władzę na Węgrzech w imieniu rad robotników, żołnierzy i chłopów. Ogłoszono powstanie Węgierskiej Republiki Rad, na której czele stanął nikomu nieznany Béla Kun. Był Żydem, podobnie jak dwudziestu pięciu z trzydziestu dwóch jego komisarzy, co skłoniło dziennikarzy londyńskiego „Timesa” do nazwania węgierskiego reżimu „żydowską mafią”70. Zwycięstwo Béli Kuna ośmieliło monachijskich lewicowców. Wczesnym wieczorem 4 kwietnia delegaci rad ruszyli ulicami pokrytymi pięćdziesięciocentymetrową warstwą śniegu, w dzień największych opadów w roku. Zmierzali do Löwenbräuhaus, oddalonego o zaledwie kilka przecznic od przedwojennego lokum Hitlera. Rezolucję odczytano na głos: „Zniesienie partii politycznych, zjednoczenie proletariatu, ogłoszenie Republiki Rad oraz braterstwa z rosyjskim i węgierskim proletariatem. Jeśli to uczynimy, żadna władza na ziemi nie zdoła zapobiec natychmiastowemu wprowadzeniu socjalizmu”. Taka kawiarniana rewolucja, niewinna wersja jej krwawej odpowiedniczki. Duchowym przywódcą ruchu był Ernst Toller, poeta głoszący potrzebę nowych form w dramacie, malarstwie i architekturze w celu wyzwolenia ludzkiego ducha. Gabinet tworzyła ciekawa zbieranina ekscentryków: komisarz do spraw mieszkalnictwa nakazał na przykład, że od tej pory salon we wszystkich domach musi się znajdować nad kuchnią i sypialnią. Jednak istną perłą w koronie oryginałów okazał się Franz Lipp wybrany na komisarza spraw zagranicznych (choć spędził jakiś czas w zakładzie dla obłąkanych), gdyż schludnie przystrzyżona broda i szary surdut nadawały mu dyplomatyczny wygląd. Lipp wysłał do Moskwy ostrą notę z oskarżeniem, że następca Eisnera ukradł klucze do ministerialnej 106

toalety, wypowiedział też wojnę Wirtembergii i Szwajcarii, „bo te psy nie chciały mi wypożyczyć sześćdziesięciu lokomotyw”71. Gwałtowny

koniec

nadszedł

w Niedzielę

Palmową,

13 kwietnia,

kiedy

eksminister Hoffmann, szkolny nauczyciel o socjalistycznych poglądach, podjął próbę zajęcia Monachium siłą. Jego pucz nie miał najmniejszych szans powodzenia mimo wyczynów żołnierzy w rodzaju Adolfa Hitlera. On sam zapobiegł przejściu przez żołnierzy Drugiego Pułku Piechoty na stronę czerwonych, wskakując na krzesło i wołając: „Ci, którzy twierdzą, że powinniśmy zachować neutralność, mają rację! Nie jesteśmy rewolucyjną strażą pilnującą bandy wałęsających się Żydów!”72. Choć Hitler i jemu podobni skłonili monachijski garnizon do zachowania neutralności, pucz Hoffmanna został zgnieciony przed zapadnięciem nocy. Tym razem władzę objęli czerwoni zawodowcy pod wodzą Eugena Leviné, syna żydowskiego kupca z Sankt Petersburga. Zostali oni wysłani do Monachium przez partię komunistyczną w celu zorganizowania rewolucji, a po aresztowaniu poety Tollera szybko przekształcili się w autentycznych Sowietów. Pogwałcili jednak wyraźne rozkazy partii zakazujące podejmowania jakichkolwiek działań zbrojnych („nawet gdyby można było odnieść chwilowe lub tymczasowe zwycięstwo”73) i wysłali w imieniu Bawarskiej Republiki Rad znaczne siły na spotkanie liczącej osiem tysięcy ludzi armii, którą pośpiesznie zgromadził Hoffmann, żeby odbić Monachium. Wojska Hoffmana zbliżały się do Dachau, leżącego szesnaście kilometrów na północ od miasta. Dowódcą czerwonych był niedawno aresztowany przez komunistów Ernst Toller. Po wypuszczeniu z celi ruszył na wojnę na pożyczonym koniu, niczym dawny rycerz, przekonany, że „należy elegancko stłumić rewolucję”. 18 kwietnia czerwony rycerz poprowadził atak na pozycje Hoffmana, ale jako humanista i indywidualista uparcie ignorował rozkazy płynące z Monachium. Przede wszystkim odmówił ostrzelania Dachau, próbując rozwiązać konflikt w drodze negocjacji. Kiedy otwarto ogień i wynik został przesądzony, poprowadził swoich ludzi do niemal bezkrwawego zwycięstwa. Siły Hoffmanna zaczęły się w panice wycofywać. Przywódcy Rady polecili Tollerowi zastrzelić wziętych do niewoli oficerów. Ten naturalnie puścił ich wolno i ponownie trafił do więzienia. Po klęsce pod Dachau Hoffmann musiał przyjąć pomoc ze strony Freikorpsu ministra Noskego. Niezwykle szybko opracowano taktyczny plan zdobycia Monachium i zrealizowano go tak skutecznie, że 27 kwietnia miasto zostało całkowicie otoczone. Czerwoni z zemsty tropili w Monachium przeciwników 107

Republiki

Rad.

Marynarze

schwytali

siedmiu

członków

antysemickiego

Towarzystwa Thule, w tym jego atrakcyjną sekretarkę. W sumie setkę jeńców uwięziono w liceum w Luitpold. 29 kwietnia pierścień wokół Monachium się zamknął i rewolucjoniści wpadli w panikę. Fałszywy alarm, że biali zajęli główny dworzec kolejowy, sprawił, że kwaterę

główną

opuścili

wszyscy

czerwoni

z wyjątkiem

Tollera

(którego

wypuszczono, aby zorganizował ostatnią linię obrony) i dowódcy wojsk. Ten postanowił w ostatniej chwili dokonać zemsty na białych, gdyż żołnierze Freikorpsu niedawno rozstrzelali pięćdziesięciu dwóch jeńców wojennych w kamieniołomach i zabili kilkunastu nieuzbrojonych robotników. Wydał rozkaz stracenia jeńców przetrzymywanych w liceum w Luitpold. Przerażony Toller pojechał, żeby zapobiec masakrze, ale zanim przybył na miejsce, zabito przynajmniej dwudziestu ludzi. Kiedy studenci przedarli się przez dziurawe linie czerwonych i donieśli dowódcom Freikorpsu o tych potwornościach, ci wydali rozkaz, by o świcie ruszyć na miasto. Oddziały Freikorpsu natarły na Monachium z kilku stron 1 maja, w pogodny, ciepły dzień. Bez trudu rozgromiły rozproszone siły rewolucjonistów mimo pewnego oporu w rejonie Hauptbanhofu i dzielnicy Schwabing. Ze wszystkich stron witały ich radosne wiwaty wyzwolonych mieszkańców. Na Marienplatz odprawiono dla żołnierzy mszę pod gołym niebem. Czerwone flagi zrzucano na ziemię, zastępując je biało-niebieskimi flagami Bawarii. Kiedy Lenin przechwalał się zwycięstwami komunizmu („Wyzwolona klasa robotnicza swobodnie i otwarcie świętuje pierwszą rocznicę swojego istnienia nie tylko w Rosji Radzieckiej, ale na radzieckich Węgrzech i w radzieckiej Bawarii”74) przed wielkimi masami zgromadzonymi na placu Czerwonym, Freikorps tłumił w Monachium ostatnie gniazda oporu i aresztował czerwonych przywódców. Ulice należały do żołnierzy Freikorpsu, którzy wkrótce przemaszerowali Ludwigstrasse, tupiąc defiladowym krokiem przed Feldherrnhalle. Jeden z oddziałów, Brygada Ehrhardta, z hełmami udekorowanymi swastykami, śpiewał: „Swastyka na hełmie, czarno-biało-czerwona opaska…”. 3 maja Monachium było bezpiecznie, ale sukces osiągnięto za cenę życia sześćdziesięciu ośmiu żołnierzy Freikorpsu. Oczywiście należało pomścić towarzyszy. W knajpie ujęto trzydziestu katolickich robotników z Towarzystwa Świętego Józefa planujących wkroczyć do akcji. Zaprowadzono ich do piwnicy pałacu Wittelsbachów, gdzie dwudziestu jeden zastrzelono lub zakłuto bagnetami jako niebezpiecznych czerwonych wichrzycieli. Setki zginęły w podobnych 108

okolicznościach, a tysiące zostały „wychłostane” przez krążące oddziały Freikorpsu. Szereg niezwykle surowych dekretów (niekiedy niemożliwych do wykonania, np. należało niezwłocznie oddać całą broń pod groźbą rozstrzelania) sprawił, że represje trwały nadal. W imię prawa i porządku wywlekano obywateli z domów, znieważano, bito i mordowano. Oddziały Freikorpsu ocaliły Monachium przed żelaznym obcasem Republiki Rad i jej ekscesami, ale lekarstwo okazało się gorsze niż choroba. „Trzeba by całej książki, żeby opisać wszystkie potworności, których dopuścili się biali – donosił francuski attaché wojskowy w Monachium. – (…) dano wolną rękę zorganizowanemu barbarzyństwu (…), dzikiej rozpuście, niedającym się opisać orgiom”75. Jednak Brytyjczycy nie dostrzegali takich zdarzeń albo aprobowali to, co widzieli. „Wydaje się, że epizod radziecki w Monachium – donosił wydział wywiadu politycznego brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych – doprowadził jedynie do umocnienia prawa i porządku w Niemczech oraz zdyskredytowania Związku Spartakusa i bolszewików w oczach mas”76. W sumie żołnierze Freikorpsu zlikwidowali ponad tysiąc czerwonych. W krótkim czasie na ulicach Monachium pojawiło się tyle ciał, że groził wybuch epidemii, a niezidentyfikowane zwłoki wrzucano do płytkich grobów.

9 Pełni młodzieńczych ideałów Wandervögel zanieśli swe wielkie nadzieje do okopów, a później, wraz z oddziałami Freikorpsu, na niemieckie ulice. „Oto nowy człowiek, żołnierz oddziałów szturmowych, elita Mitteleuropy – pisał ich słynny poeta, Ernst Jünger. – Przedstawiciel nowej rasy: przebiegły, silny i zdeterminowany”. Tacy mieli być żołnierze walczący o ocalenie Niemiec. „Nowe formy muszą narodzić się z krwi, a władzę trzeba zdobyć twardą pięścią”77. Jünger mógłby przemawiać w imieniu Adolfa Hitlera, którego uśpione antypatie odżyły na nowo za sprawą reżimu czerwonych w Monachium. Wkrótce po wyzwoleniu miasta doszło do wydarzenia, które miało zmienić jego życie i kierunek historii świata. 28 czerwca 1919 roku zwycięscy alianci podpisali traktat wersalski. Nieco później jego warunki przyjął rząd niemiecki. Warunki sprzymierzonych były twarde. Niemcy musiały przyjąć wyłączną odpowiedzialność za wywołanie wojny i wypłacić ludności cywilnej odszkodowania za wszelkie szkody spowodowane przez konflikt. Rzeszy wyrwano ogromne połacie ziemi: Alzacja i Lotaryngia 109

dostały się Francji; rejon Malmédy – Belgii; większość Wielkopolski i Prus Zachodnich – Polsce. Niemcy utraciły także swoje kolonie. Gdańsk miał zostać wolnym miastem. Zarządzono przeprowadzenie plebiscytu w Zagłębiu Saary; Schlezwiku Północnym, w Prusach Wschodnich i na Górnym Śląsku. Co więcej, alianci mieli okupować Nadrenię co najmniej piętnaście lat, a na prawym brzegu Renu miał powstać pas zdemilitaryzowany szerokości pięćdziesięciu kilometrów. Miary upokorzenia dopełniło rozporządzenie zakazujące Niemcom posiadania okrętów podwodnych i samolotów oraz ograniczające liczebność sił lądowych do stu tysięcy ludzi. Nowa armia, Reichswera, musiała niemal natychmiast wykazać się siłą przekraczającą jej skromne rozmiary. W celu oczyszczenia szeregów od wpływu bolszewików zorganizowano biuro mające obserwować wywrotowe działania w armii i infiltrować organizacje robotnicze. Wśród rekrutów wybranych przez kapitana Karla Mayra, oficera dowodzącego tym oddziałem, znalazł się Adolf Hitler. Choć wyjątkowo nadawał się do tej roli, Mayr wybrał go z powodu „wzorowego” przebiegu frontowej służby i, być może, z litości. „Kiedy go poznałem, przypominał udręczonego bezdomnego psa włóczącego się w poszukiwaniu pana”. Mayr odniósł wrażenie, że Hitler „był gotów związać swój los z każdym, kto okaże mu odrobinę życzliwości” i „był mu zupełnie obojętny los Niemców oraz ich przyszłość”78. W rzeczywistości Hitler był w stanie wzburzenia i zagubienia z powodu szerzącej się w Niemczech rewolucyjnej epidemii. Jeszcze nigdy nie był tak zatroskany o los państwa, które wybrał na swoją ojczyznę. Niedawno ktoś wręczył mu pamflet – być może jeden z napisanych przez Eckarta – który przypomniał mu podobne pisemka czytywane w Wiedniu. „W ten sposób mimowolnie ujrzałem własny rozwój”79. Jego kipiąca nienawiść do Żydów ożyła, gdy na własne oczy zobaczył, co działo się na ulicach Monachium. Wszędzie u władzy byli Żydzi: najpierw Eisner, później anarchiści pokroju Tollera, a w końcu rosyjscy czerwoni, jak Leviné. W Berlinie działała Róża Luksemburg, w Budapeszcie Béla Kun, w Moskwie Trocki, Zinowiew i Kamieniew. Spisek, którego istnienie wcześniej przeczuwał, stał się rzeczywistością80. Przed przystąpieniem do pełnienia obowiązków wraz z innymi agentami politycznymi musiał przejść specjalny kurs indoktrynacji na Uniwersytecie Monachijskim, pod okiem takich nauczycieli, jak profesor Karl Alexander von Müller, konserwatysta o radykalnie prawicowych poglądach. „Odniosłem z tego korzyść – pisał później Hitler – polegającą na poznaniu podobnie myślących 110

towarzyszy, z którymi mogłem prowadzić głębokie dyskusje o bieżącej sytuacji. Wszyscy byliśmy mniej lub bardziej przekonani, że partie wywodzące się z »listopadowej

zbrodni«

–

centrowe,

socjaldemokratyczne

i tzw.

burżuacyjno-narodowe – mimo najlepszych intencji nie zdołają ocalić Niemiec przed upadkiem i naprawić tego, co się stało”81. Podczas wojny Hitler powtarzał Westenkirchnerowi, że po ogłoszeniu pokoju zostanie malarzem albo zajmie się polityką, a gdy jego towarzysz pytał, do jakiej partii wstąpi, odpowiadał: „Do żadnej”. Żołnierze biorący udział w kursie indoktrynacji podobnie jak Hitler doszli do wniosku, że na ich potrzeby może odpowiedzieć jedynie zupełnie nowy ruch. Postanowili, że będą go nazywać Socjalistyczną Partią Rewolucyjną, „gdyż poglądy społeczne głoszone przez nową organizację miały faktycznie oznaczać rewolucję”. Dodatkowego impulsu do powstania takiego ruchu dostarczył jeden z wykładowców, Gottfried Feder, szwagier profesora Karla Alexandra von Müllera. Feder, założyciel Niemieckiej Ligi Walki o Zerwanie Kajdan Zysku, był z zawodu inżynierem, a z powołania ekonomistą. Swoim słuchaczom, funkcjonariuszom politycznym, mówił o spekulacyjnym i ekonomicznym charakterze giełdy oraz kapitału pożyczkowego. Dla Hitlera było to niezwykle stymulujące objawienie. „Po wysłuchaniu pierwszego wykładu Federa uznałem, że odkryłem jeden z najważniejszych punktów programu nowej partii”82. Zainspirowany żądaniem Federa, by położyć kres zniewoleniu zyskiem, na nowo zainteresował się marksizmem, by „pierwszy raz w życiu zrozumieć treść dzieła życia tego Żyda, Karla Marksa”83. W końcu zrozumiał Kapitał. Po jednym z wykładów profesor von Müller zauważył małą grupkę prowadzącą ożywioną dyskusję. „Mężczyźni wydawali się oczarowani przez jednego ze swoich, który ciskał gromy z narastającą gwałtownością, dziwnie gardłowym głosem. Miałem osobliwe przeczucie, że ich entuzjazm był jego dziełem. Ujrzałem bladą, małą twarz z opadającą nazbyt po żołniersku grzywką, krótko przycięte wąsy i niezwykłe jasnoniebieskie oczy lśniące fanatyzmem”84. „Wiesz, że masz wśród studentów urodzonego mówcę?”, spytał Müller kapitana Mayra. Mayr zawołał: „Hitler, podejdźcie no tutaj!”. Hitler zbliżył się „niezgrabnie, z wyrazem buntowniczego zakłopotania na twarzy”. Talent oratorski sprawił, że oddelegowano go do garnizonu w Monachium jako wykładowcę. „Przystąpiłem do pracy z ogromnym entuzjazmem i gorliwością. Nagle otrzymałem okazję przemawiania do większej publiczności. Potwierdziło się wówczas to, co zawsze 111

przeczuwałem: potrafiłem mówić”85. Z każdą prelekcją Hitler stawał się coraz bardziej pewny siebie, a jego głos rozwinął się w takim stopniu, że wypowiadane słowa można było usłyszeć w każdym kącie sali. Jednak jego życie towarzyskie nie należało do udanych, gdyż wielu kolegów, do których się przyjaźnie zwracał, uważało go za kapusia. Mały człowieczek nazwiskiem Thiele publicznie odrzucił jego awanse, a kiedy Hitler nalegał, by go odprowadzić

i przedstawić

prawdziwą

misję

niemieckiego

artysty,

nagle

wybuchnął. „Powiedz – warknął Thiele – czy nasrali ci do głowy i zapomnieli spuścić wodę?!”. Według jednego ze świadków „zdumiony hałaśliwy mówca zrobił cielęce oczy i odszedł bez słowa”86. Hitler nie potrafił się nawet dogadać z dwoma agentami, z którymi dzielił pokój w koszarach. Mężczyźni skarżyli się kapitanowi Mayrowi na jego „fizyczne nawyki”. Hitler „chodził i mówił przez sen, i był dla wszystkich utrapieniem”. Przeniesiono go do pojedynczej izby, małej klitki na pierwszym piętrze. Pomieszczenie to pełniło wcześniej rolę magazynu i miało zakratowane okna, ale Hitler „wydawał się szczęśliwy w swojej celi”87. Mimo towarzyskich porażek Hitlera kapitan Mayr był pod takim wrażeniem jego oratorskich umiejętności, że wysłał go z misją poza Monachium. Powracający do kraju niemieccy jeńcy wojenni przebywający w obozie przejściowym w Lechfeld sympatyzowali z poglądami Związku Spartakusa. Postanowiono wysłać kilku ludzi z zadaniem ich „oświecenia” i przekształcenia w antysocjalistycznych patriotów. Zespół propagandowy opuścił Monachium 22 lipca, a Hitler w ciągu pięciu dni otrzymał lekcję praktycznej polityki. Powracający do kraju żołnierze byli rozgoryczeni i niechętnie nastawieni. Pozbawieni młodości i nadziei, zmuszeni żyć jak zwierzęta w okopach, wrócili do kraju, żeby zastać w nim chaos i głód. Hitler dostarczył im obiektu nienawiści, mówiąc wymownie o „wersalskiej hańbie”, „listopadowej zbrodni” i „światowym żydowsko-marksistowskim spisku”. Jego dar do tej roboty został należycie doceniony w stosownych raportach. Jeden z obserwatorów napisał: „Można powiedzieć, że Herr Hitler jest urodzonym mówcą do mas. Fanatyzmem i siłą perswazji przyciąga uwagę słuchaczy i skłania, by myśleli podobnie jak on”88. Powrócił do Monachium, gdzie wygłaszał mowy w salce oddziału. Do jego obowiązków należała pomoc w rozpracowywaniu około pięćdziesięciu radykalnych organizacji, które w tamtym czasie powstały w mieście. Zakładali je rasiści, komuniści, zaciekli nacjonaliści, anarchiści i patrioci z szerokiego 112

politycznego spektrum od Bloku Rewolucyjnych Studentów i Towarzystwa Komunistycznych Socjalistów po Związek Ostary i Nową Ojczyznę. Wczesną jesienią Hitler otrzymał rozkaz, by udać się na spotkanie małej grupki o nazwie Niemiecka Partia Robotnicza (DAP, Deutsche Arbeiterpartei). Wieczorne spotkanie do tego stopnia nie wywarło na nim żadnego wrażenia, że nie wspomniał o nim w Mein Kampf, choć według jednego z dwudziestu trzech uczestników zwrócił się do zgromadzonych w czasie przeznaczonym na dyskusję i „znakomicie przemawiał”89. Gdyby zadał sobie odrobinę trudu, dowiedziałby się, że partia została

założona

narzędziowego połączeniem

w tym

samym

z warsztatów socjalizmu,

roku

kolejowych.

nacjonalizmu

przez

Antona

Program

partii

i antysemityzmu.

Drexlera, był

ślusarza

dziwacznym

Partia

powstała

w tajemniczych okolicznościach, z małej grupki nazywanej Politycznym Kręgiem Robotników, związanej z Rudolfem von Sebottendorffem, człowiekiem skądinąd równie tajemniczym. Sebottendorff był korpulentnym mężczyzną z lekko wyłupiastymi oczami, „bardziej artystą niż pedantem, sybarytą niż platończykiem”, posiadającym „upodobanie do broni palnej, ale nieafiszującym się nim otwarcie”90. Podobnie jak Hitler wierzył, że w przyszłości los Niemiec się odmieni, więc poświęcał dużo energii tworzeniu bawarskiego oddziału zakonu krzyżackiego. Do zakonu mogli należeć wyłącznie Niemcy potrafiący dowieść „czystości krwi” od trzech pokoleń. Każdy z kandydatów musiał również przysiąc, że z całą mocą „przystąpi do walki z internacjonalizmem i żydostwem”. Szerząca się w kraju rewolucja zmusiła Sebottendorffa do nadania organizacji niewinnej nazwy Towarzystwa Thule, które miało pełnić rolę przykrywki. Właśnie w tym okresie Sebottendorff zdecydował się na zrealizowanie idei, o której rozmyślał od dłuższego czasu: pozyskania robotników dla swojej volkistowskiej (völkisch) ideologii18*. Założenie Politycznego Kręgu Robotników zlecił jednemu z członków Towarzystwa Thule, zabiedzonemu dziennikarzowi sportowemu. Człowiek ten odszukał Antona Drexlera (który założył małą nieskuteczną grupkę o nazwie Wolny Komitet Robotniczy na rzecz Dobrego Pokoju) i wspólnymi siłami utworzyli nową organizację polityczną. Pierwsze spotkanie Niemieckiej Partii Robotniczej odbyło się na początku stycznia w małej restauracji Fürstenfelder Hof. Dwunastu robotników, głównie z warsztatów kolejowych, w których pracował Drexler, usłyszało zarys programu partii: uwolnienie robotników od marksistowskiego internacjonalizmu poprzez położenie kresu wywołującej podziały wojnie klasowej i skłonienie wyższych warstw społeczeństwa do wzięcia odpowiedzialności za 113

robotników. Jak wspominał Drexler, pragnęli jedynie, aby „rządzili nimi Niemcy”. Zasugerował zebranym, żeby nazwać ich grupkę Niemiecką Narodową Partią Socjalistyczną (tak samo jak opartą na podobnych założeniach partię, którą rok wcześniej założono w Czechach i której znakiem, całkiem przypadkowo, była swastyka), ale pojawiły się obiekcje, że słowo „socjalistyczna” może zostać błędnie zrozumiane. Drexler skrupulatnie notował uwagi do programu. Robotnicy wykwalifikowani nie powinni się uważać za proletariuszy, ale przedstawicieli klasy średniej. Klasa średnia powinna być powiększana i „wzmacniana kosztem wielkiego kapitału”. Program zawierał również powściągliwą deklarację antysemicką, że „nauki religijne sprzeczne z kodeksem etycznym Niemiec nie powinny być wspierane przez państwo” ani de facto tolerowane. Płodny dziennikarz sportowy Karl Harrer został wybrany na przewodniczącego, a Drexler na jego zastępcę. Grupkę trudno było nazwać partią, bo liczba członków niewiele przewyższała liczbę członków sześcioosobowego komitetu. „Spotkania miały prywatny charakter z powodu zagrożenia ze strony czerwonych – wspominał Drexler, poważny, niepozorny i schorowany człowiek. – Mogliśmy się jedynie kształcić i dyskutować. Swoje poglądy zawarłem w cienkiej broszurce zatytułowanej Moje polityczne przebudzenie. Fragmenty dziennika robotnika”. Marzył o tym, żeby znaleźć człowieka o odpowiedniej energii i odwadze, który zdołałby coś zdziałać „i stał się naszą siłą napędową. Tylko człowiek o niezwykłej osobowości mógł się na coś takiego poważyć, ktoś o niezachwianych przekonaniach, bez reszty oddany i nieustraszony”91. 12 września major Hierl kazał Hitlerowi wziąć udział w kolejnym spotkaniu małej partii robotniczej. „Bez reszty oddany” człowiek, jeśli taki miał się w ogóle pojawić, wszedł wczesnym wieczorem do Sterneckerbräu, małej piwiarni przy Herrenstrasse, zastając w niej około czterdziestu robotników. Głównym mówcą miał być poeta Eckart, ale zachorował i zastąpił go ekonomista Feder z wykładem zatytułowanym W jaki sposób oraz jakimi środkami znieść kapitalizm. Hitler słyszał już wykład Federa na kursie indoktrynacji, więc mógł skupić uwagę na zebranych. Jego wrażenia nie były ani dobre, ani złe. Miał przed sobą jedną z grupek, które „wyrastały, aby po pewnym czasie cicho zgasnąć”92. Jej założyciele nie mieli pojęcia, jak przekształcić swój klub w prawdziwą partię. Wieczór upływał w nudnej atmosferze i Hitler odetchnął, gdy Feder skończył mówić. Zaczął się podnosić, gdy ogłoszono czas swobodnej dyskusji. Właśnie wtedy 114

coś „skłoniło go” do pozostania. Kilka minut później stał już, atakując profesora, który opowiedział się za oddzieleniem Bawarii od Prus. Przemawiał piętnaście minut tak zręcznie i uszczypliwie, że profesor „wyszedł z sali niczym mokry pudel, zanim Hitler skończył”93. Drexler był tak oczarowany oratorskimi umiejętnościami i logiką wykładu Adolfa, że szepnął swojej sekretarce: „Takiego nam trzeba, moglibyśmy go wykorzystać!”. Przedstawił się, ale Hitler nie dosłyszał nazwiska niepozornego człowieczka w okularach. Niczym religijny fanatyk Drexler wetknął mu do ręki swoją czterdziestodwustronicową broszurkę w różowej okładce, wymamrotał, że musi ją koniecznie przeczytać, i poprosił, żeby przyszedł na kolejne spotkanie. Hitler wrócił do swojej klitki na pierwszym piętrze koszar. Jak zwykle miał problem z zaśnięciem, więc rzucał na podłogę okruchy chleba dla myszy. Zwykł spędzać godziny przed świtem na „obserwowaniu tych zabawnych zwierzątek uganiających się za smacznymi kąskami. Doświadczyłem w życiu tyle biedy, że potrafiłem sobie wyobrazić głód, a zatem także przyjemność małych stworzeń”94. Około piątej na ranem, gdy nadal przewracał się na pryczy, nie mogąc zasnąć i obserwując harce myszy, przypomniał sobie broszurę, którą wcisnął mu Drexler. „Mimowolnie ujrzałem przed oczyma własny rozwój”95. Poglądy i określenia z małej książeczki nie dawały mu spokoju przez cały następny dzień. Szczególnie utkwiły mu w pamięci terminy „narodowy socjalizm” i „nowy porządek świata”, a także przepowiednia, że nowa partia przyciągnie do siebie rozczarowanych i wyobcowanych nie tylko spośród robotników, ale urzędników państwowych i solidnych członków niższej warstwy klasy średniej. Jego zainteresowanie szybko jednak osłabło, więc ze zdumieniem odebrał kartkę informującą, że został przyjęty na członka Niemieckiej Partii Robotniczej. Poproszono go o przyjście na zebranie komitetu, które zaplanowano na następną środę. Nie miał ochoty wstępować do istniejącej partii, gdyż chciał stworzyć własną. Już miał wysłać „pełną oburzenia odpowiedź”, gdy „ciekawość wzięła górę” i zdecydował się ponownie przyjrzeć podejrzanej małej grupce. Spotkanie odbyło się w Altes Rosenbad, kolejnej podupadłej restauracji przy Herrenstrasse. Rozpoznał przejętego autora broszury, który z entuzjazmem powitał go jako nowego członka Deutsche Arbeiterpartie. („Teraz mamy w naszym gronie Austriaka o wielkiej gębie!”, powiedział innemu członkowi komitetu96). Drexler wyjaśnił, że czekają na ogólnokrajowego przewodniczącego Harrera.

115

W końcu dziennikarz sportowy przybył. Miał zdeformowaną stopę, był niezgrabny i obdarty. Odczytano drobiazgowy protokół z poprzedniego spotkania, a następnie skarbnik ogłosił, że mają siedem marek i pięćdziesiąt fenigów. Zapoznano się z listami, a później wdano w nieznośnie długą dyskusję. Było gorzej, niż się Hitler spodziewał. „To było straszne! Straszne! Partia kanapowa w najgorszym wydaniu, najpodlejszego sortu! I ja zapisałem się do takiej organizacji?!”97. Kiedy zaczęli omawiać kandydatury nowych członków, Hitler zadał kilka pytań na temat praktycznych aspektów działania organizacji. Dowiedział się, że nie mieli programu, ulotki ani nawet kauczukowej pieczęci; poprzestawali na dobrych chęciach. Szybko przejrzał ich nieliczne postulaty. Były niejasne i zagadkowe. Wyszedł przygnębiony tym, co zobaczył, ale nadal nie wiedział, czy się przyłączyć, czy zrezygnować. Było to „najtrudniejsze pytanie” jego życia, więc rozmyślał nad nim przez kolejne dwa dni. Rozum kazał mu odejść, ale uczucia skłaniały do akceptacji. Przysiągł sobie, że wejdzie do świata polityki, a ten absurdalny mały klub miał jedną niezaprzeczalną korzyść – nie „okrzepł jeszcze w formie »organizacji«, dając członkom okazję do realnego osobistego zaangażowania”98. Jako tak mały mógł się łatwiej dopasować do jego potrzeb. Hitler doniósł już kapitanowi Mayrowi o tym, co ustalił, a przełożony przekazał informacje grupie wyższych oficerów i przemysłowców spotykających się co tydzień w hotelu Vier Jahreszeiten, by dyskutować o sposobach odbudowy militarnej potęgi Niemiec. Doszli do wniosku, że nie zdołają tego dokonać bez pomocy robotników. Mała Niemiecka Partia Robotnicza mogła zdaniem kapitana stanowić dobry początek. Według relacji Mayra pewnego dnia w jego gabinecie zjawił się osobiście generał Ludendorff i poprosił, by pozwolił Hitlerowi zapisać się do tej partii i ją zbudować. Żołnierze nowej armii nie mogli wstępować do partii politycznych, ale „pragnąc zadowolić Ludendorffa, którego wolę nadal szanowano w wojsku, wydałem polecenie Hitlerowi, żeby zapisał się do partii robotniczej i pomógł w jej rozwoju. W tym celu miał dostawać tygodniowo odpowiednik dwudziestu marek w złocie, wedle aktualnej stopy inflacji”99. W pewnym sensie Hitler dostał rozkaz zrobienia tego, co już postanowił. Zarejestrował się jako członek DAP i otrzymał legitymację członkowską. Wkroczeniu Hitlera do świata prawdziwej polityki towarzyszył równie ważny rozwój poglądów, który był konsekwencją rozkazu kapitana Mayra. Hitlerowi 116

nakazano odpowiedzieć na list kolegi z kursu szkoleniowego, który zwracał się z prośbą o informacje na temat żydowskiego zagrożenia. Obszerna odpowiedź Hitlera napisana cztery dni po spotkaniu w Sterneckerbräu ujawniła zdumiewający rozwój w dziedzinie kwestii żydowskiej. Pismo było pełne oskarżeń pod adresem Żydów, które miały stać się powszechnie znane: „Drążą demokratyczny system, wykorzystując życzliwość mas, czołgają się przed ludźmi, ale znają jedynie majestat pieniądza (…). Ich działania prowadzą do rasowej gruźlicy w narodzie”. Na koniec postawił wniosek, że antysemicki program powinien wychodzić od pozbawienia Żydów pewnych przywilejów, gdyż są członkami innej rasy. „Jednak ostatecznym celem musiało być nieodwracalne Entfernung Żydów”100. Słowo to można przetłumaczyć jako „usunięcie” i może oznaczać wypędzenie z Niemiec, choć bardziej prawdopodobne wydaje się, że chodziło o likwidację wszystkiego, co żydowskie. Był to pierwszy znany polityczny dokument Hitlera, w którym zdołał przekształcić nienawiść do Żydów w konstruktywny program.

117

Część II NA POCZĄTKU BYŁO SŁOWO

Rozdział 4 NARODZINY PARTII (1919–1922)

1 „Kiedy znalazłem się wśród tej garstki mężczyzn, bezsprzecznie nie tworzyli oni partii ani ruchu”. Tamtej jesieni Niemiecka Partia Robotnicza dostarczyła jednak Hitlerowi platformy do głoszenia swoich poglądów. Podobnie jak sala sekretarska w Männerheim pomogła wyzwolić jego tłumioną nadzieję i nienawiść, niewielka grupka malkontentów dostarczyła mu jakże potrzebnego impulsu. Pierwszym zadaniem było przekształcenie małego kółka dyskusyjnego w organizację polityczną. „Nasz niewielki komitet składający się z siedmiu osób był niczym więcej, jak zarządem małego klubu skata – wspominał Hitler z rozbawieniem w cyklu artykułów o najwcześniejszym okresie dziejów partii. – Rok 1919 w Monachium nie należał do wesołych. Liche oświetlenie, dużo brudu, niepokoje, nędznie odziani ludzie, doprowadzeni do ubóstwa żołnierze, krótko mówiąc, żałosny obraz skutków czteroletniej wojny i rewolucyjnego skandalu”1. Jedynym źródłem światła podczas ich spotkań w tylnej sali Rosenbad była marna lampa gazowa. „Jak wówczas wyglądaliśmy? Potwornie. Spodnie z demobilu, farbowane kurtki, kapelusze nieokreślonego kształtu, wyświecone od długiego noszenia, na nogach zdeptane wojskowe buciory i gruba pałka w ręku jako »laska«”. W tamtych dniach był to znak wyróżniający, dowód, że człowiek należał do ludu. „Stale widywaliśmy te same twarze (…) Najpierw pozdrawialiśmy się po bratersku i słyszeliśmy, że »ziarno« zostało posiane we właściwym miejscu, a nawet się przyjęło. Później pytano, czy możemy złożyć podobny raport, podkreślano też znaczenie jednomyślnego działania”2. W kasie było zwykle jakieś pięć marek, choć raz osiągnęli niezwykle wysoką sumę siedemnastu marek. W końcu Hitler przekonał komitet, że należy zwiększyć liczbę członków poprzez organizowanie częstszych spotkań. W koszarach, na kompanijnej maszynie do 119

pisania, osobiście wystukał parę zaproszeń na pierwsze publiczne zgromadzenie, a inne sporządził odręcznie. W wieczór pierwszego spotkania siedmioosobowy komitet czekał „na masy, które miały nadejść”. Minęła godzina, ale nikt się nie zjawił. „Ponownie było nas siedmiu, tych samych siedmiu”3. Kolejne zaproszenia zostały wydrukowane na powielaczu i tym razem przyszła garstka. Liczba powoli wzrastała z jedenastu do trzynastu, a później do trzydziestu czterech. Nędzne grosze zbierane na spotkaniach inwestowano w płatne ogłoszenia na łamach

„Münchener

Beobachter”,

antysemickiej

gazety

z nurtu

völkisch.

16 października odbył się kolejny wiec, tym razem w piwnicy Hofbräuhaus. Gdyby przyszła ta sama liczba gości co zwykle, partia stanęłaby na skraju bankructwa. Wbrew pesymistycznym przeczuciom Harrera Hitler upierał się, że nadejdą tłumy. Około dziewiętnastej w zakopconej sali zebrało się siedemdziesiąt osób. Nie odnotowano, z jakim przyjęciem spotkał się główny mówca, ale od chwili gdy Adolf Hitler stanął za prymitywną mównicą ustawioną u szczytu stołu, publiczność słuchała „zelektryzowana”. Miał mówić dwadzieścia minut, ale przemawiał pół godziny, wypluwając z siebie strumień oskarżeń, gróźb i obietnic. Wyzbyty wszelkich zahamowań, dał się podnieść emocjom i gdy siadał przy hucznych brawach, jego twarz pokrywał pot. Był wyczerpany, ale w euforycznym nastroju. „To, co wcześniej czułem w głębi serca, nie mogąc poddać próbie, okazało się prawdą: potrafiłem przemawiać!”4. Był to punkt zwrotny nie tylko w jego karierze, ale także w dziejach Niemieckiej Partii Robotniczej. Rozentuzjazmowani słuchacze ofiarowali trzysta marek, więc organizacja miała fundusze na reklamę oraz druk afiszów i broszur. 13 listopada odbył się drugi masowy wiec, tym razem w innej piwiarni, Eberlbräu. Ponad stu trzydziestu mężczyzn (głównie studentów, sklepikarzy i oficerów) uiściło po pięćdziesiąt fenigów tytułem opłaty za wstęp, co stanowiło nowość w miejscowej polityce, by posłuchać czterech mówców. Główną atrakcją wieczoru był jednak Hitler. W środku przemówienia zaczęli mu przeszkadzać krzykacze, ale dał znak swoim kompanom z wojska i w ciągu kilku minut agitatorzy „zostali zrzuceni ze schodów, z rozbitymi głowami”5. Drobne zakłócenie sprawiło, że Hitler wzniósł się na jeszcze wyższe oratorskie szczyty. Zakończył wezwaniem do powstania i stawienia oporu. „Trzeba położyć kres niedoli Niemiec niemiecką stalą! Ten czas musi nadejść!”6. Ponownie porwał słuchaczy. Przemawiał w sposób charakteryzujący się prymitywną siłą i niepohamowanymi emocjami, co odróżniało go od 120

intelektualistów apelujących do rozumu. Funkcjonariusz policji, który opisał Hitlera jako kupca, stwierdzał w raporcie, że „jego wystąpienie było niezwykłe”, że

ten

człowiek

jest

przeznaczony,

aby

stać

się

„zawodowym

mówcą

propagandowym”7. Apel Hitlera sięgał do instynktów – odwoływał się do miłości ojczyzny i nienawiści do Żydów, którzy doprowadzili do klęski 1918 roku. Po sposobie bycia oraz języku ulicy i okopów weterani poznali, że mówca zakosztował demokracji

karabinów

maszynowych,

drutów

kolczastych

i błota,

zatem

reprezentował uświęcone braterstwo z linii frontu. Dwa tygodnie później, 10 grudnia, odbył się kolejny entuzjastyczny wiec. Tym razem sto siedemdziesiąt osób zebrało się w większej sali Deutsches Reich. Kiedy frekwencja spadła, mimo ogłoszenia (nazwisko Hitlera napisano w nim przez dwa „t”), że sala będzie ogrzewana, kilku członków komitetu zaprotestowało, iż spotkania odbywają się zbyt często. Rozpętała się gorąca debata. Hitler przekonywał, że w mieście liczącym siedemset tysięcy mieszkańców można organizować dziesięć wieców tygodniowo, zamiast jednego co dwa tygodnie. Podkreślił, że wybrali właściwą drogę. Prędzej czy później sukces musi nadejść. Jego wytrwałość została nagrodzona. Nowa sala przy Dachaustrasse znajdowała się w pobliżu koszar, więc napływ żołnierzy zwiększył liczbę uczestników do dwustu. Dominacja Hitlera głęboko zaniepokoiła część członków partii, którzy sprzeciwiali się jego wybuchowemu, żywiołowemu stylowi przemawiania. Co więcej, Hitler zmienił oblicze organizacji poprzez napływ swoich nieokrzesanych kompanów z armii, więc lękali się, że wszystko może zakończyć się klapą. Chociaż Drexler nie krył zaniepokojenia, był tak pewny, że Hitler jest nadzieją partii, iż poparł jego nominację na nowego szefa propagandy. Awans sprawił, że Hitler stał się jeszcze bardziej krytyczny wobec nieefektywnego sposobu zarządzania. Jak można było właściwie administrować bez biura i sprzętu? Sam znalazł kwaterę w Sterneckerbräu, tam gdzie przyjęto go w poczet członków. Pomieszczenie było małe i pełniło wcześniej funkcję baru. Czynsz okazał się tak niski, pięćdziesiąt marek miesięcznie, że członkowie komitetu nie narzekali, nawet gdy właściciel usunął ze ścian boazerię, co sprawiło, że pomieszczenie bardziej przypominało „cmentarną kryptę niż biuro”8. Dzięki pieniądzom otrzymywanym od kapitana Mayra i środkom z partyjnej kasy doprowadzili prąd i zainstalowali telefon. Znalazł się też stół, kilka pożyczonych krzeseł, biblioteczka i dwa kredensy. Kolejnym krokiem, na który nalegał Hitler, było zatrudnienie pełnoetatowego zarządcy.

121

Wyszukany w koszarach sierżant, człowiek „prawy i absolutnie uczciwy”, przyniósł ze sobą małą maszynę do pisania marki Adler. W grudniu Hitler wezwał do całkowitej przebudowy organizacji, zmieniając kółko dyskusyjne w prawdziwą partię polityczną. Większość członków komitetu, zadowolona ze statusu grupy skrajnie prawicowej, sprzeciwiła się zmianom. Nie rozumieli Hitlera, który utrzymywał, że propaganda nie jest celem samym w sobie, a jedynie sposobem obalenia Republiki Weimarskiej. Ociężały Drexler ponownie poparł Hitlera. Obaj rozmawiali godzinami w mieszkaniu Drexlera o planach i programach. Łączyły ich nieufność i nienawiść do Żydów. Straciwszy kilka razy pracę z powodu – jak mówił – Żydów i związków zawodowych, Drexler stał się „radykalnym antysemitą i wrogiem marksizmu”. Obecnie mieszkał w ładnej dzielnicy Nymphenburg, a Hitler dojeżdżał do niego tramwajem. Byli tak pochłonięci pracą, że Frau Drexler musiała ich po kilka razy wołać na kolację. „Moja mała córeczka gramoliła się na kolana Hitlera – wspominał Drexler – wiedząc, że zawsze będzie mile widziana”9. Dla niej był wujkiem Adolfem. Pewnego wieczoru, w ostatnich dniach 1919 roku, Hitler przybył do mieszkania Drexlerów „uzbrojony w plik kartek”, na których wstępnie naszkicował oficjalny program partii. Pracowali nad nim godzinami, „wygotowując” do postaci tak treściwej, jak to możliwe. „Łamaliśmy sobie nad tym głowę, powiadam wam!”, wspominał Drexler. Kiedy skończyli nad ranem, Hitler zerwał się z krzesła i walnął pięścią w stół. „Nasz program – wykrzyknął – doprowadzi do przebudzenia, jak tezy Lutra przybite do drzwi kościoła w Wittenberdze!”10. Hitler chciał przedstawić dwadzieścia pięć punktów ich programu na masowym wiecu. Zgodnie z przewidywaniami członkowie komitetu zgłosili zastrzeżenia. Uznali, że punktów jest zbyt wiele i że nie należy ich ogłaszać na otwartym spotkaniu. Początkowo pełen wątpliwości Drexler dał się w końcu przekonać i na następnym zebraniu udzielił Hitlerowi pełnego wsparcia. Przeciwnicy zostali pokonani. Datę prezentacji programu wyznaczono na 24 lutego 1920 roku. Chociaż broszury i afisze wydrukowane jasnoczerwoną farbą pojawiły się w całym Monachium, tym razem nawet Hitler zaczął się obawiać, że może przemawiać do „sali ziejącej pustką”. Wiec miał się rozpocząć o dziewiętnastej trzydzieści, ale gdy o dziewiętnastej piętnaście Hitler wszedł do wielkiego Festsaal w Hofbräuhaus, na sali siedziało już niemal dwa tysiące osób. Jego serce „zapłonęło radością”. Szczególnie ucieszyło go to, że ponad połowa zebranych wyglądała na komunistów i niezależnych socjalistów. Był przekonany, że prawdziwi idealiści 122

z wrogich ugrupowań przejdą na jego stronę, cieszył się też na myśl o zajściach, które mogą wywołać. Wiec zaczął się spokojnie przemówieniem doświadczonego volkistowskiego mówcy nazwiskiem Dingfelder. Zaatakował Żydów, ale zrobił to w sposób zawoalowany. Cytował Shakespeare’a i Schillera i był tak nijaki, że nawet komuniści nie poczuli się urażeni tym, co miał do powiedzenia. Po nim zabrał głos Hitler. Nie było żadnych gwizdów. W swoim zużytym staromodnym garniturze nie wyglądał na wielkiego oratora. Zaczął spokojnie, bez emfazy, przedstawiając historię ostatnich dziesięciu lat. Kiedy jednak opowiadał o fali powojennych rewolucji, która przewaliła się przez Niemcy, w jego głosie pojawiły się emocje. Zaczął gestykulować, oczy mu zabłysły. Ze wszystkich stron sali dobiegały gniewne okrzyki. W powietrzu poszybowały kufle. Frontowi towarzysze Hitlera – „szybcy jak charty, wytrzymali niczym skóra i twardzi jak stal Kruppa”11 – ochoczo stanęli do walki, uzbrojeni w gumowe pałki i szpicruty. Wichrzyciele zostali wyrzuceni za drzwi. Kiedy udało się przywrócić porządek, Hitler podjął na nowo, niezrażony ciągłym chórem pogardliwych okrzyków. Doświadczenia z Männerheim przyzwyczaiły go do takich zakłóceń i wydawały się budzić w nim uśpione pokłady energii. Publiczność rozgrzana jego zapałem i słowami zaczęła bić brawo, zagłuszając pieniaczy, którzy próbowali przeszkodzić mówcy. Hitler mówił o drukowaniu ton papierowych pieniędzy i o tym, że skorumpowany rząd socjaldemokratów gnębi jedynie drobnych ciułaczy. „Cóż może zrobić taki szarak, jeśli nazywa się Hummelberger, a nie Isidor Bach?!”. Antysemicka drwina spotkała się z równym sprzeciwem, jak aprobatą, ale gdy zaatakował Żydów ze wschodu, brawa zagłuszyły protesty. Na sali rozległy się okrzyki: „Precz z żydowską prasą!”. Hitler nie zwykł przemawiać do tak dużej publiczności, więc jego głos raz brzmiał donośnie, raz słabł. Dwudziestoletni student prawa Hans Frank był poruszony szczerością mówcy. „Od pierwszej chwili czułem, że ten człowiek mówi otwarcie, co czuje, że nie stara się wcisnąć ludziom czegoś, o czym sam nie jest absolutnie przekonany”12. Po gładkich zdaniach pierwszego mówcy jego słowa przyniosły wybuchowy efekt. Były często prostackie, ale zawsze pełne ekspresji. Nawet ci, którzy przyszli go wygwizdać, słuchali oczarowani. Mówił prostym językiem, ale tak wyraźnie, że słyszeli go nawet siedzący przy ostatnich stołach. Największe wrażenie na młodym Franku zrobiło to, że Hitler „potrafił przemawiać

123

w sposób zrozumiały nawet dla najbardziej mglistego umysłu (…) i przechodził do sedna”13. Na koniec przedstawił zebranym dwadzieścia pięć tez nowego programu, prosząc ich, by je „osądzili” punkt po punkcie. Było tam coś dla każdego z wyjątkiem Żydów. Dla patriotów: zjednoczenie wszystkich Niemców w ramach Wielkiej Rzeszy, kolonie dla nadmiaru ludności, równa pozycja Niemiec wśród innych narodów,

unieważnienie

traktatu

wersalskiego,

stworzenie

armii

ludowej

i wypowiedzenie „bezwzględnej wojny” przestępcom, aby w kraju zapanowały prawo i porządek.

Dla robotników: położenie kresu wszelkim

dochodom

niepochodzącym z pracy, konfiskata zysków wojennych, przekazanie darmo ziemi na cele komunalne, udział w zysku dużych koncernów przemysłowych. Dla klasy średniej: bezzwłoczne uspołecznienie wielkich sklepów i ich wydzierżawienie za niską cenę drobnym kupcom, „zdecydowane wspieranie” tradycyjnych, narodowych standardów zdrowia. Dla ludzi o poglądach volkistowskich: żądanie, by Żydów traktować jak obcych, zakazać im sprawowania wszelkich urzędów publicznych i deportować, jeśli państwo uzna, że nie można wyżywić całej ludności. Wśród postulatów znajdowało się także natychmiastowe wypędzenie tych, którzy przybyli do Niemiec po 2 sierpnia 1914 roku. Po odczytaniu każdego punktu Hitler przerywał i pytał, czy wszyscy rozumieją i się zgadzają. Większość wydawała głośne okrzyki aprobaty, choć zdarzały się zorganizowane pogardliwe przekleństwa, a niektórzy z protestujących wskakiwali na krzesła i stoły. Ponownie poszły w ruch gumowe pałki i szpicruty, ale pod koniec trwającej dwie i pół godziny tyrady każde słowo Hitlera spotykało się z niemal jednogłośnym aplauzem. Na koniec rozległa się burza braw, a młody Frank był całkowicie przekonany, że „jeśli ktoś ma zdecydować o przyszłym losie Niemiec, to właśnie Hitler”14. Dla Hitlera ten wieczór, mimo burzliwego sprzeciwu niektórych, stał się pełnym sukcesem. Gdy tłum opuszczał salę, czuł, że w końcu otwarły się przed nim drzwi. „Kiedy zakończyłem spotkanie, nie byłem odosobniony w przekonaniu, że oto narodził się wilk, który rzuci się na gromadę oszustów mamiących naród”15. Dorósł do własnego imienia, „Adolf” pochodziło bowiem od germańskiego słowa oznaczającego „wilka, któremu szczęście sprzyja”. Od tego dnia słowo „wilk” miało dla niego szczególne znaczenie – stało się jego przydomkiem w gronie najbliższych przyjaciół, przydomkiem Hitlera i jego siostry Pauli oraz nazwą większości jego kwater wojskowych. 124

Chociaż

w monachijskich

gazetach

pojawiło

się

niewiele

wzmianek

o wystąpieniu Hitlera, wiec stanowił ważny krok naprzód dla Niemieckiej Partii Robotniczej. Do organizacji zapisało się sto nowych osób. Pod wpływem nalegania Hitlera sporządzono listę członków i wydano legitymacje członkowskie. W celu wywołania wrażenia wielkości pierwsza legitymacja nosiła numer 501, a listę członków uporządkowano alfabetycznie. Hitler, malarz, miał numer 555.

2 Hitler rozpoczął nowe życie, otoczony szerokim kręgiem barwnych postaci, które łączyła miłość do Niemiec i lęk przed marksizmem. Pewien monachijski lekarz, wierzący w wahadełko, twierdził, że dzięki niemu można wykryć obecność Żyda w każdej grupie. Znacznie ważniejszy był dawny dowódca kompanii, homoseksualista kapitan Ernst Röhm – wzorowy oficer, towarzysz, któremu można było zaufać w największym niebezpieczeństwie. Niski i korpulentny, o krótko przyciętych włosach i czarującym uśmiechu. Istny żywy pomnik wojny. Podczas walk odstrzelono mu górną cześć nosa, a kula pozostawiła głęboką bliznę na jednym policzku. Służąc jako oficer w nowej Reichswerze, miał kiedyś powiedzieć: „Ponieważ jestem człowiekiem nikczemnym i niedojrzałym, wojna i niepokoje przemawiają do mnie silniej niż spokojny żywot szanowanego mieszczanina”16. Od chwili gdy się poznali na konspiracyjnym spotkaniu nacjonalistycznej grupki Żelazna Pięść, Röhm był przekonany, że kapral Hitler jest odpowiednim kandydatem na przywódcę Niemieckiej Partii Robotniczej. Röhm już zmienił proletariacki charakter organizacji stworzonej przez Drexlera i Harrera, przyprowadzając ze sobą wielu żołnierzy. To oni rządzili na hałaśliwych spotkaniach. Hitlera i Röhma łączyła więź krwi i cierpienia, gdyż obaj należeli do braterstwa żołnierzy frontowych i choć Röhm niedawno zastąpił kapitana Mayra jako nowy przełożony Hitlera, nalegał, by podwładny zwracał się do niego poufałą formą du (ty), co ułatwiło zaakceptowanie Adolfa pozostałym oficerom. Jeszcze bliższy był mu pisarz Dietrich Eckart, który powiedział kiedyś, że nowy przywódca polityczny musi umieć znieść terkot karabinu maszynowego. „Wolę próżną małpę, która zdoła udzielić soczystej odpowiedzi czerwonym i nie zacznie uciekać, gdy ludzie zaczną szarpać nogami stołu, od tuzina uczonych profesorów”. Co więcej, ich człowiek musiał być kawalerem. „Później zdobędziemy kobiety!”17. Zaprzyjaźnili się ze sobą, zamiast poprzestać na podzielaniu politycznych 125

poglądów, mimo różnicy wieku (dwadzieścia jeden lat) i pochodzenia (Eckart wywodził się z kręgów uniwersyteckich). Obaj należeli do artystycznej bohemy, obaj potrafili władać językiem rynsztoka, obaj byli nacjonalistami i nienawidzili Żydów. Eckart uważał, że Żyd, który poślubił niemiecką kobietę, powinien zostać skazany na trzy lata więzienia, a gdyby zrobił to ponownie – stracony. Dietrich, urodzony romantyk rewolucjonista, był mistrzem kawiarnianych polemik. Ten sentymentalny cynik, prawdziwy szarlatan, bez przerwy grał i wygłaszał błyskotliwe wykłady, jeśli dano mu po temu najdrobniejszą okazję. Robił to w swoim mieszkaniu, na ulicy lub w kawiarni. Pijak i narkoman, temperował swoją wulgarność resztkami towarzyskiej ogłady odziedziczonej po przodkach. Hitler upajał się towarzystwem tego serdecznego i elokwentnego pirata intelektualisty, który odgrywał rolę Falstaffa u boku Hitlera, jako księcia Hala, w wyuzdanym nocnym życiu Monachium. Eckart stał się mentorem młodego mężczyzny. Podarował Hitlerowi trencz, korygował jego gramatykę, zabierał do elegantszych restauracji i kawiarni oraz przedstawiał wpływowym obywatelom („Ten człowiek pewnego dnia wyzwoli Niemcy”18). Godzinami dyskutowali o muzyce, malarstwie, literaturze i polityce. Związek z porywczym pisarzem odcisnął niezatarte piętno na Hitlerze. Kilka tygodni po wiecu w Hofbräuhaus obaj wyruszyli w podróż do Berlina. Elitarne oddziały Freikorpsu dowodzone przez generała Walthera von Lüttwitza otrzymały rozkaz rozbrojenia socjalistycznego rządu weimarskiego, ale zamiast tego pomaszerowały do stolicy, żeby przejąć kontrolę nad miastem, i ustanowiły własnego kanclerza, urzędnika niskiego szczebla nazwiskiem Kapp. Hitler i Eckart dostrzegli możliwość przeprowadzenia przez Kappa prawicowego przewrotu i wyrazili gotowość pojechania do Berlina, żeby stwierdzić, czy istnieje szansa na podjęcie wspólnych rewolucyjnych działań w Bawarii. Kapitan Röhm zaaprobował ten pomysł i wysłannicy ruszyli w drogę odkrytym samolotem sportowym. Był to pierwszy lot Hitlera. Maszynę pilotował młody as myśliwski z czasów wojny, porucznik Robert Ritter von Greim, kawaler orderu Pour le Mérite, który miał zostać ostatnim dowódcą Luftwaffe. Pogoda była tak burzliwa, że mimo umiejętności von Greima Hitler nie przestawał wymiotować. W pewnym momencie wszystko wskazywało na to, że ich misja zostanie przerwana, ponieważ na lotnisku przejściowym strajkowali robotnicy. Na szczęście Hitler przykleił sobie fałszywą kozią bródkę, a Eckart udał handlarza papierem, więc pozwolono im wyruszyć 126

w dalszą drogę do Berlina. Kiedy w końcu wylądowali, pobladły Hitler przysiągł, że nigdy więcej nie wsiądzie do samolotu. Choć 13 marca Berlin bez jednego strzału poddał się oddziałom Freikorpsu, zwycięstwo okazało się daremne. Żadna ze znanych osobistości nie zgodziła się przyjąć stanowiska w gabinecie „kanclerza” Kappa. Jego pośpiesznie zaplanowany pucz od początku okazał się fiaskiem, więc nie trzeba było żadnego kontrataku ani aktu sabotażu. Berlińczycy, jednocząc się z resztą narodu w antywojennych uczuciach, najwyraźniej doszli do wniosku, że kolejna rewolucja to stanowczo za wiele, a kiedy rząd Eberta ogłosił strajk generalny, robotnicy zareagowali tak entuzjastycznie, że reżim Kappa musiał upaść. Wyłączono prąd, stanęły tramwaje i metro. Nie było wody. Śmieci gniły na ulicach, a sklepy i biura były zamknięte. Tylko życie nocne Berlina toczyło się bez większych zakłóceń, w ciemności lub przy świetle świeczki. Na ulicach rozgrywały się sceny zepsucia niczym z przejaskrawionego filmu: prostytutki o policzkach pokrytych grubą warstwą różu rywalizowały z amazonkami z pejczem, w wysokich lakierowanych butach. W mieście działały kawiarnie zaspokajające wszelkie upodobania i perwersje – dla homoseksualistów, lesbijek, ekshibicjonistów, sadystów i masochistów. Nagość okazała się nudna, a sztuka pogrążyła się w otchłani nieprzyzwoitości, rozczarowania i cynizmu. Berlin stał się głównym ośrodkiem ruchu dadaistycznego, a jeden z jego poetów, Walter Mehring, dostarczył berlińczykom przerażającego wglądu w przyszłość w formie slangowego, satyrycznego wiersza: Dalej chłopcy, pójdźmy wszyscy Z głośnym „hura” robić czystki! Wciągnąć brzuch! Na Żyda raus! Chwyćcie swastykę i trujący gaz! Naprzód do gromienia mas!19

Strajk generalny ogłoszony przez rząd Eberta zamienił się w istnego Frankensteina. Miażdżąc bez trudu siły Kappa, otworzył drogę kolejnej fali lewicowej rewolty. Komuniści wzbudzali takie niepokoje w całych Niemczech, że prezydent Ebert musiał błagać generała von Seeckta, który kilka dni wcześniej opuścił rząd, o przejęcie dowództwa nad wszystkimi wojskami i zgniecenie czerwonego powstania. Pierwszą decyzją generała było ponowne powołanie pod broń żołnierzy Freikorpsu, który niedawno rozwiązano. Absurdalnie ironiczny obrót zdarzeń sprawił, że niedawni buntownicy zostali wezwani do przywrócenia 127

ładu i porządku. W komicznym geście czarnego humoru godnym dadaistycznego dramaturga Ebert wypłacił żołnierzom Freikorpsu nagrodę, którą reżim Kappa obiecał za obalenie jego rządu. Zadanie stojące przed zreorganizowanymi oddziałami Freikorpsu było ogromne. W Saksonii istniała republika rad, a 20 marca armia czerwonych złożona z pięćdziesięciu tysięcy ludzi zajęła większą część Zagłębia Ruhry. Tego samego dnia komunistyczne „Ruhr Echo” ogłosiło, że czerwony sztandar musi triumfalnie załopotać nad całym państwem. „Niemcy muszą stać się republiką rad, aby wspólnie z Rosją przyśpieszyć światową rewolucję i zwycięstwo socjalizmu na świecie”20. 3 kwietnia Freikorps przeszedł przez Zagłębie Ruhry, zgniatając ogniska oporu czerwonych i obchodząc się okrutnie z tymi, którzy przeżyli. „Gdybym opowiedział wam wszystko – pisał młody żołnierz w liście do rodziny – uznalibyście, że kłamię. Nie okazywaliśmy żadnej litości (…) zastrzeliliśmy na miejscu dziesięć pielęgniarek Czerwonego Krzyża, bo były uzbrojone w pistolety. Zrobiliśmy to z przyjemnością – szkoda, że nie słyszeliście, jak płakały i wołały, żeby darować im życie. Na próżno! Każdy uzbrojony człowiek jest naszym wrogiem”21.

Kiedy po przyprawiającym o mdłości locie z Monachium Hitler i Eckart wylądowali w Berlinie, pucz Kappa zbliżał się do końca. Z lotniska udali się do Kancelarii Rzeszy, gdzie odbyli rozmowę z rzecznikiem prasowym Kappa, Trebitschem-Lincolnem, węgierskim Żydem. Ten awanturnik i po trosze nicpoń – aresztowany w Nowym Jorku za szpiegowanie na rzecz cesarza – poinformował ich, że Kapp uciekł z miasta i że nie powinni ujawniać, kim są, gdyż mogą zostać aresztowani. Eckart, niezadowolony z tego, że Żyd sprawuje teraz władzę, podobno chwycił Hitlera za ramię i powiedział: „Chodź, Adolfie, nic tu po nas”22. Pozostali jednak w stolicy, aby poznać swojego bohatera, generała Ludendorffa, który szykował się do potajemnej ucieczki na południe. Miał się tam naradzić z grupką Niemców z północy, którzy podzielali ich marzenia: członkami Stahlhelmu (Stalowy Hełm), stworzonego przez grupę radykalnych nacjonalistycznych weteranów, oraz przywódcami organizacji volkistowskich otrzymujących znaczną pomoc od przemysłowców. Eckart wprowadził Hitlera do salonu Helene Bechstein, żony producenta fortepianów. Z miejsca oczarowana „młodym niemieckim mesjaszem”, obiecała przedstawić go innym członkom swojego wpływowego kręgu. 128

Hitler wrócił do Monachium 31 marca. Tego samego dnia został cywilem, być może z własnej inicjatywy, choć pewnie otrzymał taki rozkaz. Spakował manatki i pobrał

demobilizacyjną

odprawę

wysokości

pięćdziesięciu

marek

wraz

z płaszczem, czapką, marynarką, spodniami, bielizną, koszulą, skarpetami i butami. Podnajął mały pokój w suterenie przy Thierschstrasse 41, w dzielnicy klasy średniej położonej nad Izarą, w której dominowały trzy- i czteropiętrowe kamienice ze sklepami i biurami na parterze oraz małymi mieszkaniami i pokojami na górze. Hitler miał tam klitkę o wymiarach dwa i pół na cztery i pół metra, nie większą od celki, którą zajmował w Männerheim. Był to najchłodniejszy pokój w całym domu. Jego właściciel, Herr Erlanger, wspominał: „Niektórzy najemcy szybko podupadli tam na zdrowiu. Obecnie używamy tego pomieszczenia jako magazynu, bo nikt nie chce go już wynająć”23. Nie było przypadkiem, że Hitler wybrał pokój oddalony kilka kroków od redakcji „Münchener Beobachter”. Gazeta wychodziła teraz jako „Völkischer Beobachter” i w dalszym ciągu była tubą antysemickich i antymarksistowskich sentymentów. Poglądy Hitlera na temat Żydów znajdowały w dużym stopniu odzwierciedlenie w publikacjach tej gazety. W jednym z niedawnych numerów na pierwszej stronie zamieszczono artykuł zatytułowany: Zróbcie wreszcie porządek z Żydami! Autor sugerował, żeby oczyścić Niemcy z wszystkich Żydów bez względu na to, jak drakońskie środki trzeba będzie zastosować. Z takich właśnie artykułów, pisanych najczęściej przez uchodźców z Rosji, Hitler czerpał nowe informacje o narastającej groźbie komunizmu. Głównymi celami jego ataków byli Żydzi i traktaty pokojowe. Kolejne miejsce zajmowała walka z marksizmem. Obaj z Eckartem żywili zmieszany z niechęcią podziw dla poświęcenia niemieckich komunistów i starali się ich ze wszystkich sił pozyskać. W swoim artykule zatytułowanym Niemcy i żydowski bolszewizm Eckart nawoływał nawet do czegoś, co nazywał „niemieckim bolszewizmem”. Na spotkaniu partyjnym, z Hitlerem stojącym na podium obok niego, oznajmił, że niemieccy komuniści to idealiści, którzy nieświadomie działają na rzecz ocalenia Niemiec. Uciekinierzy z Rosji byli przeciwni takiemu kompromisowi, a ich artykuły i rozmowy o zagrożeniu bolszewizmem wywierały na Hitlera coraz silniejszy wpływy. Najbardziej przekonywającym z apostołów tej nadciągającej ze wschodu zagłady był Alfred Rosenberg, młody architekt i malarz z Estonii. Podczas pierwszego spotkania z Hitlerem żaden nie zrobił większego wrażenia na drugim. 129

„Skłamałbym, gdybym powiedział, że byłem nim oczarowany”, wspominał później Rosenberg. Nastąpiło to dopiero wówczas, gdy usłyszał, jak Hitler przemawia do mas. „Dopiero wtedy ujrzałem niemieckiego żołnierza frontowego wyruszającego do boju, przemawiającego w sposób jasny i przekonujący, polegającego jedynie na sobie, z odwagą wolnego człowieka. Właśnie to przyciągnęło mnie do Hitlera po pierwszych piętnastu minutach”24. Przyciąganie i podziw stały się wzajemne, gdy w ciągu następnych miesięcy w tygodniku Eckarta ukazywały się kolejne artykuły Rosenberga oraz inne nacjonalistyczno-rasistowskie publikacje. Szczególne wrażenie na Hitlerze wywarła rewelacja Rosenberga, że bolszewizm jest zaledwie pierwszym etapem światowego spisku Żydów mającego na celu podbicie świata. Ostateczny „dowód” został ujawniony dzień po historycznym spotkaniu w Hofbräuhaus, w opublikowanym na łamach „Völkischer Beobachter” artykule Protokoły Mędrców Syjonu. Tekst miał być dokładnym raportem z dwudziestu czterech potajemnych spotkań Mędrców Syjonu w szwajcarskiej Bazylei, knujących tajny spisek w celu podbicia świata19*. Publikacja potwierdziła obawy i lęki Hitlera. Był to również punkt zwrotny w jego stosunkach z Rosenbergiem. Od tego czasu Hitler zaczął brać sobie do serca jego ostrzeżenia przed bolszewizmem, a kwestia komunistów, choć nadal drugorzędna, zaczęła stopniowo zajmować coraz bardziej poczesne miejsce w jego partyjnym credo. Nie on jeden uwierzył w sensacyjne doniesienia Protokołów. W maju tego samego roku na łamach londyńskiego „Timesa” ukazał się artykuł podkreślający, że dokumenty te należy traktować poważnie i że faktycznie zostały napisane przez Żydów dla Żydów. Protokoły – rozpowszechniane w Europie i obu Amerykach – wzbudziły gwałtowną falę antysemityzmu wśród chrześcijan. Od wieków uczono katolików, że Żydzi zabili Chrystusa, a pierwszy wyznawca protestantyzmu, Marcin Luter, oskarżał ich, że nie tylko zamienili Boga w diabła, ale stali się „plagą, zarazą i nieszczęściem”, skazą na chrześcijaństwie i obliczu świata, z którą trzeba się stanowczo rozprawić. Źródłem nienawiści Hitlera do Żydów były głównie własne obserwacje z ostatnich dni wojny i rewolucji, która po niej nastąpiła20*. To, czego się dowiedział od Rosenberga, Towarzystwa Thule, Arthura de Gobineau, Lutra i innych znanych antysemitów, jedynie wzmocniło jego własne przekonania. Z takich źródeł czerpał tylko to, co chciał. Przypuszczalnie znacznie większy wpływ wywierały na niego broszury i dziwaczne radykalnie prawicowe pisemka, które pluły antysemickim 130

jadem. Od pierwszych dni w Wiedniu Hitler pożerał taką literaturę, a jej posiew wydał owoce w piątek, 13 kwietnia 1920 roku, podczas masowego wiecu w słynnym monachijskim Hofbräuhaus. Hitler przez dwie godziny tłumaczył „czemu jesteśmy przeciwko Żydom”. Od początku było jasne, że tylko jego partia „uwolni Niemców spod władzy Żydów!”. Szczegółowo opisywał, jak począwszy od średniowiecza Żydzi kalali społeczeństwo. Jego mowa nie wyróżniała się oryginalnością ani retorycznym kunsztem, ale była istnym cudem propagandy. Chociaż jego antysemityzm miał raczej osobisty niż historyczny charakter, Hitler genialnie łączył fakty z bieżącymi wydarzeniami, w skalkulowany na zimno sposób mający wzbudzić niechęć i nienawiść. Często przerywały mu wybuchy aprobaty lub śmiechu. Osiemnaście razy słuchacze zgotowali mu głośne brawa, szczególnie gdy nazwał Żyda włóczęgą zamieszanym w „rabunek na gościńcu”. Jego wcześniejsze napaści na Żydów były słabe w porównaniu z tym starannie przygotowanym oskarżeniem. Po raz pierwszy publicznie oznajmił, że żydowski spisek ma międzynarodowy charakter, a popierana przez Żydów zasada równości wszystkich ludzi i międzynarodowej solidarności jest jedynie wybiegiem w celu wynarodowienia innych ras. Wcześniej określał Żyda mianem człowieka godnego pogardy, niemoralnego i pasożyta. Tego wieczoru Żyd stał się niszczycielem, rabusiem i szkodnikiem posiadającym moc „podkopywania całych narodów”. Hitler nawoływał do powszechnej walki na śmierć i życie. Nie było różnicy między Żydami ze wschodu i zachodu, dobrymi i złymi, bogatymi i biednymi, wypowiadał wojnę całej żydowskiej rasie. Hasło „proletariusze wszystkich krajów łączcie się” przestało obowiązywać. „Naszym wojennym zawołaniem musi się stać »antysemici wszystkich krajów łączcie się«. Wyzwólcie się, ludy Europy!”. Hitler zrobił długi krok na drodze do antysemityzmu. Wcześniej tego roku „Münchener Post” naśmiewał się z jego komicznych parodii Żydów. „Adolf Hitler zachowywał się jak komediant, jego mowy miały coś z wodewilowej nuty”. Jednak ostatnie wystąpienie skłoniło dziennikarzy gazety do nieco trzeźwiejszej oceny magii, którą roztaczał z podium. „Trzeba mu [Hitlerowi] przyznać jedno: jest najprzebieglejszym prowodyrem motłochu w Monachium spośród wszystkich knujących podobne intrygi”26. Hitler nie był jednak zwykłym intrygantem, który zwraca się wyłącznie do ludzi o rasistowskich poglądach. Jego wezwanie do czynnego antysemityzmu zostało dosłyszane także przez tych, których ostatecznym marzeniem była Wielka Rzesza 131

– do szanowanych mieszczan w średnim wieku, podpisujących się pod słowami Heinricha Classa, przewodniczącego Ligi Pangermańskiej, wypowiedzianymi w 1913 roku. „Rasa żydowska jest źródłem wszystkich zagrożeń. Żydzi i Niemcy są jak ogień i woda”. Przyjdzie czas, prorokował Class, że pojawi się człowiek, który poprowadzi Niemców w walce przeciwko żydostwu. „Czekamy na Führera! Bądźcie cierpliwi, on nadejdzie! Bądźcie wytrwali, pracujcie i jednoczcie siły!”27. Nagryzmolone notatki do innych mów Hitlera wygłoszonych w tym okresie zdradzają siłę jego obsesji: „Krwawi Żydzi. Zarzynają duchowych przywódców narodu. Rosyjski zakład pogrzebowy”. „Żyd jako dyktator i dzisiejsze Niemcy? Walka demokracji z dyktaturą. Nie, Żyda z Niemcem. Czy można to pojąć?”. „Głód panujący w czasach pokoju (inflacja) z powodu giełdy i spekulacji? Potrzeba luksusowych towarów, kto na niej zyskuje? Żydzi… Szykowanie ludobójstwa pogrążonym w obłędzie masom. Można tego dowieść przez potrzebę mas – głód. Głód jako broń wszechczasów. Zmusić głodem do służenia Żydom”. „Światowa rewolucja oznacza podporządkowanie całego świata dyktaturze światowej giełdy i jej panom, Żydom”28. Jak widać z przytoczonych fragmentów, obsesyjna nienawiść Hitlera do Żydów przekształciła się w rozległą filozofię polityczną. Jednocześnie zaczęła nabierać kształtu ukryta dotąd polityka zagraniczna. We wrześniu tamtego roku Hitler mógł powiedzieć podczas jednego ze spotkań: „Jesteśmy związani i zakneblowani, ale choć jesteśmy bezbronni, nie boimy się wojny z Francją”29. Zastanawiał się też nad ewentualnymi sojusznikami Niemiec i niedawno ogłosił: „Nasz nieprzyjaciel znajduje się po drugiej stronie Renu, a nie we Włoszech lub gdzie indziej”30. Pierwszy raz – być może zainspirowany przez Rosenberga i Protokoły – publicznie zaatakował Żydów za ich internacjonalizm. Utożsamianie Żydów z internacjonalizmem i wybór Włoch na sojusznika w wojnie z Francją nadal były nieokreślone, ale wskazywały na chęć stworzenia logicznej i praktycznej polityki zagranicznej. Wrócił z wojny z typowymi poglądami i przesądami frontowego żołnierza, a traumatyczny ciąg rewolucyjnych niepokojów wzbogacił go o wiele tradycyjnych przekonań i uprzedzeń człowieka z ulicy. W końcu zaczął tworzyć własny system poglądów. Jednak jego główny element, nienawiść do Żydów, który raz po raz wynurzał się na powierzchnię i znikał od czasu jego zmagań w Wiedniu, w żadnym razie nie był tradycyjny. Adolf Hitler robił coraz szybsze postępy w dziedzinie praktycznej polityki. Niemal w pojedynkę poszerzył bazę partii, która nazywała się teraz 132

Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników). Miał nadzieję, że taka nazwa zwabi i zainspiruje ludzi, odstraszy nieśmiałych i przyciągnie gotowych przelać krew za własne marzenia. Z tego samego powodu nalegał, by partyjna flaga konkurowała z płomiennym sztandarem komunistów. „Chcieliśmy, aby była czerwona, tak czerwona, żeby przewyższyła inne”, wspominał Drexler, lepsza od sztandaru czerwonych, ale „nieco inna”31. W końcu dentysta ze Starnbergu przesłał flagę, której użyto podczas spotkania

założycielskiego

jego

własnej

lokalnej

partii:

swastykę

na

czarno-biało-czerwonym tle. Swastyką – to pochodzące z sanskrytu słowo oznacza „wszystko jest jednym” – posługiwał się już Lanz von Liebenfels, Towarzystwo Thule i oddziały Freikorpsu. Dla Europejczyków i niektórych północnoamerykańskich Indian od wieków symbolizowała tarczę słońca i cykl życia. Od tej pory, pewnie na zawsze, miała nabrać nowego, złowrogiego znaczenia.

3 Pucz Kappa i obalenie komunistycznych reżimów w środkowych Niemczech spowodowały, że socjalizm znalazł się w odwrocie. Ebert i jego większościowi socjaliści odsunęli się jeszcze bardziej od niezależnych socjalistów z powodu oportunistycznego wykorzystania oddziałów Freikorpsu przeciwko robotnikom w Zagłębiu Ruhry. Wczesną jesienią 1920 roku dysydenci – sami podzieleni niemal równo na pro- i antykomunistów – zebrali się w Halle, by wytyczyć przyszły kurs Niezależnej Partii Socjalistycznej i określić jej stosunek do III Międzynarodówki. Z Moskwy przyjechał najbardziej porywający mówca biorący udział w zjeździe – Grigorij Zinowiew, przewodniczący III Międzynarodówki. Sowieci wysłali go z misją przeciągnięcia niemal dziewięciuset tysięcy niemieckich socjalistów na pozycję skrajnej lewicy. Zinowiew przemawiał godzinami „łamaną niemczyzną, co tylko wzmocniło efekt, jaki wywarła jego mowa”. Słowa Zinowiewa zostały owacyjnie przyjęte przez zwolenników komunizmu. Doszło do zażartej dyskusji między przedstawicielami prawego i lewego skrzydła. Choć niektórzy słuchacze mieli wrażenie, że ci pierwsi dysponowali lepszymi argumentami, idea światowej rewolucji była zbyt podniecająca, aby dało się jej oprzeć. Dwustu trzydziestu siedmiu delegatów głosowało za wstąpieniem do III Międzynarodówki na warunkach postawionych przez Lenina. Stu pięćdziesięciu 133

sześciu się sprzeciwiło, oddając głos na „nie” i wychodząc z sali obrad. Ci, którzy pozostali, byli w większości komunistami. Jednym z delegatów, którzy opuścili Halle, był zaniepokojony, a jednocześnie rozczarowany Otto Strasser. Słuchał Zinowiewa z narastającym zdenerwowaniem i niepokojem. To, co powiedział, „brzmiało jak nowa doktryna mesjańska”, z Moskwą dominującą nad Niemcami. Strasser i jego starszy brat Gregor od dawna marzyli o socjalizmie. Obaj byli gotowi do przeprowadzenia drastycznych reform, ale nie pod dyktando obcego państwa. Chcieli socjalizmu o niemieckiej orientacji, a Otto sądził, że uda się go wprowadzić z pomocą rewolucyjnych niezależnych socjalistów. Po wydarzeniach w Halle znalazł się bez partii. Rozczarowany, pojechał do Landshutu, żeby poradzić się brata, który zorganizował własną armię na wzór Freikorpsu, z piechotą, artylerią i karabinami maszynowymi. Gregor przyznał, że nie ma nikogo bardziej niebezpiecznego od Rosjan i że nie ma żadnej partii politycznej, która mogłaby się im z powodzeniem przeciwstawić. „Gadaniem nie da się niczego załatwić – zawyrokował – jedynie czynem”. Powiedział, że spodziewa się dwóch ważnych gości, którzy przyjadą, żeby omówić ten problem. Otto Strasser wspomina, że następnego dnia pod sklep chemiczny jego brata zajechał duży samochód. Wysiedli z niego dwaj mężczyźni. Otto rozpoznał pierwszego: generała Ludendorffa, bohatera wszystkich niemieckich nacjonalistów. Za nim, w pełnym szacunku dystansie, „niczym batalionowy ordynans”, podążał blady, młody mężczyzna z krótkimi wąsami, ubrany w źle dopasowany garnitur. To był Hitler. „Musimy zjednoczyć wszystkie ugrupowania nacjonalistyczne”, oznajmił generał. Szkolenie polityczne należy do Herr Hitlera. Ludendorff obejmie dowództwo wojskowe nad nacjonalistycznymi organizacjami. Poprosił Gregora, żeby oddał się wraz ze swoimi batalionami szturmowymi „pod jego dowództwo i wstąpił do partii Herr Hitlera”. Hitler nie zrobił na Ottonie większego wrażenia, choć obiecał, że uczyni Gregora pierwszym krajowym gauleiterem (naczelnikiem okręgu) i da mu Gau w południowej Bawarii. Przerwał mu młodszy ze Strasserów, pytając o program NSDAP. „Nie chodzi o program”, odpowiedział Hitler. Chodzi wyłącznie o władzę. Otto się sprzeciwił. Przecież władza jest jedynie środkiem do zrealizowania programu. „Tak uważają intelektualiści – odrzekł grzecznie Hitler. – My potrzebujemy władzy!”. Było jasne, że nie lubił Ottona, a chwilę później oskarżył go, że walczył razem z czerwonymi przeciwko reżimowi Kappa. 134

Otto odparował cios własnym oskarżeniem. Jak ktoś nazywający się narodowym socjalistą mógł wspierać takiego reakcjonistę jak Kapp? Hitler wyjaśnił, że walczył w Berlinie jako socjalista, podobnie jak wcześniej maszerował w Monachium przeciwko czerwonemu reżimowi. Każde z posunięć wydawało się słuszne. Tak, był naprawdę narodowym socjalistą. „Polityka

nacjonalistycznej

opozycji

nie

może

być

komunistyczna

ani

kapitalistyczna”, przerwał mu Ludendorff. Kiedy był głównym kwatermistrzem armii,

miał

mniej

problemów

z robotnikami

niż

przemysłowcami.

To

zdumiewające oświadczenie rozładowało napięcie i spotkanie zakończyło się w przyjaznej atmosferze, choć bez ostatecznej decyzji starszego Strassera. Gregor chciał gruntownie przemyśleć otrzymaną propozycję. Wieczorem zakomunikował bratu, że podjął decyzję, aby połączyć siły z Ludendorffem i Hitlerem, choć ten drugi nie zrobił na nim wrażenia. „Ufam, że generał użyje go na właściwym miejscu”, powiedział32. Hitler nie przedstawił swojego politycznego programu Ottonowi Strasserowi nie dlatego, że go nie miał albo nie umiał przedstawić. Był zbyt dumny, żeby dyskutować o nim ze „zdrajcą” walczącym z siłami Kappa. Co więcej, Hitler przyjechał pozyskać Gregora i jego bataliony, a rozstając się ze Strasserami, miał przeczucie, że obaj trafią w końcu do jego obozu. Georg Strasser przypominał jego samego – młodszy oficer frontowy, który jak Hitler został odznaczony Krzyżem Żelaznym pierwszej klasy. Był też ideowcem: zagorzałym nacjonalistą sprzeciwiającym się marksizmowi i kapitalizmowi, uważającym, że Żydzi stanowią „kręgosłup i mózg” jednego i drugiego porządku. Pozyskanie Gregora Strassera było tylko jednym z wielu sukcesów Hitlera od czasu, gdy wstąpił do małej Niemieckiej Partii Robotniczej. W ciągu niecałego roku nie tylko zmienił charakter organizacji, ale zwiększył liczbę członków do niemal trzech tysięcy. Cały swój czas poświęcał NSDAP, odbywając liczne podróże i popularyzując siebie oraz partię. Wystąpił jako główny mówca na około osiemdziesięciu wiecach, pojechał z Eckartem do Berlina podczas puczu Kappa i przemówił do zebranych na międzynarodowym kongresie narodowych socjalistów w Salzburgu. Sukces partii nie przewrócił mu w głowie. Krążył po małym pokoiku, narzekając osobistemu ochroniarzowi, byłemu rzeźnikowi, Ulrichowi Grafowi, na swoją niezdolność „wyjścia do ludzi i powiedzenia im, co wie i pragnie zrobić”. „Gdybym tylko potrafił przemawiać! Gdybym potrafił przemawiać!”33, wykrzykiwał. 135

Niezadowolony

ze

swojego

sposobu

przemawiania

i zachowania

podczas

masowych zgromadzeń, postanowił poprawić jedno i drugie. Chodząc na zgromadzenia rywalizujących partii, zauważył, że główny mówca prezentuje swoją mowę „w dowcipnym stylu gazetowych artykułów, unikając mocnych słów i co jakiś czas rzucając kiepski żart”34. Takie nudne spotkania nauczyły go, czego nie należy robić. Jego styl przemawiania musiał być żywy i pobudzający. Atmosfera na wiecach NSDAP była rzeczowa i przyjemna dzięki rozdawanemu za darmo piwu, kiełbaskom i preclom, a nawet, gdy pozwalały na to partyjne fundusze, dzięki muzyce

i ludowym

momencie,

przy

pieśniom.

dźwiękach

Później,

orkiestry

w odpowiednim i łopocie

psychologicznym

sztandarów

ze

swastyką,

w efektywny sposób ukazywał się sam Hitler. Zwykle zaczynał spokojnie. Potem, jak aktor wyczuwając publiczność, dostosowywał zachowanie i sposób przemawiania do potrzeb zebranych, podgrzewając atmosferę do stanu prawie niekontrolowanego entuzjazmu. Sukces wieców masowych nie zadowalał Hitlera. Pragnął szerszego forum, a do tego potrzebował własnej gazety. Z powodu licznych procesów o zniesławienie „Völkischer Beobachter” znajdował się na krawędzi bankructwa, a Hitler potrzebował właśnie takiego pisma. Trudności finansowe „Beobachtera” były okazją, na którą czekał. O drugiej nad ranem 17 grudnia Hitler wpadł do mieszkania Eckarta, z podnieceniem oznajmiając, że trzeba kupić „Völkischer Beobachter”, gdyż tonie w długach i może wpaść w niepowołane ręce. Pewien separatystyczny przywódca chciał kupić gazetę, by na jej łamach prezentować swój program. Żądano rozsądnej sumy stu osiemdziesięciu tysięcy marek. Hitler był przekonany, że Eckart zdoła zebrać taką kwotę od zamożnych przyjaciół.

136

O ósmej rano Drexler stanął u drzwi Eckarta na umówione spotkanie. Dla gospodarza była to niesłychana godzina. „Początkowo był w złym humorze, ale po krótkim czasie rozpoczęliśmy rozmowy”, wspominał Drexler35. Do południa dostali sześćdziesiąt tysięcy marek od generała von Eppa, którego oddział Freikorpsu pomógł w obaleniu rządu rad w Monachium w 1919 roku. Kolejne trzydzieści tysięcy dali inni, m.in. lekarz antysemita. Drexler wypisał skrypt dłużny, zobowiązując się do uregulowania długów gazety sięgających stu tysięcy marek, i o czwartej po południu „Völkischer Beobachter” zmienił właściciela. Hitler i jego NSDAP – dzięki ekscentrycznemu autorowi i ślusarzowi narzędziowemu – byli gotowi do wykonania następnego skoku.

4 Miesiąc później, 22 stycznia 1921 roku, w Monachium odbył się pierwszy krajowy zjazd NSDAP. W ciągu niecałego roku partia stała się szanowaną siłą na bawarskiej prawicy, głównie z powodu magnetycznej osobowości Hitlera i jego obsesyjnej determinacji. Dzięki swoim oratorskim umiejętnościom Hitler zmienił orientację partii, przechodząc od dyskusji do działania. Większość założycieli, w tym Drexler, obserwowała tę przemianę ze wzrastającym niepokojem. Chociaż doceniali atmosferę ożywienia, którą Hitler wniósł do ich pogrążonej w letargu grupki, zaczęli się zastanawiać, czy zmiana była tego warta. W zdumiewająco krótkim czasie Hitler stał się dominującym graczem w partii, zdecydowanie popieranym przez swoją wierną świtę. Jego zwolennicy – Röhm, bracia Strasserowie i Rosenberg – wnieśli ze sobą wyraźnie wyczuwalną atmosferę przemocy. Wielu przyjaciół i współpracowników Hitlera z pogardą odnosiło się do jego starej gwardii, uważając, że składa się ze zbyt wielu towarzyszy z kręgów bohemy. Poza tym, czy autentyczny socjalista utrzymywałby bliskie kontakty z bankierami, przemysłowcami i takimi przedstawicielami elity towarzyskiej, jak Bechsteinowie? Pierwszy zjazd partii wydawał się logiczną okazją do wszczęcia buntu i otwartego przejęcia władzy. Jednak Hitler się powstrzymał, gdyż jedynie czterysta jedenaście osób odpowiedziało na zaproszenie i przybyło do Monachium. Pogłębiający się rozłam w sferze partyjnej polityki i taktyki nie był jeszcze wystarczająco znany szeregowym członkom. Podczas kongresu na zewnątrz panowała jedność, choć ludzie z najbliższego otoczenia Hitlera mieli świadomość, 137

że nadciąga konfrontacja. Mimo to zwarli szyki, aby pierwsze wystąpienie Hitlera w Zirkus Krone, dwanaście dni później, zakończyło się sukcesem. Zima była ciężka, a w całych Niemczech dochodziło do rozruchów z powodu głodu.

Niepokoje

wewnętrzne

wzmogły

żądania

alianckiej

Komisji

Odszkodowawczej w Paryżu, nakładające na Niemcy wyśrubowane reparacje wojenne. Stojąca na krawędzi bankructwa Republika Weimarska miała wypłacić odszkodowanie o łącznej wysokości stu trzydziestu czterech miliardów marek w złocie. Większość obywateli nie ogrzewała domów i kładła się spać z pustym brzuchem. Roczne dochody pozwalały robotnikom ledwie utrzymać się przy życiu, a członków klasy średniej spychały w biedę. Atmosfera oburzenia była tak powszechna, że wszystkie główne partie polityczne zorganizowały wspólną demonstrację protestacyjną na Königsplatz. Akcję odwołano, obawiając się, że czerwoni przejmą kontrolę nad masami. 1 lutego Hitler zażądał podjęcia ostatecznej decyzji. Członkowie „komitetu wykonawczego” przyjęli go dopiero następnego dnia, oznajmiając, że „zamierzają” zorganizować wiec za tydzień. „Straciłem cierpliwość i postanowiłem, że sam zorganizuję demonstrację”36. W południe Hitler zarezerwował Zirkus Krone na następny wieczór – zarządca sali, należący do partii Hitlera, miał zażądać od niego niewiele lub zgoła nic – a następnie podyktował treść krzykliwego plakatu. Wielu wiernych członków partii miało wątpliwości. Sala mogła pomieścić sześć tysięcy osób, a zapełnienie jej choć w części w tak krótkim czasie wydawało się niemożliwe. Afisze rozlepiono dopiero w czwartek rano. Co więcej, tego dnia padał lodowaty śnieg z deszczem. Sam Hitler był tak zaniepokojony, że pośpiesznie dyktował broszury i słał je do drukarni. Tego popołudnia po mieście krążyły dwie wynajęte ciężarówki ozdobione czerwonymi girlandami i sztandarami ze swastyką. W każdym z samochodów jechało po kilkunastu członków partii rozdających broszury i wykrzykujących hasła. Po raz pierwszy zwolennicy prawicowej partii użyli ciężarówek propagandowych na ulicach Monachium. W niektórych robotniczych dzielnicach witały ich uniesione pięści i gniewne okrzyki. O siódmej wieczorem Hitler otrzymał przygnębiający telefon z Zirkus Krone: sala wciąż świeciła pustkami. Dziesięć minut później odebrał bardziej optymistyczny meldunek: za piętnaście ósma trzy czwarte sali było pełne, a przed okienkami kasowymi tworzyły się długie kolejki. Hitler wszedł do budynku z „taką samą radością”, jaką odczuwał rok wcześniej w Hofbräuhaus. „Sala pełna tysięcy

138

ludzi otwierała się przede mną niczym ogromna muszla”37. Sama arena była czarna od ludzi. Choć przemówienie Hitlera nosiło tytuł Przyszłość albo ruina, jego serce przepełniała radość, że on sam ma przed sobą przyszłość. Po upływie pół godziny odniósł wrażenie, że udało mu się nawiązać kontakt i zdobyć publiczność. Co chwila przerywały mu brawa, „wybuchające coraz silniej, coraz bardziej spontanicznie”. W końcu owacje ustały i na sali zapanowała niezwykła, uroczysta cisza. „W powietrzu słychać było jedynie oddech wielkiego tłumu, a gdy wypowiedziałem ostatnie słowa, rozległa się nagła burza wiwatów, która znalazła ujście i zwieńczenie w entuzjastycznym odśpiewaniu Deutschland”38. Człowiek, który wyzwolił taki wulkan emocji, sam był upojony. Pozostał na platformie dwadzieścia minut, obserwując, jak arena pustoszeje. Później, „ogarnięty radością”, wrócił w deszczu i śniegu do swojego obskurnego, zimnego pokoiku przy Thierschstrasse. Wystąpienie Hitlera w Zirkus Krone spotkało się z krytyką i pochwałami w monachijskiej prasie. Hitler był rad zarówno z wyrazów sprzeciwu, jak i aprobaty. Czuł się doskonale w atmosferze krytyki, a gwałtowność wrogich wystąpień wskazywała, że poruszył najgłębsze uczucia. Oprócz zamieszania, które wywołał, stał się ulubieńcem szanowanych sił nacjonalistycznych, które w tym czasie obrały Monachium na swoją stolicę, i zyskał potajemne wsparcie komendanta miejscowej policji i jego podwładnego, szefa wydziału politycznego. Urzędnicy robili wszystko, żeby zatuszować skargi na zakłócanie porządku publicznego zgłaszane policji, i ochraniali nazistów, gdy nie można było zapobiec interwencji. „Zdawaliśmy sobie sprawę, że ten ruch, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (…), nie powinien być tłumiony – zeznali trzy lata później podczas procesu Hitlera. – Postępowaliśmy tak i celowo powstrzymywaliśmy się od działania, bo dostrzegaliśmy w tej partii ziarno odnowy Niemiec, bo byliśmy przekonani, że od początku ten ruch ma szansę dotrzeć do robotników zarażonych marksistowską zarazą i pozyskać ich dla obozu narodowego. Właśnie dlatego rozpięliśmy parasol ochronny nad Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotników i Herr Hitlerem”21*39. Rząd bawarski udzielił mu pewnego oficjalnego poparcia. Hitler i inni przywódcy zostali przyjęci przez Gustawa Rittera von Kahra, premiera opowiadającego się za zachowaniem szczególnego statusu Bawarii, który próbował osłabić wpływ rządu weimarskiego. Bawarii udało się zachować duży stopień autonomii, np. własną pocztę, a wielu obywateli sprzeciwiało się wszelkim 139

dyrektywom nieoświeconych mieszkańców Północy. W tej kwestii Hitler i Kahr znaleźli wspólne stanowisko i choć w wielu innych sprawach premier nie zgadzał się z „szalonym Austriakiem”, uważał, że szef NSDAP może być użytecznym propagandystą w jego walce z Weimarem. Przyjazne przyjęcie przez Kahra dało opinii publicznej sygnał, że Hitler stał się liczącą siłą polityczną. Takie uznanie zostało miło powitane, gdyż konflikt ze starymi towarzyszami w partii zaczął osiągać punkt kulminacyjny. Przemiana Hitlera w postać znaną z powodu magnetyzmu i umiejętności oddziaływania na tłumy wskazywała, że nie tylko zmienił pierwotne cele partii, ale miał zamiar przejąć nad nią całkowitą kontrolę. Przeciwnicy wykorzystali jego wyjazd do Berlina (pojechał tam, żeby umocnić związki z tamtejszymi konserwatystami, nacjonalistami i prawicowymi radykałami) i zawarli sojusz z grupką socjalistów z Augsburga. Posunięcie to wydawało się niewinne, ale Hitler wyczuł, że był to przebiegły ruch zmierzający do osłabienia jego pozycji. Pośpiesznie wrócił do domu i przypuścił zdumiewający kontratak. 11 lipca ogłosił rezygnację z członkostwa w partii. Trzy dni później przedstawił swoją sprawę na walnym zgromadzeniu w formie ultimatum. Nie wróci do partii, jeśli nie zostanie jej przewodniczącym i nie otrzyma władzy absolutnej. „Zgłosiłem te żądania – wspominał później – nie dlatego, że byłem chciwy władzy, ale ponieważ ostatnie wydarzenia przekonały mnie dobitnie, iż bez żelaznego przywództwa w partii (…) NSDAP szybko przestanie być tym, czym powinna – narodowosocjalistyczną partią niemieckich robotników – i stanie się typowym zachodnim stowarzyszeniem”41. Pierwszy raz zamanifestowała się wówczas zasada Führerprinzip, absolutnego posłuszeństwa przywódcy, wyniesiona przez Hitlera z czasów wojny. Dał komitetowi osiem dni do namysłu, ale Drexler był tak rozsierdzony, że odmówił pójścia na kompromis. Sytuację dodatkowo zaognił anonimowy pamflet rozpowszechniany wśród członków partii. Broszurkę zatytułowaną Adolf Hitler zdrajcą? wypełniało oszczercze pomieszanie faktów i tak absurdalnych urojeń – wśród nich znalazło się oskarżenie, że Hitler miał się rzekomo tytułować „królem Monachium”, że trwonił mnóstwo pieniędzy na kobiety i był na usługach Żydów – iż trudno było uwierzyć, aby sam autor traktował je poważnie42. Kiedy upłynął wyznaczony termin ośmiu dni, Drexler i członkowie komitetu nadal nie podjęli żadnej decyzji. Wyglądało na to, że blef Hitlera się nie powiódł, ale podczas tajnego spotkania zwołanego w ostatniej godzinie Drexler dał się w końcu przekonać Eckartowi. Drexler ugadał pozostałych członków partyjnej egzekutywy, 140

przypominając, że bez Hitlera byliby nadal małą grupką entuzjastów. Hitlerowi wręczono oficjalne, kwieciste pismo przyznające mu żądaną absolutną władzę w partii i proponujące stanowisko przewodniczącego w uznaniu „wyjątkowej wiedzy, niezwykłego poświęcenia, wielkich zasług dla rozwoju ruchu oraz ogromnych zdolności oratorskich”43. Nadzwyczajny zjazd zwołany 29 lipca uprawomocnił wybór Hitlera na przewodniczącego. Spotkanie otworzył przedstawiciel lewicowego bawarskiego skrzydła partii, Hermann Esser, który mimo młodego wieku stał się jednym z najbliższych doradców Hitlera. Był powszechnie znanym kobieciarzem, a Hitler opisywał go jako „charta, którego należy trzymać na krótkiej smyczy”. Esser przedstawił Hitlera, który oznajmił, że toczył liczne boje o to, żeby organizacja nie przekształciła się ponownie w kawiarniane kółko. „Nie chcemy się łączyć z innymi partiami – oznajmił – bo pragniemy, żeby to one do nas dołączyły, abyśmy mogli zachować przywódczą rolę. Jeśli ktoś nie umie tego zaakceptować, może odejść”. Słowa te kierował do grupy z Augsburga i ludzi z zewnątrz. „Nasz ruch narodził się w Monachium i w Monachium pozostanie”44. Na zakończenie podkreślił swoją przyjaźń z Drexlerem i powiedział, że jest przygotowany, by objąć stanowisko przewodniczącego partii. Zarządzono głosowanie. Za kandydaturą Hitlera opowiedziało się pięciuset czterdziestu trzech zgromadzonych, przeciwko był jeden. Kiedy Hitler i członkowie jego „zbrojnej bohemy” przejęli całkowitą kontrolę nad NSDAP, wszystkie tradycje zostały wyrzucone za burtę, gdyż nowi przywódcy partii uważali, że nowego porządku nie da się zbudować na starych fundamentach. Ogłoszono koniec parlamentarnych debat i demokratycznych procedur. Członkowie partii mieli się podporządkować zasadzie wodzostwa. Jednocześnie Hitler starał się ze wszystkich sił udobruchać starą gwardię, nie afiszując się ze swoją władzą. Nie wydawał żadnych poleceń i powstrzymał się przed wprowadzeniem surowej partyjnej dyscypliny, choć mógł to uczynić. Zamiast tego poświęcił całe lato na umacnianie wewnętrznego partyjnego zaplecza w Monachium, po cichu poszerzając grupę „twardych i gotowych”, która utrzymywała porządek na politycznych wiecach, i tworząc z nich zwartą, umundurowaną jednostkę paramilitarną. Założono ją na początku sierpnia pod niewinną nazwą Klubu Gimnastyczno-Sportowego. Zgodnie z partyjnym oświadczeniem, misją tej struktury miało być „zgromadzenie młodych członków partii w potężnej organizacji, aby użyć ich jako siły ofensywnej pozostającej do dyspozycji ruchu”. Dwa miesiące później otrzymała bardziej opisową nazwę 141

Sturmabteilung SA (Oddziały Szturmowe). Dla Hitlera umundurowane oddziały SA były politycznym orężem służącym utrzymaniu porządku i wywierającym wrażenie na lubiących dyscyplinę mieszczanach. Jednak dowódca SA kapitan Röhm uważał swoje oddziały za prawdziwą siłę zbrojną i prywatną armię. Jądrem oddziału były jednostki Freikorpsu. Przekształcono też jedną z ich wczesnych pieśni bojowych: Swastyka na hełmie, Czarno-biało-czerwona opaska, Oddział szturmowy „Hitler” To nasze imię!45

Zorganizowawszy prywatną armię i uzyskawszy kontrolę nad aparatem partyjnym, Hitler był gotów wyznaczyć NSDAP nowy rewolucyjny kurs. W ciągu kilku następnych miesięcy doprowadził do szeregu publicznych prowokacji. Kampanię otworzyło kilka pozornie przypadkowych zdarzeń: uliczne napaści na Żydów, nielegalne wywieszanie partyjnych flag i rozdawanie broszur, kilka małych awantur ulicznych. Po paru drobnych zakłóceniach porządku publicznego wieczorem 14 września 1921 roku doszło do bardziej znaczącego epizodu. Okazją stało się spotkanie członków Ligi Bawarskiej w Löwenbräukeller. Liga Bawarska była federalistyczną organizacją aprobującą program społeczny konstytucji weimarskiej, z jednoczesnym odrzuceniem jej centralizmu. Na salę wmaszerował przywódca Ligi, inżynier Ballerstedt, by zaapelować do mas, tak jak to robił Hitler, który uważał go za „najgroźniejszego przeciwnika”. Wielu ubranych po cywilnemu członków SA zajęło miejsca w pobliżu podium. W pewnym momencie skoczyli na równe nogi, by urządzić Hitlerowi hałaśliwą owację. Po chwili przyłączyły się do nich setki zwolenników NSDAP obecnych na sali. Wtedy Hermann Esser wgramolił się na krzesło, krzycząc, że Bawaria upadła na samo dno z powodu Żydów. Na te słowa rozległy się krzyki, żeby Ballerstedt ustąpił miejsca na mównicy Hitlerowi. Ktoś zgasił światło, żeby zapobiec awanturze, ale ciemności tylko wzmogły zamieszanie. Kiedy ponownie zapalono światło, siepacze z SA wbiegli na scenę i otoczyli Ballerstedta. Pobili go i zrzucili z podium. Podczas dochodzenia w sprawie burdy Hitler nie okazał żadnej skruchy. „Wszystko odbyło się w porządku – powtarzał z uporem. – Uzyskaliśmy to, czego chcieliśmy. Ballerstedt nie zabrał głosu”46. Nie skończyło się na policyjnym śledztwie. Hitler i Esser zostali poinformowani, że staną przed sądem pod zarzutem 142

zakłócania porządku publicznego. Rychły proces jedynie pogłębił akty przemocy, do których doszło wieczorem 4 listopada, podczas mowy Hitlera w monachijskim Hofbräuhaus. Kiedy za piętnaście ósma Hitler wszedł na podium, na sali znajdowało się ponad osiemset osób. Kobietom kazano zająć miejsca z przodu, jak najdalej od drzwi. Ostrzeżenie nie odstraszyło Magdaleny Schweyer, właścicielki sklepu

owocowo-warzywnego

naprzeciwko

domu

Hitlera

i jego

wiernej

zwolenniczki. „Byłam zbyt podekscytowana, żeby się bać. Wiedziałam, że dojdzie do rozruchów, bo czerwoni zajmowali połowę sali”. Faktycznie, wrogo nastawieni robotnicy z fabryk Maffei, Isaria Zählerwerke i innych mieli znaczną przewagę liczebną. Co więcej, partia przestała się cieszyć potajemną ochroną bawarskiego rządu, od czasu gdy premier von Kahr został zmuszony do rezygnacji na rzecz bardziej umiarkowanego polityka. Kiedy Hitler zorientował się, że socjaldemokraci przyszli wcześniej i zajęli większość miejsc, kazał zamknąć drzwi. Później wezwał do siebie ochronę SA – nie mieli nawet pięćdziesięciu ludzi – i oznajmił, że mają okazję dowieść wierności ruchowi. „Żaden z nas nie opuści tej sali, chyba że wyniosą go martwego”. Mieli zaatakować na pierwszy sygnał przemocy, zgodnie z zasadą, że najlepszą obroną jest dobry atak. „W odpowiedzi rozległo się potrójne heil, które zabrzmiało twardziej i bardziej szorstko niż zwykle”. Wyidealizowana relacja Hitlera znajduje odzwierciedlenie we wspomnieniach jego zwolenników, którzy ujrzeli go dokładnie takim, jakim siebie postrzegał: jako człowieka z okopów, męża ze stali, który przywróci ojczyźnie dawną cześć i chwałę. Gdy Hitler ruszył w kierunku mównicy, robotnicy zaczęli miotać groźby. Hitler ich zignorował, przepychając się naprzód. Hermann Esser zajął miejsce za stołem, wzywając obecnych do zachowania spokoju. Po chwili zeskoczył na podłogę, a Hitler zajął jego miejsce. Początkowo z sali dobiegało buczenie, ale nawet ci, którzy przyszli, żeby go wygwizdać, przez ponad godzinę słuchali argumentów bez przerywania. Jednak przeciwnicy czekali tylko na odpowiednią chwilę, opróżniając kolejne kufle piwa i gromadząc pod stołami puste naczynia jako amunicję. Nagle ktoś z sali przerwał Hitlerowi, a ten odkrzyknął coś w odpowiedzi. Na sali rozległy się pojedyncze gniewne okrzyki. Ktoś wskoczył na krzesło i wrzasnął: Freiheit! (Wolność!). W kierunku Hitlera poleciał kufel, po nim kolejne. „Pochylcie się!”, krzyknęli młodzi dyżurni do kobiet w pierwszych rzędach. Frau Schweyer posłuchała. „Nie słyszałam niczego oprócz krzyków, brzęku pękających kufli, tupotu i szamotaniny, padających ciężkich dębowych stołów i trzasku drewnianych 143

krzeseł. Na sali rozpętała się regularna bitwa”. Zaciekawiona, podniosła głowę i ujrzała, że Hitler nadal stoi na stole mimo gradu ciężkich kufli przelatujących obok jego głowy. Nieliczny oddział SA walczył tak zażarcie, że w pół godziny wróg został zepchnięty na schody. Sala z potrzaskanymi krzesłami, stołami i kuflami piwa wyglądała tak, jakby wybuchła w niej bomba. W końcu ponad pobojowiskiem rozległ się głos Hermanna Essera: „Spotkanie trwa nadal! Udzielam głosu mówcy!”47. Hitler podjął przerwaną mowę, gdy poranionych członków jego oddziałów szturmowych opatrywano i wyprowadzano z sali. Kiedy skończył, rozległa się burza oklasków, a chwilę później pojawił się podekscytowany funkcjonariusz policji i wykrzyknął: „Rozwiązuję spotkanie!”.

5 Burda w Hofbräuhaus stanowiła dla Hitlera dowód, że na sukces może liczyć jedynie ten, kto nie zawaha się użyć siły. Zwycięstwo odniesione tamtej nocy zyskało jemu i NSDAP duży rozgłos. Jednak wzrostowi liczebności partii towarzyszyły żądania bardziej statecznych obywateli, by położyć kres barbarzyńskim zachowaniom. Także nowy bawarski rząd chciał pohamować Hitlera, ale potrzebował bardziej wyraźnej prowokacji. Wydano mu pozwolenie na broń, co miało stanowić gest dobrej woli. Pokaz siły urządzony przez Hitlera był objawem nacjonalistycznych uczuć i volkistowskich sentymentów narastających w Niemczech. Kilka miesięcy wcześniej, gdy Niemcy odrzuciły żądania aliantów domagających się zwiększonych reparacji wojennych, francuskie i belgijskie oddziały w ramach sankcji zajęły Duisburg i Düsseldorf. Dwa miesiące później alianci postawili ultimatum, żądając wypłacania dwóch miliardów rocznie wraz z dwudziestoma pięcioma procentami wartości całego niemieckiego eksportu. Żądaniom towarzyszyła groźba zajęcia całego Zagłębia Ruhry. Umiarkowanie konserwatywni politycy zrezygnowali z udziału w gabinecie, ale Partia Centrum, która w tym czasie kontrolowała rząd, podporządkowała się żądaniom Sprzymierzonych. Kapitulacja doprowadziła do furii takich nacjonalistów jak Hitler i wyzwoliła cały łańcuch aktów przemocy, m.in. zabójstwo Matthiasa Erzbergera, nie tylko przywódcy Niemieckiej Partii Centrum, ale

144

„kryminalisty”, który złożył podpis pod zawieszeniem broni. Wielu Niemców nawołujących do przywrócenia ładu i porządku okrzyknęło zabójców bohaterami. Pod koniec 1921 roku nacjonaliści mieli nowy powód do gniewu, gdyż Liga Narodów ogłosiła, że Polska otrzyma część Górnego Śląska, gdzie znajdowały się cztery piąte kopalń i przemysłu ciężkiego. Zima, stała deflacja marki oraz trudności gospodarcze

pogłębiły

niezadowolenie

Niemców.

W wielkanocną

niedzielę

1922 roku atmosferę przemocy wzmógł zdumiewający zwrot ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua w stronę Wschodu. Rathenau podpisał w Rapallo traktat ze Związkiem Radzieckim. Wrogowie bolszewików, tacy jak Hitler, byli rozsierdzeni, nie zdając sobie sprawy z korzyści sojuszu dla sprawy odrodzenia Niemiec. Ignorowali fakt, że przełamanie politycznej izolacji kraju stanowiło potężny cios wymierzony Zachodowi. Niemcy i Rosja zgodziły się wznowić stosunki dyplomatyczne, zrezygnować ze wzajemnych reparacji i przywrócić handel. Strony zobowiązały się nie zawierać umów gospodarczych mających wpływ na sytuację drugiej bez wcześniejszego skonsultowania się z nią w tej sprawie. Rosja potrzebowała nowoczesnych technologii, a Niemcy były zdecydowane obejść restrykcyjne klauzule wojskowe traktatu wersalskiego bez wzbudzania podejrzeń Międzynarodowej Komisji Kontroli działającej na ich terytorium. Lenin zwrócił się już do Niemiec o pomoc w reorganizacji Armii Czerwonej. Generał Hans von Seeckt, dowódca Reichswehry, chętnie się na to zgodził i wojskowi dwóch potęg nawiązali bliski kontakt. Małe niemieckie oddziały zaczęły szkolić Rosjan, jednocześnie zdobywając doświadczenie w użyciu nowej broni. Krytycy Rathenaua nie potrafili ocenić pełnego zakresu i wpływu tej współpracy. Choć traktat z Rapallo dostarczył mocnego impulsu ponownemu uzbrojeniu Niemiec, ci, którzy pragnęli silnej armii, nazwali go czerwonym za bratanie się z Sowietami. Była to jedna z wielu czarnych plam na człowieku, który niezasłużenie stał się symbolem poddania Zachodowi tylko dlatego, że czuł się zobowiązany realizować uciążliwe ekonomicznie warunki traktatu wersalskiego. Co więcej, był zamożnym Żydem oskarżanym przez nazistów o udział w tajnym spisku mającym doprowadzić do żydowskiej dominacji nad światem. 4 lipca ten utalentowany patriota został zamordowany w iście gangsterskim stylu przez dwóch byłych członków Freikorpsu. Dziwnym trafem tego samego dnia aresztowano dwóch bawarskich działaczy budzących największy postrach. Hitler – który powiedział swoim zwolennikom: 145

„Dwa tysiące lat temu tłum w Jerozolimie tak samo wywlókł człowieka na stracenie”48 – został osadzony w więzieniu Stadelheim za podżeganie do zamieszek. Strażnik zaprowadził go do celi z własną toaletą, „uprzejmie” przypominając, że w tej kwaterze siedziały inne znakomitości, m.in. bawarski dramaturg Ludwig Thoma i inny rewolucjonista – Kurt Eisner. Hitler nie był szczególnie uradowany wiadomością o zabójstwie Rathenaua. Jednostkowe akty zemsty uważał za pozbawione znaczenia, a ostatnie wydarzenie stało się dla niego głównie lekcją bezpieczeństwa. Od tej pory w jego samochodach montowano z tyłu szperacz, „by oślepić” kierowcę ścigającego pojazd49. W rezultacie zabójstwa rząd weimarski pośpiesznie uchwalił Dekret o obronie Republiki – drakońskie prawo mające powstrzymać radykalnych prawicowych terrorystów. Bawarscy nacjonaliści wszelkiej maści zareagowali gwałtownym sprzeciwem. Hitler trafił do Stadelheim w kulminacyjnym momencie niepokojów. Opuszczenie pełnego zawirowań świata polityki skłoniło go do ponownej oceny własnych poglądów. Niemal pięciomiesięczny pobyt w więzieniu pozwolił mu czytać i myśleć, co ugruntowało jego obsesyjną nienawiść i strach przed Żydami oraz nadało bardziej zwartą i polemiczną formę jego poglądom. Nie tracił czasu na przyłączanie się do ataków na dekret o obronie Republiki i w dniu uwolnienia wygłosił jedną z najbardziej ciętych mów w swoje karierze. Choć rzekomym tematem przemówienia Wolne państwo albo zniewolenie miało być nowe prawo, w istocie był to śmiertelny atak na Żydów i ich podstępny plan objęcia rządów nad światem. Nigdy wcześniej Hitler nie przedstawił swoich myśli w równie dramatyczny sposób ani nie wskazał równie „racjonalnego” wyjaśnienia, jak i dlaczego Żydzi zdobyli swoją władzę. W całej Europie, tłumaczył podatnym słuchaczom zgromadzonym w Bürgerbräukeller, toczył się zażarty konflikt ideałów nacjonalistycznych i volkistowskich z ideałami internacjonalistycznego żydostwa. To Żydzi stworzyli socjaldemokrację i komunizm. To Żydzi kontrolowali giełdę i ruch związkowy. W tym momencie Hitler wzruszył ramionami, udając Żyda i wywołując śmiech zebranych. Żyd to niszczyciel, rabuś i wyzyskiwacz. Co więcej, bolszewicki judaizm szykował się do decydującej rozprawy i stawiał sobie dwa cele: „Uczynić naród bezbronnym militarnie i duchowo”22*. Aby zrealizować ten cel, Żydzi muszą założyć kaganiec ludziom, którzy protestują. To stwierdzenie, które padło po trwającym godzinę demaskowaniu żydowskiego zagrożenia, doprowadziło Hitlera do głównego tematu. „Wiemy, że tak zwany dekret o obronie Republiki, który 146

ogłoszono w Berlinie, jest wyłącznie zakneblowaniem ust wszelkiej krytyce”. Ale narodowi socjaliści nie dadzą się uciszyć. Po tych słowach otwarcie wezwał do fizycznej przemocy. „Zanim skończę, chciałbym poprosić o coś tych spośród was, którzy są młodzi. Uczynię to z wyjątkowego powodu. Stare partie uczą młodzież gadania, my wolimy uczyć ją używania siły. Młody człowiek, który nie potrafi odnaleźć miejsca, gdzie rozstrzyga się los jego narodu, a studiuje filozofię i w takich czasach jak nasze chowa się za książkami albo siedzi w domu przy kominku, nie jest prawdziwym niemieckim młodzieńcem! Wzywam was! Wstąpcie do naszych oddziałów szturmowych!”. Ostrzegł, że przypadnie im niełatwy los: wygrają albo stracą wszystko. „Ten, który dzisiaj walczy u naszego boku, nie może mieć nadziei na wielki zysk – bardziej pewne jest to, że skończy w więzieniu. Ten, który chce być przywódcą w naszych czasach, musi być idealistą, choćby dlatego, że prowadzi tych, przeciwko którym sprzysięgło się wszystko”. Wezwał słuchaczy do poświęcenia i pielęgnowania ideałów, wprawiając ich w stan najwyższego uniesienia51. Przez dwa tygodnie Hitler występował przeciwko nowemu prawu i 16 sierpnia zabrał głos jako główny mówca podczas masowej demonstracji na Königsplatz. W wiecu zorganizowanym przez Zjednoczone Ligi Ojczyźniane miało wziąć udział każde patriotyczne stowarzyszenie w Monachium, by wspólnie zaprotestować przeciwko dekretowi rządu weimarskiego. Przed przybyciem Hitlera i jego grupy wśród zebranych panował niewielki entuzjazm. Nagle rozległy się dźwięki marsza granego przed dwie orkiestry dęte i oczom zebranych ukazali się maszerujący mężczyźni z opaskami ze swastyką. Sześć kolumn niosło piętnaście sztandarów narodowych socjalistów. W ciągu zaledwie kilku minut cały plac wypełniło około pięćdziesięciu tysięcy podekscytowanych, pełnych oczekiwania ludzi. Kiedy Adolf Hitler wszedł na podium, dostał niewielkie brawa. Stał chwilę w milczeniu. „Później zaczął mówić, początkowo cicho i przymilnie – wspominał Kurt Lüdecke, żarliwy nacjonalista, który pierwszy raz ujrzał Hitlera. – Wkrótce jego głos urósł do szorstkiego krzyku, który wywoływał niezwykle intensywne doznania”. Wydawał się kolejnym fanatykiem – groźną, a jednocześnie żałosną postacią o małych dłoniach i przenikliwych, stalowobłękitnych oczach, ale zanim Lüdecke zdążył się zorientować, uległ jego czarowi. Niczym zahipnotyzowany nagle ujrzał, jak „fanatyk” przeradza się w bohatera patriotę, kolejnego Lutra. „Jego wezwanie skierowane do niemieckich mężczyzn przypominało wezwanie do broni,

147

a ewangelia, którą głosił, najświętszą prawdę”. Hitler pozyskał kolejnego bezkrytycznego wyznawcę52. Wieczorem Lüdecke usłyszał Hitlera ponownie, tym razem w Zirkus Krone. Usłyszał

i ponownie

skamieniał

z wrażenia.

Po

mowie

przedstawiono

go

potarganemu i spoconemu mówcy. Na ramionach miał niedbale narzucony brudny trencz, ale Lüdecke widział jedynie człowieka z charakterem i odwagą. Następnego dnia oddał się „bez zastrzeżeń” Hitlerowi i jego sprawie. Rozmawiali ponad cztery godziny, a później uroczyście uścisnęli sobie dłonie. „Oddałem mu duszę”.

6 Ze sporów wokół dekretu o obronie Republiki i pogłębiającego się rozziewu między Weimarem i Bawarią zrodziły się plany kolejnego zamachu stanu. Jego pomysłodawcą był szerzej nieznany urzędnik monachijskiego Ministerstwa Zdrowia Publicznego, doktor Otto Pittinger, który planował obalić bawarski rząd za pomocą NSDAP i innych organizacji nacjonalistycznych, zastępując go dyktatorskimi rządami premiera von Kahra. Nowy zwolennik Hitlera, Kurt Lüdecke, otrzymał zadanie przekazania ostatnich poleceń potencjalnym współspiskowcom z rejonu Berlina. Przemierzał północne Niemcy, wyobrażając sobie, że jest „niemieckim Paulem Reverem”, budzącym nacjonalistów ze snu, dopóki nie usłyszał, że w Bawarii do niczego nie doszło. Pod koniec września 1922 roku wrócił pociągiem do Monachium i z miejsca pojechał do kwatery głównej Pittingera, którą ten właśnie opuszczał. „To ma być zamach stanu?!”, zawołał oskarżycielsko Lüdecke. Pittinger, wyglądający „wyniośle w swoich okularach”, zignorował go i odjechał mercedesem na wakacje w Alpach. Zamach stanu zakończył się fiaskiem. Tylko narodowi socjaliści byli gotowi do marszu, a ich przywódca musiał się ukrywać. Lüdecke odnalazł Hitlera w nędznym pokoiku na poddaszu. Za jedynych towarzyszy miał dużego psa i ochroniarza Grafa. „Byłem gotowy! Moi ludzie też! – oznajmił gniewnie Lüdeckemu. – Od tej pory będę działał sam”. Zrobi to, nawet jeśli nie pójdzie za nim ani jedna dusza. „Nigdy więcej Pittingerów i towarzystw ojczyźnianych! Jedna partia! Tylko jedna! Ci panowie, hrabiowie i generałowie, niczego nie zrobią. Ja tego dokonam. Ja sam”53. Kilka miesięcy wcześniej Hitler wyznał Arthurowi Möllerowi van den Bruckowi, który pisał książkę Das Dritte Reich (Trzecia Rzesza): „Masz wszystko, czego mnie 148

brakuje. Stworzyłeś duchowe ramy dla odbudowy Niemiec. Ja jestem tylko doboszem, który gromadzi masy. Połączmy nasze siły”. Wyobrażając sobie nacjonalistyczne, socjalistyczne i korporacyjne państwo, Möller odmówił. „Ten człowiek nigdy tego nie zrozumie – powiedział później koledze. – Wolałbym raczej popełnić samobójstwo, niż widzieć go u władzy”54. Wnioski wyciągnięte z upokarzającego puczu Pittingera przekonały Hitlera, że musi działać samotnie jako Führer. Pomysł ten wzbudził zachwyt Lüdeckego. Zasugerował, żeby partia naśladowała sposób postępowania Benita Mussoliniego, który dążył do przejęcia władzy we Włoszech. Jego ruch faszystowski był nacjonalistyczny, socjalistyczny i antybolszewicki. Czarne koszule Benita niedawno zajęły Rawennę i inne miasta. Lüdecke zgłosił się, że na ochotnika pojedzie do Włoch jako przedstawiciel Hitlera, by przekonać się, czy Mussolini może się okazać cennym sprzymierzeńcem. W Mediolanie Il Duce wspaniałomyślnie przyjął Lüdeckego, choć nigdy wcześniej nie słyszał o Hitlerze. Zgodził się z opinią Hitlera na temat traktatu wersalskiego i międzynarodowej finansjery, ale wyraził się wymijająco o środkach, które należy podjąć przeciwko Żydom. Na Lüdeckem największe wrażenie zrobiła ogromna pewność Mussoliniego, kiedy spytał go, czy użyje siły, jeśli włoski rząd odrzuci jego żądania. „My będziemy państwem – oznajmił niczym król – bo taka jest nasza wola”55. Lüdecke złożył Hitlerowi entuzjastyczny raport. Jego zdaniem Mussolini w ciągu kilku miesięcy przejmie władzę we Włoszech. Potwierdził również istnienie dużej zbieżności między włoskimi faszystami a niemieckimi narodowymi socjalistami. Jedni i drudzy to żarliwi patrioci wrogo nastawieni do marksizmu i systemu parlamentarnego, oddani stworzeniu zupełnie nowego porządku. Także przywódcy obu ruchów byli do siebie podobni. Obaj wywodzili się z ludu i byli weteranami wojennymi. Hitlera zainteresowało szczególnie użycie przez Mussoliniego brutalnej siły w celu przejęcia władzy politycznej. „W jego oczach pojawiła się zaduma – wspominał Lüdecke – kiedy usłyszał, jak oddziały czarnych koszul wkraczały do zbolszewizowanych miast i brały je w posiadanie, gdy garnizony wojskowe zachowywały życzliwą bezstronność lub, w niektórych przypadkach, przyłączały się do faszystów”56. To dowodziło, czego można dokonać, jeśli się ma odwagę. Zainspirowany sukcesem Mussoliniego i podbudowany rosnącym poparciem w Bawarii, Hitler postanowił urządzić pokaz siły najbliższej jesieni. Wybrał Koburg, 149

północnobawarskie miasto, leżące ponad dwieście pięćdziesiąt kilometrów na północ od Monachium. Okazją stał się Dzień Niemiec – obchody zorganizowane przez grupę towarzystw volkistowskich. Gośćmi honorowymi mieli być wielki książę i księżna Koburga. Oboje nie kryli swoich nacjonalistycznych przekonań, a księżna była krewną bułgarskiego cara. Hitler został poproszony o przybycie z „pewną obstawą”. Po swojemu interpretując zaproszenie, w sobotni ranek 14 października 1922 roku wyruszył z Monachium specjalnym pociągiem w towarzystwie sześciuset bojówkarzy z SA, których wielu pokryło koszty z własnej kieszeni. Oddziały szturmowe, zaopatrzone w dwudniowe racje żywności, w odświętnym nastroju ładowały się do specjalnego pociągu przy dźwiękach czterdziestodwuosobowej orkiestry dętej. Bardziej przypominało to wesołe przyjęcie niż partyjny wyjazd i nawet w przedziale Hitlera panowała świąteczna atmosfera. Jechało z nim siedmiu mężczyzn stanowiących mózg i mięśnie wewnętrznego kręgu partii: były sierżant (Max Amann), zapaśnik (Graf), handlarz koni i dawny wykidajło (Christian Weber), autor pamfletów i były komunista (Esser), architekt (Rosenberg), pisarz (Eckart) oraz samozwańczy wyrafinowany światowiec (Lüdecke). Ostatni z wymienionych najbardziej interesował się żywiołowym Eckartem, który „przyćmiewał wszystkich dowcipem i zdrowym rozsądkiem”, oraz Rosenbergiem, „przypominającym bryłę lodu”, który spoglądał na niego jasnymi, pozbawionymi wyrazu oczami, jakby był nieobecny. Pociąg zatrzymał się na pół godziny w Norymberdze, żeby zabrać kolejnych zwolenników. Ponownie ryknęła orkiestra, a mężczyźni krzyczeli i wychylali się przez okna, machając flagami ze swastyką. Zaciekawieni przechodnie przystawali, żeby sprawdzić, jaki cyrkowy pociąg przyjechał. Żydzi w innym zatrzymanym pociągu wyśmiewali flagi ze swastyką, dopóki Juliusz Schreck, późniejszy szofer Hitlera, „nie skoczył między nich i nie zaczął ich okładać”. Kiedy pociąg wjechał na dworzec w Koburgu, znajdowało się w nim ośmiuset członków oddziałów szturmowych. Hitler wysiadł na peron z ponurą miną. Wybrał Koburg na pole bitwy z powodu przewagi socjalistów i komunistów. Miał zamiar pójść za przykładem Mussoliniego i wykurzyć ich z własnej fortecy. Mieszkańcy Koburga, Bawarczycy od zaledwie dwóch lat, byli zaskoczeni hałaśliwą gromadą, która wyskoczyła na peron za Hitlerem, z dużą orkiestrą dętą i czerwonymi sztandarami. Orkiestra zagrała tusz i oddziały SA wmaszerowały do miasta z iście wojskową dyscypliną. W wagonie było także ośmiu krzepkich Bawarczyków 150

w skórzanych szortach, z kijami alpejskimi. Za szeregiem mężczyzn niosących duże czerwono-czarne flagi szedł Hitler i jego siedmioosobowa świta, a dalej ośmiuset ludzi uzbrojonych w gumowe pałki i noże. Niektórzy mieli na sobie przerobione szare mundury polowe, inni założyli odświętne ubrania, ale wszyscy mieli opaskę ze swastyką na lewym ramieniu. Sam Hitler stanowił ucieleśnienie zwykłego człowieka, w trenczu przepasanym paskiem, miękkim kapeluszu i śmiesznych butach sięgających do pół łydki. Masa robotników napierała z obu stron, krzycząc: „Mordercy! Bandyci! Rabusie! Kryminaliści!”. Narodowi socjaliści ignorowali epitety, ani razu nie myląc kroku. Lokalna policja skierowała maszerujących do Hofbräuhaus w centrum miasta, a następnie zamknęła bramy, ale Hitler nalegał, żeby rozmieścić swoich ludzi na strzelnicy. Przy dźwiękach werbli oddziały szturmowe wróciły przez wrogą ciżbę i skierowały się w stronę przedmieść. Kiedy w ich kierunku poleciały kamienie, Hitler skinął pejczem. Jego ludzie ruszyli na napastników z pałkami. Tłum się cofnął, a oddziały szturmowe pomaszerowały dalej, krocząc dumnie jak żołnierze po pierwszej zwycięskiej bitwie. Wśród najbardziej dumnych był bon vivant Lüdecke, który cieszył się, że został w końcu zaakceptowany przez szeregowych członków. „Widząc, że człowiek może się bić równie dzielnie w angielskim garniturze, co byle jakim ubraniu, przebaczyli mi mojego krawca”57. Następnego ranka, w niedzielę, zwolennicy lewicy zorganizowali masową demonstrację, żeby „wyrzucić nazistów”. Dziesięć tysięcy protestujących miało się zebrać na placu, ale siła sprzeciwu tylko zachęciła Hitlera do oporu. Zdecydowany „rozprawić się na dobre z czerwonym zagrożeniem”, rozkazał oddziałom SA, które w międzyczasie urosły do tysiąca pięciuset ludzi, ruszyć na zamek w Koburgu. W południe oddziały szturmowe z Hitlerem na czele wmaszerowały do centrum miasta, ale na placu było tylko kilkuset demonstrantów. Poprzedniego dnia ludzie stali na chodnikach, przypatrując się z milczącą dezaprobatą maszerującym oddziałom SA. Dziś setki cesarskich flag zwisało z okien, a przyjazne tłumy stały na trasie przemarszu kolumny, pozdrawiając narodowych socjalistów. W ten sposób skończyła się dominacja czerwonych na ulicach i w alejach Koburga. „To typowe dla waszego burżuazyjnego świata – rzucił Hitler jednemu z maszerujących u jego boku. – Tchórze w chwili zagrożenia, pyszałki, gdy zagrożenie minie”58. Koburg dowiódł Hitlerowi, że on i jego SA mogą naśladować Mussoliniego. Niecałe dwa tygodnie później Mussolini dał mu kolejny przykład. 28 października

151

czarne koszule Il Duce wmaszerowały do Rzymu (on sam wjechał do niego pociągiem) i Mussolini przejął władzę we Włoszech59. Cztery dni później Esser, w swojej typowej roli zapowiadającego Führera, podczas bankietu w sali Hofbräuhaus dramatycznie oznajmił: „Niemiecki Mussolini nazywa się Hitler!”.

152

Rozdział 5 „BARDZO ROZSĄDNY, CHOCIAŻ FANATYK” (1922–1923)

1 Do 1922 roku Hitler zdążył się otoczyć różnorodną grupą zwolenników ze wszystkich klas społecznych, z całego spektrum środowisk i zawodów. Łączył ich nacjonalizm i strach przed marksizmem. Było wśród nich dwóch lotników: Hermann Göring, as lotniczy i ostatni dowódca słynnego Latającego Cyrku Richthofena, oraz Rudolf Hess, który rozpoczął wojnę jako oficer piechoty w pułku Hitlera, a zakończył ją jako pilot. Chociaż obaj żywili przekonanie, że Hitler jest przyszłością Niemiec, i pochodzili z zamożnych domów, różnili się uderzająco wyglądem, charakterem i temperamentem. Göring był pogodnym ekstrawertykiem skłonnym do teatralnych gestów, łatwo zyskującym przyjaciół i niemal zawsze dominującym. Jego ojciec pracował jako sędzia okręgowy, zanim przyjął od Bismarcka nominację na stanowisko komisarza Rzeszy w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej. Dwukrotnie żonaty, miał ośmioro dzieci. Hermann, drugi od końca, nie przykładał się do nauki i marzył, żeby się przysłużyć ojczyźnie na polu walki. Dzięki znajomościom ojca chrzestnego został przyjęty do Królewskiej Pruskiej Akademii Kadetów. Wyróżnił się na wojnie, a po odniesieniu dwudziestego zwycięstwa w pojedynku powietrznym zdobył najwyższe wojskowe odznaczenie, order Pour le Mérite. Po ogłoszeniu zawieszenia broni podjął pracę w szwedzkich liniach lotniczych i nawiązał romans z mężatką, Carin von Kantzow, której ojciec pochodził ze szwedzkiej szlachty, a matka z rodziny irlandzkich piwowarów. Pobrali się, gdy tylko Carin dostała rozwód. Göring mógł prowadzić względnie wygodne życie w Szwecji, ale czuł potrzebę powrotu do Niemiec, żeby pomóc „w zmazaniu hańby traktatu wersalskiego – wstydu porażki, jaką był korytarz biegnący przez samo serce Prus”1. Zapisał się na Uniwersytet Monachijski, by studiować historię i nauki polityczne, ale bardziej interesowała go bieżąca polityka, więc próbował założyć własną partię weteranów 153

wojennych. „Pamiętam spotkanie, podczas którego dyskutowali o zapewnieniu posiłków i noclegów dla oficerów weteranów. »Idioci! – powiedziałem. – Myślicie, że prawdziwy oficer nie znajdzie sobie łóżka, nawet jeśli miałaby w nim spać ładna blondynka? Do licha, są przecież ważniejsze sprawy!«. Ktoś się wkurzył, więc zdzieliłem go w łeb. Oczywiście spotkanie zakończyło się ogólnym zamieszaniem”. I tak upadły jego marzenia o odegraniu roli rewolucyjnego przywódcy. Dopiero jesienią 1922 roku podczas masowego wiecu znalazł kogoś, za kim warto było podążyć. W trakcie zgromadzenia na Königsplatz demonstrowano przeciwko żądaniu aliantów, którzy domagali się wydania rzekomych zbrodniarzy wojennych. Na podium stawali przedstawiciele różnych partii politycznych. Nagle tłum zaczął skandować: „Hitler!”. Tak się przypadkiem złożyło, że wspomniany stał obok Göringa i Carin, którzy pobrali się kilka miesięcy wcześniej. Mimochodem podsłuchali, jak mówi, że nie zamierza przemawiać „do tych potulnych burżuazyjnych baranów”. Mężczyzna w trenczu przepasanym paskiem musiał zrobić wrażenie na Göringu, gdyż poszedł na spotkanie partyjne w Café Neumann. „Usiadłem sobie dyskretnie w tylnej części sali. Pamiętam, że był tam Rosenberg. Hitler wyjaśnił, dlaczego wówczas nie zabrał głosu. Żaden Francuz nie zawali nocy z powodu takiego pustego gadania, powiedział. Trzeba poprzeć groźby bagnetami. Właśnie to pragnąłem usłyszeć. Hitler chciał stworzyć partię, która uczyni Niemcy silnymi i zmiecie w pył traktat wersalski. »To partia dla mnie – pomyślałem sobie – do diabła z Wersalem! Precz z nim! Jestem podobnego zdania!«”. Do kwatery głównej partii zaczęli napływać kandydaci. Pojawienie się w lichym biurze takiego bohatera wojennego jak Göring musiało wywołać spore zamieszanie. „W każdym razie – wspominał później – ktoś powiedział, że Hitler chciałby się ze mną niezwłocznie zobaczyć”. Hitlerowi wystarczył jeden rzut oka na Göringa. Oto miał przed sobą doskonałego przedstawiciela rasy nordyckiej: błyszczące niebieskie oczy, proste rysy i jasnoróżowa karnacja. „Powiedział, że to zrządzenie losu, iż do niego przyszedłem, bo właśnie szukał kogoś, kto obejmie dowództwo SA”. Uzgodnili, że ogłoszą tę wiadomość za miesiąc, ale Göring natychmiast przystąpił do wojskowego szkolenia oddziałów szturmowych. „Wojsko! Ogłoszę światu, że SA to wojsko!”2. Göring mógł wyglądać na idealnego Niemca, ale nie był rasistą jak Hitler, miał nawet paru żydowskich przyjaciół. Zapisał się do NSDAP „nie z powodu ideologii, ale dlatego, że narodowi socjaliści wzywali do rewolucji. Inne partie dokonywały rewolucji, więc pomyślałem, że się do takiej zapiszę!”3. Jako człowiek czynu 154

odczuwał naturalną sympatię do organizacji kładącej duży nacisk na działanie i był dokładnie taką postacią, jakiej Hitler wówczas potrzebował. Miał bezcenne kontakty wśród junkrów i oficerów oraz członków towarzyskiej elity, na dodatek można było się nim pochwalić podczas spotkań i parad. Nie miał też zbyt wielu skrupułów, jeśli przy okazji należało rozwalić parę łbów. W porównaniu

z Göringiem

Rudolf

Hess

wydawał

się

postacią

szarą

i bezbarwną. Urodzony w egipskiej Aleksandrii, był synem zamożnego hurtownika i eksportera, który namówił go, żeby wszedł do rodzinnego interesu, choć Rudolf marzył o karierze naukowej. Uczył się w szkole z internatem w Bad Godesbergu, a potem wstąpił do szwajcarskiej École Supérieure du Commerce. Studia przerwała wojna, a gdy dobiegła końca, kariera biznesmena przestała mu odpowiadać. Podobnie jak Göring, wstąpił na Uniwersytet Monachijski i studiował historię, ekonomię i geopolitykę. On też czuł się zdradzony przez „listopadowych kryminalistów”, ale zamiast przeprowadzać własną rewolucję, zapisał się do Towarzystwa Thule. Brał udział w demonstracjach, przemawiał na rogach ulic (mimo bolesnego zażenowania) i jako członek oddziału Freikorpsu pomógł obalić rządy reżimu rad w Bawarii. On również szukał przywódcy. Otrzymał nagrodę uniwersytecką za esej zatytułowany Jakimi cechami musi się odznaczać człowiek, który wzniesie Niemcy na dawne wyżyny. Napisał, że powinien być dyktatorem niewahającym się sięgać po slogany, uliczne parady i demagogię. Musi być człowiekiem z ludu, a jednocześnie nie mieć nic wspólnego z masami. Jak każdy wielki człowiek powinien być „osobowością”, „nie wzdragać się przed rozlewem krwi, gdyż wielkie pytania zawsze rozstrzyga się krwią i żelazem”. Aby osiągnąć swój cel, musi być gotów „zdeptać najbliższych przyjaciół”, wymierzać prawo „z bezwzględną surowością”, a jednocześnie obchodzić się z ludźmi i narodami „z wyczuciem”. Gdyby zaszła potrzeba, powinien je „zdeptać wojskowymi buciorami”4. Hess odnalazł swój ideał w Hitlerze i przez ponad rok służył mu jako powiernik i zaufany pomocnik. Jednocześnie dochowywał lojalności człowiekowi, który poślubił Żydówkę. Generał Karl Haushofer wrócił do Niemiec w 1911 roku, po trzech latach spędzonych w Japonii, gdzie pracował jako attaché wojskowy. Haushofer mówił płynnie po japońsku i był żywo zainteresowany problematyką Azji. Uważał, że istnienie narodu zależy od przestrzeni, nad którą sprawuje on kontrolę. Wojna światowa, zdaniem Haushofera, dowiodła tej teorii. Otoczone i zduszone Niemcy doznały upokarzającej porażki, gdyż brakowało im Lebensraum 155

(przestrzeni życiowej). Po zawieszeniu broni podjął pracę jako profesor geopolityki na Uniwersytecie Monachijskim, ucząc studentów, że przetrwanie narodu zależy od jego samowystarczalności. Aby ją osiągnąć, Niemcy potrzebowały nie tylko autarchii (niezależnej i samowystarczalnej gospodarki narodowej), ale Lebensraum. Hess był oczarowany profesorem Haushoferem niemal tak jak Hitlerem i miał nadzieję poznać ich ze sobą. Jedyną przeszkodę stanowiła Frau Haushofer, której ojciec był żydowskim kupcem. Trzeba dodać, że choć Hess przyjmował literę rasistowskiej doktryny, pozostał sentymentalnym człowiekiem oddanym pani Haushofer równie silnie, jak profesorowi. Rudolf Hess był z natury nieśmiały, skromny i niepewny siebie. Chociaż dzielnie walczył na wojnie i na ulicach, a w jego nagrodzonym eseju stale powracał motyw przemocy, nie był człowiekiem żądnym krwi. Wolał książki i muzykę, ale nigdy nie uchylał się przed potyczkami w piwiarniach i zaskarbił sobie sympatię Hitlera mężnym wystąpieniem podczas krwawej jatki w Hofbräuhaus. Kwadratowa twarz, krzaczaste czarne brwi i zaciśnięte wargi sprawiały, że wyglądał na człowieka „gotowego rozdeptać najbliższych przyjaciół”. Jednak dopiero, gdy się uśmiechnął, ujawniała się jego prawdziwa natura – pomysłowego idealisty o wystających zębach. Ilse Hess, wówczas jeszcze Ilse Pröhl, wspominała, że „rzadko się uśmiechał, nie palił i gardził alkoholem, a po przegranej wojnie nie miał cierpliwości do młodych ludzi lubiących taniec i życie towarzyskie”. Stanowił zagadkę dla wszystkich prócz najbliższych i idealnie nadawał się na wyznawcę. Zbyt nieśmiały i pozbawiony ambicji, był gotów pójść tam, gdzie poprowadzi go Hitler. Innym bezkrytycznym zwolennikiem był Juliusz Streicher. Podczas gdy Hess i Göring wlekli się daleko za mistrzem w kwestii antysemityzmu, Streicher przewyższał Hitlera zjadliwością języka. Korpulentny, prymitywny jegomość o wydatnej łysinie i pospolitych rysach twarzy, promieniował żywiołową energią. Miał ogromny apetyt przy stole i w łóżku. Potrafił być zwodniczo jowialny i zuchwale brutalny, bez wysiłku przechodząc od ckliwego sentymentalizmu do bezwzględności. Podobnie jak Hitler, rzadko pokazywał się publicznie bez pejcza, ale podczas gdy ten pierwszy zwieszał go z nadgarstka niczym smycz, Streicher wymachiwał nim jak orężem. W czasach młodości „ciągle się włóczył z miejsca na miejsce, z plecakiem pełnym antysemickich książek i broszur”5. Jego przemówienia były pełne sadystycznych obrazów, lubił też atakować osobistych wrogów za

156

pomocą najbardziej ordynarnych słów. Przekonany, że Żydzi spiskują przeciwko aryjskiemu światu, miał na końcu języka nieskończony zasób epitetów. Stworzony na członka NSDAP, w 1922 roku, wkrótce po założeniu komórki partii w Norymberdze, zaczął wydawać gazetę szkalującą Żydów. „Der Stürmer” znacznie przewyższył „Ostarę”, wiedeńskie pismo, które wywarło silny wpływ na młodego Adolfa, pod względem plugawości i gwałtowności, stając się źródłem konsternacji dla wielu bliskich współpracowników Hitlera. Sam Führer czuł odrazę do pornografii, nie aprobował seksualnych wyczynów Streichera i niepokoił się stałymi sporami wewnątrz partii, które wzniecał jego zbłąkany uczeń. Z drugiej strony podziwiał niespożytą energię i fanatyczną lojalność Streichera. „Dietrich Eckart powtarzał mi wielokrotnie, że Streicher był nauczycielem, a do tego pod wieloma względami szaleńcem. Zawsze też dodawał, że nie można liczyć na zwycięstwo narodowego socjalizmu bez poparcia takich ludzi, jak on”6. Hitler miał nieoczekiwaną odpowiedź dla tych, którzy wyrzucali Streicherowi grubą przesadę na łamach „Der Stürmer”: „W rzeczywistości było inaczej, niż sądzili: Streicher idealizował Żyda. Prawdziwy Żyd był bardziej nikczemny, bardziej dziki i diaboliczny od tego, którego ukazywał Streicher”. Tacy ludzie należeli do najbliższego otoczenia Hitlera. Jego ruch odwoływał się do wszystkich warstw społecznych, a on sam przyciągał do siebie najróżniejsze typy – intelektualistów i ulicznych zabijaków, fanatyków i idealistów, chuliganów i kondotierów, ludzi z zasadami i z zasad wyzutych, robotników i przedstawicieli arystokracji. Byli wśród nich ludzie delikatni i bezlitośni, łajdacy i porządni obywatele, pisarze i malarze, robotnicy chwytający się dorywczych prac, sklepikarze, dentyści, studenci, żołnierze i duchowni. Jego oddziaływanie miało szeroki zasięg, a Hitler posiadał wystarczająco szerokie horyzonty, żeby przyjąć narkomana pokroju Eckarta i homoseksualistę jak kapitan Röhm. Był wszystkim dla wszystkich, gotów zaakceptować każdego, kto pragnął ślubować mu posłuszeństwo w walce o odrodzenie Niemiec przeciw machinacjom żydowskiego marksizmu. „Z tego okresu pochodzą moje najszczęśliwsze chwile”, westchnął, ogarnięty falą wspomnień w zimowy wieczór dziewiętnaście lat później. Mówił z czułością o swoich pierwszych sojusznikach. „Dziś, gdy spotykam któregoś z nich, czuję się niezwykle wzruszony. Okazywali mi ogromne przywiązanie. Straganiarki na targu wybiegały mi naprzeciw, »żeby przynieść parę jajek Herr Hitlerowi« (…) Bardzo lubię tych bezpretensjonalnych, szczerych ludzi”7.

157

Nigdy nie lekceważył swoich zwolenników, niezależnie od tego, jak skromni się wydawali, i być może wspominał własne ponure dni w Wiedniu, gdy otwierał nową, bardziej przestronną siedzibę partii przy Corneliusstrasse dla zabiedzonych zwolenników, którzy potrzebowali schronienia przed chłodem. „Zimą – wspominał Philipp Bouhler – hol zamieniał się w miejsce, gdzie mogli się ogrzać pozbawieni pracy członkowie i zwolennicy partii. Zmarznięci i hałaśliwi, grywali tam w karty. Często człowiek nie słyszał samego siebie, a Christian Weber, który zarządzał biurem, musiał sięgać po długi bat, żeby oczyścić pomieszczenie”8.

2 Jesienią 1922 roku Adolf Hitler zwrócił na siebie uwagę aliantów. Na polecenie amerykańskiego ambasadora do Monachium wysłano kapitana Trumana Smitha – absolwenta Yale i West Point, wówczas zastępcę wojskowego attaché w Berlinie – żeby „przyjrzał się nabierającemu rzekomo znaczenia ruchowi narodowosocjalistycznemu”. Smith miał się osobiście spotkać z Hitlerem, aby „ocenić jego charakter i osobowość, zalety i wady”. Miał też ocenić siłę NSDAP i możliwości, które otwierały się przed partią. Jego zadaniem było odpowiedzieć na następujące pytania: „Czy istnieje niebezpieczeństwo, że Bawaria oderwie się od Niemiec? Czy w Monachium może ponownie dojść do bolszewickiej rewolucji? Czy narodowosocjalistyczna partia Hitlera jest na tyle silna, żeby przejąć władzę w Bawarii? Czy Siódma Dywizja Reichswehry stacjonująca w Bawarii jest lojalna wobec Rzeszy, czy podzielona między Berlin i Monachium? Czy można ufać, że położy kres niepokojom wszczętym przez zwolenników prawicy lub lewicy?”. Kapitan Smith przyjechał do Monachium przed południem 15 listopada. Po zameldowaniu się w hotelu Marienbad zadzwonił do konsula Stanów Zjednoczonych, Roberta Murphy’ego, który urzędował przy Ledererstrasse. Dwudziestoośmioletni Murphy (późniejszy ambasador w Belgii) poinformował go, że premier Bawarii „nie jest silną postacią, a jedynie narzędziem w rękach” byłego premiera Kahra. Narodowi socjaliści jego zdaniem szybko rośli w siłę, a ich przywódca, choć „człowiek prosty i awanturnik czystej krwi”, „ma charakter i wykorzystuje niezadowolenie ludzi”. Hitler rozumiał psychikę Bawarczyków, ale należy wątpić, czy jest „wystarczająco silny, by stanąć na czele nacjonalistycznego ruchu w Niemczech”.

158

W następnych dniach Smith rozmawiał z generałami i urzędnikami, następcą tronu, księciem Rupprechtem („z pewnością [Hitler] nie jest geniuszem, ale wydaje się posiadać duże polityczne umiejętności”), i redaktorem liberalnej gazety. Spotkał się również z Maxem Erwinem von Scheubner-Richterem, uchodźcą z jednego z krajów bałtyckich, niemieckiego pochodzenia, który przejął tytuł żony. Ten ostatni, bliski przyjaciel Rosenberga, zaczął wywierać na Hitlera znaczny wpływ. Scheubner-Richter zapewnił Smitha, że partyjny antysemityzm to „czysta propaganda”, a następnie zaprosił go na przegląd oddziałów szturmowych przed nową siedzibą partii narodowosocjalistycznej. „Był to doprawdy niezwykły widok – zanotował tego wieczoru Smith w swoim pokoju hotelowym. – Tysiąc dwustu największych zbirów, jakich w życiu widziałem, przemaszerowało przed Hitlerem krokiem paradnym, pod starą flagą Rzeszy, z czerwonymi opaskami ze swastyką na rękach. Po przeglądzie Hitler wygłosił przemówienie (…) Później rozległy się okrzyki: Śmierć Żydom! Ludzie zaczęli wiwatować, jak oszalali. Nigdy w życiu czegoś takiego nie doświadczyłem”. Następnego dnia, w sobotę, Smith odbył rozmowę z Ludendorffem w jego domu. Generał wyznał, że „kiedyś wierzył, iż bolszewizm należy wykorzenić najpierw w Rosji, a dopiero później w Niemczech. Obecnie zmienił zdanie i uważa, że komunistów trzeba najpierw pokonać w Niemczech”. Podkreślił, że alianci „muszą wspierać silny niemiecki rząd zdolny do pokonania marksizmu” i że taki rząd „nigdy nie powstanie w obecnej chaotycznej sytuacji parlamentarnej”, ale „mogą go utworzyć jedynie żarliwi patrioci”. Był przekonany, że „ruch faszystowski jest początkiem reakcyjnego przebudzenia w Europie”, a Mussolini „odnosi się z prawdziwą sympatią do sprawy narodowej w Niemczech”. W następny poniedziałek o szesnastej Smith spotkał się z Hitlerem tam, gdzie wcześniej odbył rozmowę z Scheubner-Richterem. Pokój był „nieopisanie szary i ponury, podobny do tylnej sypialni w rozpadającej się nowojorskiej czynszówce”. Pierwsze słowa, które zapisał w notatniku po rozmowie, brzmiały: „Niezwykły demagog. Rzadko miałem okazję słuchać tak rozsądnego, a jednocześnie fanatycznego człowieka. Musi wywierać ogromny wpływ na masy”. Hitler opisał swój ruch jako „zespolenie dłoni i umysłów robotników w walce z marksizmem”. Stwierdził, że należy „usunąć obecne nadużycia kapitalizmu, jeśli chce się położyć tamę bolszewizmowi”. System parlamentarny musi zostać zastąpiony innym porządkiem. „Tylko dyktatura może postawić Niemcy na nogi”. Stwierdził też, że „dla Ameryki i Anglii będzie znacznie lepiej, jeśli do decydującego starcia 159

zachodniej cywilizacji z marksizmem dojdzie na niemieckiej ziemi zamiast na terenie Stanów lub Anglii. Jeśli nie wesprzemy (Ameryka) niemieckiego nacjonalizmu, w Niemczech zwycięży komunizm. Wówczas nie będzie mowy o żadnych wojennych reparacjach, a rosyjscy i niemieccy komuniści będą musieli zaatakować zachodnie mocarstwa, żeby przetrwać”. Mówił o różnych sprawach, nie poruszając kwestii Żydów, dopóki Smith nie zapytał go wprost o antysemityzm. Hitler odpowiedział rozbrajająco, że „opowiada się jedynie za pozbawieniem ich obywatelstwa i odsunięciem od spraw publicznych”. Kiedy Smith opuszczał obskurny pokój, był przekonany, że Hitler odegra ważną rolę w niemieckiej polityce. Przyjął zaproszenie na następne przemówienie Hitlera, 22 listopada, ale został nieoczekiwanie wezwany do Berlina i oddał je Ernstowi Hanfstaenglowi, rosłemu ekscentrykowi o zapadniętych policzkach, który ukończył Harvard. Czy Hanfstaengl byłby łaskaw przyjrzeć się człowiekowi nazwiskiem Hitler i przekazać swoje wnioski ambasadzie? „Mam wrażenie, że odegra ważną rolę w niemieckiej polityce – powiedział Smith – i że niezależnie od tego, czy się go lubi, dobrze wie, czego chce”9. Smith ufał opinii Hanfstaengla z powodu jego niezwykłego pochodzenia. Matka Hanfstaengla wywodziła się z rodziny Sedgwicków, znanego rodu z Nowej Anglii. Dwóch przodków Hanfstaengla było generałami w czasach wojny secesyjnej, a jeden z nich pomagał nieść trumnę Lincolna. Hanfstaenglowie od dwóch pokoleń należeli do tajnych radców książąt Saxe-Coburg-Gotha, byli też znanymi koneserami i mecenasami sztuki. Rodzina Hanfstaenglów miała własne wydawnictwo albumowe w Monachium znane z doskonałej jakości reprodukcji. Hanfstaengl wychowywał się w atmosferze przesiąkniętej muzyką i malarstwem, w domu, gdzie bywali Lilli Lehmann, Wilhelm Busch, Pablo Sarasate, Richard Strauss, Felix Weingartner, Wilhelm Backhaus, Fridtjof Nansen i Mark Twain. On sam grał z werwą na fortepianie, a jego licząca ponad metr osiemdziesiąt postać pochylona nad klawiaturą, przypominająca szelmowskiego niedźwiedzia, była częstym widokiem w najlepszych bawarskich salonach. Przyjaciele nazywali go Putzi (mały, śliczny). 22 listopada Hanfstaengl pojechał tramwajem do Kindlkeller, dużej piwiarni w kształcie litery L wypełnionej osobliwą klientelą. Bywali tam dawni oficerowie i niżsi urzędnicy, sklepikarze oraz cały tłum młodych ludzi i robotników. Wielu nosiło bawarskie stroje ludowe. Usadzony przy stoliku dla prasy Hanfstaengl na próżno rozglądał się za kimś znajomym. Był ciekaw, gdzie jest Hitler. Jakiś 160

dziennikarz wskazał mu trzech mężczyzn stojących na podium. Niski to Max Amann, ten z kuflami to Anton Drexler, a trzeci to Hitler. Hitler miał na sobie niezgrabne buty sięgające kostek i czarny garnitur. Nakrochmalony biały kołnierzyk sprawiał, że przypominał Hanfstaenglowi kelnera z dworcowej restauracji. Kiedy jednak Drexler przedstawił go publiczności, Hitler sprężystym, pewnym krokiem minął stolik dla prasy „jak ubrany po cywilnemu żołnierz”10. Powitały go ogłuszające brawa. Hitler stanął niczym wartownik – w rozkroku, z rękami założonymi na plecach – i zaczął komentować wydarzenia ostatnich lat spokojnym, obojętnym głosem. Metodycznie budował oskarżenie pod adresem rządu, bez zniżania się do komedianctwa lub wulgaryzmów. Przemawiał starannie, literacką niemczyzną, czasami z lekkim wiedeńskim akcentem. Hanfstaengl, który siedział niecałe siedem metrów od przemawiającego, był pod wrażeniem jego jasnoniebieskich oczu. „Malowała się w nich uczciwość i szczerość, cierpienie i godność niemego błagania”11. Po około dziesięciu minutach Hitler zdobył już całą uwagę słuchaczy. Rozluźnił się i zaczął gestykulować rękami jak zawodowy aktor. Ciskał insynuacje w przebiegłym, złośliwym stylu typowym dla wiedeńskich kawiarni. Hanfstaengl zauważył, że słuchające go kobiety były głęboko poruszone. W końcu jedna zawołała: „Racja! Brawo!”, a on, jakby chciał temu przytaknąć, podniósł głos i z szeroką gestykulacją zaczął miotać gromy pod adresem ludzi czerpiących zyski z wojny. Jego słowa wywołały burzę oklasków. Hitler otarł pot z czoła i wziął kufel piwa z rąk mężczyzny o czarnych wąsach. Był to wymowny teatralny gest dla przepadających za piwem monachijczyków. Podjął mowę, a jego ruchy stały się bardziej szerokie. Kiedy ktoś rzucał zniewagę pod jego adresem, lekko unosił prawą dłoń, jakby chwytał piłkę, lub składał ręce i wygłaszał zwięzłą replikę miażdżącą szydercę. „Jego technika przypominała pchnięcia i zasłony szermierza albo linoskoczka balansującego na linie. Czasami przypominał zręcznego skrzypka, który nigdy nie przesuwa smyczka do końca, zawsze pozostawiając słabą zapowiedź dźwięku – myśl wolną od niedelikatności, z jaką się łączy jej wypowiedzenie”12. W końcu, pozbywszy się wszelkich zahamowań, zaatakował ulubionych wrogów: Żydów i czerwonych. „Nasze motto powinno brzmieć: Jeśli nie zostaniesz Niemcem, rozbiję ci czaszkę. Jesteśmy przekonani, że nie można zwyciężyć bez walki. Musimy walczyć o ideały, jeśli to konieczne, własnymi pięściami”13. Kiedy zasłuchany Hanfstaengl się otrząsnął i rozejrzał wokół, ze zdumieniem stwierdził, że zachowanie publiczności uległo zmianie. „Milczący i nerwowy tłum, 161

który jeszcze przed godziną mnie poszturchiwał i rzucał przykre uwagi, zamienił się w głęboko poruszoną społeczność. Ludzie siedzieli jak zaklęci, dawno zapomniawszy

o kuflu

piwa,

zamiast

trunku

pijąc

każde

słowo

przemawiającego”14. Siedząca obok Hanfstaengla młoda kobieta patrzyła na Hitlera „w stanie bliskim duchowej ekstazy, jakby zapomniała o sobie i całkowicie uległa despotycznemu czarowi Hitlera i jego wierze w przyszłą wielkość Niemiec”. Szczytowy punkt przemówienia przypominał „orgazm słów”. Później nagle wszystko się skończyło. Wyczerpanie Hitlera skojarzyło się Hanfstaenglowi z obrazem „wielkiego artysty, który przed chwilą zakończył wyczerpujący koncert”15. Jego twarz i włosy były mokre od potu, nakrochmalony kołnierzyk opadł. („Zawsze, gdy wygłaszam ważną mowę, pod koniec jestem cały mokry, a później okazuje się, że straciłem od dwóch do trzech kilogramów”16). Pod wpływem chwilowego impulsu Hanfstaengl podszedł do stolika partyjnego komitetu, przy którym Hitler przyjmował pochwały z uśmiechem wyrażającym pewność siebie, choć wolnym od arogancji. „Kapitan Truman Smith prosił, żebym przekazał panu najserdeczniejsze pozdrowienia”, powiedział Hanfstaengl. Nazwisko Smitha wzbudziło zainteresowanie Hitlera, który zapytał Hanfstaengla, czy spodobała mu się jego mowa. „Zgadzam się z panem w dziewięćdziesięciu pięciu procentach – odpowiedział ostrożnie Hanfstaengl, żeby nie zranić jego uczuć. – O pozostałych pięciu będziemy musieli porozmawiać”17. Tym, co budziło jego szczególny sprzeciw, był gwałtowny antysemityzm Hitlera. „Jestem pewny, że nie będziemy się spierać o marne pięć procent”, odrzekł dobrodusznie Hitler18. Wydawał się skromny i przyjazny, gdy tak stał, ocierając twarz wygniecioną chusteczką. Odchrząknął, zakaszlał, a następnie wyciągnął rękę. „Była twarda i szorstka”, jak „uścisk frontowego żołnierza”. Tej nocy Hanfstaengl nie mógł zasnąć. „W głowie wirowały mi obrazy z minionego wieczoru. Nasi konserwatywni politycy i mówcy ponosili sromotną porażkę, nie potrafiąc nawiązać kontaktu ze zwykłymi ludźmi, a ten samouk Hitler odnosił sukcesy, przedstawiając antykomunistyczny program dokładnie tej grupie, do której trzeba było dotrzeć”. Hanfstaengl postanowił mu pomóc. W Berlinie kapitan Smith złożył szczegółowy raport ze swojej wizyty w Monachium, a 5 grudnia radca ambasady Robbins przesłał osobistą notę podsekretarzowi stanu. „Na podstawie nastrojów panujących w Bawarii przewiduję, że wcześniej czy później dojdzie tam do poważnego kryzysu. Hitler, młody austriacki sierżant, który podczas wojny walczył w armii Niemiec, a teraz 162

stoi na czele ruchu faszystowskiego nazywanego »brunatnymi koszulami«, zmierza wolno, choć niepowstrzymanie tą samą drogą co Mussolini. Moi pracownicy, którzy tam byli, twierdzą, że jest świetnym mówcą i wielkim przywódcą, mimo wątpliwej moralności. Cieszy się dużym poparciem przemysłowców, podobnie jak Mussolini, i posuwa się bardzo wolno naprzód. Powiedział Trumanowi Smithowi, zastępcy naszego attaché wojskowego, który był u niego, że w perspektywie najbliższego miesiąca nie myśli o stanięciu na czele dużego ruchu. Przypuszczalnie dopiero za dwa miesiące zbierze odpowiednie środki i sprzęt, ale wszystko jest na jak najlepszej drodze”19. W Departamencie Stanu, który borykał się z bardziej palącymi kwestiami, raport Robbinsa zrobił niewielkie wrażenie i niebawem o nim zapomniano. Jednak w Niemczech narastał niepokój z powodu wzrostu liczebności NSDAP oraz jej prywatnej armii. W połowie grudnia urzędnik bawarskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych sporządził niepokojący raport, w którym określił ruch Hitlera jako „bez wątpienia groźny dla rządu i to nie tylko w obecnej formie, ale dla każdego porządku politycznego, gdyby bowiem zdołał zrealizować swoje mroczne plany wobec Żydów, socjaldemokratów i bankierów, doszłoby do znacznego rozlewu krwi i zamieszania”. Kolejne pilne ostrzeżenie niemal równocześnie otrzymał nowy kanclerz Rzeszy, Wilhelm Cuno. Tym razem pochodziło z niezwykłego źródła, od bułgarskiego konsula w Monachium, i dotyczyło szczerej rozmowy, którą Bułgar niedawno odbył z Hitlerem. Porządek parlamentarny w Niemczech, miał powiedzieć Hitler, niebawem upadnie, gdyż przywódcy parlamentarni nie mają poparcia mas. Wówczas dyktatura prawicy albo lewicy stanie się nieunikniona. Wielkie miasta północnych Niemiec są w większości kontrolowane przez lewicę, ale w Bawarii NSDAP ma pewne zwycięstwo. Co tydzień tysiące ludzi zapisują się do partii. Co więcej, siedemdziesiąt pięć procent funkcjonariuszy tajnej policji w Monachium to narodowi socjaliści, a wśród szeregowych policjantów ten odsetek jest jeszcze większy. Hitler przewidywał, że bolszewicy przejmą kontrolę nad północnymi Niemcami. Żeby ocalić kraj, Bawarczycy będą musieli zorganizować kontrrewolucję, a do tego potrzebny jest dyktator rządzący żelazną pięścią – człowiek „gotowy, jeśli zajdzie potrzeba, ruszyć przez pola usłane ciałami i skąpane we krwi”. Była to przerażająca zapowiedź tego, co miało nadejść, szczególnie gdy złowrogie obietnice usunięcia bolszewików i zniesienia francuskiej okupacji 163

Zagłębia Ruhry zyskały Hitlerowi poparcie najbardziej patriotycznych bawarskich nacjonalistów. Ludzie przetrwali kilka przerażających dni rządów czerwonych i byli

gotowi

bezlitośnie

przeciwdziałać

każdemu

głosicielowi

lewicowych

poglądów.

3 W pierwszych dniach 1923 roku spór francuskich i brytyjskich delegatów w Komisji Odszkodowawczej doprowadził do wycofania przedstawicieli Wielkiej Brytanii. Dało to Francji okazję do siłowego rozwiązania problemu odszkodowań. 11 stycznia francuskie i belgijskie oddziały wkroczyły do Zagłębia Ruhry, twierdząc, że Niemcy nie wywiązują się ze swoich zobowiązań. Ten ruch nie tylko wzmógł gniew nacjonalistów w całym kraju, ale przyśpieszył spadek wartości marki, która w ciągu dwóch tygodni runęła w dół z 6750 do 50 000 za dolara (w dniu podpisania zawieszenia broni, w 1918 roku, za dolara płacono 7,45 marki). Żeby rząd weimarski mógł zapłacić za bilety kolejowe do Berlina dla członków Komitetu Gwarancyjnego, „trzeba było wysłać siedmiu gońców z dużymi koszami na śmieci wypełnionymi [dwudziestomarkowymi] banknotami, którzy zanieśli wymaganą sumę z biura na dworzec”. Teraz do dokonania tej sztuki trzeba by czterdziestu pięciu posłańców. Zajęcie Zagłębia Ruhry, wraz z inflacją i wzrastającym bezrobociem, poszerzyło bazę nacjonalistów i przysporzyło Hitlerowi kolejnych zwolenników. Odrzucając współpracę z innymi ugrupowaniami, w tym z partią większościowych socjalistów, Hitler organizował własne akcje protestacyjne i ogłosił, że 27 stycznia, w dniu pierwszego zjazdu NSDAP, odbędzie się dwanaście masowych wieców. Chociaż komendant bawarskiej policji poinformował Hitlera, że demonstracje są nielegalne, ten buntowniczo oznajmił, że będą go musieli zastrzelić, gdyż pójdzie w pierwszym szeregu. Dotrzymał słowa i wyznaczonego dnia jeździł samochodem z wiecu na wiec. „Ani w czasie wojny, ani podczas rewolucji nie doświadczyłem takiego hipnotyzującego podniecenia mas”, wspominał historyk Karl Alexander von Müller, który uczestniczył w wiecu zorganizowanym w Löwenbräukeller. Publiczność wstała, krzycząc jak jeden mąż: Heil!, kiedy Hitler kroczył przejściem. „Stałem bardzo blisko, kiedy przechodził. Zauważyłem, że bardzo się różnił od człowieka, którego spotykałem tu i tam po domach: jego mała twarz wyrażała wewnętrzny fanatyzm. Zerkał nerwowo to w lewo, to w prawo, jakby szukał 164

nieprzyjaciela, którego mógłby pokonać. Czy to masy dawały mu tak niezwykłą moc? A może energia płynęła od niego do mas? Zapisałem sobie: »Fanatyczny, histeryczny romantyzm połączony z brutalną wolą«”20. Kolejnego dnia, ponownie łamiąc policyjny zakaz, SA zorganizowało paradę na Marsfeld (Pole Marsowe). Sześć tysięcy bojowników stało na śniegu, dygocząc z zimna. Niektórzy mieli czapki narciarskie, brązowe kurtki i getry, inni – garnitury. W powietrzu łopotały różnej wielkości sztandary ze swastyką. Była to zbieranina, ale gdy padła komenda „baczność”, wszyscy wyprężyli pierś jak elitarne oddziały cesarza. Chociaż policja była przygotowana na zamieszki, wszystko przebiegło spokojnie. Wydawało się, że dwudniowa akcja nie wywołała żadnego echa. Nie było puczu ani wypadków zakłócania porządku. Jednak wydarzenia okazały się brzemienne w skutki. Sprzeciw policji przyciągnął do Hitlera pewną liczbę umiarkowanych przywódców i skierował studentów Uniwersytetu Monachijskiego na znacznie bardziej radykalną ścieżkę. Co więcej, styczniowe wydarzenia obniżyły prestiż bawarskiego rządu. Hitler wyszedł zwycięsko z pierwszego poważnego starcia z establishmentem. „To niezwykła persona – napisał amerykański pisarz Ludwell Denny parę dni po wiecach zorganizowanych przez Hitlera, w których brał udział. – Jego przemówienia są pełne napięcia i krótkie. Stale zaciska i rozluźnia dłonie. Kiedy przebywałem z nim chwilę sam, trudno było uznać jego zachowanie za normalne: dziwne rozbiegane spojrzenie, poruszające się nerwowo dłonie, osobliwe ruchy głowy”21. Życie prywatne Hitlera też nie należało do normalnych. Nadal mieszkał w obskurnym domu przy Thierschstrasse, ale teraz podnajął większy pokój, nie tak zimny jak poprzedni, choć skromnie umeblowany. Miał nie więcej niż trzy metry szerokości, a wezgłowie łóżka przesłaniało jedyne wąskie okno. Podłogę pokrywało tanie zużyte linoleum. Na ścianie naprzeciw łóżka stała prowizoryczna półka z książkami. Na ścianach wisiały rysunki i ryciny. Górne półki biblioteczki zajmowały książki o wojnie światowej, prace z historii Niemiec, ilustrowana encyklopedia, Vom Kriege (O wojnie) Clausewitza, biografia Fryderyka Wielkiego, biografia Wagnera pióra Houstona Stewarta Chamberlaina, wspomnienia Svena Hedina, tomik heroicznych mitów, historia świata von Wartenburga i dziełko Augusta Wilhelma Grubego zatytułowane Geographischen Charakterbildern (Przedstawienia typów geograficznych). Dolna półka była, według Hanfstaengla, przeznaczona na powieści, kolekcję na poły pornograficznych książek Eduarda Fuchsa (Żyda) i Historię sztuki erotycznej. 165

Frau Reichert, która podnajmowała pokój Hitlerowi, odkryła, że jej lokator jest niezwykle podatny na nastroje. „Zdarzało się, że całymi tygodniami chodził nadąsany i nie odzywał się ani słowem. Patrzył poprzez nas, jakby nie dostrzegał naszej obecności”22. Chociaż sumiennie płacił czynsz, często nawet awansem, „był typowym przedstawicielem bohemy”. Wybaczała mu to, gdyż był niezwykle uprzejmy, i pozwalała używać swojego przedpokoju, w którym stało małe pianino. Hitler żył po spartańsku, a jego stałym kompanem stał się duży pies, który wabił się Wolf. Od czasu Fuchsla, z którym zaprzyjaźnił się na wojnie, potrzebował psiej wierności i miał wyjątkowe zrozumienie dla natury tych zwierząt. „Niektóre psy są głupie, a inne tak inteligentne, że aż boli”23. W swojej lichej klitce musiał myśleć o matce i jej tragicznej śmierci, gdyż w tamtym roku napisał o niej wiersz zatytułowany Pomyśl o tym! Pozbawiony amatorskiego sentymentalizmu, wydaje się bardzo wymowny. Kiedy twoja matka się zestarzeje, A tobie przybędzie lat; Kiedy rzeczy, które kiedyś przychodziły łatwo i bez wysiłku, Staną się ciężarem, A jej kochane wierne oczy Przestaną spoglądać na życie tak, jak dawniej; Kiedy nogi osłabną I nie będą chciały jej nosić – Podaj ramię, żeby mogła się na nim oprzeć, Dotrzymaj jej towarzystwa z radością i pogodą. Bo nadejdzie godzina, gdy we łzach Będziesz jej towarzyszył w ostatniej drodze! Jeśli cię poprosi, odpowiedz. Jeśli spyta ponownie, zrób to jeszcze raz. A jeśli uczyni to po trzykroć, przemów do niej Bez gniewu, z delikatnością i spokojem! Jeśli nie będzie potrafiła cię zrozumieć, Wytłumacz wszystko z radością; Bo nadejdzie godzina pełna goryczy, Kiedy więcej nie zapyta!24

Hitler przyznawał, że w młodości był samotnikiem i nie potrzebował towarzystwa ludzi, ale po wojnie stwierdził, że „dłużej nie zniesie samotności”. 166

Chociaż jego pokój był samotnią i więzieniem, prowadził inne życie w kawiarniach, salonach, barach kawowych i piwiarniach Monachium. Był stałym bywalcem Café Weichard (przy Volkstheater), herbaciarni Carlton (miejsca spotkań elity przy Briennerstrasse) oraz Café Heck (przy Galerienstrasse). Siadywał samotnie w kącie tej ostatniej, przy swoim stoliku, żeby obserwować toczące się wokół życie. Co poniedziałek spotykał się z przyjaciółmi w Café Neumaier – staromodnej kawiarni na rogu Petersplatz i Viktualien Markt. Była to długa sala o ścianach obitych boazerią. Tam, przy stoliku zarezerwowanym dla stałych gości, wypróbowywał najnowsze pomysły na swoich zwolennikach, często małżeństwach w średnim wieku. Tam też plotkowali i żartowali, spożywając skromną kolację, którą niekiedy przynosili ze sobą. Inne wieczory spędzał w mieszkaniu Dietricha Eckarta przy Franz Joseph Strasse. „W jego domu panowała cudowna atmosfera! Jakże się troszczył o swoją małą Annę”25. Była to jego gospodyni, Annerl, z którą żył od czasu separacji z żoną. W tamtym czasie najwierniejszym kompanem Hitlera był jednak Hanfstaengl, który przedstawił go tak ważnym osobistościom, jak William Bayard Hale, kolega prezydenta Wilsona z Princeton i czołowy europejski korespondent gazet Hearsta, czy Wilhelm Funk, w którego salonie spotykali się zamożni przedsiębiorcy o nacjonalistycznych przekonaniach. Hitler i Hanfstaengl często bywali na wieczorkach u Elsy Bruckmann, żony wydawcy i węgierskiego arystokraty, który znajdował się pod silnym wpływem nowego politycznego przywódcy. Hitler czuł się onieśmielony życiem na takim poziomie. Po jednej z wizyt w apartamencie Bechsteinów w monachijskim hotelu wyznał Hanfstaenglowi, że czuł się zakłopotany w swoim niebieskim garniturze. Herr Bechstein nosił smoking, słudzy paradowali w liberiach, a przed posiłkiem podawano jedynie szampana. „Powinieneś zobaczyć łazienkę! Można tam nawet regulować temperaturę wody”26. Hanfstaengl stał się częstym bywalcem w małym pokoiku przy Thierschstrasse i pewnego dnia Hitler poprosił, żeby zagrał mu coś na pianinie stojącym w przedpokoju, aby „się nieco uspokoił”. Pianino okazało się fatalnie rozstrojone, ale Hanfstaengl odegrał na nim fugę Bacha. Hitler słuchał w zamyśleniu, kiwając głową. Później Hanfstaengl wykonał uwerturę do Śpiewaków norymberskich w nadziei, że stare pudło rozleci się w kawałki pod mocnymi akordami. Zagrał też kilka kawałków pełnych ozdobników w stylu Liszta i „wdzięczny, romantyczny swing”. Hitler tak się ożywił, że zaczął chodzić w kółko wąskim korytarzem,

167

gestykulując niczym dyrygent. „Muzyka wywierała na niego fizyczny wpływ. Kiedy dotarłem do finału, był w świetnym nastroju, a wszystkie troski uleciały”27. Hanfstaengl odkrył, że Hitler „zna na pamięć całych Śpiewaków norymberskich i potrafi zagwizdać każdą nutę osobliwie przenikliwym wibrato, choć całkiem fałszywie”28. Niemal codziennie w przedpokoju odbywały się koncerty. Hitler nie lubił Bacha i Mozarta, wolał Schumanna, Chopina i niektóre utwory Richarda Straussa. Jego ulubionymi kompozytorami byli Beethoven i Wagner. „Doskonale znał i głęboko cenił” tego ostatniego i mógł bez końca słuchać fragmentów z Tristana i Lohengrina w barwnych aranżacjach Hanfstaengla. Zauroczony stylem bycia Hanfstaengla, Hitler przedstawiał go z dumą wszystkim

znajomym.

„Choć

zwykle

trzymał

poszczególne

grupy

w »wodoszczelnych komorach« i nie informował nikogo, dokąd idzie ani z kim zamierza rozmawiać – wspomina Hanfstaengl w swoich niepublikowanych pamiętnikach – ciągał mnie ze sobą od domu do domu niczym zaangażowanego na stałe muzyka, sadzał przy fortepianie i kazał grać”29. Pewnego razu, u fotografa Heinricha Hoffmanna, Hanfstaengl zaczął grać marsze sportowe z Harvardu. Kiedy wyjaśnił, jak cheerleaderki i maszerująca orkiestra wprawiają rozkrzyczany tłum w stan graniczący z histerią, Hitler się ożywił. Hanfstaengl zademonstrował wówczas, jak można wykonywać niemieckie marsze w energicznym amerykańskim rytmie. „To jest to! – wykrzyknął Hitler, paradując po salonie niczym tamburmajor. – Właśnie tego potrzebuje nasz ruch! To wspaniałe!”. Hanfstaengl napisał dla orkiestry SA kilka marszów utrzymanych w tym stylu, ale jego najwybitniejszym dokonaniem stało się przekształcenie harvardzkiego Fight, Fight, Fight w Sieg Heil, Sieg Heil! Hitler często bywał w małym mieszkaniu Hanfstaengla w dzielnicy Schwabing, naprzeciw dużej szkoły, gdzie w 1914 roku przeszedł podstawowe szkolenie wojskowe. Przypuszczalnie największą atrakcję stanowiła dla niego żona gospodarza, Helene. Amerykanka niemieckiego pochodzenia była wysoką, niezwykle atrakcyjną brunetką. Hitler zjawiał się w swoim najlepszym stroju, połyskliwym niebieskim garniturze z serży. „Był pełen szacunku, a nawet nieśmiały – wspominał Hanfstaengl – starając się skrupulatnie używać zwrotów nadal uważanych w Niemczech za zgodne z wymogami etykiety przez ludzi o niższej pozycji, gdy zwracali się do osób lepiej wykształconych, bardziej utytułowanych lub mających większe osiągnięcia akademickie”30. Od pierwszej chwili stało się jasne, że Helene budzi w nim fizyczny pociąg na równi z powodu serdeczności i cichego 168

powabu, co wyglądu. Odnosił się do niej z szacunkiem graniczącym z czcią. W swoich niepublikowanych pamiętnikach napisanych dziesięć lat później Helene Hanfstaengl tak przedstawia ich pierwsze spotkanie na ulicy w Monachium, na początku 1923 roku: „W tym czasie był szczupłym, nieśmiałym młodym mężczyzną. Ubierał się nędznie – tania biała koszula, czarny krawat, wytarty granatowy garnitur, do którego zakładał od rzeczy ciemnobrązową skórzaną kamizelkę, jeszcze bardziej znoszony beżowy trencz, tanie czarne skórzane buty i stary miękki szarawy kapelusz. Wyglądał doprawdy żałośnie”. Zaprosiła obdartego Hitlera na obiad. „Od tego dnia stał się naszym stałym gościem; cieszył się cichą i przytulną domową atmosferą, bawił się z moim synem i rozmawiał o planach i nadziejach na odrodzenie niemieckiej Rzeszy. Mam wrażenie, że lubił u nas bywać bardziej niż w innych domach, do których był zapraszany, bo nie nękaliśmy go bezustannymi pytaniami i nie przedstawialiśmy innym gościom jako »przyszłego zbawcy«, ale pozwalaliśmy cicho siedzieć w kącie, gdzie czytał albo robił notatki. Nie traktowaliśmy go jak znakomitości”. Helene Hanfstaengl uważała Hitlera za ciepłego człowieka i była poruszona serdecznością, jaką darzył jej dwuletniego syna Egona. „Najwyraźniej lubił dzieci albo był dobrym aktorem”. Pewnego dnia chłopak podbiegł do drzwi, żeby przywitać Hitlera, ale wyrżnął mocno głową o ciężkie krzesło i zaczął płakać. „Hitler teatralnym gestem surowo skarcił krzesło, ganiąc mebel za zranienie »dobrego małego Egona«. Zaskoczony malec obserwował go z wyraźnym zadowoleniem. Od tego czasu Hitler musiał powtarzać ten gest za każdym razem, gdy do nas przychodził. Egon zachęcał go: »Wujku Dolfie! Proszę, zbij to niegrzeczne krzesło!«”31. Na wiosnę Hitler poczuł się u Hanfstaenglów tak swobodnie, że zaczął ich rozśmieszać parodiowaniem swoich zwolenników (m.in. wylewnego Göringa) i bawił się z Egonem na podłodze. Potrafił godzinami plotkować, popijając kawę osłodzoną kostkami czekolady albo, przy szczególnej okazji, wypić lampkę najlepszego wytrawnego wina porzeczkowego, dosłodzonego „czubatą łyżką cukru pudru”. Często wychodzili razem na miasto i pewnego wieczoru obejrzeli drugą część filmu Fredericus Rex. Hitlerowi najbardziej spodobała się scena, w której monarcha zagroził, że każe ściąć następcę tronu. „To niezwykłe, że stary król był gotów stracić własnego syna, aby zaprowadzić dyscyplinę – stwierdził w drodze do domu. – W taki sposób powinien działać niemiecki wymiar sprawiedliwości: uniewinnienie albo ścięcie”32.

169

Gwałtowne przechodzenie od czułości do bezwzględności zaniepokoiło Hanfstaenglów, którzy wiedli długie rozmowy o prywatnym życiu Hitlera. Jaki był jego prawdziwy stosunek do kobiet? Pewnego dnia wyznał im otwarcie: „Dla mnie masy i naród są jak kobieta”, porównując swoich słuchaczy do niewiasty. „Człowiek, który nie rozumie kobiecego charakteru mas, nigdy nie będzie skutecznym mówcą. Zastanówcie się, czego kobieta potrzebuje od mężczyzny? Jednoznacznej postawy i zdecydowania, siły i czynu… Jeśli właściwie się do niej przemówi, będzie dumna, że może złożyć ofiarę, gdyż żadna kobieta nie uważa, że się wystarczająco poświęciła”. Innym razem oznajmił, że nigdy się nie ożeni. „Moją jedyną oblubienicą jest ojczyzna”, wyznał. Hanfstaengl żartobliwie odparował: „Czemu nie weźmiesz sobie kochanki?”. „Polityka jest kobietą – odrzekł Hitler. – Jeśli nie będziesz z nią szczęśliwy, odgryzie ci głowę”33. Niektórzy współpracownicy Hitlera byli pewni, że jego kochanką była Jenny Haug, siostra jednego z jego kierowców. Helene Hanfstaengl nie brała tego poważnie. „Putzi – powiedziała do męża – mówię ci, że on jest bezpłciowy”34. Jeden z najbliższych towarzyszy Hitlera z tamtego okresu był odmiennego zdania. „Uganialiśmy się za dziewczętami, podążałem za nim jak cień”, wspominał Emil Maurice, późniejszy szofer Hitlera. Ponoć spędzali czas w Akademii Sztuk Pięknych i pracowniach malarskich, podziwiając pozujące nago modelki. Hitler, tytułujący siebie „Herr Wolf”, wychodził wieczorami z Mauricem i włóczył się ulicami i zakamarkami w poszukiwaniu dziewcząt. Ponieważ Maurice podobał się kobietom, służył zwykle jako pośrednik. Bardzo często, zdaniem Maurice’a, Hitler zabawiał się w swoim małym pokoiku z jedną z panien zdobytych przez wysłannika. „Zawsze dawał im kwiaty, nawet jeśli nie miał grosza przy duszy. Chodziliśmy też podziwiać tancerki baletowe”35. Sprawy NSDAP pochłaniały właściwie cały czas Hanfstaengla, który chętnie udzielał przyjacielowi rad, na przykład sugerował powiększenie małych wąsów Hitlera, żeby nabrały bardziej modnego wyglądu („Może nie są obecnie modne, ale się nimi staną, bo ja je noszę!36), i krytykował Rosenberga z powodu jego „bzdurnej filozofii”. Choć Hitler zwykle odrzucał jego rady, nie zawahał się pożyczyć od Hanfstaengla, który otrzymał swoją część ze sprzedaży rodzinnego salonu sztuki w Nowym Jorku, tysiąca dolarów bez procentu. Po zamianie na ulegające szybkiej deprecjacji marki tysiąc dolarów okazało się ogromną sumą, która pozwoliła Hitlerowi kupić dwie amerykańskie rotacyjne maszyny drukarskie i przekształcić „Völkischer Beobachter”, który wcześniej wychodził raz w tygodniu, w dziennik. 170

Hojność Hanfstaengla okazała się uśmiechem szczęścia dla kogoś, kim Putzi osobiście pogardzał. Hitler zrobił Rosenberga redaktorem nowego dziennika, zastępując nim Eckarta, który często całymi tygodniami nie zaglądał do biura. Stanowisko to nie tylko wzmocniło pozycję Rosenberga jako partyjnego eksperta od spraw Wschodu, ale zwiększyło jego wpływ na innych uchodźców z Rosji, jak Scheubner-Richter

–

tajemniczy

człowiek

związany

z niemieckimi

przemysłowcami, generalicją i śmietanką towarzyską, który oprócz pełnienia funkcji pełnomocnika Ludendorffa stał się jednym z głównych doradców Hitlera. Wszyscy

emigranci

z Rosji

byli

fanatycznymi

zwolennikami

zniszczenia

bolszewizmu, a większość z nich opowiadała się za carską metodą pokrzyżowania żydowskiego spisku terrorem i brutalną siłą. Takim fanatykom społeczny i gospodarczy antysemityzm wydawał się słabą i nieskuteczną metodą. Naprawdę skuteczny był jedynie pogrom.

4 Wiosna 1923 roku była dla Hitlera bardzo pracowitym okresem. Konieczność podreperowania funduszy sprawiła, że odbył kilka podróży z odczytami, aby zdobyć pieniądze dla partii. Na początku kwietnia razem z Hanfstaenglem pojechali do Berlina rozklekotanym samochodem Hitlera, z Mauricem w roli szofera. Wybrali drogę prowadzącą przez Saksonię, choć region ten w większości znajdował się pod kontrolą komunistów. Na północnych przedmieściach Lipska zostali zatrzymani na blokadzie drogowej zorganizowanej przez czerwoną milicję. Potężny Hanfstaengl wyciągnął swój szwajcarski paszport i oznajmił z donośnym niemiecko-amerykańskim akcentem, że jest zagranicznym producentem papieru i jedzie na targi do Lipska. Dwoma pozostałymi pasażerami byli jego szofer i służący. Podstęp się udał. Kiedy odjeżdżali, Hitler rzucił: „Niewiele brakowało, by mnie dostali”, ale było widać, że jest zły, iż został wzięty za służącego37. W Berlinie nie tylko zabiegali o pieniądze, ale spędzili niedzielę w Muzeum Wojny i w Galerii Narodowej. W Galerii Hitler przystanął przed Mężczyzną w złotym hełmie Rembrandta, zwracając uwagę na jego bohaterski, żołnierski wyraz twarzy. Stwierdził, że obraz dowodzi, iż wielki malarz, „który namalował wiele obrazów w żydowskiej dzielnicy Amsterdamu, był w sercu prawdziwym Aryjczykiem i Niemcem!”38. Później poszli na pokaz kobiecego boksu w lunaparku.

171

Hitler obejrzał obojętnie kilka walk i stwierdził, że „lepsze to niż pojedynki na szable, które urządzają w Niemczech”39. Następnego dnia wyruszyli w długą podróż po Saksonii. Hitler umilał sobie monotonną drogę, gwiżdżąc długie fragmenty z oper Wagnera i zabawiając towarzyszy podróży wcielaniem się w ich bohaterów. Żartował nawet z siebie, recytując poemat napisany na własną cześć, składający się z długiej serii kiepskich dwuwierszy zakończonych słowami o końcówce „itler”. „Kiedy był w dobrym nastroju – wspominał Hanfstaengl – powtarzał go z własnymi upiększeniami, sprawiając, że zaśmiewaliśmy się do łez”40. Zatrzymali się w Bayreuth, rodzinnym mieście Richarda Wagnera, a dozorca wpuścił ich do sali, gdzie odbywały się festiwale wagnerowskie. Na scenie stały dekoracje do Latającego Holendra, granego w 1914 roku, gdy wypowiedziano wojnę. Dało to okazję Hanfstaenglowi do przypomnienia, że autorem oryginalnej scenografii był jego pradziadek, Ferdynand Heine. Hitler był oczarowany wszystkim, szczególnie gabinetem Wagnera, gdzie na ścianach wciąż wisiały wskazówki dla artystów i pracowników technicznych. Ostatniego dnia podróży, podczas pikniku w porze obiadowej, Hitler wspomniał o monumencie, który widzieli na przedmieściach Lipska, upamiętniającym bitwę narodów z Napoleonem. Później powiedział Hanfstaenglowi: „Najważniejszą rzeczą podczas następnej wojny będzie zdobycie kontroli nad zapasami zboża i żywności w zachodniej Rosji”. Słowa te wskazywały, że Rosenberg i jego rosyjscy przyjaciele zaczęli ponownie wywierać na niego wpływ swoją propagandą. Hanfstaengl odparł, że wojna z Rosją byłaby daremna. Należało się liczyć z Ameryką i jej ogromnym potencjałem przemysłowym. „Jeśli Amerykanie znajdą się po przeciwnej stronie, przegrasz kolejną wojnę, zanim się rozpocznie”. Hitler burknął coś pod nosem i nic nie odpowiedział, ale było widać, że argument „do niego dotarł”41. Po powrocie do Monachium rozpoczął kampanię przeciwko francuskiej okupacji Zagłębia Ruhry, ale często robił to w sposób zawoalowany, jakby bardziej interesowało go zwrócenie słuchaczy przeciwko Żydom. 13 kwietnia obarczył Żydów bezpośrednią winą za zajęcie Ruhry, straty wojenne i inflację. Oświadczył kategorycznie, że „światowy pacyfizm” jest żydowskim wymysłem; że przywódcy proletariatu byli Żydami („Znowu Żydzi!”); że masoni są narzędziem w ręku Żydów („Ponownie Żydzi!”) oraz że Żydzi spiskują w celu przejęcia kontroli nad światem! „Rosja i Niemcy musiały zostać pokonane, aby wypełniło się stare proroctwo! – 172

krzyczał. – Doprowadzili do szaleństwa cały świat! Brutalnie wykorzystali każde kłamstwo i hasło propagandowe przeciwko ostatniemu narodowi idealistów, Niemcom! To Juda wygrał wojnę światową! Chyba nie sądzicie, że to Francuzi, Anglicy lub Amerykanie ją wygrali?!”. Przemówienie zakończyło się eksplozją emocji i żądaniem sprawiedliwości dla dwóch milionów Niemców, którzy polegli na froncie, oraz milionów sierot, kalek i wdów, których pozostawili. „Jesteśmy winni tym milionom zbudowanie nowych Niemiec!”42. W swojej obsesyjnej nienawiści do Żydów Hitler przekroczył wszelkie granice rzeczywistości. Jego antysemityzm, choć wyrażany w logicznych kategoriach, wychodził poza ramy logiki. Odwracał wszystko do góry nogami: w rzeczywistości Francja, Anglia i Ameryka przegrały wojnę. To Niemcy okazały się prawdziwym zwycięzcą, gdyż uwolniły się od Żydów. Nawet jeśli Hitler oszukiwał samego siebie, udało mu się zwieść także swoich słuchaczy. Zręcznie odwoływał się do prymitywnych emocji, a gdy ludzie wracali do domu po spotkaniu, pamiętali jedynie garść szczegółów, na przykład, że muszą się przyłączyć do krucjaty Hitlera, aby ocalić Niemcy, że Francja musi zostać wypędzona z Zagłębia Ruhry i co najważniejsze, że trzeba odesłać Żydów tam, gdzie ich miejsce. W ciągu ostatniego roku oratorskie umiejętności Hitlera uległy wyraźnej poprawie. Gesty stały się równie zróżnicowane i plastyczne, jak jego argumenty. Na Hanfstaenglu szczególne wrażenie robił strzelisty gest wyciągniętego w górę ramienia. „Miał w sobie coś z wielkiego dyrygenta, który zamiast wybijać rytm, uniesieniem batuty sugeruje istnienie wewnętrznego pulsu i sensu muzyki”. Wykorzystując swoją wiedzę i poczucie muzyki, Hitler zaczął wygłaszać mowy przeniknięte muzycznym tempem. Pierwsze dwie trzecie przemówienia wykonywał „w rytmie marsza”, stopniowo przyśpieszając, by w ostatniej części przejść do czegoś na kształt „rapsodii”. Do perfekcji doprowadził również sztukę naśladownictwa. Potrafił wcielić się w postać wyobrażonego oponenta, „często przerywając samemu sobie kontrargumentami, a następnie powracając do pierwotnej linii wywodu, po całkowitym rozgromieniu rzekomego adwersarza”43. Mimo skomplikowanej budowy, jego mowy były łatwe do zrozumienia, zasadniczo bazowały na uczuciach. Dzięki temu mógł przeskakiwać z tematu na temat, nie tracąc uwagi słuchaczy, bo poszczególne wątki łączyło nawiązanie do tej samej emocji – oburzenia lub strachu, miłości lub nienawiści. Mimo meandrów i zwrotów przyciągał publiczność jak doświadczony aktor, który prowadzi widownię przez zawikłany labirynt akcji. 173

Posiadał również rzadką umiejętność angażowania słuchaczy w swoje wywody. „Kiedy rozmawiam z ludźmi – zwierzył się Hanfstaenglowi – szczególnie z tymi, którzy nie są jeszcze członkami partii lub mają zamiar odejść z takiego lub innego powodu, przemawiam zawsze tak, jakby od ich decyzji zależał los narodu. Wskazuję, że staną się dla wielu wzorem do naśladowania. Oczywiście odwołuję się w ten sposób do próżności i ambicji, ale gdy doprowadzę ich do tego punktu, reszta jest łatwa”. Wszyscy ludzie, bogaci i biedni, mają wewnętrzne poczucie niespełnienia. „Drzemie w nich gotowość do poniesienia najwyższej ofiary, przeżycia przygody, aby nadać swemu życiu nowy kształt. Wydadzą ostatni grosz na loterię. Moim zadaniem jest wykorzystanie tego pragnienia do celów politycznych. W istocie każdy ruch polityczny opiera się na pragnieniu jego zwolenników, mężczyzn i kobiet, poprawienia sytuacji nie tylko własnej, lecz także swoich dzieci i innych ludzi (…) Im prostsi ludzie, tym głębsze drzemie w nich pragnienie utożsamienia się ze sprawą większą niż oni. Dlatego jeśli zdołam ich przekonać, że na szali leży los narodu niemieckiego, staną się częścią niezwyciężonego ruchu obejmującego wszystkie warstwy społeczeństwa”44. Publiczność była zawsze odpowiednio przygotowywana do jego wirtuozowskich popisów przez wielką pogańsko-militarystyczną galę. Oprócz porywającej muzyki i powiewających sztandarów pojawiły się nowe elementy: nawiązujące do rzymskiej tradycji sztandary, które osobiście zaprojektował, i pozdrowienie rodem z rzymskich legionów. Pewnie zapożyczył oba elementy od Cezara za pośrednictwem Mussoliniego, ale utrzymywał, że salutowanie sztywnym, uniesionym ramieniem to niemiecki gest. „Podczas obrad sejmu Rzeszy w Wormacji Luter został powitany tym germańskim pozdrowieniem, które oznaczało, że nie wychodzą do niego z bronią, ale z pokojowymi zamiarami (…). Pierwszy raz zetknąłem się z nim około 1921 roku w Rathskeller, w Bremie”45. Niezależnie od pochodzenia, salut i gromkie Heil!, wraz z muzyką i sztandarami, utwierdzało publiczność w przekonaniu, że człowiek, którego za chwilę usłyszy, to prawdziwy głos Niemiec.

Tego samego dnia, w którym Hitler wystąpił przeciwko Francji i Żydom, doprowadził do innej konfrontacji, tym razem z bawarskim rządem. Złożył wizytę premierowi w towarzystwie byłego oficera, który dowodził prywatną armią o nazwie Arbeitsgemeinschaft der Kampfverbände (Grupa Robocza Organizacji 174

Bojowych), konglomeratem radykalnych ugrupowań prawicowych. Obaj panowie dostarczyli ultimatum, żądając od bawarskich władz unieważnienia dekretu „O obronie Republiki”. Jeśli Weimar nie pójdzie na ustępstwa, Bawaria będzie musiała sprzeciwić się prawu. Był piątek trzynastego, a Hitler żądał odpowiedzi do soboty. Kiedy odpowiedź nie nadeszła, w niedzielę radykalna wojskowa bojówka zorganizowała „manewry”. Była Wielkanoc. Hitler stał w otwartym samochodzie, wyciągniętą ręką witając maszerujące oddziały szturmowe i innych zwolenników, którzy przed nim paradowali. Siedząca w samochodzie Göringa Helene Hanfstaengl zauważyła, że oczy Hitlera „błyszczą triumfalnie, promieniując zadowoleniem”. Po defiladzie przyniósł do mieszkania Hanfstaenglów „wspaniały bukiet róż” z okazji jej urodzin. Wspólnie spędzili „wesołą godzinę przy herbacie”, podczas której Hitler tryskał energią i humorem. Tydzień później, we własne urodziny, zamienił się w posępnego paranoika. Ostrzegł Hanfstaengla, żeby nie jadł żadnego z ciast ozdobionych swastyką, przestrzegł go również przed innymi darami, które wypełniały jego mały pokój. „Nie zapominaj – powiedział – że ten dom należy do Żydów, a wstrzyknięcie trucizny w celu zlikwidowania nieprzyjaciela jest dziecinnie proste”46. W poniedziałek premier udzielił wreszcie odpowiedzi Hitlerowi: choć osobiście sprzeciwiał się dekretowi „O obronie Republiki”, musiał go przestrzegać jako obowiązującego prawa. W proteście Hitler zwołał masową demonstrację na 1 maja. Zapowiadał się gorący dzień, gdyż było to nie tylko święto robotników i marksistów, ale i rocznica wyzwolenia Monachium spod rządu republiki rad. Już wieczorem 30 kwietnia na Oberwiesenfeld, poligonie wojskowym położonym kilka kilometrów na północ od dworca głównego w Monachium, zaczęli się gromadzić zwolennicy radykalnej prawicy. Rano ich liczba sięgnęła tysiąca. Wystawiono straże, spodziewając się ataku robotników, ale mijały godziny i nic się nie działo. „O szóstej zaczęły się gromadzić bandy czerwonych – wspominał Hitler. – Wysłałem naszych, żeby ich sprowokowali, ale tamci nie zareagowali”47. Do dziewiątej przybyły oddziały spoza miasta i siły Hitlera urosły do tysiąca trzystu ludzi. Stali w słońcu, opierając się na karabinach i czekając ze znudzeniem zmieszanym z niepokojem. Zdegustowany Hitler przechadzał się tam i z powrotem, trzymając stalowy hełm za pasek i raz po raz pytając: „Gdzie są czerwoni?”. Przed południem zjawił się oddział wojska i policji w zielonych mundurach i szybko otoczył uzbrojonych demonstrantów. Wraz z nimi przybył rozgoryczony kapitan Röhm, który oznajmił Hitlerowi, że wraca od generała okręgu domagającego się 175

natychmiastowego złożenia broni, jeśli Hitler nie chce ponieść surowych konsekwencji. Hitler był wzburzony, ale sprzeciwił się prośbie Gregora Strassera i innych, żeby przeciwstawić się władzom i zaatakować. Decyzja o złożeniu broni musiała mu przyjść z najwyższym trudem. Gdyby zaatakował, jego siły zostałyby pokonane, a bezcelowa jatka mogłaby oznaczać koniec jego politycznej, a może nawet osobistej kariery. Osiągnął wszakże pewien sukces, wycofując się z Oberwiesenfeld. W Schwabing jego bojownicy natknęli się na oddział czerwonych i zmusili go do ucieczki. Spalono flagi i transparenty. Chwila była stosowna, więc Hitler wygłosił krótką mowę: ten ogień, symbol bolszewickiej zarazy pustoszącej świat, powiedział, jest skromną zapowiedzią dnia, w którym narodowi socjaliści dojdą do władzy! Porywająca mowa podniosła na duchu jego ludzi, zmieniając początkową porażkę w triumf. Niestety, stan uniesienia okazał się ulotny. Wieczorem stało się jasne, że pierwsza rewolucyjna akcja Hitlera zakończyła się fiaskiem. Z powodu niepowodzenia utracił wielu wpływowych zwolenników. „Całkowicie odrzucam Hitlera! – wykrzyknął jeden z dawnych dowódców Freikorpsu. – Zawiódł sromotnie 1 maja i zawsze będzie zawodził!”48. Hitler nie był jednak jedynym przegranym na Oberwiesenfeld. Wydarzenie to stało się źródłem jeszcze większej porażki i zakłopotania dla bawarskiego rządu. Kiedy Hitlerowi postawiono zarzut narażania na szwank bezpieczeństwa publicznego, udzielił bezczelnej odpowiedzi, która zepchnęła do defensywy prokuratora generalnego. Nie dając się zastraszyć, Hitler przekuł klęskę w polityczny kapitał. Podnoszenie się z porażki stało się odtąd powracającym motywem w jego karierze. Kilku zagranicznych obserwatorów przepowiedziało, że ostatnie wydarzenia są początkiem jego końca. Robert Murphy donosił, że ruch nazistowski „znalazł się w odwrocie”. Ludzie są „znużeni zajadłą agitacją Hitlera, która nie przynosi żadnych rezultatów i nie proponuje konkretnych rozwiązań. Antysemicka kampania przysporzyła mu wielu wrogów, a chuligańskie zachowanie młodych zwolenników nastawiło wrogo praworządnych obywateli”49.

5 Murphy powtarzał jedynie opinie lokalnych bawarskich urzędników, którzy błędnie odczytali polityczne wyciszenie po 1 maja jako osłabienie poparcia dla 176

Hitlera i jego ruchu. Stan bezwładu trwał nadal, z wyjątkiem przelotnego poruszenia wywołanego egzekucją niemieckiego nacjonalisty, Alberta Leona Schlagetera, który wysadził tory kolejowe w pobliżu Duisburga w proteście przeciwko francuskiej okupacji Zagłębia Ruhry. Francuzi uznali go za winnego aktu sabotażu i rozstrzelali 26 maja. Kiedy Hanfstaengl usłyszał, że za tydzień grupa patriotycznych organizacji zamierza urządzić demonstrację na Königsplatz, uznał, że Hitler powinien wrócić z wakacji w górach i wziąć w niej udział. Wsiadł do pociągu jadącego do Berchtesgaden, pięknego górskiego kurortu na granicy Niemiec i Austrii, niedaleko Salzburga, i odnalazł Hitlera („Zakochałem się w pięknie tego krajobrazu”50) zameldowanego pod nazwiskiem Wolf w pensjonacie Moritz na zboczu stromego wzgórza zwanego Obersalzberg. Początkowo Hitler nie odnosił się entuzjastycznie do pomysłu przemówienia do demonstrantów obok tylu innych mówców, ale Hanfstaengl nalegał i w końcu zaczęli obmyślać wystąpienie. Tej nocy Eckart, który dzielił pokój z Hanfstaenglem, narzekał, że Hitler paradował tam i z powrotem, zawadiacko wymachując pejczem ze skóry nosorożca, żeby wywrzeć wrażenie na żonie gospodarza pensjonatu. „Nie mogę znieść zachowania Adolfa – stwierdził. – Ten człowiek oszalał”. Podsłuchał, jak Hitler popisuje się przed wspomnianą damą, miotając przesadne oskarżenia pod adresem Berlina: „(…) zbytek, perwersja, niegodziwość, wyuzdane obnoszenie się bogactwem i żydowski materializm wywołały we mnie tak silną odrazę, że aż trudno w to uwierzyć. Czułem się niemal jak Jezus Chrystus, kiedy przybył do domu Ojca i znalazł w nim ludzi wymieniających pieniądze”. Według Eckarta, Hitler zamachnął się pejczem i oznajmił, że jego misją jest wjechać do stolicy niczym Chrystus i wypędzić skorumpowanych. Następnego dnia Hitler odprowadził Hanfstaengla na dworzec, a gdy schodzili z Obersalzbergu, nadmienił, że Eckart, którego niedawno usunął ze stanowiska redaktora partyjnej gazety, zamienił się w „zramolałego pesymistę i zdziecinniałego słabeusza”. Książki Schopenhauera zmieniły go w niewiernego Tomasza. „Dokąd bym zaszedł, gdybym słuchał jego pustej gadaniny? Cóż to za mądrość ostateczna! Mam ograniczyć do minimum pragnienie i wolę?! Kiedy wola zniknie, zniknie także wszystko inne. Życie jest wojną”. Po tych słowach zaczął gwizdać Pieśń łabędzia z Lohengrina „osobliwie delikatnym tremolo”51. Także Anton Drexler i jego żona nie aprobowali komedianckiego zachowania Hitlera na Obsersalzbergu. Równie mocno niepokoił ich jego rosnący entuzjazm 177

dla rewolucji. Obawy te podzielali inni, którzy sprzeciwiali się bliskim związkom Hitlera z przemysłowcami, zamożnymi członkami socjety i bankierami zamiast budowania solidnych socjalistycznych podstaw w środowisku robotników. Hitler musiał być świadomy nadciągania kolejnej fali partyjnego buntu zrodzonego z niezadowolenia i rozczarowania ludzi, którzy pierwsi łączyli z nim ogromne nadzieje, uważając za przywódcę ruchu prowadzącego do odrodzenia Niemiec. Na początku września wystąpił publicznie, by wzmocnić swój podupadający prestiż. Okazji dostarczyły obchody Dni Niemiec w Norymberdze, które odbywały się 1 i 2 września, w rocznicę bitwy pod Sedanem. Do starego miasta przyjechało ponad sto tysięcy nacjonalistów, paradowało ulicami i, według policyjnego raportu, „napełniało miasto takim entuzjazmem, jakiego nie oglądano w Norymberdze od 1914 roku”. Ulice tonęły w morzu nazistowskich i bawarskich flag, a tłumy wrzeszczały Heil!, machając chusteczkami oraz rzucając kwiaty i wieńce pod nogi Ludendorffa i jego maszerujących oddziałów. „Był to niepohamowany wybuch emocji rzeszy pokonanych, godnych pożałowania, wysiedlonych i poranionych ludzi, którzy dostrzegli promyk nadziei na wyzwolenie z głodu i niewoli. Wiele kobiet i mężczyzn płakało ze wzruszenia”52. Wśród maszerujących prym wiedli członkowie NSDAP, a po otwierającej uroczystości paradzie Hitler zabrał głos na jednym z wieców. Wyglądał na bardziej zadbanego niż w Koburgu, w wyprasowanym garniturze, półbutach i z gładko przyczesanymi włosami. „Za kilka tygodni kości zostaną rzucone – oznajmił proroczo. – To, co się dziś tworzy, będzie większe od wojny światowej. Będzie to walka na niemieckiej ziemi o los całego świata”53. Drugiego dnia utworzono Niemiecką Ligę Bojową. Choć pozornie związana z nacjonalizmem, była dzieckiem NSDAP – jej sekretarzem generalnym został Scheubner-Richter, przywódcą wojskowym inny człowiek Hitlera, jedną z jej głównych organizacji (Reichsflagge) zdominował Röhm, a jej pierwsza proklamacja (napisana przez Federa) brzmiała tak, jakby wyszła z ust samego Hitlera. Występowano w niej przeciwko parlamentaryzmowi, międzynarodowemu kapitałowi, walce klasowej, pacyfizmowi, marksizmowi i Żydom. Dni Niemiec w Norymberdze i powstanie Niemieckiej Ligii Bojowej oznaczało powrót Hitlera na drogę rewolucji. Stało się to jeszcze bardziej wyraźne miesiąc później, kiedy został oficjalnym przywódcą nowej organizacji. Jej „program działania” otwarcie wzywał do przejęcia władzy w Bawarii, krążyły też pogłoski, że Hitler szykuje rewolucję. Faktycznie, przyznał wprost, że zamierza działać, zamiast 178

pozwolić, by czerwoni ponownie przejęli władzę. „Celem naszego ruchu było zawsze (…) doprowadzenie do upadku Rzeszy, aby ze starego pnia mogły wyrosnąć młode pędy”54. Chociaż premier Bawarii, Eugen von Knilling, podzielał poglądy Hitlera, jego cierpliwość została wystawiona na ciężką próbę z powodu taktyki siania zamętu stosowanej przez NSDAP. 26 września Knilling oznajmił członkom swojego gabinetu, że sytuacja jest tak poważna, iż należy powołać komisarza generalnego, który choć podległy gabinetowi, „będzie miał pełną władzę wykonawczą”. Na stanowisko to zaproponował poprzedniego premiera, von Kahra, który cieszył się poparciem

kilku

nacjonalistycznych

ugrupowań,

a także

szacunkiem

konserwatywnych monarchistów i Kościoła rzymskokatolickiego. Kahr przyjął tę niewdzięczną rolę w imię zapewnienia ładu i porządku, a jego pierwszym posunięciem było zakazanie czternastu wieców masowych, które naziści zaplanowali następnego dnia. Decyzja ta była jednocześnie zagrożeniem i okazją dla Adolfa Hitlera, który wrócił właśnie z podróży do Szwajcarii, gdzie zbierał fundusze55. Gdyby uległ, mogłoby to oznaczać ruinę. Gdyby się sprzeciwił i wygrał, mógłby stać się politykiem narodowego formatu. Ostrzegano go, żeby się wycofał i później stanął do walki. Choć ruch nazistowski nie był jeszcze wystarczająco silny do podjęcia działania, ludzie bliscy partyjnym dołom nawoływali go do tego. „Jeśli teraz nic się nie wydarzy, ludzie zaczną odchodzić”, uprzedził go dowódca oddziału SA w Monachium. „Aby ich utrzymać – powiedział Scheubner-Richter – trzeba wreszcie podjąć jakąś akcję. W przeciwnym razie staną się lewicowymi radykałami”56. Hitler posłuchał ich rady. Kiedy impuls do działania skierował go na drogę prowadzącą do rewolucji, zaczął szukać w Monachium i okolicy odpowiednich sprzymierzeńców. Dni wypełniały mu rozmowy i wizyty składane wpływowym osobistościom: wojskowym, politykom, przedsiębiorcom i urzędnikom. Przemawiał do tych, którzy pozostali wierni partii, oraz do tych, którzy odeszli – przymilając się, obiecując i grożąc. Stale powtarzał: „Musimy pójść na kompromis z tymi ludźmi, aby pomaszerowali razem z nami”57. „Kiedy już podjął jakąś decyzję, nikt nie mógł go przekonać do zmiany zdania – wspominała Helene Hanfstaengl. – Kilka razy, gdy zwolennicy próbowali go do czegoś zmusić, w jego oczach pojawiało się dalekie, obojętne spojrzenie. Jakby zamykał się na wszelkie pomysły z wyjątkiem własnych”58. Na jesieni dalekie, obojętne spojrzenie nabrało konkretnego znaczenia. Naśladował Mussoliniego 179

i miał zamiar pomaszerować na Berlin. Nie ograniczał się do wspominania o tym planie

wyłącznie

najbliższym

współpracownikom.

Podczas

konferencji

z prawicowymi wojskowymi wezwał do ataku na Berlin wszystkimi bawarskimi siłami. „Hitler był w tym czasie pełen mesjańskich i napoleońskich idei – wspominał jeden z obecnych. – Mówił, że czuje wewnętrzne powołanie, by ocalić Niemcy, i że przypadnie mu ta rola jeśli nie dziś, to jutro. Później sięgnął po kilka paralel z życia Napoleona, głównie powrotu cesarza z Elby do Paryża”59.

180

Rozdział 6 PUCZ MONACHIJSKI (1923)

1 Ostatniego dnia września 1923 roku Hitler otrzymał niepokojący list od „starej, fanatycznej towarzyszki”1, który wspominał o zdumiewającej przepowiedni znanej niemieckiej astrolog, Elsbeth Ebertin. „Człowiek czynu urodzony 20 kwietnia 1889 roku – pisała – może się narazić na osobiste niebezpieczeństwo poprzez nierozważne działanie i wywołać kryzys, nad którym nie będzie można zapanować”. Gwiazdy sugerowały, że ów mąż powinien „zostać potraktowany niezwykle poważnie, jest bowiem przeznaczony od odegrania »roli Führera« w przyszłych zmaganiach”. Jego przeznaczeniem było „poświęcenie siebie dla narodu niemieckiego”2. Chociaż nie wymieniono jego nazwiska, było jasne, że Ebertin miała na myśli Hitlera. Nie wskazywała żadnej konkretnej daty, ale ostrzegała, że pochopne działania podjęte w najbliższej przyszłości mogą zagrozić jego życiu. Inny astrolog, Wilhelm Wulff (wiele lat później miał doradzać szefowi SS Himmlerowi w sprawach związanych z astrologią), który pod koniec lata sporządził horoskop dla Hitlera, wyraźnie wskazywał datę. Także jego przepowiednia była złowróżbna: „przemoc doprowadzi do katastrofalnych rezultatów”3 w życiu wspomnianego od 8 do 9 listopada 1923 roku. W wielu kręgach takie proroctwa były traktowane niezwykle serio. Kilku niemieckich psychiatrów i psychologów myślało o stworzeniu „psychologicznej astrologii”4. Doktor Oskar Adolf Hermann Schmitz – gorliwy uczeń szwajcarskiego psychiatry, Carla Gustava Junga – sugerował, że astrologia jest dokładnie tym, czego potrzebuje psychologia. Hitler skwitował jednak przepowiednię Ebertin słowami: „Co, u licha, ta kobieta i gwiazdy mają wspólnego z moją osobą?”. Niezależnie od tego, czy wierzył w astrologię, był przekonany, że los w końcu poprowadzi go do zwycięstwa. Poza tym, jak zauważyła Helene Hanfstaengl, tłumił 181

wszystkie głosy z wyjątkiem wyrażających poparcie. Przypadkiem usłyszał taki w dniu, gdy otrzymał astrologiczne ostrzeżenie od Frau Ebertin. Pochodził on z Villa Wahnfried

w Bayreuth,

domu

Wagnera,

gdzie

składał

hołd

Cosimie,

osiemdziesięciosześcioletniej wdowie po mistrzu. Winifred Wagner, żona syna Wagnera, Siegfrieda – Angielka – była oczarowana Hitlerem i jego ruchem. Przyjęła go bardzo serdecznie. Jej sześcioletnia córka Friedelind uznała, że wygląda zabawnie w bawarskich skórzanych spodenkach, grubych wełnianych skarpetach, czerwono-niebieskiej koszuli w kratę i krótkiej, obszernej niebieskiej kurtce. „Ostro zarysowane kości policzkowe sterczały nad zapadniętymi, ziemistymi policzkami, a ponad nimi błyszczała para nienaturalnie jasnobłękitnych oczu. Wyglądał na zagłodzonego, ale jego oczy błyszczały fanatycznie”5. Nieśmiały i skrępowany Hitler spacerował niezgrabnie po pokoju muzycznym i bibliotece, stąpając na palcach, jakby był w katedrze. Kiedy jednak znaleźli się w ogrodzie, zdradził Wagnerom swoje plany na najbliższą przyszłość. „Jego głos nabrał tonu i barwy, stawał się coraz głębszy, aż w końcu usiedliśmy wokół niego niczym małe oczarowane ptaszki słuchające muzyki, choć on nie zwracał uwagi na własne słowa”6. Kiedy wyszedł, Frau Wagner zapytała: „Czy nie sądzicie, że ten człowiek jest przeznaczony na zbawcę Niemiec?”. Siegfried roześmiał się pobłażliwie. Jeśli o niego chodzi, Hitler był ewidentnym „oszustem” i karierowiczem7. Hitler znajdował się w tym czasie po drugiej stronie ulicy, pielgrzymując do domu starego sparaliżowanego Houstona Stewarta Chamberlaina, który poruszał się na wózku inwalidzkim. Ten syn angielskiego admirała przeniósł się do Niemiec, gdyż widział w tym narodzie rasę panów. Chamberlain, utalentowany neurotyk, był powszechnie uważany za jedną z czołowych postaci ówczesnej kultury. Odnoszący się ze czcią do Wagnera, poślubił jego córkę Ewę. Angielski prorok rasizmu był tak zachwycony Hitlerem, że tej nocy „spał najdłuższym i najbardziej odświeżającym snem” od sierpnia 1914 roku, kiedy poraziła go choroba. Napisał do Hitlera kilka dni później: „Jednym uderzeniem odmieniłeś stan mojej duszy. Dowodem żywotności Niemiec jest to, że w godzinę najwyższej potrzeby potrafią wydać z siebie ludzi pokroju Hitlera”8. Słowa Chamberlaina musiały umocnić Hitlera w przekonaniu, że jest wybrańcem losu. Tydzień później, kiedy jechał nowym samochodem przez wzgórza Bawarii w towarzystwie Rosenberga i małżeństwa Hanfstaenglów, mgła nieoczekiwanie spowiła drogę i otwarty mercedes wpadł do rowu. Podczas dalszej 182

drogi do Monachium nikt się nie odzywał. W końcu Hitler zwrócił się do Helene: „Zauważyłem, że nie byłaś nawet w najmniejszym stopniu przerażona naszym niefortunnym wypadkiem. Wiedziałem, że nic się nam nie stanie. Nie będzie to jedyny wypadek, z którego wyjdziemy bez szwanku. Przejdę przez nie zwycięsko i zrealizuję swoje plany”9.

2 Także inne zrządzenie losu, tym razem pod postacią inflacji, zdawało się sprzyjać Hitlerowi i jego marszowi na Berlin. Na początku października jednej przedwojennej marce odpowiadało 6 014 300 nowych. Cena jednego jajka wynosiła 30 000 000. Wiele miast i koncernów drukowało własne „ratunkowe pieniądze”, żeby uregulować należności. Reichsbank nie mógł odmawiać przyjmowania tych papierów i traktowania ich na równi z własnymi. Drukowanie pieniędzy zaczęło przypominać farsę. Banknot o nominale tysiąca marek wydrukowany w Berlinie rok temu nosił teraz stempel: Eine Milliarde Mark, a banknot o nominale 500 000 000 wyemitowany przez Bawarski Bank Państwowy przed zaledwie kilkoma tygodniami był ostemplowany pieczątką: Zwanzig Milliarden Mark. Ów banknot o nominale dwudziestu miliardów marek można było wymienić na niewiele ponad osiemset dolarów, ale gdy posiadacz skromnie wyglądającego papieru o astronomicznej wartości dotarł do kasy, ten mógł być wart zaledwie części wspomnianej sumy – i to pod warunkiem, że kasjer zgodził się go wymienić na obcą walutę. Ludzie wpadali w obłęd. Lękali się trzymać pieniądze nawet godzinę. Spóźnienie się na tramwaj jadący do banku mogło oznaczać czterokrotne albo większe zmniejszenie miesięcznego wynagrodzenia. Kelner w Baden powiedział młodemu amerykańskiemu reporterowi, Ernestowi Hemingwayowi, że oszczędzał, aby kupić Gasthaus, ale dziś za uskładane pieniądze nie zdołałby kupić czterech butelek szampana. „Niemcy deprecjonują swój pieniądz, żeby oszukać aliantów – powiedział kelner. – Tylko co ja z tego mam?”10. Ciężar inflacji spadał na tych, którzy nie mogli płacić posiadanymi pieniędzmi – robotników i ludzi starszych. Pierwsi zostali zepchnięci na skraj śmierci głodowej, a drudzy w ciągu jednej nocy znaleźli się na dnie ubóstwa. Emeryci i ludzie żyjący z odsetek od obligacji i ubezpieczeń na życie zostali bez środków do życia. Dochód z papierów wartościowych kupowanych za marki w złocie wypłacano papierowymi pieniędzmi, których wartość malała w oczach. W Ameryce mogliby to pojąć jedynie 183

mieszkańcy Południa, których rodziny cierpiały podobny los po zakończeniu wojny secesyjnej. Jedynymi cieszącymi się z sytuacji byli ludzie poważnie zadłużeni, którzy mogli spłacić

zobowiązania

bezwartościowym

papierem.

Jednak

największymi

beneficjentami okazały się rekiny finansjery zajmujące się wymianą walut, spekulanci

i oportunistyczni

cudzoziemcy,

którzy

skupowali

biżuterię

i nieruchomości po śmiesznie niskich cenach. Duże majątki i domy wędrowały do tych sępów za kilkaset dolarów. Pamiątki rodzinne wymieniano za grosze, żeby przez kilka tygodni wykarmić rodzinę. Na ulicach rozgrywały się absurdalne sceny: kobieta, która na chwilę zostawiła kosz z pieniędzmi, po powrocie znajdowała je w rynsztoku, a kosz znikał. Robotnik otrzymujący dwa miliardy marek tygodniówki mógł kupić rodzinie jedynie ziemniaki. Kiedy załamał się system dystrybucji najbardziej podstawowych produktów żywnościowych, praworządni Niemcy zaczęli masowo łupić pola ziemniaków23*. W połowie października, po pozyskaniu dla partii niemal trzydziestu pięciu tysięcy nowych członków, Hitler był jak nigdy dotąd przekonany, że Niemcy dojrzeli do rewolucji. „Mogę podjąć działanie – oznajmił swoim słuchaczom w Norymberdze – jedynie wówczas, gdy poruszy i poprowadzi mnie fanatyczna wiara i miłość do całego narodu niemieckiego”11. Jeszcze nigdy nie przemawiał z taką pasją. „Nie macie pojęcia, jaka cisza zapada, gdy ten człowiek zaczyna mówić”, napisał w październiku jeden z zagorzałych zwolenników w liście do rodziny. Było tak, jakby nagle cała sala nie była w stanie oddychać. „Czasami mam wrażenie, jakby Hitler używał czarów, żeby zdobyć sobie bezwarunkowe zaufanie starych i młodych”. Inny zafascynowany słuchacz znajdował się tak blisko, że widział ślinę tryskającą spod jego wąsów. „Dla nas ten człowiek był wirującym derwiszem. Wiedział, jak rozpalić ludzi nie przy pomocy argumentów, gdyż tymi nie można się posługiwać w wystąpieniach pełnych nienawiści, ale fanatycznym sposobem bycia i przemawiania – pełnym krzyku i wrzasku, a nade wszystko ciągłego powtarzania tych samych haseł i specyficznego, wpadającego w uszy rytmu. Nauczył się metod, które dawały przerażająco prymitywny, barbarzyński skutek12. W Bawarii presja wywierana przez poruszające, hipnotyzujące przemówienia Hitlera uniemożliwiła wykonanie zadania komisarzowi von Kahrowi, mimo dyktatorskiej władzy, którą dysponował. Chociaż wzywano go do powstrzymania przemocy Hitlera, znaczna część bawarskich przywódców naciskała, aby tego nie 184

czynił. W Bawarii dominowały konserwatywne, nacjonalistyczne nastroje i choć wielu odnosiło się niechętnie do prostackiej taktyki i gwałtownego języka Hitlera, podobnie jak on marzyli o silnych, odnowionych Niemcach. „Ludzie dają się zwieść nazistom z powodu szlachetnych uczuć – zauważył liberalny członek Bawarskiej Partii Demokratycznej. – Ulegają im Niemcy przepełnieni wzniosłym pragnieniem służenia swojemu narodowi i państwu”13. Właśnie z powodu tej postawy władze bawarskiej policji mimo rozdrażnienia uczyniły niewiele, aby powstrzymać przemoc głoszoną przez Hitlera. Dowódca wojska stacjonującego w Bawarii, generał Otto von Lossow, ignorował wezwania Berlina, żeby doprowadzić Hitlera do porządku i zamknąć jego gazetę. Ponieważ ustawicznie się sprzeciwiał, został w końcu zdymisjonowany, co tak rozwścieczyło bawarski rząd, że przejął kontrolę nad wszystkimi oddziałami Reichswehry stacjonującymi na terenie kraju związkowego. Nieposłuszeństwo graniczące z rebelią powtórzyło się następnego dnia, tym razem w wykonaniu wojska stacjonującego w Bawarii. Żołnierze wypowiedzieli posłuszeństwo Republice Weimarskiej, ślubując wierność rządowi bawarskiemu „do czasu uregulowania stosunków między Bawarią i Rzeszą, odnowili też przysięgę posłuszeństwa przełożonym”. Bunt ogłoszono w legalistyczny, oficjalny i pozbawiony przemocy sposób, co wszakże nie łagodziło jego charakteru. „Nie dojdzie do wybuchu wojny domowej – zwierzył się Robertowi Murphy’emu jeden z członków bawarskiego gabinetu. – Państwowa nawa przechyliła się zbytnio na lewo, więc obowiązkiem Bawarii było skierowanie jej bardziej na prawo”14. Komisarz von Kahr zaatakował rząd federalny na piśmie. Na łamach „Münchener Zeitung” usprawiedliwił bunt Bawarczyków i wezwał do obalenia nowego rządu kanclerza Gustava Stresemanna, liberała wierzącego w wolność i prawa polityczne, który wszystko zawdzięczał samemu sobie. Nacjonalista Stresemann ogłosił, że trzydzieści trzy tysiące marksistów piastuje urzędy publiczne w Prusach, co powoduje, że „polityka wewnętrzna jest czysto marksistowska. Ludzie ci występują przeciwko naturalnemu porządkowi rzeczy i mają skłonność do wywierania nacisków, do agitacji, demagogii i wszczynania walk ulicznych. Polityka zagraniczna nabiera internacjonalistycznego charakteru, a ci, którzy sprawują nad nią kontrolę, dbają o to, żeby Niemcy nie odzyskały dawnej potęgi”15. Także te myśli i słowa mogłyby pochodzić od Hitlera. Kilka dni później generał von Lossow – nadal dowodzący wojskiem mimo wypowiedzenia posłuszeństwa Republice Weimarskiej – wygłosił mowę, w której 185

stwierdził, że istnieją tylko trzy możliwości: dreptać dalej „dawnym truchtem”, oderwać Bawarię od Rzeszy lub pomaszerować na Berlin i ogłosić dyktaturę. Hitler opowiadał się za ostatnim rozwiązaniem. Secesja Bawarii i wypowiedzenie posłuszeństwa rządowi federalnemu budziły w nim obrzydzenie. Taki krok nie przyniósłby niczego, gdyż niezależna Bawaria wróciłaby pewnie pod rządy monarchistów z księciem Ruprechtem, następcą i pretendentem do tronu, jako królem24*. Czy zdołałby jednak skłonić komisarza von Kahra i generała von Lossowa, żeby pomaszerowali z nim na Berlin bez ogłoszenia niepodległości Bawarii? Odpowiedzi dostarczyli mu Rosenberg i Scheubner-Richter. Mieli plan, żeby porwać księcia Ruprechta i von Kahra podczas odbywającego się 4 listopada Niemieckiego Dnia Poległych na Polu Chwały. Kilkuset członków oddziałów szturmowych mogłoby zablokować aleję w pobliżu Feldherrnhalle, gdzie zbiorą się dygnitarze. Hitler grzecznie poinformuje jeńców, że przejął władzę, aby zapobiec dyktaturze czerwonych i oderwaniu Bawarii od Rzeszy. Zdaniem Rosenberga pucz byłby „krótki i bezbolesny”, gdyż Kahr i Ruprecht musieliby pójść na współpracę. Hanfstaengl uważał ten plan za „szalony”. Twierdził, że wszelki atak na następcę tronu zmusi armię do działań odwetowych. Podkreślając niepraktyczność i bezsens całej operacji, Hanfstaengl zamienił ostrzeżenie w osobisty atak na Rosenberga. Jeśli Hitler będzie dalej słuchał bałtyckich spiskowców, powiedział, zniszczy stworzony przez siebie ruch. Hitler zgodził się sprzeciwić planom porwania, ale nie złożył żadnych obietnic w sprawie Rosenberga25*. „Musimy myśleć przede wszystkim o marszu na Berlin – miał powtarzać według Hanfstaengla. – Kiedy uporamy się z bieżącą sytuacją, znajdę Rosenbergowi inną robotę”17.

3 Tymczasem bawarskim rządem oficjalnie kierowanym przez premiera von Knillinga sterował triumwirat panów o nazwiskach zaczynających się na „von”: Kahr, Lossow i pułkownik Hans Ritter von Seisser, szef bawarskiej policji, który zebrał grupę inteligentnych oficerów sztabowych zbyt młodych, by mogli zagrozić jego pozycji. Rządy triumwiratu przypominały dyktaturę w stylu starożytnego Rzymu i choć wszyscy trzej wyznawali ultrakonserwatywne i radykalnie prawicowe wartości, byli przekonani, że rewolucyjnej taktyce Hitlera nie przyświeca zasada pro publico bono. Stali na stanowisku, że jego ruch powinien zostać właściwie ukierunkowany albo zdelegalizowany. Do przełomu doszło 186

30 października, kiedy Hitler postawił sprawę jasno przed rozkrzyczaną, chłonną publicznością zgromadzoną w Zirkus Krone, mówiąc, że jest gotów pomaszerować na Berlin. „Dla mnie problem niemiecki zostanie rozwiązany dopiero wówczas, gdy czarno-biało-czerwona swastyka załopocze nad pałacem w Berlinie! – krzyczał. – Wszyscy czujemy, że ta godzina nadeszła i, jak żołnierz na polu walki, nie zawahamy się wypełnić naszego niemieckiego obowiązku! Wykonamy rozkaz równania kroku i maszerowania naprzód!”19. Chcąc doprowadzić do podziału w triumwiracie, Hitler poprosił o rozmowę z pułkownikiem von Seisserem. Spotkali się prywatnie 1 listopada w domu weterynarza stojącego na czele nacjonalistycznej organizacji paramilitarnej Bund Oberland. Hitler próbował przekonać Seissera, że Kahr nie nadaje się na swoje stanowisko i jest pionkiem w ręku bawarskiego rządu, a następnie zaproponował, jak tydzień wcześniej, żeby Seisser i Lossow dołączyli do niego i Ludendorffa. Seisser ponownie oznajmił, że nie chce mieć nic wspólnego z bożyszczem wojny światowej, podobnie jak inni wyżsi oficerowie. Hitler przyznał, że choć generałowie mogą być przeciwni Ludendorffowi, majorzy i młodsi oficerowie okażą mu wsparcie wbrew własnym dowódcom. „Czas najwyższy” podjąć działanie, ostrzegł Hitler. „Nasi ludzie doświadczają tak silnej presji ekonomicznej, że muszą działać, w przeciwnym razie przejdą na stronę komunistów”20. Chociaż Seisser prywatnie zgadzał się z Kahrem, że naziści to „śmieci”, obaj podjęli działania. 6 listopada członkowie triumwiratu odbyli rozmowy z przedstawicielami nacjonalistycznych organizacji. Ich najpilniejszym zadaniem, oznajmił Kahr, jest stworzenie nowego narodowego reżimu. Wszyscy byli zgodni, że rząd weimarski musi zostać obalony, trzeba to jednak uczynić jednomyślnie, zamiast niezależnie od innych, jak planowały niektóre nacjonalistyczne organizacje. Chociaż Kahr nie wymienił żadnej nazwy, wszyscy wiedzieli, że miał na myśli Hitlera. Należy wątpić, ciągnął Kahr, że kanclerz Stresemann usunie się dobrowolnie. „Trzeba opracować nietypowy sposób. Już to zresztą uczyniono. Zadanie trzeba wykonać według jednego, odpowiednio przygotowanego i przemyślanego planu”21. Następny mówca, Lossow, poparł Kahra i jego determinację, by stłumić każdy pucz siłą oręża. „Jestem gotów poprzeć prawicową dyktaturę, jeśli będą widoki na powodzenie”, oznajmił generał. Przyłączy się, gdy uzna, że istnieje pięćdziesięcioprocentowa szansa na sukces. „Jeśli jednak będziemy nagabywani do puczu, który za pięć lub sześć dni miałby się zakończyć fiaskiem, nie będę 187

współdziałał”22. W konkluzji on i pułkownik von Seisser powtórzyli ostrzeżenie skierowane

pod

adresem

członków

Ligi

Bojowej.

Mają

współpracować,

w przeciwnym razie gorzko tego pożałują. Tego wieczoru Hitler spotkał się ze swoimi doradcami w mieszkaniu Scheubner-Richtera,

żeby

opracować

własny

plan

działania.

Zgodzili

się

przeprowadzić pucz w następną niedzielę, 11 listopada. Za wspomnianą datą przemawiały dwa powody: historyczny i praktyczny. 11 listopada był piątą rocznicą kapitulacji Niemiec. Był to również dzień świąteczny, gdy wszystkie urzędy zostaną zamknięte, a policja i wojsko będą się znajdowały w stanie niskiej gotowości. Niewielki ruch na ulicach sprawi, że członkowie oddziałów szturmowych będą mogli maszerować bez przeszkód. Następnego ranka konspiratorzy spotkali się ponownie, tym razem z wyższym dowódcą Ligi Bojowej. W spotkaniu przypuszczalnie uczestniczył Ludendorff, choć później temu zaprzeczał. Na pewno brali w nim udział Hitler, Göring i Scheubner-Richter. Podjęto ostateczne decyzje w sprawie puczu: zamierzali przejąć kontrolę nad głównymi miastami Bawarii, zajmując stacje kolejowe, telegrafy, centrale telefoniczne, stacje radiowe, zakłady użyteczności publicznej, miejskie ratusze i komendy policji. Komunistyczni i socjalistyczni przywódcy mieli zostać aresztowani wraz z przywódcami związkowymi i przedstawicielami załóg. Pod względem liczebnym Hitler dysponował przewagą – cztery tysiące uzbrojonych puczystów miało stanąć naprzeciw dwóch tysięcy sześciuset policjantów i żołnierzy. Wczesnym wieczorem tego samego dnia Hitler zwołał kolejne spotkanie, tym razem z dwiema dodatkowymi osobami: byłym komendantem policji, Pöhnerem, i jego zastępcą, Wilhelmem Frickiem, który pozostał w policji, w dalszym ciągu chroniąc Hitlera i jego zwolenników. Spiskowcy dyskutowali o nowych wydarzeniach, które wymagały radykalnej zmiany planów. Komisarz von Kahr nieoczekiwanie ogłosił, że na następny wieczór zwoła masową „patriotyczną demonstrację” w Bürgerbräukeller. Rzekomym celem było przedstawienie priorytetów jego rządu, ale w rzeczywistości chodziło o uprzedzenie skonsolidowanych działań narodowych socjalistów wśród wyższych urzędników państwowych, dowódców wojskowych i szanowanych obywateli. Hitlera zaproszono do udziału, lecz było oczywiste, że to pułapka. Może członkowie triumwiratu zamierzali ogłosić zerwanie Bawarii z Berlinem i restaurację monarchii Wittelsbachów?

188

Hitler przekonywał, że to okazja zesłana przez niebiosa. Członkowie triumwiratu oraz premier von Knilling i inni przedstawiciele rządu będą na tej samej trybunie. Mogliby ich zaprowadzić do pokoju obok i grzecznie przekonać do wzięcia udziału w przewrocie albo uwięzić. Hitler mówił najwyraźniej dla wywarcia efektu. Zdawał sobie sprawę, że nie zdoła przeprowadzić udanego puczu bez pomocy triumwiratu. Nie miał też zamiaru aresztować członków bawarskiego rządu, a jedynie skłonić Bawarczyków dramaturgią zdarzeń do skutecznego przeciwstawienia się Berlinowi. Nie miał długofalowego programu, ale był gotów zaufać szczęściu i losowi. Choć współspiskowcy nie byli na to gotowi, a spory ciągnęły się godzinami, Hitler nie ustąpił. W końcu 8 listopada o trzeciej nad ranem wszyscy, choć z oporami, zgodzili się na jego propozycję: pucz miał się rozpocząć nocą w Bürgerbräukeller. Kiedy goście wyszli na chłodny ranek, Scheubner-Richter przekazał swojemu służącemu pakiet listów, które miały zostać doręczone wpływowym wydawcom, gdy tylko otworzą biura.

Ranek był wietrzny i chłodny. Tego roku zima wcześnie zawitała do Bawarii, a na wzgórzach rozciągających się na południe od miasta już padał śnieg. W jeden z najważniejszych dni w swoim życiu Hitler obudził się z bólem głowy i dokuczliwym rwaniem zęba. Koledzy kazali mu iść do dentysty, ale odrzekł, że „nie ma na to czasu, bo wybuchnie rewolucja, która wszystko zmieni”. Musiał podążać za swoją gwiazdą. Kiedy Hanfstaengl zapytał, co się stanie z ich planami, jeśli poważnie zachoruje, Hitler odpowiedział: „Gdyby tak się stało i gdybym umarł, oznaczałoby to, że moja gwiazda dotarła do kresu, a moja misja jest zakończona”23. Późnym rankiem przekazano telefonicznie, listownie lub osobiście rozkaz dowódcom SA, by postawili ludzi w stan pogotowia. Nie podano szczegółów ani żadnych wyjaśnień. Co więcej, wielu najbardziej zaufanych współpracowników Hitlera nie miało pojęcia o zmianie planów. Przed południem w swoim małym gabinecie o pobielanych ścianach Rosenberg (wystrojony w fioletową koszulę i czerwony krawat) omawiał z Hanfstaenglem poranne wydanie „Völkischer Beobachter”. Na pierwszej stronie miał się znaleźć rysunek przedstawiający generała, który przeciągnął pruską armię na stronę rosyjską podczas bitwy z Napoleonem pod Taurogami. Pod rysunkiem widniał podpis: „Czy w godzinie potrzeby znajdziemy drugiego generała Yorcka?”. Kiedy dwaj panowie, którzy sobą 189

gardzili, zastanawiali się nad siłą oddziaływania rysunku, usłyszeli ciężkie kroki na korytarzu i szorstki głos: „Gdzie kapitan Göring?!”. Drzwi otworzyły się na oścież i do pokoju wszedł „blady z podniecenia” Hitler w ciasno przepasanym trenczu i z pejczem w dłoni24. „Przysięgnijcie, że nikomu tego nie zdradzicie – powiedział z tłumionym entuzjazmem. – Nadeszła godzina! Zaczynamy dziś wieczorem!”. Później poprosił obu, żeby byli członkami jego osobistej obstawy. Mieli wziąć pistolety i spotkać się przed piwiarnią o dziewiętnastej. Hanfstaengl pośpieszył do domu, żeby powiedzieć żonie, aby zabrała ich syna Egona do willi, którą właśnie zbudowali na wsi, a następnie poinformował paru międzynarodowych dziennikarzy, w tym Huberta R. Knickerbockera, że „pod żadnym pozorem” nie mogą opuścić wieczornego spotkania. Po południu Hitler już się nieco opanował i plotkował w Café Heck z Heinrichem Hoffmannem, zaprzyjaźnionym fotografem, jakby był to kolejny zwyczajny dzień. Nagle Hitler zasugerował, by odwiedzili chorującego na żółtaczkę Essera. Kiedy Hoffmann czekał na zewnątrz, Hitler ujawnił Esserowi, że wieczorem ma zamiar ogłosić narodową rewolucję. Potrzebował pomocy. Dokładnie o dziewiątej trzydzieści wieczorem Esser wbiegnie z niemiecką flagą na podium w Löwenbräukeller, gdzie miał się odbywać wiec nacjonalistów, i ogłosi początek narodowosocjalistycznej rewolucji25. Wyszedłszy z pokoju, Hitler oznajmił Hoffmannowi, że Esser czuje się znacznie lepiej, i obaj zaczęli się bez celu przechadzać Schellingstrasse. Niebawem dołączył do nich Göring. Hitler zabrał go na stronę, a po chwili wrócił i oznajmił, że ma potworny ból głowy i musi pójść do domu. Tym razem Hoffmann nie krył zdumienia. Co, u licha, Hitler planuje uczynić dziś wieczorem? Ten odrzekł tajemniczo, że „będzie zajęty bardzo ważną robotą”, a następnie oddalił się do biura partii. Członkowie SA zdejmowali już robocze ubrania i zakładali mundury złożone z szarej wiatrówki, opaski ze swastyką na ramieniu, szarej narciarki i pasa z kaburą na rewolwer. Szli w różne miejsca spotkań. Karl Kessler z drugiej kompanii miał się stawić w Arzbergerkeller, a szewc Josef Richter został wysłany do Hofbräuhaus. Członkowie Bund Oberland też przystąpili do działania. Zamiast swastyki mieli alpejskie szarotki i stalowe hełmy. Jeden z najważniejszych oddziałów, licząca stu ludzi osobista ochrona Hitlera, zebrał się w Torbräu. Dowódca, właściciel sklepu tytoniowego, ciskał gromy na swoich ludzi. „Jeśli któryś nie chce poświęcić serca 190

i duszy, lepiej niech się teraz wycofa”. Ich zadanie, mówił, będzie polegało na tym, żeby wziąć na siebie główny impet nocnych wydarzeń w Bürgerbräukeller. „Rozpędzimy rząd”. Było już ciemno, kiedy przed kamienicą Scheubner-Richtera przystanął samochód, z którego wysiadł generał Ludendorff. Rozmawiał kilka minut z gospodarzem i odjechał. Chwilę później Scheubner-Richter i jego służący ruszyli z piskiem opon. „Hansl – powiedział Scheubner-Richter – jeśli coś pójdzie źle, jutro będziemy w więzieniu”26. W kwaterze głównej partii spotkali się z Hitlerem i innymi

przywódcami.

Po

krótkiej

dyskusji

cała

grupa

ruszyła

dwoma

samochodami do Bürgerbräukeller. Dochodziła ósma wieczorem. Piwiarnia znajdowała się kilometr od centrum Monachium, na drugim brzegu Izary. Był to duży, pełen zakamarków gmach otoczony ogrodami i złożony z paru sal restauracyjnych i barów. Główne pomieszczenie, które wielkością przewyższała jedynie hala Zirkus Krone, mogło pomieścić trzy tysiące gości siedzących przy solidnych drewnianych stołach. Władze wiedziały, że może dojść do rozruchów, więc Bürgerbräukeller pilnowało stu dwudziestu pięciu miejskich policjantów. Na wszelki wypadek w oddalonych o zaledwie pięćset metrów koszarach umieszczono kompanię państwowej policji w zielonych mundurach. Kiedy kawalkada z Hitlerem przejeżdżała Izarę, sala była zamknięta i czekano jedynie na przybycie najważniejszych osób. Wszystkie miejsca były zajęte, a Hanfstaengl nie mógł znaleźć wolnego stolika dla swojej małej gromadki korespondentów zagranicznych. Kilka minut po dwudziestej przed piwiarnię zajechał czerwony mercedes Hitlera w asyście wozu Scheubner-Richtera. Hitler był zaniepokojony wielkimi tłumem. Czy jego samochody zdołają się przedrzeć przez ciżbę? Dwa wozy wolno przecisnęły się przed wejście zablokowane przez policyjną falangę. Hitler przekonał funkcjonariuszy, żeby odeszli i zrobili miejsce dla jego ludzi, którzy mieli się niebawem zjawić. Następnie wszedł do piwiarni drzwiami otworzonymi przez Hessa. W środku panował taki ścisk, że Hanfstaenglowi zatrzaśnięto drzwi przed nosem, gdy w towarzystwie amerykańskiej dziennikarki zamierzał zająć miejsce z tyłu sali. Ostrzegł policjantów, że dojdzie do skandalu, jeśli nie wpuszczą na salę przedstawicieli zagranicznej prasy, ale drogę utorowało im to, że jego towarzyszka paliła amerykańskiego papierosa, który w ówczesnych Niemczech był uważany za rarytas. Hitler stał w przedpokoju, obok dużej kolumny, spoglądając na pełną salę i podium, gdzie Kahr przemawiał monotonnie. Miotał oskarżenia pod adresem marksistów i wzywał do odrodzenia Niemiec. Mówił 191

w pedantyczny

sposób,

jakby

wygłaszał

wykład,

a publiczność

słuchała

z politowaniem, łagodząc znudzenie piwem. Hanfstaengl uznał, że Hitler bardziej wtopiłby się w otoczenie, gdyby miał w ręku kufel piwa, więc kupił trzy za okrągłe trzy miliardy marek. Hitler od czasu do czasu pociągał łyk, niecierpliwie czekając na specjalny oddział brunatnych koszul, który miał go ochraniać. Ciężarówki z członkami SA były już na miejscu, ale czekały do dwudziestej trzydzieści, kiedy w końcu zjawiła się osobista straż Hitlera w hełmach. Samochody się opróżniły i uzbrojeni naziści otoczyli budynek. Zdumiona i liczebnie przytłoczona miejska policja – całkiem nieprzygotowana na polityczne starcie – nawet nie kiwnęła palcem. Kapitan Göring i jego uzbrojony w pistolety maszynowe oddział chroniący Hitlera wpadli do środka. Ulrich Graf, osobisty ochroniarz Hitlera, czekający w szatni na ich przybycie, pośpieszył do szefa, który zdjął trencz, odsłaniając czarny surdut o długich połach, uszyty w prowincjonalnym bawarskim stylu. Graf szepnął coś Hitlerowi do ucha, co jednemu z obserwatorów skojarzyło się z gościem proszącego szefa sali o dobry stolik. Ponad dwudziestu policjantów zastąpiło drogę intruzom, ale gdy dowódca ochrony krzyknął: „Wy tam! Z drogi!”, funkcjonariusze posłusznie wykonali w tył zwrot i niczym gliniarze z niemych filmów odmaszerowali sprzed drzwi27. Hitler odstawił kufel i wyciągnął browninga. Gdy żołnierze oddziałów szturmowych zakrzyknęli: Heil Hitler!, wkroczył na salę w towarzystwie dawnego rzeźnika Grafa, Scheubner-Richtera (który mrużył oczy od dymu jak krótkowidz), swojego wiernego wyznawcy, absolwenta Harvardu Hanfstaengla, byłego policyjnego szpicla i zarządcy Maxa Amanna oraz studenta idealisty i działacza Rudolfa Hessa. Wymachując bronią, barwna zbieranina zaczęła się przepychać przez ciżbę w kierunku podium. W tym samym czasie inna grupa brunatnych koszul zablokowała wyjścia, a kolejna wycelowała karabin maszynowy w publiczność. Stoły zaczęły walić się z hukiem na podłogę. Członkowie gabinetu schronili się pod osłoną własnego. Niektórzy skonsternowani słuchacze chcieli się rzucić do wyjścia, ale zostali zapędzeni z powrotem pod groźbą pobicia i skopania. Falanga Hitlera utknęła na środku sali. Hitler wgramolił się na krzesło, wymachując pistoletem. „Cisza!”, wrzasnął, a gdy tumult nie osłabł, wystrzelił w sufit. W pełnej zdumienia ciszy ogłosił: „Wybuchła narodowa rewolucja! Sala jest otoczona!”. Nikt nie mógł opuścić pomieszczenia. Po bladej twarzy Hitlera płynął pot. Niektórym ten człowiek musiał się wydać szalony albo pijany, choć byli 192

i tacy, którzy zwrócili uwagę na to, jak śmieszny widok przedstawia wymachujący pistoletem rewolucjonista w źle skrojonym surducie. Może i wyglądał komicznie, ale był śmiertelnie poważny. Polecił, żeby członkowie triumwiratu udali się z nim do sąsiedniej sali, gwarantując im bezpieczeństwo. Żaden z trzech mężczyzn się nie poruszył. W końcu Kahr zrobił krok wstecz, gdy Hitler zaczął iść po stołach w kierunku podium. Asystent Seissera, major, wyszedł naprzód, wkładając rękę do kieszeni, jakby zamierzał wyciągnąć pistolet. Hitler przyłożył mu broń do czoła i powiedział: „Wyciągnij rękę!”28. Zapewnił członków triumwiratu i zgromadzonych, że wszystko da się załatwić w dziesięć minut. Tym razem trzej panowie w towarzystwie dwóch asystentów udali się za Hitlerem do bocznego pokoju. „Komödie spielen [odgrywajcie komedię]”, szepnął kolegom Lossow. Na osobności Hitler okazał się bardziej wzburzony niż wcześniej. „Proszę o wybaczenie, że musiałem postąpić w taki sposób – oznajmił – ale nie miałem wyboru”. Na oskarżenia Seissera, że złamał słowo, wszczynając pucz, odpowiedział, że „uczynił to dla dobra Niemiec”29. Oznajmił, że nowym premierem Bawarii zostanie były szef policji, Pöhner, a generał Ludendorff obejmie dowództwo nad nową armią narodową opartą na radykalnie prawicowej Lidze Bojowej i to on poprowadzi marsz na Berlin. Gdy puczyści wygrają, członkowie triumwiratu zdobędą jeszcze większą władzę: Kahr zostanie mianowany regentem Bawarii, Lossow ministrem armii Rzeszy, a Seisser ministrem policji. Kiedy trójka nie zareagowała na propozycję, Hitler wyciągnął pistolet (później stwierdził, że zrobił to dla żartu). „W magazynku jest pięć nabojów – zakomunikował ochrypłym głosem – cztery dla zdrajców i jeden dla mnie”30. Z tymi słowami oddał broń Grafowi uzbrojonemu w karabin maszynowy. W takich okolicznościach przestało mieć znaczenie, czy będą żyć, czy nie, odparł chłodno Kahr. Jaki jest udział generała Ludendorffa w puczu? Można było odnieść wrażenie, że Hitler nie wie, jak się zachować. Wypił kilka małych łyków piwa, przeprosił Kahra i wybiegł z pokoju. Publiczność na zewnątrz wymykała się z rąk. Ktoś krzyknął: „Teatr!”, inny, że to jakaś meksykańska rewolucja. Kakofonię gwizdów i szyderczych okrzyków przerwał dopiero Göring, który, naśladując szefa, wypalił w sufit. Później ryknął, że to, co się dzieje, nie jest wymierzone w Kahra, Reichswerę lub państwową policję. Kiedy kłótnie ucichły, spróbował humoru. „Macie przecież swoje piwo! – krzyknął. – Czym się przejmujecie?!”. Ryk nie speszył Hitlera. Przepychał się w kierunku podium, ignorując gwizdy i obelgi. Uniósł pistolet. Kiedy wrzawa trwała nadal, zawołał gniewnie: „Jeśli nie 193

zapanuje cisza, każę otworzyć ogień z karabinu maszynowego na galerii!”. Nagle przestał być osobą, z której można żartować. „To, co później nastąpiło – wspominał konserwatywny historyk, profesor von Müller – było oratorskim arcydziełem, którego mógłby pozazdrościć każdy aktor. Hitler zaczął cicho, bez patosu”31. Mówił tak, jakby członkowie triumwiratu przystali na jego propozycję, i zapewnił, że Kahr cieszy się jego pełnym zaufaniem i otrzyma urząd regenta Bawarii. Obiecał, że Ludendorff obejmie dowództwo nad armią, Lossow będzie ministrem armii Rzeszy, a Seisser szefem policji. „Zadaniem tymczasowego narodowego rządu niemieckiego jest zorganizowane marszu na Berlin, grzeszne miasto Babel, i ocalenie narodu niemieckiego!”32. Od pierwszych słów, wspominał Hanfstaengl, pozbawiony znaczenia, śmieszny człowieczek przypominający zdenerwowanego „wiejskiego pana młodego” z portretu na zakurzonej wystawie w oknie wiejskiego fotografa z Bawarii przeistoczył się w nadczłowieka. „Różnica była taka jak między stradivariusem spoczywającym w futerale, zwykłym kawałkiem drewna i katgutu, a tym samym instrumentem w rękach mistrza”33. Profesor von Müller nigdy w życiu nie widział „tak radykalnej zmiany nastawienia tłumu w ciągu zaledwie kilku minut, niemalże sekund. Choć paru nadal trwało przy swoim, postawa większości uległa całkowitej odmianie. Hitler kilkoma słowami zmienił ich od wewnątrz tak, jak wywraca się rękawiczkę. Ta przemiana miała w sobie coś z hokus-pokus, czarodziejskiej sztuczki. Ludzie zaczęli wiwatować, a wszelkie głosy sprzeciwu umilkły”34. „W sali obok są Kahr, Lossow i Seisser – przyznał uczciwie Hitler. – Ciężko się mozolą, żeby podjąć decyzję. Czy mogę im przekazać, że ich poprzecie?”. Ja! Ja! – ryknął tłum. „W wolnych Niemczech jest miejsce dla autonomicznej Bawarii! – zakrzyknął płomiennie Hitler. – Powiadam wam: albo niemiecka rewolucja rozpocznie się dziś, albo do rana wszyscy będziemy martwi!”. Zyskawszy poparcie tłumu, udał się do sali obok, żeby zmusić do uległości członków triumwiratu35. Tymczasem człowiek, który mógł przechylić szalę zwycięstwa na korzyść Hitlera, zbliżał się do Bürgerbräukeller w jego własnym mercedesie. Generał Ludendorff siedział na tylnym siedzeniu z pasierbem (żarliwym zwolennikiem puczu) i Scheubner-Richterem. Mimo mgły ich samochód z zawrotną prędkością przemknął przez most do centrum miasta. Na widok generała ludzie stojący w wejściu piwiarni zakrzyknęli gromko: Heil! Ludendorff był „zdumiony 194

i niezadowolony”, widząc, jak daleko zaszły sprawy36. Hitler wybiegł do holu, żeby uścisnąć mu dłoń. Zamienili kilka słów i nachmurzony Ludendorff zgodził się przekonać członków triumwiratu. Zniknęli w bocznej salce. Poirytowany tym, że Hitler podjął jednostronne działania, Ludendorff użył swojej szarży i osobowości, aby wywrzeć presję na dwóch oficerów. „Panowie – powiedział – chodźcie z nami, wesprzyjcie mnie w tej sprawie”. Pierwszy zareagował generał Lossow. „Zgoda”, odrzekł, wyciągając dłoń. Za jego przykładem poszedł pułkownik. Kahr ustąpił na końcu, ale przemówił jako pierwszy, gdy cała grupa

wróciła

na

podium.

Sztywny

niczym

armatni

wycior,

z twarzą

przypominającą maskę, oznajmił, że zgodził się służyć Bawarii jako regent monarchii. Według jednego z funkcjonariuszy policji jego stateczne oświadczenie przerwał „fanatyczny” aplauz. Pogrążony w ekstazie Hitler przyglądał się rozentuzjazmowanej publiczności. „Zamierzam – oświadczył emocjonalnie – spełnić obietnicę, którą pięć lat temu złożyłem samemu sobie, gdy leżałem oślepiony w szpitalu wojskowym, że nie zaznam wytchnienia ani spokoju, dopóki listopadowi kryminaliści nie zostaną obaleni, a na nędznych ruinach dzisiejszych Niemiec nie powstanie wielka i potężna Rzesza pełna wolności chwały”37. Później zabrał głos pobladły i poważny Ludendorff. Przemawiał krótko i szczerze, sprawiając na Müllerze wrażenie człowieka, który zrozumiał, że „chodzi o sprawę życia lub śmierci, choć przypuszczalnie raczej tego drugiego”. Sprawując całkowitą kontrolę nad sytuacją, Hitler uścisnął dłoń każdemu z nich przy wtórze wiwatów. Ogarnięta zbiorowym uniesieniem i podchmielona piwem publiczność nie potrafiła się pohamować z radości. Ludzie zapomnieli o niedawnych szyderstwach, a nawet gniewie. Wszyscy wstali jak jeden mąż i odśpiewali na całe gardło Deutschland über alles. Wielu płakało, a niektórzy byli tak wzruszeni, że nie mogli wydobyć z siebie głosu. Jednak ktoś stojący obok funkcjonariusza policji państwowej odwrócił się do niego i zauważył: „Brakuje tu tylko psychiatry”38.

4 Równie silne emocje panowały na drugim brzegu Izary w Löwenbräukeller. Główna sala, hucząca od dźwięku dwóch orkiestr dętych, była wypchana po brzegi dwoma tysiącami członków Ligii Bojowej i SA. Fanatyczni zwolennicy kapitana Röhma stanowili jedynie niewielką część publiczności, choć to on był główną 195

atrakcją wieczoru. Röhm, o twarzy oszpeconej blizną, wzywał do „zemsty i odpłaty na zdrajcach i grabieżcach narodu”. Po nim na podium wgramolił się Esser, który przybył mimo choroby. Plan uległ pewnej zmianie, więc nie przeszedł między rzędami, niosąc sztandar i ogłaszając wybuch rewolucji. Miał czekać na wiadomość, że przewrót Hitlera zakończył się powodzeniem.

W środku

jego

przemówienia,

o dwudziestej

czterdzieści,

z Bürgerbräukeller nadeszła zagadkowa wiadomość telefoniczna: „Przesyłkę bezpiecznie dostarczono!”. Röhm wkroczył pewnym krokiem na podium i przerwał Esserowi. Rząd Kahra, ryknął, został obalony. Adolf Hitler ogłosił narodową rewolucję. Żołnierze Reichswehry zrywali z czapek rozety republiki, wskakiwali na stoły i krzyczeli. Członkowie oddziałów szturmowych obejmowali się wzajemnie. Orkiestra zaczęła grać hymn państwowy. Kiedy pandemonium nieco osłabło, Röhm zawołał, by wszyscy wyruszyli do Bürgerbräukeller. Mężczyźni wybiegli z Löwenbräukeller, jakby lokal stanął w ogniu, i uformowali kolumny. Rozkrzyczana i wiwatująca gromada ruszyła ulicą w kierunku Izary. Kurier na motocyklu zatrzymał pochód, przekazując nowe rozkazy od Hitlera. Ludzie Röhma mieli wyruszyć w kierunku uniwersytetu i zająć kwaterę główną generała von Lossowa przy Schönfeldstrasse, a oddziały szturmowe pomaszerować na St. Annaplatz do tajnego składu broni w piwnicy klasztoru, gdzie znajdowały się trzy tysiące karabinów, i następnie zająć pozycje w Giessing. Marsz w kierunku Bürgerbräukeller miał kontynuować jedynie Bund Oberland. Kiedy oddział Röhma maszerował Briennerstrasse przy dźwiękach orkiestry dętej, gapie witali ich wiwatami. Na czele kolumny, dumnie dzierżąc cesarski sztandar bojowy, kroczył fanatyczny młody nacjonalista, który znalazł się tam z powodu przywiązania do Röhma i Strassera, a nie Hitlera. Ów młodzieniec nazywał się Heinrich Himmler. Entuzjazm weselących się gapiów przyprawiał o zawrót głowy, więc kroczyli niczym zwycięzcy szeroką Ludwigstrasse do bramy sztabu okręgu wojskowego. Röhm zatrzymał oddziały i wszedł do gmachu, w którym pracował tyle lat. Strażnicy zagrozili, że go zastrzelą, ale zbił ich z tropu. Pomaszerował na drugie piętro do pokoju oficera dyżurnego, który oznajmił, że ulega wyłącznie pod przymusem, i wydał rozkaz otwarcia bram buntownikom. Röhm wystawił straże, kazał poumieszczać w oknach karabiny maszynowe i rozpiąć drut kolczasty wokół budynku. Zrobił niemal wszystko oprócz zajęcia centrali telefonicznej. O dziwo pozostawił ją pod opieką oficera dyżurnego, który najwyraźniej nie podzielał rewolucyjnych sympatii. 196

W piwiarni Hess kazał otoczyć „wrogów ludu”, biorąc ich jako jeńców. Stał na krześle w wielkiej sali, odczytując nazwiska oficerów i urzędników, m.in. premiera Knillinga, komendanta policji i politycznego doradcy księcia Ruprechta, Mantela. Wszyscy potulnie wystąpili naprzód jak niesforni uczniacy, oprócz ministra sprawiedliwości Gürtnera, który zdołał uciec, ale później został schwytany. Początkowo umieszczono ich w małym pokoju na górze, ale później zdecydowano, że ze względów bezpieczeństwa Hess powinien ich przewieźć do domu nad jeziorem Tegernsee, na południe od Monachium. Także inne osoby z najbliższego otoczenia Hitlera mieli swoje zadania: Max Amann, przysadzisty, choć nieustraszony uliczny bojownik, poprowadził swój oddział

na

bank,

który

miał

się

stać

główną

siedzibą

nowego

rządu,

a Scheubner-Richter, Esser i Hanfstaengl wyruszyli na ulice, żeby śledzić postępy rewolucji. Okazało się, że miasto jest pogrążone w chaosie. Wielu mieszkańców odnosiło się z entuzjazmem do sprawy, choć niektórzy byli skonsternowani, a nawet oburzeni. Niewielu wiedziało, co się dzieje, także ci, którzy brali udział w puczu, gdyż z Bürgerbräukeller napływały sprzeczne rozkazy. Człowiekiem, któremu puczyści zawdzięczali początkowe sukcesy, był Frick z komendy głównej monachijskiej policji. Przekonał swoich pełniących służbę kolegów, żeby nie przypuszczali kontrataku na siły puczystów, a następnie krążył wokół telefonu, uspokajając zdumionych policjantów, którzy dzwonili po informacje. Zwykle radził im czekać i powstrzymywać się od działania. Właśnie z powodu tego kunktatorstwa jego były szef, zdymisjonowany komendant policji Pöhner, mógł wejść do komendy głównej i objąć dowództwo bez użycia siły. Jego pierwszym krokiem było poczynienie przygotowań do konferencji prasowej z udziałem przedstawicieli czołowych niekomunistycznych gazet. W Bürgerbräukeller Hitler był w stanie euforii: mieli pod kontrolą policję, a oddział Röhma zajął sztab okręgu wojskowego. Później nadszedł meldunek z koszar wojsk inżynieryjnych: puczyści popadli w konflikt z saperami. Hitler podjął błyskawiczną decyzję i opuścił stanowisko dowodzenia, żeby osobiście wyjaśnić sprawę. Był to poważny błąd taktyczny, po którym nastąpił kolejny: przekazanie dowództwa generałowi Ludendorffowi. Gdy tylko Hitler opuścił budynek, generał von Lossow oznajmił, że musi się udać do swojego biura, aby wydać rozkazy. Ludendorff uznał to za uzasadnione i pozwolił Lossowowi opuścić piwiarnię, a chwilę później zgodził się na odejście Kahra i Seissera. Misja Hitlera w koszarach wojsk inżynieryjnych zakończyła się fiaskiem i zawrócono go 197

w bramie. Wrócił pół godziny później, by ze zdumieniem stwierdzić, że pozwolono uciec członkom triumwiratu. Zaatakował Ludendorffa. Jak mógł do tego dopuścić? Lossow mógł teraz sabotować rewolucję! Generał w milczeniu spuścił głowę przed byłym kapralem. Niemiecki oficer, powiedział, nigdy nie złamie danego słowa! Oddział liczący tysiąc osób, który przybył o dwudziestej trzeciej, podniósł Hitlera na duchu. Był to niemal cały skład szkoły oficerów piechoty, elitarna grupa kadetów. Oprócz nielicznej garstki dysydentów, wszyscy dali się przekonać porucznikowi Gerhardowi Rossbachowi, weteranowi Freikorpsu, i jak jeden mąż przyłączyli się do rewolty. Kadeci nałożyli areszt domowy na własnego dowódcę, na nowego wybierając

ekstrawaganckiego

Rossbacha

(który

podobnie

jak

Röhm

był

homoseksualistą i walecznym żołnierzem). Przy dźwiękach orkiestry dętej kadeci pomaszerowali do piwiarni z opaskami ze swastyką na rękach i sztandarami narodowych socjalistów. Przeglądu oddziału dokonali były kwatermistrz armii, generał Ludendorff, i były kapral, Adolf Hitler. Kadeci odmaszerowali, by zająć kancelarię komisarza Kahra, a przywódcy puczu ruszyli samochodami do kwatery głównej okręgu wojskowego. Przybywszy na miejsce dowodzenia Röhma, czyli do gabinetu generała von Lossowa, zaczęli dyskutować o przebiegu rewolucji. Usadowiwszy się w fotelu, Ludendorff zażądał, by ktoś połączył go telefonicznie z Lossowem lub Seisserem. Wykonano wiele prób, ale żaden z nich nie był uchwytny. Scheubner-Richter westchnął i przyznał, że ma złe przeczucie. Lossow powiedział, że jedzie tutaj, do swojego biura. Gdzie w takim razie jest? I gdzie, u licha, są Kahr i Seisser? Ludendorff ponownie zaprotestował, przypominając, że trzej panowie dali słowo na oczach tysięcy. Nie mogli zmienić zdania. W tym czasie do budynku wchodził major Max Schwandner, oficer sztabowy wojsk stacjonujących w Bawarii. Dotarły do niego wieści o puczu i szukał oficera dyżurnego, który mógł mu powiedzieć tyle, że „cała sprawa wydaje się bardzo podejrzana i śmierdząca”. „Kiedy rozmawialiśmy – wspominał później Schwandner – do pokoju wpadł kapitan Röhm w pełnym mundurze dawnej armii, obwieszony wszystkimi medalami, i spytał, czy wiemy, gdzie jest generał von Lossow. Z miejsca oznajmiłem Röhmowi, że pucz jest jawnym pogwałceniem wczorajszego uzgodnienia z von Lossowem. Röhm odparł szczerym głosem, że wszystko jest w porządku. Von Lossow, Kahr i von Seisser wyrazili na wszystko zgodę i niebawem spotkają się z Hitlerem w sztabie okręgu. Odparłem, że mam nieco inne wrażenie”. Kiedy Röhm wyszedł, oficer dyżurny skinął na Schwandnera i szepnął: „To jakaś podejrzana sprawa”. Powiedział, że Lossow, Seisser i dowódca wojsk stacjonujących 198

w Bawarii są w koszarach Dziewiętnastego Pułku Piechoty i „na pewno tu nie przyjdą”. Wkrótce w nadal pozbawionej nadzoru centrali telefonicznej odezwał się telefon. Lossow dzwonił z nowego punktu dowodzenia, bezpieczny w samym środku koszar pułku. Rozkazał przypuścić kontratak na siły puczystów, których niedawno

przysiągł

wspierać.

Wierne

bataliony

w Augsburgu,

Ingolstadt,

Ratyzbonie, Landshucie i okolicznych miastach miały zostać przewiezione do Monachium koleją. Schwandner niezwłocznie zadzwonił do oficera jednostki transportowej, przekazał rozkazy Lossowa i zgodził się powiadomić telefonicznie połowę

wspomnianych

batalionów.

Pucz

planowano

w jednym

pokoju,

a sabotowano w sąsiednim. W końcu przed północą puczyści wpadli na pomysł, żeby ograniczyć używanie centrali telefonicznej do przekazywania własnych rozkazów, ale wówczas wszystkie kontrpolecenia Lossowa zostały już wydane39. Pomimo maszerujących oddziałów, orkiestr dętych i atmosfery podniecenia większość monachijczyków nie miała pojęcia, co się dzieje z wyjątkiem tego, że do ich miasta ponownie dotarła fala rewolucji. Jeden z najbliższych przyjaciół Hitlera, Heinrich Hoffmann, spędził wieczór w Fledermausbar, nie wiedząc, że dzieje się coś niezwykłego. Dopiero o północy odkrył, że w mieście wybuchła rewolucja. Rozradowane gromady młodych ludzi nie pozwalały zasnąć gościom hoteli w centrum miasta, śpiewając i wznosząc radosne okrzyki. W amerykańskim konsulacie Robert Murphy, pełniący urząd konsula, układał telegram do sekretarza stanu: (…) WEDŁUG HITLERA ZADANIEM TEGO RZĄDU JEST POPROWADZENIE MARSZU NA BERLIN I WYDANIE DWUNASTOGODZINNEJ BITWY; STWIERDZIŁ, ŻE O ŚWICIE UJRZYMY POWSTANIE NOWEGO RZĄDU NARODOWEGO ALBO JEGO ŚMIERĆ (…)26*40.

Była to straszna noc dla przeciwników przewrotu, których wywlekano z domów i brano jako zakładników. Okazała się taką także dla kilku innych osób, których nazwiska w książce telefonicznej brzmiały po żydowsku, więc zostali otoczeni przez brunatne koszule. Jeden z oddziałów wstąpił do redakcji socjalistycznego monachijskiego „Postu”, ale kiedy rozbijano maszyny drukarskie, nadeszły rozkazy od poirytowanego Hitlera, który nakazał zaprzestać niszczenia, gdyż potrzebował drukarni dla własnych celów. W sztabie monachijskiego okręgu wojskowego stawało się coraz bardziej oczywiste, że członkowie triumwiratu złamali słowo (najwyraźniej nikt nie pamiętał, że obietnicę złożono pod presją) i sytuacja zaczyna wymykać się z rąk. 199

Scheubner-Richter i jego służący Aigner wyszli, żeby sprowadzić Seissera, ale nie mogli go znaleźć. Po powrocie zastali „nieco przygnębionego” Hitlera. Aigner dostał rozkaz zawiezienia Rosenberga do drukarni w celu wydrukowania ogłoszenia o utworzeniu nowego rządu, podpisanego przez jego głównych członków. Wykonawszy zadanie, Rosenberg pojechał do redakcji „Völkischer Beobachter”, żeby napisać wstępniak do porannego wydania. Artykuł zatytułowany Apel do narodu niemieckiego wzywał ludność do wydania prezydenta Eberta i innych socjaldemokratów „żywych lub martwych w ręce ludowego rządu narodowego”. Kiedy Aigner wrócił do kwatery sztabu, jego chlebodawca kazał mu jechać do domu po szampana i prowiant oraz oznajmić pani Scheubner-Richter, że „wszystko jest w porządku i nie ma powodu do zmartwień”. Jednak sytuacja zaczęła się coraz bardziej pogarszać. Röhm w końcu nabrał podejrzeń, że w pokoju obok dzieje się coś złego, i kazał aresztować oficera dyżurnego. Wydał też polecenie ujęcia wszystkich oficerów znajdujących się w budynku, ale zrobił to za późno, by schwytać rzutkiego majora Schwandnera, który zdołał już wezwać odsiecz do Monachium. Ostrzeżony przez cywilnego pracownika Schwandner wymknął się na chwilę przed otoczeniem budynku kordonem. Sytuacja puczystów nie rysowała się najlepiej także w urzędzie komisarza von Kahra. Kahr udał się tam zaraz po ucieczce z piwiarni i przekonał się, że maszyna mająca zmiażdżyć puczystów już działa. Oczywiście nie zrobił nic, by ją powstrzymać (otrzymał właśnie pełną oburzenia wiadomość od księcia Ruprechta: „Zgnieć ten ruch za wszelką cenę. Jeśli trzeba, użyj wojska”42) i pomagał w kierowaniu obroną przed śmiertelnym zagrożeniem ze strony porucznika Rossbacha i jego tysiąca kadetów ze szkoły piechoty. Wykonanie rozkazu Ludendorffa i zajęcie budynku „za wszelką cenę” powinno być łatwe i stanowić ważne zwycięstwo dla rewolucjonistów, ale sytuacja okazała się patowa. Kadeci i policja stali od siebie na długość bagnetu i czekali, aż ci drudzy oddadzą pierwszy strzał. Nikt nie chciał rozlewu krwi. Kadeci nie mieli zamiaru strzelać do ludzi w mundurach, a wielu policjantów, podobnie jak młodzi, wierzyło w Hitlera. Negocjacje ciągnęły się w nieskończoność, dopóki Rossbach, człowiek czynu, nie zniecierpliwił się i nie zawołał do swoich: „Co?! Nadal negocjujecie? Znacie rozkazy generała Ludendorffa! Czemu się wahacie? Każcie swoim otworzyć ogień!”43. W końcu kadeci zajęli pozycje, wysyłając przodem rozproszonych półkolem harcowników, a za nimi drużyny karabinów maszynowych. Policja odpowiedziała 200

zaproszeniem do środka trzech rebeliantów, by przedyskutować sprawę. Ci przyjęli zaproszenie, świadomi, że jeśli nie wrócą za dziesięć minut, rozpocznie się atak. Po upływie tego czasu, kiedy kadeci szykowali się do szturmu, padła komenda: „Kompanie, odwrót!”. Kadeci się wycofali. Oblężenie było zakończone. Bitwa została przegrana walkowerem, głównie dlatego, że ludzie Hitlera nie chcieli strzelać do tych, których pragnęli widzieć jako swoich sprzymierzeńców. Kadeci unieruchomili jedynie komisarza Kahra na kilka kluczowych godzin. Teraz komisarz opuścił gmach, by połączyć się z Lossowem i Seisserem w koszarach Dziewiętnastego Pułku Piechoty. Słaby promyk nadziei tlący się w komendzie garnizonu, że członkowie triumwiratu nie wystąpią otwarcie przeciwko puczystom, zgasł, gdy okazało się, że o drugiej pięćdziesiąt pięć nad ranem generał von Lossow wysłał następującą wiadomość „do wszystkich niemieckich stacji telegraficznych”: Komisarz generalny von Kahr, płk von Seisser i gen. von Lossow występują przeciwko puczowi Hitlera. Wyrazy poparcia wymuszone pod bronią nieważne. Ostrzega się przed powoływaniem się na nazwiska wyż. wym. von Lossow44

Przebywającego w koszarach Dziewiętnastego Pułku Piechoty Kahra, siedzącego w zadumie na kanapie, poproszono o napisanie oświadczenia, które następnego dnia miało zostać rozlepione w całym mieście. W końcu udało mu się ułożyć tekst, który każdego zadowolił. Dzięki podstępowi, napisał, demonstracja w intencji przebudzenia Niemiec przerodziła się w chorobliwą przemoc. „Gdyby bezcelowa i bezsensowna rewolta się powiodła, Niemcy pogrążyłyby się w otchłani, a Bawaria razem z nimi”. W dalszej części delegalizował NSDAP oraz inne prawicowe organizacje i oświadczył, że ludzie odpowiedzialni za pucz „zostaną bezlitośnie ukarani tak, jak na to zasługują”. Dla komisarza był to długi i pełen goryczy ranek. Dopiero o piątej rano wiadomość o potępieniu puczu przez członków triumwiratu dotarła do sztabu monachijskiego okręgu wojskowego. Wiadomość przyniósł odsunięty dowódca szkoły oficerów piechoty. Z żalem poinformował Hitlera, że członkowie triumwiratu nie poczuli się honorowo związani przysięgą, gdyż złożyli ją pod lufą pistoletu. Generał von Lossow zamierza stłumić pucz siłą. Jeśli Hitler był zaszokowany, nie okazał tego. Wygłosił długą mowę do swoich towarzyszy i zakończył deklaracją, że jeśli będzie trzeba, jest gotów walczyć i zginąć za sprawę. Za zgodą Ludendorffa polecił Scheubner-Richterowi i jego służącemu 201

(który

zdążył

już

wrócić

z szampanem

i przekąskami)

odnaleźć

nowo

desygnowanego premiera i nakazać mu zajęcie komendy głównej policji z pomocą oddziału Oberland. Pöhner z entuzjazmem wyruszył w swoją misję i był tak pewny swego, że wszedł do komendy głównej policji w towarzystwie zaledwie jednego człowieka. Ku jego konsternacji („Czułem się tak, jakby zdzielono mnie pałką po głowie”45), odprowadzono go do gabinetu tymczasowego komendanta. Jego były zastępca Frick siedział już w areszcie. W tym czasie Hitler, Ludendorff i ich najbliżsi współpracownicy byli w drodze do piwiarni, zostawiwszy Röhma i jego oddział na straży sztabu. Chociaż Hitler był przerażony, nie zamierzał się poddawać. „Jeśli damy radę, to świetnie – rzucił ponuro. – Jeśli nie, będziemy musieli się powiesić”46. Było jeszcze ciemno, gdy puczyści, którzy nie obsadzili ważnych punktów oporu, zgromadzili się w piwiarni. Padał wilgotny, lodowaty śnieg, kiedy oddziały zbierały się na Bürgerbraü. Ludzie czuli, że coś poszło nie tak, ale nie mieli pojęcia co. Mimo to ruszyli pustymi ulicami z łopoczącymi sztandarami, a ostatni oddział SA śpiewał gromko Sturmlied Eckarta: „Obudźcie się, Niemcy! Zerwijcie kajdany!”.

5 Był ponury, pochmurny ranek wionący przenikliwym wilgotnym chłodem. Lał lodowaty deszcz. Szeregowi zwolennicy puczu czekali posępnie w pełnej dymu, zawilgoconej głównej sali Bürgerbräukeller. Brudni i nieogoleni, jedli śniadanie złożone z kawy, sera i chleba. Uniesienie i entuzjazm ostatniej nocy wyparowały. Ktoś oznajmił, że członkowie triumwiratu otwarcie wystąpili przeciwko rewolucji, a armia nie zamierza wziąć w niej udziału. Inny wdrapał się na podium, które jeszcze niedawno było sceną wzniosłego dramatu, i zaczął pomstować na zdrajców – na burżujów i generałów. „Pomaszerujmy na Berlin!”, zakrzyknął. Rozległy się brawa, ale prawnik Hitlera, Hans Frank, uznał to wezwanie za „bardzo idealistyczne i niepolityczne”47. Tymczasem przywódcy naradzali się w sali na górze. Ludendorff siedział „z kamienną twarzą, trzęsąc się ze strachu, pozornie z niezmąconym spokojem” pijąc na śniadanie czerwone wino. Nadal prezentował się imponująco w starej tweedowej kurtce strzeleckiej. Jednak pozory pewności siebie prysły, gdy otrzymał informację, że Lossow wystąpił publicznie przeciwko nowemu rządowi. „Nigdy

202

więcej nie zaufam słowu niemieckiego oficera!”, wykrzyknął Ludendorff i pogrążył się w ponurym milczeniu. Przewrót, który o północy wydawał się wielkim sukcesem, w chłodnym świetle dnia zaczął zmierzać ku upadkowi. Dowodem desperacji Hitlera był jego kolejny krok. Rozkazał bowiem członkom Ligi Bojowej zająć komendę policji i uwolnić Pöhnera. Zachowując się tak, jakby nadal istniała nadzieja, wysłał grupę oddziałów szturmowych do żydowskiej drukarni Parcusów, żeby skonfiskować świeżo wydrukowaną partię inflacyjnych pieniędzy. (Wszystko działo się przecież w Niemczech, gdzie każdy rewolucjonista musiał otrzymać swoje wynagrodzenie). W sumie było tego 14 605 trylionów marek, a bracia Parcus, w iście niemieckim stylu, zażądali pokwitowania. W tym czasie spoza miasta zaczęły nadciągać kolejne oddziały puczystów. Przemoczeni, zziębnięci i znużeni, nie mieli zielonego pojęcia o aktualnej sytuacji i byli w znakomitym nastroju. Największa grupa przybyła z Landshutu. W połowie drogi do Monachium zabrali się z kolumną policyjnych ciężarówek, gdy funkcjonariusze pozdrowili ich gromkim Heil! Ich przywódcą był aptekarz Gregor Strasser. Strasser siedział w kabinie pierwszego samochodu klekoczącego na spokojnych, choć ruchliwych ulicach, gdy ktoś zauważył, że życie toczy się jak zawsze. „To żadna rewolucja! Coś poszło nie tak!”48. „Zobaczymy”, odpowiedział Strasser. W piwiarni usłyszał od kapitana Göringa, że „ci goście” złamali słowo dane Hitlerowi, ale ludzie nadal za nim stoją. „Trzeba będzie spróbować ponownie”49. W tym momencie do głównej sali wpadł korpulentny człowieczek o lśniącej łysinie – Julius Streicher – i w imieniu Hitlera zaczął wymyślać zebranym. Machając pejczem, rzucał obraźliwe, obsceniczne słowa, by wzbudzić w ludziach entuzjazm. Rozdano broń tym, którzy jej nie mieli, a później wsadzono ich do ciężarówek i rozwieziono na wyznaczone posterunki. W tym czasie oddział Ligi Bojowej, który otrzymał rozkaz zajęcia komendy głównej policji, wrócił do dowództwa garnizonu. Zadanie nie zostało wykonane. Puczyści spierali się kilka minut z policją, a następnie wycofali, by uniknąć walki. Hitler przekazał misję uwolnienia Pöhnera swojej wiernej gwardii przybocznej. Grupa bojówkarzy dotarła do komendy policji o dziewiątej trzydzieści, ustawiła karabiny maszynowe i zaczęła się szykować do ataku. Jednak i tym razem buntownicy nie mieli odwagi przelać krwi. Wrócili do piwiarni – choć misja nadal nie była wykonana – i po chwili wyruszyli z łatwiejszym zdaniem: aresztować

203

lewicowych radnych, którzy odmówili umieszczenia sztandaru ze swastyką na ratuszu miejskim. Wdarli się siłą do starego gmachu. Ich dowódca, właściciel sklepu tytoniowego, z hukiem wyważył drzwi sali posiedzeń. Wymachując bronią, krzyknął, że wszyscy socjaldemokraci i komuniści są aresztowani. Według jego relacji na zewnątrz, na Marienplatz, zebrał się spory tłum, „witając radnych szyderstwami i zniewagami. Właściwie to my, bojownicy, ocaliliśmy ich przed linczem ludności. W przeciwnym razie nie obyłoby się bez ofiar. Doprowadzenie ich bezpiecznie do ciężarówek było nie lada wyczynem”50. Kiedy samochody ruszyły w kierunku piwiarni, mówcy puczystów zaczęli przemawiać do tłumu, który tak zgęstniał, że tramwaj numer sześć, jadący do Sendling, nie mógł odjechać. Głównym mówcą był Streicher, który okazał się większą atrakcją niż słynne ruchome figury ratuszowego zegara. Plac był już o tej porze przystrojony sztandarami ze swastyką, a na wieży ratusza łopotała partyjna flaga. Pucz znamionowało zagubienie i wahanie obu stron. W niektórych dzielnicach policja miejska zrywała plakaty puczystów i aresztowała rebeliantów, podczas gdy w centrum buntownicy kładli areszt na policjantów za to, że usiłowali rozlepiać rządowe obwieszczenie piętnujące pucz i rozwiązujące NSDAP. Ludzie Hitlera zajęli większość głównych mostów na Izarze prowadzących do śródmieścia, m.in. najważniejszy, Ludwigsbrücke, łączący piwiarnię z centrum miasta. Na Museumbrücke obywatele drwili z młodych puczystów. „Czy matka pozwoliła wam bawić się takimi niebezpiecznymi przedmiotami na ulicy?!”, zawołał jeden z robotników. Mały dziesięcioosobowy oddział potulnie wrócił do piwiarni. Na innym moście na Izarze wśród ludzi z Landshutu zaczęły krążyć pogłoski, że „coś poszło źle, prawdopodobnie doszło do zdrady”. Ich obawy okazały się uzasadnione. O dziesiątej przybyły ciężarówki pełne ludzi w zielonych mundurach. Funkcjonariusze policji państwowej pośpiesznie ustawili dwa ciężkie karabiny maszynowe. Puczyści nie zareagowali, rozkazano im bowiem, żeby wstrzymać ogień. Także policja nie otrzymała rozkazu do ataku, więc obie strony stały naprzeciw siebie, patrząc sobie w oczy. Tymczasem przywódcy rebeliantów toczyli spory w piwiarni. Pułkownik Hermann Kriebel, który podczas wojny służył w sztabie Ludendorffa, chciał, żeby wycofali się do Rosenheimu przy granicy z Austrią, gdzie mogliby pozyskać miejscowych radykałów. Göring poparł ten pomysł. Zapewnił, że w jego rodzinnym 204

mieście Hitler może liczyć na silne poparcie. Mogliby się tam przegrupować i zaczekać na posiłki. „Nasz ruch nie może utknąć w rowie przy jakiejś nieznanej wiejskiej drodze”, odparował sarkastycznie Ludendorff. Wszystko zależało od Hitlera. Ten wahał się krótko, gdyż był urodzonym hazardzistą i perspektywa długiej wojny partyzanckiej nie przemawiała do jego wyobraźni. Pragnął zwyciężyć lub ponieść klęskę w jednym rzucie kostki, więc sprzeciwił się planowi Kriebela. Dyskusja trwała do późnego ranka, a sytuacja na ulicach stawała się coraz gorsza. Kapitan Röhm i jego ludzie zostali otoczeni przez wojsko i policję państwową w komendzie garnizonu. Chociaż starsi członkowie Ligi Bojowej nie rwali się do walki z przeważającymi siłami, stu pięćdziesięciu ludzi Röhma było na nią gotowych. Wiadomość o ataku sił wiernych rządowi na Röhma sprawiła, że spory w Bürgerbräukeller ustały. Było jasne, że puczyści muszą podjąć jakieś działanie albo uznać sromotną klęskę. Według Ludendorffa to on pierwszy zasugerował, by ruszyli całą siłą do centrum Monachium i ocalili Röhma. „Pomaszerujmy!”, powiedział51. Nawet jeśli był to pomysł Ludendorffa, wykonano go w stylu Hitlera. Marsz przypominał propagandową paradę, manifestację siły, która miała zyskać puczystom poparcie obywateli. „Zamierzaliśmy pójść do miasta – zeznał później Hitler – by przeciągnąć ludzi na naszą stronę, przekonać się, jak zareaguje opinia publiczna, a później zobaczyć, jak odpowiedzą na nią Kahr, Lossow i Seisser. W końcu ci panowie nie byli aż tak głupi, żeby użyć karabinów maszynowych przeciwko masowemu powstaniu ludności. W ten sposób została podjęta decyzja o marszu do miasta”52. Ludendorff był przekonany, że wojsko nie stanie na drodze maszerujących, zapewniając przyjaciela: „Prędzej runą niebiosa, niż bawarska Reichswehra zwróci się przeciwko mnie”. Hitler był równie pewny, że ani wojsko, ani państwowa policja nie otworzą ognia do kroczącego w pierwszym szeregu takiego bohatera jak Ludendorff. Hitler podjął decyzję („najbardziej rozpaczliwą i zuchwałą decyzję w swoim życiu”53). Pośpiesznie przekazano rozkazy oddziałom, które zajęły mosty. Przed piwiarnią pułkownik Kriebel, zawodowy żołnierz, zaczął formować kolumnę marszową. Hitler około jedenastej trzydzieści opuszczał salę konferencyjną, gdy nieśpiesznym krokiem wszedł do niej Eckart. Byli kiedyś najbliższymi przyjaciółmi. Teraz Hitler „spojrzał na niego ponuro i rzucił twarde »Dzień dobry«”. Na zewnątrz urażony autor spotkał się z kolejnym przejawem odtrącenia, kiedy złożył uszanowanie Ludendorffowi. Generał powitał go „obojętnym uchyleniem kapelusza”54. 205

Szybko uformowali kolumnę. Nie było orkiestry, która zagrałaby marsza, gdyż muzycy, którzy zjawili się rano w piwiarni, nie dostali śniadania ani zapłaty, więc odmaszerowali po obowiązkowym odegraniu Badenweiler, marsza pułku, w którym Hitler służył w czasie wojny. W ciężarówce umieszczono wybranych bojowników oraz ośmiu ludzi z czarno-biało-czerwonymi sztandarami ze swastyką. Za ciężarówką szli przywódcy: Hitler z Scheubner-Richterem z prawej i Ludendorffem z lewej strony. Obok kroczyli pułkownik Kriebel, osobisty ochroniarz Hitlera Graf, dowódca monachijskich oddziałów szturmowych, kapitan Hermann Göring, romantyczny wojak w stalowym hełmie ozdobionym dużą białą swastyką i eleganckim czarnym skórzanym płaszczu rozpiętym na tyle, żeby było widać order Pour le Mérite. Był nieco naburmuszony, gdyż nie został przyjęty jego pomysł zabrania pojmanych radnych jako zakładników. Führer grzecznie odrzucił jego plan. Nie chciał męczenników. Za przywódcami puczu pomaszerowały czwórkami trzy oddziały. Z lewej stu ludzi z osobistej ochrony Hitlera w stalowych hełmach, uzbrojonych w karabiny i ręczne granaty. Z prawej kroczył Bund Oberland, a w środku zaprawiony w bojach monachijski pułk SA. Za kolumnami szła barwna zbieranina mężczyzn ubranych w postrzępione mundury z czasów wojny światowej. Inni mieli na sobie ubrania robocze lub garnitury. Kadeci ze szkoły piechoty, eleganccy i żołnierscy, zostali ustawieni między studentami, sklepikarzami, przedsiębiorcami w średnim wieku i niebieskimi ptakami o zaciętych twarzach. Jedynym znakiem rozpoznawczym była opaska ze swastyką na lewym ramieniu. Większość miała karabiny, a wielu nasadziło na nie bagnety. Inni, szczególnie członkowie SA, dzierżyli pistolety w zmarzniętych dłoniach. Scheubner-Richter, z binoklami na nosie, chwycił dłoń Rosenberga i powiedział: „Sytuacja wygląda paskudnie”, a następnie ponuro wyprorokował Hitlerowi, że będzie to ich ostatni wspólny marsz. Führer był blady i poważny. Panował przenikliwy ziąb, założył więc swój trencz i trzymał w ręku miękki kapelusz. Ludendorff, który narzucił płaszcz na kurtkę strzelecką, sprawiał wrażenie obojętnego, ale polecił służącemu, żeby poszedł do domu, gdyż może zostać ranny. Dochodziło południe, kiedy kolumna ruszyła naprzód. W ciągu piętnastu minut dwa tysiące ludzi dotarło do Ludwigsbrücke i natrafiło na mały oddział policji państwowej. Dowódca oddziału wyszedł naprzód, a bojówkarze ruszyli wolno w jego stronę. Ostrzegł, że jeśli się nie zatrzymają, policjanci otworzą ogień, a później odwrócił się do swoich i rozkazał załadować broń ostrą amunicją. Kiedy 206

mówił, rozległ się sygnał trąbki i grupa puczystów natarła na policję z bagnetami, krzycząc: „Nie strzelajcie do towarzyszy!”. Policjanci się zawahali i zostali przytłoczeni, zanim zdążyli wystrzelić. Kolumna ruszyła przez most. Wzdłuż Zweibrückenstrasse

stali

ludzie,

często

wznoszący

entuzjastyczne

okrzyki

i powiewający flagami ze swastyką. Do pochodu zaczęli przyłączać się gapie. Entuzjazm

natchnął

maszerujących

do

zaintonowania

pieśni

i bez

akompaniamentu orkiestry ryknęli swoją ulubioną Sturmlied. Kiedy zbliżali się do Isartorplatz, autor tego utworu, Eckart, który się wysforował i stał teraz w tłumie niedaleko starej bramy, dostrzegł ponurą twarz Hitlera idącego w pierwszym szeregu. Kiedy ich oczy się spotkały, „spojrzał na mnie, jakby chciał zapytać: »Gdzie teraz jesteś?«”55. Zmarznięci ludzie, z obłokami pary buchającymi z ust, maszerowali dalej przez nikogo niezatrzymywani i po piętnastu minutach dotarli do Marienplatz, nadal ozdobionego sztandarami ze swastyką przyniesionymi przez uczestników wiecu. Nazistowska flaga powiewała nad ratuszem, a tłum śpiewał patriotyczne pieśni. Niektórzy mieli wrażenie, że zawrócą do piwiarni, inni – że pójdą dalej, aby ocalić Röhma. Pułkownik Kriebel był zdumiony, gdy Ludendorff skręcił w prawo, w Weinstrasse, a następnie ruszył w kierunku Odeonsplatz, ale pomyślał sobie: „Skoro Ludendorff tam skręcił, pójdziemy za nim”. Sam generał nie zaplanował tego posunięcia. „Są w życiu takie chwile, gdy człowiek działa w sposób instynktowny, nie wiedząc dlaczego… Chcieliśmy dotrzeć do Röhma i go uwolnić”56. Impulsywny zwrot w prawo rosłego mężczyzny w ciemnobrązowym płaszczu sprawił, że puczyści stanęli twarzą w twarz z siłami wiernymi rządowi. Po chwili kolumna dotarła do Feldherrnhalle, jednego z najbardziej imponujących gmachów Monachium. Tam zastąpiła im drogę policja. Puczyści mimo to szli naprzód, śpiewając O Deutschland hoch in Ehren (O Niemcy wielkiej chwały). Z okna hotelowego pokoju Winifred Wagner ze zdumieniem ujrzała swojego idola, Hitlera, maszerującego wąską Residenzstrasse u boku Ludendorffa. Nieco dalej mała grupka ludzi w zielonych mundurach szykowała się do zastąpienia im drogi. Ulica była tak wąska, że mogło nią iść ramię w ramię zaledwie ośmiu mężczyzn. Hitler ujął Scheubner-Richtera pod ramię, szykując się na kłopoty, ale Ludendorff szedł sam, przekonany, że nikt do niego nie wystrzeli. Na wprost ustawił się kordon policji państwowej pod dowództwem porucznika Michaela von Godina. Na widok nadchodzącego tłumu Godin zawołał: „Druga kompania, szybkim marszem naprzód!”. Ruszyli truchtem, ale szeregi puczystów nie ugięły się przed 207

policjantami nacierającymi z nastawionymi bagnetami i z pistoletami. Godin użył karabinu, by odparować dwa ciosy bagnetem i „powalając dwóch ludzi ciosem karabinu trzymanego oburącz nad głową”. W końcu padł strzał. Godin usłyszał świst pocisku, który przeleciał obok jego głowy i zabił sierżanta. „Moja kompania na chwilę zamarła. Później, zanim zdążyłem wydać rozkaz, moi ludzie wystrzelili”57. Puczyści odpowiedzieli ogniem. Wybuchła panika, gdy maszerujący i gapie zaczęli uciekać i szukać kryjówek. Jednym z pierwszych, którzy upadli, był Scheubner-Richter. Dostał w płuca. Kolejnym był Graf, który zasłonił Hitlera, przyjmując pół tuzina kul przeznaczonych dla wodza. Padający ochroniarz szarpnął Hitlera tak silnie, że doszło do przemieszczenia stawu lewego ramienia. Scheubner-Richter

pomógł

pociągnąć

Hitlera

na

jezdnię.

Wierny

służący

Ludendorffa, któremu kazano wrócić do domu, leżał zakrwawiony na asfalcie. Jego przyjaciel Aigner, służący umierającego Scheubner-Richtera, przypełzł do swojego chlebodawcy, ale ten już nie żył. Ktoś przestąpił nad Aignerem. Generał Ludendorff maszerował wyprostowany, z lewą dłonią w kieszeni płaszcza, prosto na linię ognia27*. Kiedy Hitler padał na ziemię, sądząc, że został trafiony w lewy bok, towarzysze próbowali go osłonić. Na ulicy leżało osiemnastu zabitych: czternastu zwolenników Hitlera i czterech funkcjonariuszy policji państwowej, z których wszyscy, nawiasem mówiąc, mniej lub bardziej sprzyjali narodowym socjalistom. Tylko ci, którzy szli w pierwszym szeregu, wiedzieli, co się stało. Ludzie stłoczeni z tyłu słyszeli jedynie wystrzały, a później pogłoski, że Hitler i Ludendorff zostali zabici. Puczyści zaczęli się cofać. Ludendorff przeszedł przez kordon policji do porucznika, który go aresztował i odprowadził do Residenz. Gdy tylko znalazł się w środku, człowiek, który jeszcze przed chwilą zachowywał się jak bohater powieści, zamienił się w zepsute dziecko. Z rozdrażnieniem odrzucił propozycję pułkownika policji, który chciał poinformować jego rodzinę, że jest cały, i zabronił zwracać się do siebie „ekscelencjo”. Od tej pory jest „Herr Ludendorffem” i już nigdy nie przywdzieje munduru, dopóki będzie go nosił oficer policji, który go obraził. Hitler dźwignął się z bólem na nogi, trzymając się za zwichnięte ramię. Przeżywał męki, wlokąc się z pola bitwy z pobladłą twarzą i włosami opadającymi na czoło. Towarzyszył mu doktor Walter Schultze, potężny młody mężczyzna, dowódca oddziału medycznego monachijskiego SA59. Dotarli do małego chłopca leżącego przy krawężniku, który obficie krwawił. Hitler chciał go podnieść, ale 208

Schultze poprosił kuzyna swojej żony (studenta botaniki Schustra), żeby zaopiekował się dzieckiem. Na Max Joseph Platz dotarli w końcu do starego szarego samochodu Hitlera wyładowanego lekarstwami. Stary sanitariusz nazwiskiem Frankel usiadł z przodu obok szofera, a Hitler z lekarzem na tylnej kanapie. Schuster stał na stopniu, trzymając rannego chłopca. Hitler polecił kierowcy jechać do Bürgerbräukeller, aby mógł się zorientować w sytuacji, ale na Marienplatz znaleźli się pod ostrzałem ciężkich karabinów maszynowych i kilka razy musieli zmieniać

kierunek.

Zawrócili,

kiedy

okazało

się,

że

Ludwigsbrücke

jest

zablokowany. W tym czasie chłopak odzyskał przytomność i Schuster wysiadł, żeby odprowadzić go do domu. Samochód pojechał dalej w kierunku Sendlingertorplatz. Tam, w okolicy starego południowego cmentarza, znaleźli się ponownie pod silnym ostrzałem. Ponieważ nie mogli się przebić do piwiarni, nie pozostało im nic innego, jak jechać na południe, w kierunku Salzburga60. Göringa nie ocalił order Pour le Mérite i leżał teraz na chodniku z kulą w udzie. Ilse Ballin, która wybiegła z domu, żeby pomóc rannemu, stwierdziła silne krwawienie. Z pomocą siostry wtaszczyła ciężkiego mężczyznę do środka. Siostry opatrzyły Göringa i miały zamiar wezwać karetkę, kiedy ranny słabym głosem poprosił, aby pomogły mu się dostać do prywatnej kliniki. Nie zniósłby hańby aresztowania. Pani Ballin, żona żydowskiego kupca, zlitowała się nad Göringiem i w ten sposób uniknął więzienia.

6 To, co rozpoczęło się jak bitwa, zakończyło się oszalałą bieganiną w poszukiwaniu schronienia, jakby na Marienplatz doszło do jakiejś katastrofy żywiołowej. Jedna z grup wpadła do szkoły dla dziewcząt, gdzie puczystom pozwolono pochować się w szafach i pod łóżkami. Inni wbiegli do Konditorei, chowając broń pod piecami, w workach z mąką i ekspresach do kawy. Policja państwowa otoczyła i rozbroiła na ulicach setki innych. Ci, którzy zostali w piwiarni, żeby utrzymać stanowisko dowodzenia, byli tak zdenerwowani klęską, że bez walki poddali się zielonej i granatowej policji. Złożyli broń i poszli do domu, aby podumać. Poddał się także kapitan Röhm broniący komendy garnizonu, gdyż zdawał sobie sprawę, że dalszym oporem niczego nie wskóra. Pucz został stłumiony, ale zwycięskie oddziały państwowej policji odmaszerowujące sprzed piwiarni były

209

witane przez wzburzonych mieszkańców okrzykami: „Precz! Obrońcy Żydów! Zdrajcy ojczyzny! Psy! Heil Hitler! Precz z Kahrem!”61. Członkowie oddziałów SA z Landshutu byli nadal na swoich stanowiskach, kiedy nadeszła wiadomość o klęsce przed Feldherrnhalle. Podobno Ludendorff nie żyje, a Hitler jest ciężko ranny. Gregor Strasser zebrał swoich ludzi i odmaszerował „pełen goryczy i rozczarowania z powodu zdrady Kahra”. W lesie spotkali oddział SA z Monachium rozbijający karabiny o drzewa. Strasser kazał im zaprzestać takich nonsensów. Karabiny mogły się przydać w przyszłości. W zwartym szyku oddział z Landshutu wparadował buńczucznie na Hauptbahnhof, dopisując nowe słowa do piosenki Hakenkreuz am Stahlhelm (Swastyka na stalowym hełmie). Śpiewali teraz, że zostali zdradzeni, ale pozostali wierni ojczyźnie. Inny oddział SA przemieszczał się szosą w samochodach i ciężarówkach wraz z pojmanymi monachijskimi radnymi. W lesie na drodze do Rosenheimu konwój przystanął, a dowódca zaprowadził pobladłych jeńców między drzewa. Sądzili, że „wybiła ich ostatnia godzina”, ale doznali jedynie upokorzenia, gdyż musieli zamienić się ubraniami z ludźmi SA, aby ci mogli wrócić do Monachium jako cywile. Uwolnieni zostali również premier von Knilling i inni ważni zakładnicy. Hessowi udało się wywieźć ich z miasta do willi nad brzegiem Tegernsee, ale gdy telefonował do Monachium, żeby zapytać o sytuację w mieście, jeńcy przekonali młodego wartownika, aby odwiózł ich do domu. Hess stracił nie tylko jeńców, lecz także środek transportu. Po ukryciu broni służący Scheubner-Richtera wrócił na miejsce masakry w pożyczonym cywilnym płaszczu, aby ustalić, co się stało z jego panem. Feldherrnhalle zostało otoczone kordonem, więc Aigner powiedział urzędnikowi policji, kim jest. „Po długich błaganiach wprowadził mnie do środka, gdzie przy wejściu leżeli pokotem wszyscy zabici”. Aigner znalazł chlebodawcę obok swojego najbliższego przyjaciela, służącego Ludendorffa. „Chory na duszy i całkowicie zdruzgotany, powróciłem do naszej rezydencji przy Widenmayerstrasse”. Frau Scheubner-Richter zapytała, gdzie jest jej mąż. Aigner skłamał, ale ona domagała się prawdy. „Do dziś pamiętam jej słowa: To straszne, ale taka jest dola żony oficera”62. Za to Hanfstaengla ominęła cała akcja. Był w swoim mieszkaniu, kiedy zadzwoniła jego siostra z wiadomością, że puczyści maszerują do centrum Monachium. Na ulicy spotkał załamanego znajomego z SA, który powiedział, że Hitler, Ludendorff i Göring nie żyją, i oznajmił koniec Niemiec. Kiedy Hanfstaengl biegł do domu, żeby poczynić przygotowania do ucieczki, obok z piskiem przystanął 210

otwarty samochód. W środku siedzieli Amann, Esser, Eckart i Hoffmann. Pojechał z nimi do mieszkania fotografa, gdzie uzgodniono, że w pojedynkę przedrą się do Austrii. Hanfstaengl nie pomyślał o tym, żeby ukryć się w Uffing, w swoim wiejskim domu, ale niefortunny wypadek zmusił do tego Hitlera. Kiedy znaleźli się w odległości piętnastu kilometrów od Monachium, Hitler przerwał długie milczenie nagłym oznajmieniem, że musiał zostać postrzelony w ramię. „Jest ciepłe?”, zapytał doktor Schultze. Nie było. Może kula tkwiła w środku albo coś sobie złamał. Zaparkowali w lesie i lekarz z trudem zaczął zdejmować skórzaną kurtkę Hitlera, dwa swetry, krawat i koszulę. Schultze stwierdził, że staw lewego ramienia uległ znacznemu przemieszczeniu, ale bez pomocy nie zdoła go właściwie nastawić w samochodzie. Unieruchomił ramię, przywiązując je chustą do tułowia, a następnie zasugerował ucieczkę do Austrii. Hitler się sprzeciwił, więc ruszyli dalej na południe63. W pobliżu Murnau Hitler przypomniał sobie, że Hanfstaenglowie mają willę w odległym zaledwie parę kilometrów Uffing. Polecił, żeby kierowca ukrył samochód, a następnie ruszył z lekarzem i sanitariuszem do Uffing. Do willi Hanfstaenglów, małego kamiennego domu stojącego niedaleko wiejskiego kościoła, zapukali o czwartej nad ranem. Helene bez słowa zaprowadziła trzech wycieńczonych mężczyzn do salonu. Hitler zaczął lamentować nad śmiercią Ludendorffa i wiernego służącego Grafa, bo widział, jak obaj padają. Stawał się coraz bardziej podniecony. Ludendorff przypłacił życiem swoją ufność, a wierność Grafa pozbawiła Hitlera świetnego adiutanta. Zaczął krytykować członków triumwiratu, potępiając ich za zdradę, „i poprzysiągł, że nie zaprzestanie walki o ideały, dopóki starczy mu tchu”. Helene zasugerowała, żeby się przespał. Niebawem zostanie aresztowany i będzie potrzebował siły, żeby stawić czoło próbie. Doktor Schultze i sanitariusz pomogli Hitlerowi dotrzeć do sypialni na piętrze, gdzie próbowali nastawić zwichnięte ramię. Pierwsza próba się nie powiodła, a ramię było bardzo opuchnięte. Hitler skrzywił się, gdy nastawiano je ponownie, tym razem z powodzeniem. Sanitariusz przystąpił do obwiązywania ramienia i tułowia, a Helene słyszała zza drzwi jęki zbolałego Hitlera.

Zagraniczne gazety wypisywały brednie o puczu monachijskim. W Nowym Jorku opisano go jako przewrót wojskowy, w którym Hitler odegrał drugorzędną 211

rolę. W Rzymie Kurt Lüdecke ponownie konferował z Mussolinim w imieniu Hitlera, a południowe wydania gazet oznajmiały, że następca tronu książę Ruprecht przyłączył się do rewolucjonistów. Rano 10 listopada uczestnicy puczu byli już w więzieniu albo się ukrywali. Hess, który utkwił bez samochodu nad jeziorem Tegernsee, zdołał w końcu dotrzeć do swojej narzeczonej Ilse Pröhl i przekazać wiadomość o ucieczce zakładników. Czy mogłaby załatwić jakiś transport i zabrać go do mieszkania profesora Haushofera? Pojechali do Monachium na rowerze. Musieli pokonać ponad pięćdziesiąt kilometrów i było to bardzo męczące. Jedno przejeżdżało pewną odległość na rowerze, by oprzeć go o drzewo i wyruszyć dalej na piechotę. W tym czasie drugie docierało do roweru i powtarzało wszystko od nowa. (Hess wpadł na taki pomysł). W końcu dotarli do mieszkania Haushofera w stolicy Bawarii64. Profesor zgodził się ukryć zbiega, choć uważał pucz za „śmieszne przedsięwzięcie”; bardzo lubił Hessa mimo wszystkich jego wad – „jego silną stroną nie była inteligencja, ale serce i charakter”. Hess był przybity. Przebąkiwał o samobójstwie, ale Haushofer odwiódł go od tego zamiaru, radząc, żeby oddał się dobrowolnie w ręce policji. Hess nie mógł przyjąć takiej sugestii, więc opuścił dom profesora, by ukryć się z przyjaciółmi za miastem. Wkrótce, ryzykując aresztowanie, zaczął jeździć do Monachium na rowerze, aby opiekować się chorą Ilse65.

7 Noc w Uffing upłynęła w niespokojnej, nerwowej atmosferze. Hanfstaengl nie wrócił do domu, a Hitler, mocno opatulony angielskim podróżnym pledem swojej gospodyni, nie mógł zmrużyć oka. Posłał po Helene Hanfstaengl i oznajmił, że wysłał sanitariusza do Monachium w nadziei, że zdoła przekonać Bechsteinów, aby wysłali tu swój wóz i pomogli mu przedostać się do Austrii66. Także doktor Schultze wybierał się do miasta. Upewniwszy się, że ramię Hitlera zostało właściwie opatrzone, zamierzał sprowadzić do Uffing dyskretnego kolegę, asystenta słynnego doktora Sauerbrucha. Ranek wlókł się bez końca, nawet służące były zbyt podekscytowane, żeby jeść. Tylko Egon, który nie miał wówczas trzech lat, zachowywał się normalnie i trzeba go było bacznie strzec, aby nie ogłosił wszem i wobec, że przyjechał wujek Dolf. Tuż przed południem wrócił doktor Schultze z asystentem Sauerbrucha. Wspólnie zbadali ramię. Wszystko było w porządku, więc zmienili opatrunek. Później doktor 212

Schultze dostał polecenie, by zawiadomić Drexlera o tym, że ma reprezentować Hitlera pod jego nieobecność. Informacja ta miała zostać przekazana także Hessowi, kilku innym partyjnym przywódcom i Ludendorffowi, gdyby okazało się, że żyje. Po wyjściu lekarzy Hitler próbował pocieszyć swoją gospodynię, że jej mąż jest bezpieczny, a później zaczął się trwożyć o los towarzyszy. Jeśli następnej nocy zdołał zmrużyć oczy, jego sen przerwało ogłuszające poranne bicie dzwonów pobliskiego kościoła. Była niedziela 11 listopada. Hitler zszedł dopiero na obiad. Z powodu temblaka nie mógł założyć marynarki, więc narzucił na ramiona ogromny ciemnoniebieski frotowy szlafrok Hanfstaengla. Na jego wymizerowanej twarzy pojawił się uśmiech. Czuję się niczym fałszywy rzymski senator, oznajmił Helene, a później opowiedział, jak ojciec obśmiał go jako „chłopca w todze”. Po południu Hitler, bardziej zaniepokojony, krążył bez końca po salonie. Z coraz większą niecierpliwością czekał na samochód Bechsteinów. Skąd to opóźnienie? Lękał się, że jego odnalezienie w Uffing jest tylko kwestią godzin, a nawet minut. O zmierzchu poprosił Helene, żeby zamknęła okiennice i zaciągnęła zasłony, i zaczął ponownie krążyć w zamyśleniu. Po siedemnastej zadzwonił telefon. Teściowa Helene miała willę w pobliżu. Kiedy starsza pani Hanfstaengl zaczęła opowiadać, że policja przeszukuje jej dom, jakiś urzędnik ostro jej przerwał, stanowczo zakazując o tym mówić. Później zwrócił się bezpośrednio do Helene: on i jego ludzie wkrótce zapukają do jej willi. Weszła wolno na górę. Hitler stał wyczekująco w drzwiach, nadal w przydużym szlafroku gospodarza. Powiedziała mu cicho, że za chwilę zjawi się policja. „Na moment stracił zimną krew. »Wszystko stracone! Nie ma sensu dłużej tego ciągnąć!«”, zawołał, wyjmując z szafki rewolwer. „Co ty wyprawiasz?!”, zapytała Helene. Chwyciła jego rękę i bez najmniejszego trudu odebrała broń. „Jak możesz się poddawać przy pierwszych przeciwnościach? – zbeształa go. – Pomyśl o ludziach, którzy w ciebie wierzą. O ludziach, którzy utracą wiarę, jeśli ich teraz opuścisz”. Mówiła spokojnym głosem. „Jak możesz myśleć o pozostawieniu tych, których pozyskałeś dla idei ratowania ojczyzny… opuścić i odebrać sobie życie?”. Opadł na fotel, kryjąc twarz w dłoniach. Helene pobiegła na górę, żeby ukryć rewolwer. Pierwszym przedmiotem, jaki ujrzała, był duży pojemnik, w którym trzymała mąkę. Wcisnęła broń w biały proszek i wróciła do Hitlera, zastygłego w tej samej zrezygnowanej pozycji. Powiedziała, że członkowie partii powinni wiedzieć, co robić, kiedy będzie przebywał w więzieniu, i zaproponowała, że spisze polecenia dla jego najbliższych 213

współpracowników. Musiał jedynie podpisać parę kartek in blanco, które Helene później uzupełni i przekaże prawnikowi. Hitler podziękował, że przypomniała mu o jego obowiązkach, i zaczął dyktować polecenia. Amann miał dopilnować finansów i spraw związanych z prowadzeniem interesów. Rosenberg miał „mieć oko” na partyjną gazetę i – wbrew wcześniejszym instrukcjom przekazanym doktorowi Schultze – „stanąć na czele ruchu”67. Hanfstaengl dzięki swoim zagranicznym koneksjom miał pomóc w rozwijaniu „Völkischer Beobachter”. Esser i pozostali mieli się zająć robotą polityczną. Kiedy spisano wszystkie instrukcje, Helene ukryła papiery w pojemniku na mąkę. Chwilę później dobiegł odgłos nadjeżdżających samochodów, a po nim energiczne komendy oraz, najbardziej zaskakujące ze wszystkiego, ujadanie policyjnych psów. Kiedy rozległo się pukanie do drzwi, Helene otworzyła i ujrzała nieśmiałego porucznika policji państwowej w towarzystwie dwóch innych oficerów. Porucznik grzecznie się przedstawił i przepraszająco zapytał, czy mógłby przeszukać dom. Helene zaprowadziła funkcjonariuszy na górę i otworzyła drzwi do salonu. W środku stał Hitler w pidżamie i szlafroku. Nieoczekiwany widok zaskoczył oficerów, którzy zamarli na progu. Zaprosiła ich, żeby weszli, a gdy wszyscy znaleźli się w salonie, Hitler nie tylko odzyskał pewność siebie, ale „wygłosił oskarżycielską mowę pod adresem rządu i jego urzędników, coraz bardziej podnosząc głos”. Przed chwilą zupełnie zdruzgotany, teraz był ponownie panem siebie. Nagle przerwał i grzecznie zasugerował porucznikowi, by nie tracić czasu. Podał dłoń młodemu mężczyźnie i oznajmił, że jest gotów do drogi. Było bardzo zimno, a Hitler nie miał płaszcza, lecz odmówił założenia jednego z obszernych ubrań Hanfstaengla, narzucając trencz na niebieski szlafrok. Pozwolono mu przypiąć do niego Krzyż Żelazny. Kiedy ruszyli schodami w dół, na korytarz wypadł Egon. „Źli ludzie, co robicie mojemu wujkowi Dolfowi?!”, zawołał. Głęboko poruszony Hitler poklepał malca po policzku, w milczeniu uścisnął dłoń Helene i służącym, a później szybko się odwrócił i wyszedł na dwór. Kiedy Helene wyjrzała przez okno, zobaczyła go ostatni raz, gdy policyjny samochód skręcał w kierunku Weilheimu, stolicy powiatu. Twarz Hitlera była śmiertelnie blada. Przybył na miejsce około dwudziestej pierwszej czterdzieści pięć i usłyszał oficjalne zarzuty w miejscowej komendzie. Następnie przewieziono go do więzienia w Landsbergu, około sześćdziesięciu kilometrów na zachód od Monachium. Podczas drogi padał ulewny deszcz, a podmuchy wiatru kołysały samochodem. W trakcie męczącej podróży krętymi, opustoszałymi drogami Hitler siedział 214

przygnębiony i ponury. Oprócz jednego pytania o los Ludendorffa (który został wypuszczony po zapewnieniu władz, że był jedynie niewinnym przechodniem) nie odezwał się ani słowem. W tym czasie komendant więzienia w Landsbergu czynił przygotowania na wypadek, gdyby puczyści chcieli podjąć próbę odbicia Hitlera. W drodze był już oddział wojska, jednak nie zdążył dotrzeć na miejsce, kiedy przed Hitlerem otworzyła się ze zgrzytem wielka, nabijana ćwiekami brama. Zaprowadzono go do umocnionej części więzienia i umieszczono w celi siódmej, jedynej posiadającej przedpokój, w którym mogli się pomieścić strażnicy. Jej poprzedni lokator, hrabia Arco-Valley,

zabójca

Eisnera,

został

niedawno

przeniesiony

do

innego

pomieszczenia. Hitlera zostawiono pod opieką Franza Hemmericha, który pomógł mu się rozebrać. „Odmówił zjedzenia kromki chleba i zupy i położył się na pryczy. Odszedłem, zamknąwszy go w celi”68. Hitler zatoczył pełne koło od jednej samotnej pryczy na północy Niemiec, gdzie leżał niewidomy, czekając na odzyskanie wzroku, do drugiej, tym razem znajdującej się na południu, gdzie miał za kompanów jedynie nagie ściany i sufit. Kiedy Arthur Möller van den Bruck, który niedawno opublikował Das Dritte Reich (Trzecia Rzesza), dowiedział się o nieudanym puczu, powiedział: „Hitlerowi można zarzucić wiele rzeczy, ale nie można zaprzeczyć jednemu: był fanatycznie oddany sprawie Niemiec (…), wykoleił się przez swój proletariacki prymitywizm. Nie wiedział, jak dostarczyć narodowemu socjalizmowi intelektualnych fundamentów. Był ucieleśnieniem patriotycznych uczuć, a jednocześnie człowiekiem całkiem pozbawionym poczucia miary lub proporcji”69. Mówiono już o nim w czasie przeszłym, uważając, że nie odegra poważnej roli w polityce Niemiec. Rzucił kośćmi i stracił wszystko. „Nasza historia zboczyła na manowce – pisał Möller. – Żadne z naszych zamierzeń nie powiodło się w świecie. Ani dziś, ani wczoraj. Jeśli sięgnąć wstecz, nie udało się nic w ciągu ostatniego pokolenia (…). Nasza sprawa była od początku skazana na porażkę (…). Zawsze coś się popsuło. Gdy próbujemy zrobić coś, jak należy, robota rozpada się w kawałki (…). Jakby nad Rzeszą zawisła zła klątwa”70. Jednak w Monachium naziści, którzy zeszli do podziemia, otrzymali już buńczuczny rozkaz: „Pierwsza faza narodowej rewolucji dobiegła końca, przynosząc pożądane oczyszczenie [atmosfery]. Nasz czcigodny Führer Adolf Hitler wykrwawił się ponownie za naród niemiecki. Najbardziej haniebna zdrada znana 215

światu sprawiła, że padli ofiarą on i niemiecki naród. Krew przelana przez Hitlera i stal, którą zdrajcy uraczyli naszych towarzyszy w Monachium, połączyły na dobre i złe patriotów z Ligi Bojowej. Zaczęła się druga faza rewolucji”71.

W młodości Hitler przeżył dwukrotnie głęboką depresję: z powodu śmierci matki i odrzucenia przez wiedeńską Akademię Sztuk Pięknych. Później czekały go dwa kolejne kryzysy: kapitulacja Niemiec, gdy leżał w szpitalu po ataku gazowym, i katastrofa przed Feldherrnhalle. Trzeba było człowieka o niezwykłej sile woli, aby przezwyciężyć ostatni szok, wyciągnąć wnioski z popełnionych błędów i powrócić na wyznaczoną drogę. W ciągu ostatnich miesięcy Hitler dobosz ustąpił miejsca Hitlerowi Führerowi.

216

Część III FORMOWANIE UMYSŁU

Rozdział 7 WIĘZIENIE W LANDSBERGU (1923–1924)

1 Wczesnym rankiem po aresztowaniu Hitlera Helene Hanfstaengl odebrała telefon od amerykańskiego korespondenta Huberta Knickerbockera. Czy mógłby przyjechać z żoną, Dorothy Thompson, do Uffing, żeby przeprowadzić z nią wywiad? Helene zgodziła się niechętnie, a następnie zadzwoniła do teściowej, której ojciec był generałem z czasów amerykańskiej wojny secesyjnej. Mama uwielbiała wszelkiego rodzaju podniety, a okazja uczestniczenia w bieżących wydarzeniach była zbyt kusząca, żeby ją odrzucić (…). Spędziła więc czas niezwykle interesująco, zadając pytania i wyrażając swoje opinie o aktualnej sytuacji. Moje milczenie musiało skłonić Dorothy Thompson do błędnego wniosku, że jestem typową „niemiecką Hausfrau”, jak mnie opisała w późniejszym artykule28*1.

Po powrocie do willi Hanfstaenglów, gdy Knickerbocker fotografował pokoje, Helene ukradkiem wyciągnęła rewolwer i listy pozostawione przez Hitlera. Wsunęła je do teczki i wróciła z Knickerbockerami do Monachium, gdzie udała się do prawnika Hitlera. „To jego papiery – powiedziała. – Proszę przekazać je dalej, zobaczymy, co się stanie”2. Na zewnątrz małe miasteczko Landsberg nie zmieniło się od pięciuset lat. Usadowione w dolinie rzeki Lech, przycupnęło na zboczach stromych, zalesionych wzgórz. Bastion ten, od średniowiecza dający odpór szwabskim najazdom, otaczały stare mury z basztami. Aby dotrzeć do więzienia od strony Monachium, należało przekroczyć drewniany most na wartkiej rzece Lech. Na wzgórzu za mostem znajdowały się Gefangenenanstalt i Festungshaftanstalt Landsberg – kompleks wzniesionych z szarego kamienia budowli otoczonych kamiennym murem.

218

Więzienie składało się z dwóch części: jednej dla pospolitych przestępców, drugiej przeznaczonej dla więźniów politycznych. Więzień przebywający w celi numer siedem odmawiał przyjmowania posiłków. Hitler nie cierpiał bynajmniej z powodu jej małych rozmiarów i braku wygód. Jego pokój w schronisku dla mężczyzn był o połowę mniejszy, a kwatera przy Thierschstrasse znacznie bardziej ponura. Wąskie, białe łóżko było całkiem wygodne według jego zakonnych standardów, a podwójne okratowane okno nie tylko wpuszczało do środka promienie słońca, ale wychodziło na drzewa i krzewy, dając znacznie przyjemniejszy widok od tego, który rozciągał się z pokoju Hitlera w Monachium. Kontuzjowane ramię bolało go tak bardzo, że niewiele spał. Lekarz więzienny, doktor Brinsteiner, stwierdził, że więzień „cierpi z powodu zwichnięcia lewego barku i pęknięcia kości górnego ramienia, co doprowadziło do bardzo bolesnej traumatycznej neurozy”. Hitler pozostawał pod stałą opieką lekarską i zdaniem doktora Brinsteinera miał przypuszczalnie do końca życia „cierpieć na częściową sztywność i ból lewego ramienia”3. Źródłem głębokiego przygnębienia był nie tylko fizyczny ból, a nawet konstatacja, że nadzieje wiązane z marszem na Berlin zakończyły się katastrofą. Równie mocno bolało to, że został zdradzony przez członków triumwiratu, armię i sam los. Co więcej, fiasko pod Feldherrnhalle zostało wyszydzone w gazetach jako „miniaturowa piwna rewolucja”, atak czerwonoskórych typowy dla uczniaków. Zagraniczni korespondenci nazywali Hitlera „hałaśliwym pomocnikiem Ludendorffa”, marionetką biorącą udział w rojalistycznym zamachu stanu. Nowojorski „Times” wydrukował na pierwszej stronie jego polityczny nekrolog: „Pucz monachijski na zawsze wyeliminował Hitlera i jego narodowych socjalistów”. Szyderstwo dopiekało Adolfowi Hitlerowi do żywego. Potrafił znieść bicie i głód, ale nie drwiny. Goście byli zaszokowani jego wyglądem. Wydawał się chudy i blady, zmieniony nie do poznania. „Zastałem go siedzącego bez ruchu przy zakratowanym oknie celi”, wspominał Anton Drexler. Gdy Hitler nie jadł prawie dwa tygodnie, doktor ostrzegł Drexlera, że więzień umrze, jeśli będzie kontynuował głodówkę. Drexler wrócił do celi numer siedem, zdecydowany ocalić człowieka, który kiedyś próbował go pozbawić przywództwa partii. „Powiedziałem, że nie ma prawa się poddawać, jakby wszystko było stracone. Partia liczy na to, że któregoś dnia spróbuje ponownie, niezależnie od tego, jak zła może się wydawać obecna sytuacja. Nie 219

udało mi się go przekonać. Był pogrążony w całkowitej rozpaczy. Mało brakowało, a sam bym w nią popadł, ale w końcu oznajmiłem, że wszyscy raczej umrzemy, niż będziemy kontynuowali dzieło bez niego”. Drexler rozmawiał z więźniem przez godzinę i czterdzieści pięć minut, aż w końcu doszedł do wniosku, że go „przekonał”4. Być może stan Hitlera uległ ponownemu pogorszeniu, gdyż także kilka innych osób przypisywało sobie zasługę ocalenia go przed śmiercią głodową. Hans Knirsch, założyciel Narodowosocjalistycznej Partii Robotników w Czechosłowacji, został powitany przez wychudzonego i przybitego Hitlera. Knirsch, podobnie jak Drexler, oskarżył go, że porzucił sprawę, dla której zyskał tylu zwolenników. Bez niego wszystko będzie stracone, a partia zostanie rozwiązana. Początkowo Hitler tylko kręcił głową, a w końcu „spytał nieśmiało, kto zechce podążyć za człowiekiem, który poniósł tak dotkliwą porażkę”. Knirsch odparł na to, że pucz wzbudził w ludziach entuzjazm. Hitlerowi nie wolno tracić wiary w siebie. Większość wielkich przywódców osiągnęła sukces mimo wcześniejszych porażek. Zdaniem Knirscha właśnie to przekonało Hitlera, który idąc za radą więziennego lekarza, poprosił o miskę ryżu. Zjadł ją łakomie, „a następnie obiecał, że zapamięta napomnienia Knirscha”5. Hitlera mogli ocalić Knirsch, Drexler lub (jak twierdził Lüdecke) pani Bechstein. Mogła tego dokonać nawet Helene Hanfstaengl, która napisała Hitlerowi, że nie po to uniemożliwiła mu popełnienie samobójstwa w Uffing, żeby zagłodził się na śmierć w Landsbergu. Przypomniała, że właśnie o to modlą się jego najwięksi wrogowie. „Rada Helene przeważyła szalę – wspominał jej mąż, który ukrywał się w Austrii. – Hitler darzył ją wielkim podziwem, a jego zjawienie się w Uffing po nieudanym puczu musiało być podświadomą próbą zwrócenia się o ratunek do kobiety, która tak bardzo odpowiadała jego stłumionym tęsknotom. W obliczu unicestwienia wszystkich planów dom w Uffing musiał też zyskać aurę eksterytorialnego azylu”6. Bez wątpienia słowa Helene wywarły wpływ na Hitlera, podobnie jak wizyta Frau Bechstein, która tyle dla niego zrobiła. Był w nastroju podatnym na sugestie, więc mogły go przekonać słowa prostego Drexlera i argumenty Knirscha. Ostatecznie Hitler zgodził się wziąć do ust pierwszy kęs i w ten sposób ocalić swoje życie, nawet jeśli nie uczynił tego z własnej woli. Chociaż przerwał głodówkę, nie chciał składać zeznań przed własnym procesem. Początkowo nalegał, żeby go przesłuchano, ale gdy w Landsbergu zjawili się prokuratorzy, odmówił rozmowy. Zdesperowany prokurator generalny wysłał do 220

Landsbergu swojego zastępcę, Hansa Eharda, żeby „się przekonać, czy zdołają coś wyciągnąć z Hitlera”. Wysiłki Eharda okazały się bezowocne, podobnie jak próby jego poprzedników, ale mimo to cierpliwie przemawiał z drugiej strony stołu „przyjaznym głosem, jakby zwracał się do chorego konia”. Hitler trwał w posępnym milczeniu, „spoglądając przed siebie tępym wzrokiem owcy”, a potem nagle wskazał na stertę raportów leżących na stole i zauważył sarkastycznie, że żadne urzędowe

dokumenty

„nie

powstrzymają

go

przed

dalszą

działalnością

polityczną!”. „Herr Hitler – odpowiedział po chwili namysłu Ehard – pewnie irytuje pana obecność stenografa”. Polecił sekretarzowi, pracownikowi więzienia, opuścić celę i zabrać ze sobą dokumenty oskarżenia. Kiedy zostali sami, Ehard chwycił się nowej sztuczki, mówiąc, że wykonuje jedynie swoją robotę. Czy Hitler byłby łaskaw porozmawiać z nim o tej sprawie? Zmylony nieformalnym podejściem Eharda, Hitler zaczął nagle mówić. Słowa popłynęły niczym wezbrany potok. Nie tylko szczegółowo opisał, jak zaplanowano i przeprowadzono pucz, ale wyjaśnił, czemu czuł się zmuszony podjąć tak drastyczne kroki. Podniósł głos, a jego twarz posiniała. Ehard pomyślał, że Hitler mówił tak, jakby zwracał się do licznej publiczności. Co jakiś czas zastępca prokuratora wtrącał pytanie. Jeśli było kłopotliwe, Hitler zapadał w posępne milczenie, po którym niemal natychmiast następowała kolejna eksplozja słów. Ehard wrócił do Monachium i złożył raport swojemu przełożonemu oraz Georgowi Neithardtowi, który miał przewodniczyć składowi sędziowskiemu. Pierwszy był pod wrażeniem tego, co przeczytał, ale drugi zauważył: „Hitler nie powiedział panu wszystkiego. Pewnie chce to uczynić podczas procesu”. Ehard nie wierzył, by Hitler zataił swoje najmocniejsze argumenty. Wątpił, żeby więzień celi numer siedem mógł ujawnić coś więcej, i wspominając swadę Hitlera, ostrzegł sędziego, że takiemu człowiekowi nie da się „zamknąć ust”7.

Miesiąc później zmartwychwstanie Adolfa Hitlera potwierdziła jego przyrodnia siostra Angela. Przybyła do więzienia w „pochmurny, mglisty grudniowy wieczór”, spodziewając się, że znajdzie go przygnębionego. „Do końca życia nie zapomnę tej godziny – napisała do brata, Aloisa Hitlera juniora. – Rozmawialiśmy pół godziny. Jego dusza i duch znowu wzniosły się na wyżyny. Fizycznie czuł się całkiem dobrze. Dokuczało mu ramię, ale lekarz był zdania, że jest prawie wyleczone. Wierność, którą mu okazywano w tamtych dniach, była niezwykle poruszająca. Przede mną 221

złożył mu wizytę pewien hrabia, przywożąc bożonarodzeniową paczkę z Villa Wahnfried. To, co zbudował, okazało się twarde jak skała. Osiągnięcie celu i zwycięstwo jest tylko kwestią czasu. Oby Bóg sprawił, żeby stało się to jak najszybciej”8. Po paczce, która nadeszła z domu Wagnera w Bayreuth, Winifred Wagner przesłała mu kolejną, zawierającą tomik poezji. Wiara Frau Wagner w Hitlera nie osłabła ani trochę. „Wierzcie mi – miała oznajmić znajomym – że wbrew wszystkiemu Hitler jest człowiekiem, na którego czekają Niemcy. To on dobędzie miecz z Niemieckiego Dębu”9. Jego

rasistowscy

sprzymierzeńcy

byli

pewni

ostatecznego

zwycięstwa

i organizowali swoje szeregi pod takimi niewinnymi szyldami, jak Towarzystwo Pieśni Ludowej [völkisch], Ludowy Oddział Pionierów, Zrzeszenie Prawdziwych Kobiet Niemieckich czy Niemiecki Związek Turystyczny i Strzelecki. Także dawna Liga Bojowa odżyła pod nową nazwą Frontring, reaktywowana przez kapitana Röhma, który przebywał w więzieniu Stadelheim wraz z grupą innych uczestników puczu. Organizacja ta miała odgrywać rolę „parasola” dla różnych paramilitarnych grup, które uznawały zwierzchność Hitlera i Ludendorffa w ruchu rasistowskim. Hitlerowi ten pomysł się nie spodobał, ale Röhm, który nadal uważał się za wyższego stopniem od kaprala Hitlera, zignorował jego protesty. Partia Hitlera, choć zdelegalizowana, rozpoczęła konspiracyjną działalność. Podziemnym centrum partyjnej roboty stało się Monachium, gdzie Rosenberg powołał komitet i kontynuował pracę NSDAP. Na drodze postępom stanęły jednak osobiste niesnaski i ideologiczne waśnie. Choć Rosenberg uważał się za tymczasowego spadkobiercę Hitlera, grupa przebywająca na wygnaniu w Salzburgu – Esser, Streicher, Amann i Hanfstaengl – miała go za samozwańca. Nie lubili ani nie szanowali Rosenberga. Z drugiej strony może właśnie dlatego został wybrany. Nie był typem człowieka, który mógłby na stałe objąć przywództwo partii, nie miał też swoich zwolenników. Co więcej, oprócz niego nie było nikogo. Göring ukrywał się w Austrii, powoli wracając do zdrowia po odniesieniu bolesnej rany. Scheubner-Richter zginął. Eckart, uwolniony z więzienia w Landsbergu, umierał w Berchtesgaden, a Drexler nie aprobował kierunku, który obrała partia Hitlera. Ale jednej rzeczy Hitler mógł być pewien – lojalności Rosenberga. Którejś nocy Rosenbergowi udało się przedrzeć do Austrii „przez las przysypany głębokim śniegiem”, by naradzić się z grupą w Salzburgu. „Rozmawiałem kolejno z wieloma towarzyszami, starając się natchnąć ich odwagą i rozwiać bezsensowne plotki”10. Opuścił Salzburg kilka dni później i przejechał na nartach przez granicę, 222

pewien, że dodał otuchy dysydentom. W rzeczywistości umocnił ich jedynie w przekonaniu o własnej niekompetencji. W dalszym ciągu snuli swoje plany – od podreperowania stanu partyjnych finansów, przez fałszerstwa lub napady z bronią w ręku, po przekroczenie granicy z karabinami maszynowymi, by odbić Hitlera z więzienia w Landsbergu. Nic się jednak nie udawało, także podróż Lüdeckego do Stanów Zjednoczonych w celu zebrania pieniędzy dla Hitlera. „Zawsze spotykałem się z okrzykami szyderstwa – donosił – gdy mówiłem o nim jako przyszłym przywódcy”11. Jednak w Monachium Hitlera nadal traktowano poważnie. W Boże Narodzenie grupka

artystów

z dzielnicy

Schwabing,

członków

ruchu

narodowosocjalistycznego, uczciła święta, organizując w Blute Café żywy obraz zatytułowany Adolf Hitler w więzieniu. Kiedy kurtyna poszła w górę, oczom widzów ukazało się małe zakratowane okno i padające na zewnątrz płatki śniegu. Przy biurku siedział mężczyzna z twarzą ukrytą w dłoniach, a niewidoczny męski chórek nucił Cicha noc, święta noc. Później anioł postawił na stole rozświetlone bożonarodzeniowe drzewko. Mężczyzna powoli się odwrócił, odsłaniając twarz. „Wielu sądziło, że to Hitler – wspominał Heinrich Hoffmann, który dostarczył Doppelgängera [sobowtóra] – i salę przeszedł cichy szloch”. Kiedy zapalono światła, fotograf zauważył, że wielu widzów ma wilgotne oczy i sięga po chusteczki12.

W dzień Nowego Roku 1924 finansowy los Niemiec został przypieczętowany na spotkaniu Hjalmara Schachta, nowego komisarza Rzeszy do spraw waluty, i Montagu Normana, prezesa Banku Anglii. Schacht, który zakazał wcześniej drukowania ratunkowego pieniądza, rozpoczął od szczerego wyznania, że Niemcy znajdują się w rozpaczliwiej sytuacji ekonomicznej. Stwierdził, że po zażegnaniu kryzysu w Zagłębiu Ruhry „trzeba będzie ponownie wprawić w ruch niemiecką gospodarkę”, a to można uczynić jedynie z pomocą zagranicznej pożyczki oraz utworzenia „drugiego banku kredytowego obok Reichsbanku, opartego wyłącznie na rezerwach złota”. Wyraził przekonanie, że zdoła zgromadzić w Niemczech w obcej walucie połowę kapitału potrzebnego dla Golddiskontbanku. „Drugą część chciałby pożyczyć od Banku Anglii”. W swoich wspomnieniach, wydanych pod tytułem Old Wizard (Stary czarownik) Schacht napisał, że początkowo Norman nie był przekonany, dopóki Schacht nie oznajmił, że nowy bank wyemituje banknoty mające pokrycie w rezerwach złota 223

sięgających dwustu milionów marek. „Zamierzałem – powiedział – wydrukować emisję w funtach szterlingach”. Kiedy Norman w milczeniu rozważał ten niecodzienny pomysł, Schacht ciągnął: „Panie prezesie, proszę pomyśleć, jak umocniłoby to współpracę gospodarczą między krajami Zjednoczonego Królestwa i Niemcami. Jeśli pragniemy, żeby w Europie zapanował pokój, musimy się uwolnić od ograniczeń konferencji międzynarodowych i deklaracji kongresu. Kraje europejskie muszą być powiązane ściślejszymi związkami gospodarczymi”. W ciągu czterdziestu ośmiu godzin Norman nie tylko wyraził formalną zgodę na udzielenie pożyczki na niezwykle korzystne pięć procent, lecz także przekonał grupę londyńskich bankierów, by przyjęli rachunki znacznie przekraczające udzieloną kwotę pożyczki, „jeśli zostały zatwierdzone przez Golddiskontbank”13. Kilkoma śmiałymi posunięciami samozwańczy Stary Czarownik pozbawił Adolfa Hitlera potężnego politycznego oręża – gospodarczej katastrofy.

2 W raporcie przedłożonym 8 stycznia naczelnikowi więzienia w Landsbergu lekarz więzienny, doktor Brinsteiner, napisał, że Hitler podoła fizycznie trudom procesu, nie stwierdził też u więźnia żadnych zaburzeń psychicznych lub skłonności psychopatycznych. Brinsteiner, który wydawał się posiadać pewne przygotowanie psychiatryczne, konkludował, że „Hitler cały czas nad sobą panował, a jego wola i zdolności umysłowe nie zostały osłabione przez chorobę, nawet jeśli cele i dążenia puczu zostały udaremnione”14. Hitler odniósł korzyść z krótkiego pobytu w więzieniu Stadelheim dwa lata wcześniej. Także tym razem wymuszone zamknięcie w Landsbergu skłoniło go do powtórnej oceny przeszłości. W cichej, małej celi zaczął dostrzegać niektóre z popełnionych błędów. Na przykład chciał, żeby pucz zapoczątkował marsz na Berlin, po którym nastąpi szybkie przejęcie władzy w stylu Mussoliniego. „Z tego błędu wyciągnąłem lekcję, że każdy kraj musi wypracować własny typ oraz metody narodowego odrodzenia”15. Zdołał przekonać samego siebie, że los przyszedł mu na ratunek pod przebraniem miażdżącej porażki. „Najszczęśliwszym zrządzeniem losu dla nas, narodowych socjalistów, było to, że pucz poniósł klęskę”, napisał później, wymieniając trzy powody. Po pierwsze, współpraca z Ludendorffem była „absolutnie niemożliwa”. Po drugie, nagłe przejęcie władzy w całych Niemczech 224

doprowadziłoby do „ogromnych trudności”, partia bowiem nie była do tego odpowiednio przygotowana. Po trzecie, „ofiara krwi” złożona przez czternastu towarzyszy przed Feldherrnhalle stała się „najskuteczniejszym narzędziem propagandowym narodowego socjalizmu”16. W minionych tygodniach Hitler nie ograniczał się do zapoznawania z faktami. Czytał niemal wszystko, co wpadło mu w ręce: Nietzschego, Chamberlaina, Rankego, Treitschkego i Marksa. Pochłonął pamiętniki Bismarcka i kilka innych wspomnień z okresu wojny światowej. „Więzienie w Landsbergu okazało się moim uniwersytetem na koszt państwa”, wyznał Frankowi, i to „bez pretensjonalnego [profesorskiego] teoretyzowania”. „Potęga woli jest wyższa od wiedzy. Gdyby Bóg jedynie »znał« świat, ale nie powołał go do istnienia swoją »wolą«, do dziś panowałby chaos”17. Gdy zamykała się za nim więzienna brama, Hitler był przekonany, że los zwrócił się przeciwko niemu, teraz jednak zdołał przekonać samego siebie, że go ocalił. Zdaniem Hanfstaengla, który wrócił do Bawarii, uznawszy, że sytuacja jest bezpieczna, potwierdzenie własnego przeznaczenia i przeznaczenia Niemiec nadeszło w styczniu wraz z wiadomością o śmierci Lenina. Hitler w uniesieniu oznajmił Hanfstaenglowi, że historia się powtarza. W 1762 roku Fryderyk Wielki (którego śladami miał nadzieję podążyć) został podniesiony na duchu wiadomością o śmierci carycy Elżbiety. „Nadchodzą czasy – powiedział – gdy wszystko spowiją złote promienie słońca”. Związek Radziecki upadnie, a wraz z nim cały gmach komunizmu18. W ciągu dziesięciu tygodni Hitler wydźwignął się z otchłani rozpaczy. Przekonany, że stanie się przywódcą Niemiec, spędzał długie godziny, zamartwiając się gospodarczymi problemami kraju, a nawet obmyślił sprytny sposób (wyznał to Frankowi) zapewnienia pracy rzeszom bezrobotnych: zbuduje sieć autostrad, która mocniej zjednoczy naród, a później zacznie na masową skalę produkować mały ekonomiczny samochód, na który będzie stać prostego człowieka. 22 lutego Hitlera i jego towarzyszy wywieziono z Landsbergu i przetransportowano do aresztu w Monachium, gdzie Hitler psychicznie i fizycznie przygotowywał się do procesu mającego zdecydować o jego przyszłości. Rozprawa rozpoczynała się za cztery dni. Traf chciał, że w Monachium była również Frau Ebertin, która przepowiedziała fiasko puczu. Pisała tam traktat astrologiczny. Miała dla Hitlera nowe proroctwo: upokarzająca porażka go nie zniszczy, ale powstanie z niej niczym feniks z popiołów. „Niedawne wydarzenia nie tylko umocnią wewnętrzną siłę ruchu 225

[Hitlera], ale obdarzą go siłą zewnętrzną, aby mógł nadać potężny impuls wahadłu historii”19. Jeśli nie cały świat, to przynajmniej całe Niemcy uważnie obserwowały Monachium rankiem 26 lutego, gdyż polityczny wymiar oskarżenia o zdradę postawionego Hitlerowi, Ludendorffowi i ośmiu najbliższym współpracownikom wykraczał daleko poza ich osobisty los. Przed sądem obok jednego z najbardziej szanowanych niemieckich bohaterów wojennych i fanatyka z Austrii miała stanąć także nowa republika i demokracja. Carin Göring napisała swojej matce z Innsbrucku: „(…) dziś rozpoczyna się proces w Monachium (…). Boże, spraw, żeby wszystko dobrze się skończyło”20. Osoba będąca głównym przedmiotem jej troski, ubrana w najlepszy garnitur z Krzyżem Żelaznym na piersi, siedziała potulnie w dużej sali lekcyjnej starego ceglanego gmachu dawnej szkoły piechoty. Hitler był przygotowany do bitwy, pełen ducha i determinacji. Choć generała Ludendorffa wymieniono jako pierwszego z oskarżonych, od początku było jasne, że w centrum uwagi znajduje się Hitler. Pierwszy zasiadł w ławie oskarżonych, a jego słowa dowiodły, że chce odgrywać rolę młota, który zmiażdży oskarżenie. Wystąpił nie jako oskarżony, ale oskarżyciel. Silnym barytonem opisał sądowi, podobnie jak wcześniej Ehardowi w więzieniu, co skłoniło go do zorganizowania puczu. Opowiadał o marszu, krwawym ataku, ucieczce do Uffing i pobycie w więzieniu w Landsbergu. Żałował tylko jednego – że nie spotkał go taki sam los, jak jego zabitych towarzyszy. Wziął na siebie całą odpowiedzialność za to, co się stało („Inni panowie jedynie ze mną współpracowali”), a następnie zaprzeczył, że jest przestępcą. Jak może być w taki sposób postrzegany, skoro misją jego życia jest przywrócenie Niemcom szacunku i należnego miejsca w świecie? Efekt jego słów, wypowiedzianych z przekonaniem wierzącego, widać było na twarzach drobnego sędziego przewodniczącego obradom i głównego oskarżyciela. Żaden nie sprzeciwił się oskarżycielskiemu tonowi wystąpienia Hitlera ani nie podjął próby ujęcia w karby jego retorycznych zapędów. Zastępca prokuratora Ehard nie sądził, by zdołało to powstrzymać Hitlera. Sędzia Neithardt, zagorzały nacjonalista, uważał, że pucz był „dziełem narodu”. Miał zamiar uznać Ludendorffa za niewinnego, a główny oskarżyciel, atakowany przez studentów za to, że odważył się wykonywać swoją funkcję, postępował niezwykle ostrożnie.

226

Choć urzędnicy sądowi mogli znajdować się pod wpływem Hitlera, nie uległ mu z pewnością Oswald Spengler. W wykładzie wygłoszonym tego dnia drwił z zamiłowania nazistów do sztandarów, marszów i górnolotnych haseł. „Tego rodzaju rzeczy bez wątpienia zaspokajają emocjonalne potrzeby, ale w polityce chodzi o coś innego”, powiedział i nazwał proces „sprawą żałosnego Hitlera”21. Rozprawa potwierdziła jedynie jego opinię, że Hitler to potencjalny Cezar. Znaczną część drugiego dnia procesu wypełniły nużące przesłuchania innych oskarżonych, ale 28 lutego Hitler ponownie zdominował rozprawę. Podczas zamkniętych obrad barwnymi słowami opisał skażenie, jakiemu uległy Berlin i Monachium wskutek reżimu czerwonych. „Najlepszym przykładem może być Monachium. Nigdy nie wyzwolimy się spod wpływu czerwonych bez leczniczego oddziaływania zdrowej części społeczeństwa”22. Słowa te wywołały ostrą reakcję, dając Hitlerowi okazję do hałaśliwej obrony projektu marszu na Berlin. W kolejnych dniach procesu Hitler nadal dominował nad sędziami i salą sądową oratorską wymową i sprytnymi sztuczkami. Ludendorff stawał się stopniowo drugoplanową postacią dramatu. Co więcej, nie ukrywał niechęci do współoskarżonego. „Hitler wprowadził mnie w błąd – skarżył się Hansowi Frankowi po procesie. – Okłamał mnie. W wieczór tego obłąkanego puczu oznajmił, że popiera go cała armia (…). To jedynie mówca i awanturnik”23. Może przyczyną tej niechęci było to, że ów pusty gaduła i awanturnik, nędzny kapral, odznaczał się większym oficerskim honorem od generała. Podczas gdy Hitler brał na siebie całą odpowiedzialność, Ludendorff stale jej unikał. Zachowywał się w sposób arogancki, prychając na prokuratorów i sędziów, jakby stał przed sądem wojennym, któremu sam przewodniczy. Zdarzało mu się „posługiwać się na sali sądowej Kommandostimme, tonem używanym na placu defilad – wspominał angielski korespondent G. Ward Price. – Każda sylaba brzmiała ostro, a kiedy podnosił swój władczy głos, maleńki sędzia siedzący pośrodku sędziowskiej ławy dygotał tak mocno, że musiał przytrzymywać białą kozią bródkę”. W gazetach pojawiało się coraz więcej protestów przeciwko potulnemu sędziemu, a niektórym zagranicznym korespondentom trudno było uwierzyć, że są świadkami procesu sądowego. 4 marca chór krytyki pod adresem Neithardta rozległ się w sali obrad bawarskiego rządu. Minister Schweyer oznajmił, że publiczne zniewagi rzucane przez oskarżonych pod adresem armii i policji państwowej zagrażają bezpieczeństwu państwa. Inny wyraził wątpliwość, czy Neithardt posiada kwalifikacje niezbędne do prowadzenia procesu. Trzeci minister 227

stwierdził, że w pewnych kręgach, szczególnie w Berlinie, z zaniepokojeniem obserwuje się sposób prowadzenia rozprawy, a czwarty zdradził, że osobiście upomniał sędziego za to, iż pozwolił Hitlerowi przemawiać cztery godziny bez przerwy. Neithardt miał jedynie odrzec, że „nie można go było powstrzymać przed mówieniem”. Codziennie po zakończeniu rozprawy Hitlera odprowadzano do celi w tym samym budynku. Odwiedzili go tam dwaj antagoniści – Rosenberg i Hanfstaengl. Pierwszy przyniósł złe nowiny: duża część działaczy podziemnej partii skłania się do udziału w wiosennych wyborach w ramach wspólnego bloku organizacji volkistowskich. Pomysł tego rodzaju wydawał się atrakcyjny dla ludzi pokroju Gregora Strassera, aptekarza z Landshutu, umożliwiał bowiem partii objęcie swoim wpływem północnych Niemiec. Strasser przekonał Rosenberga, że partia powinna uczestniczyć w narodowej polityce, ale Hitler drwił z tego pomysłu. Jednolity front wydał mu się szczególnie niebezpieczny w czasie, gdy NSDAP była zdelegalizowana i bliska rozpadu. Co więcej, Hitler musiałby delegować swoją władzę z więzienia, a był wystarczająco przenikliwy, by wiedzieć, że władza raz oddana, może zostać z łatwością stracona. Najbezpieczniejszym rozwiązaniem było pozostawienie partii w stanie śmierci pozornej do czasu jego uwolnienia. Sprzeciw Hitlera przyjął formę sarkazmu: partia upadłaby na samo dno, gdyby przystąpiła do wyborów pod nazwą Der völkischer Block! „Powiedziałem mu – wspominał Rosenberg – że pod szyldem NSDAP nie zdążymy z przygotowaniami. Że musimy poczekać, aż będzie można zreorganizować partię na prawnych podstawach”24. Rosenberg wyszedł w przekonaniu, że Hitler udzielił mu niechętnej aprobaty, i zaczął torować drogę niebezpiecznemu rozbiciu w partii. Z kolei wizyta Hanfstaengla miała charakter towarzyski. Zabrał ze sobą trzyletniego syna. „Bacznie obserwuj, co się dzieje, chłopcze”, pouczał Egona w drodze do budynku dawnej szkoły piechoty. Odwiedzą wujka Adolfa w więzieniu, ale pewnego dnia Onkel Dolf stanie się przywódcą narodu i wyzwoli go z niedoli. Chłopiec wyobrażał sobie Hitlera śpiącego na klepisku, mającego za towarzyszy jedynie szczury. Rzeczywistość musiała go rozczarować. Hitler był przetrzymywany w zwyczajnej celi z oknami wychodzącymi na tylny, przypominający ogród dziedziniec. Chłopiec siedział na krześle przy stole, a dorośli rozmawiali. Z ożywionej debaty zapamiętał jedynie, że głos wujka Dolfa był tak donośny, iż mały stół dygotał. Później Hitler poczęstował gości herbatą i wgramolił się na krzesło, żeby poszukać pudełka z ciastkami na wierzchu ogromnej brązowej szafy25. 228

Mimo oficjalnych i nieoficjalnych protestów proces stał się tubą propagandową Hitlera, który na zamkniętych posiedzeniach w dniach 11 i 14 marca przeszedł samego

siebie.

przeciwieństwie

Pozwolono do

wówczas

angielskiego

oskarżonym,

systemu

zgodnie

prawnego),

z prawem

wygłaszać

(w

obszerne

oświadczenia i swobodnie przesłuchiwać świadków. Hitler skorzystał z okazji i potraktował członków triumwiratu jak winowajców. Kiedy generał von Lossow zajął miejsce w ławie dla świadków, Hitler skoczył na równe nogi, wykrzykując pytania. Rosły generał o ogolonej głowie ryknął w odpowiedzi, mierząc w byłego kaprala palcem wskazującym niczym pistoletem. Speszony Hitler skulił się na krześle, ale minutę później ponownie stanął na nogi i zaatakował trzech mężczyzn, którzy obiecali się do niego przyłączyć. Pogardliwe stwierdzenie generała von Lossowa, że Hitler nadawał się jedynie do roli politycznego dobosza, spotkało się z tak hałaśliwym sprzeciwem, iż sędzia musiał nakazać oskarżonemu ściszenie głosu. Posłuchał, ale tylko, dopóki Lossow nie opisał go jako człowieka po części sentymentalnego, po części brutala. Tym razem wyskoczył z krzesła niczym diabeł z pudełka. „A gdzie pańskie słowo honoru?! Dał je pan sentymentalnemu i brutalnemu Hitlerowi?!”. Nie, odparł chłodno Lossow, spoglądając z góry na oskarżonego. Dał je Hitlerowi z nieczystym sumieniem. Słowa te wywołały kolejną lawinę zniewag, więc Lossow zwrócił się do sędziego prowadzącego obrady. Hitler nie został upomniany, więc generał skłonił się i wyszedł z sali. Dopiero wówczas sędzia Neithardt poniewczasie oznajmił, że zachowanie Hitlera stanowiło osobistą zniewagę dla świadka i nie będzie więcej tolerowane. „Przyjmuję reprymendę”, odparł ironicznie Hitler26. „Zawsze, gdy myślę o tym groteskowym procesie, ogarniają mnie melancholia i gorycz – wspominał pewien niemiecki dziennikarz. – To, co się działo na sali, przypominało monachijski karnawał polityczny. Sąd raz po raz dawał oskarżonemu okazję do wygłaszania obszernych przemówień propagandowych. Jeden z ławników po pierwszej mowie Hitlera oznajmił (słyszałem to na własne uszy): »Ten Hitler to człowiek wielkiego formatu«, a przewodniczący składu sędziowskiego pozwalał, by prosty obywatel [Hitler] szydził z jednego z najwyższych urzędników, nazywając go »Jego Wysokością Herr Fritzem Ebertem«. Pamiętam oficera, który krzyknął na amerykańskiego reportera rozmawiającego z kolegą po angielsku: »W mojej obecności proszę mówić po niemiecku!«. Sędzia główny wyprosił z sali rysownika gazety, bo jeden z oskarżonych miał wrażenie, że stanie się bohaterem karykatury – czyż to 229

wszystko nie jest żywcem wzięte z książki z obrazkami o wielkim monachijskim karnawale politycznym?”27. Atmosfera karnawału utrzymywała się do końca procesu, a popisy oratorskie Hitlera osiągnęły punkt kulminacyjny w mowie końcowej. To wystąpienie – po części wykład, po części apel i pełna inwektyw krytyka – okazało się bardzo ważne i niezwykle skuteczne, gdyż w niemieckim prawie oskarżonemu przysługiwało ostatnie słowo. Hitler stanowczo zaprzeczył, że nadaje się jedynie na dobosza ruchu nacjonalistycznego i że kierowała nim wyłącznie ambicja. Oskarżenie, że pragnął objąć urząd ministra, uznał za śmieszne. „Od początku interesowało mnie coś po tysiąckroć wyższego od tego urzędu. Pragnąłem wykorzenić marksizm. Zamierzam osiągnąć ten cel, a gdy tego dopnę, tytuł ministra będzie absurdalny”. Chwilę później Hitler wyjawił swój najskrytszy motyw. „Człowiek urodzony na dyktatora nie czuje się zmuszony nic robić, bo wyraża jedynie swoją wolę. Nie jest popychany naprzód, ale sam prze do przodu. Na ma w tym niczego nieskromnego (…). Człowiek, który czuje się powołany do rządzenia narodem, nie ma prawa mówić: Jeśli mnie zechcecie lub zostanę przez was wybrany, będę z wami współdziałał. Nie, jego obowiązkiem jest wystąpić naprzód”. Członkom składu sędziowskiego oznajmił, że mimo klęski listopadowego puczu muszą go uszanować jako przyszłego przywódcę Niemiec, przeznaczenie bowiem nakazuje, żeby armia pojednała się z tymi, którzy popierają ideały puczystów. „Wierzę, że nadejdzie godzina, gdy masy, które dziś stoją na ulicach ze sztandarami ozdobionymi swastyką, zjednoczą się z tymi, którzy do nich strzelali. Jestem przekonany, że ta krew nie podzieli nas na zawsze. Kiedy dowiedziałem się, że strzelała do nas miejska policja, pomyślałem z ulgą, że nie zrobiła tego Reichswehra. Armia pozostała bez skazy, jak dawniej. Pewnego dnia nadejdzie godzina, gdy wojsko stanie u naszego boku, oficerowie i prości żołnierze”. „Herr Hitler – zaprotestował sędzia Neithardt – nie mogę pozwolić, by mówił pan, że miejska policja się skalała”. Hitler zignorował delikatną naganę i nie wypadając z rytmu, wykrzyknął ostatnie słowa: „Armia, którą utworzyliśmy, rośnie z dnia na dzień, z godziny na godzinę coraz szybciej. Żywię dumną nadzieję, że nadejdzie czas, kiedy prości rekruci przerodzą się w bataliony, bataliony w pułki, a pułki w dywizje. Kiedy stara rozeta zostanie podniesiona z błota, a dawne sztandary ponownie nad nami załopoczą. Ostateczne pojednanie nastąpi na Sądzie Ostatecznym – Sądzie Bożym – przed którym gotowi jesteśmy stanąć. Wówczas to z naszych kości i grobów 230

wzniesie się głos tego Trybunału, który jako jedyny ma prawo nas sądzić. Bo, panowie, to nie wy wydacie na nas wyrok – to wieczny osąd historii ogłosi werdykt nad oskarżeniami, które przeciwko nam wytoczono”28.

Hitler wygrał bitwę na słowa, a gdy sędziowie opuścili salę, żeby uzgodnić wyrok, kilku obserwatorów było przekonanych, że zostanie uznany za niewinnego. Sędzia Neithardt skłaniał się ku uniewinnieniu Ludendorffa wbrew zeznaniom świadków, a trzej ławnicy, z których jeden podczas rozprawy patrzył krzywo na Hitlera, opowiedzieli się jednogłośnie za uniewinnieniem głównego oskarżonego. „Przedstawione przeze mnie dowody – mówił po procesie Hitler – przekonały ich, że równie winni jak ja byli Kahr, Lossow i Seisser. Wiedzieli jednak, że uniewinnienie łączy się z ryzykiem rozprawy odwoławczej w Lipsku. To skłoniło ławę przysięgłych do namysłu. Uznali, że rozsądniej będzie uznać mnie za winnego, tym bardziej że obiecano darowanie kary po sześciu miesiącach”29. Gdy zastępca prokuratora Ehard przybył 1 kwietnia na ogłoszenie wyroku, zastał salę pełną kobiet, które przyniosły kwiaty dla swojego idola. Nakazał usunięcie bukietów. Niektóre wielbicielki zwróciły się do sądu z prośbą o zgodę na kąpiel w wannie Hitlera. Wysoki sąd odrzucił także te prośby. Tuż po dziesiątej oskarżeni ustawili się do zdjęcia przed budynkiem, w którym odbywała się rozprawa. Ludendorff, w galowym mundurze i pikielhaubie, przybrał nachmurzoną minę. Z lewej stał Hitler w pozbawionym pasa trenczu, który był tak starannie wyprany i odprasowany, że wyglądał jak nowy, i z welurowym kapeluszem ściskanym w prawej dłoni. Miał starannie przystrzyżone wąsy i przygładzone włosy. Prezentował się tak spokojnie i pewnie, jak dobrze odkarmiony, zaradny przedsiębiorca. Pierwszy raz w życiu miał mały brzuszek – ważył osiemdziesiąt kilogramów. Kiedy oskarżonych zaprowadzono pod eskortą do sali sądowej, przed budynkiem zebrał się duży tłum. Odczytanie sentencji zajęło niemal godzinę. Ludzie zaczęli krzyczeć, gdy odczytano wyrok skazujący Hitlera (wraz z Pöhnerem, Kriebelem i Weberem) na pięć lat więzienia w Landsbergu. Od tego okresu odjęto sześć miesięcy, które spędzili za kratkami, czekając na rozprawę. Zgodnie z przewidywaniami Ludendorff został uniewinniony. Ponownie z rozdrażnieniem zareagował na szacunek okazany jego pozycji: „Uznają to uniewinnienie za zniewagę, na którą nie zasługuje mój honor i otrzymane odznaczenia”, oznajmił 231

człowiek, który wyparł się odpowiedzialności za zorganizowanie puczu. Gniewny protest rozdrażnił i wprawił w zakłopotanie sędziego Neithardta, który był głównym orędownikiem jego uniewinnienia. Choć uznany za winnego, Hitler został uhonorowany przez sąd. Odmówiono jego deportacji do Austrii jako niepożądanego cudzoziemca. „Hitler jest niemieckim Austriakiem. W opinii sądu człowiek, który myśli i czuje jak Niemiec, z czym mamy do czynienia w przypadku Herr Hitlera, który dobrowolnie odsłużył cztery i pół roku w niemieckiej armii podczas wojny i zdobył najwyższe wojenne odznaczenia za męstwo w obliczu wroga, odniósł rany i poniósł szwank na zdrowiu (…), nie powinien podlegać Dekretowi o obronie Republiki”. Sąd odniósł się z pogardą do trzech wrogów Hitlera, oznajmiając, że można było zapobiec tragedii, gdyby Kahr, Lossow i Seisser „powiedzieli wyraźnie »nie« na żądanie Hitlera, by wzięli udział [w puczu] lub gdyby ponawiane przez oskarżonego próby wyjaśnienia sytuacji dokonywane w noc 8 listopada spotkały się z właściwą reakcją”30. Najpierw ogłoszono wyrok skazujący dla Hitlera. Kiedy pozostali czekali na odczytanie dalszej części sentencji, ten został pośpiesznie wyprowadzony do oczekującego samochodu, żeby zapobiec demonstracjom. Późnym popołudniem był już w swojej celi numer siedem. Pod jego nieobecność została przemeblowana i prezentowała się teraz znacznie bardziej zachęcająco. Mimo to dawna pewność siebie opuściła Hitlera, a strażnik Franz Hemmrich zauważył, że „wyglądał na bardziej przybitego niż kiedykolwiek”31. Depresja szybko jednak minęła. Hitler otworzył skórzaną teczkę i wyjął czysty notatnik. Na pierwszej stronie, w prawym górnym rogu napisał: „Motto: Kiedy świat dobiega kresu, a całą ziemią wstrząsają konwulsje, wiara w słuszną sprawę trwa niewzruszona”32. Poniżej skreślił następujące słowa: Sąd pospolitych i złośliwych ludzi o ciasnych poglądach dobiegł końca. Dziś rozpoczęła się… MOJA WALKA (Mein Kampf) Landsberg, 1 kwietnia 1924 roku

Rozprawa, której chcieli jedynie zwolennicy puczu, dobiegła końca i choć Hitler wygrał wojnę propagandową, ponownie znalazł się w więzieniu. Sądził, że pozostanie w nim cztery i pół roku. Dla dużej części niemieckiej i zachodniej opinii publicznej taki wyrok za zdradę i kierowanie zbrojnym powstaniem był śmiesznie 232

pobłażliwy. „Proces dowiódł – napisano w londyńskim „Timesie” – że w Bawarii spisek przeciw konstytucji Rzeszy nie jest uważany za ciężkie przestępstwo”.

3 Na górnym piętrze Festung Hitler miał dwóch towarzyszy. Pułkownik Kriebel został umieszczony w ósemce, a przywódca Bund Oberland, weterynarz Weber – w celi numer dziewięć. Chociaż Hitler codziennie narzekał na zakratowane okna, życie w twierdzy było całkiem znośne. O szóstej rano dwaj nocni strażnicy schodzili z posterunku i otwierano drzwi. Hitler czekał już umyty i ubrany („Przywiązywał dużą wagę do dbałości o zęby i usta. Zostało mu to po zatruciu gazem bojowym podczas wojny”). Godzinę później osadzeni pracujący w więzieniu podawali politycznym we wspólnej sali śniadanie złożone z kawy i chleba lub owsianki. O ósmej otwierano drzwi prowadzące na dziedziniec i do ogrodu. Więźniom pozwalano uprawiać zapasy, boksować lub ćwiczyć na drążkach i koźle. Z powodu kontuzji ramienia Hitler „musiał się zadowolić rolą sędziego”. Po trzydziestu minutach skazani ruszali przez długi, wąski ogród z jednej strony ograniczony budynkiem więzienia, z drugiej murem wysokości dwunastu metrów. Wysypana żwirem ścieżka była ulubionym miejscem spacerów Hitlera. Przechadzał się nią tam i z powrotem, zwykle w towarzystwie swojego szofera Emila Maurice’a, wygłaszając polityczne teorie, które później spisywał w notatniku. „Czasami – wspominał Hemmrich – ci, którzy należeli do oddziałów szturmowych, zaczynali śpiewać pieśni, nie przestając maszerować. Początkowo nie zwracaliśmy na to uwagi, a przynajmniej nie zgłaszaliśmy żadnych sprzeciwów, ale gdy skazani zaczęli krzyczeć jednym głosem i zakłócać spokój, musieliśmy położyć temu kres”33. Około dziesiątej rano więźniowie wracali do cel i rozdawano korespondencję. Nadchodziły liczne paczki żywnościowe od nacjonalistycznych organizacji i indywidualnych wielbicieli. Hitler szczególnie lubił strudel z makiem, austriacki przysmak, który co piątek przynosiły mu kobiety z grupki o narodowosocjalistycznych przekonaniach. Doktor Weber wspominał, że szef przekazywał bekon, kiełbasę i szynkę swoim towarzyszom, najczęściej tym na parterze. „Na górze rezydował Hitler i jego elita. Tak, nawet za murami więzienia funkcjonował system klasowy. Nie byli równi wobec prawa ani jako więźniowie”34. Przed południem więźniowie polityczni we wspólnej sali spożywali obiad – zwykle złożony z jednego dania. Pozostali czekali za swoimi krzesłami, aż Hitler 233

wejdzie do środka. Wówczas jeden z obecnych wołał: „Baczność!”. Hitler stawał u szczytu stołu i czekał „aż każdy z mężczyzn podejdzie, życząc mu smacznego”. Rzadko rozmawiali o polityce. Hitler zwykle wiódł pogawędki o teatrze, malarstwie i samochodach. Po posiłku palili i plotkowali około kwadransa, dopóki nie sprzątnięto stołów, a później szef oddalał się do swojej celi na piętrze, żeby czytać, pisać w dzienniku lub odpowiadać na listy. Spotykali się ponownie o szesnastej na herbatę albo kawę, którą parzono we wspólnej sali. O szesnastej czterdzieści pięć ponownie otwierano bramę do ogrodu, żeby Hitler mógł ponad godzinę spacerować samotnie lub w towarzystwie Maurice’a. O osiemnastej każdy we własnej celi spożywał kolację – posiłek złożony ze śledzia lub kiełbasy i sałatki. Ci, którzy chcieli, mogli kupić pół litra piwa lub wina. Po kolejnej godzinie gier lub ćwiczeń mężczyźni zbierali się we wspólnej sali przed powrotem do cel. O dwudziestej drugiej gaszono światło. Czasami Hitler zmieniał rozkład zajęć, wycofując się do celi po śniadaniu, żeby czytać lub przyjmować gości. Według Hemmricha, który szybko stał się jego entuzjastycznym wielbicielem, Hitler wywierał ogromny wpływ na swoich towarzyszy. Z powodu jego „poczucia żołnierskiej dyscypliny” nie zdarzały się wybuchy gniewu typowe dla mężczyzn stłoczonych w ciasnym miejscu. „Zawsze był do ich dyspozycji, gotowy służyć pomocą lub radą”35. Zwykle był „osobliwie radosny”, ale złe nowiny czyniły go „nieco zamyślonym i niespokojnym”. Szczególnie irytowały go waśnie wewnątrz partii. Stawało się coraz bardziej oczywiste, że NSDAP rozpadnie się na dwoje. Schizma była w dużej części spowodowana niejasnymi poleceniami, których udzielał swoim pełnomocnikom. Rosenberg połączył siły ze Strasserem i innymi, żeby poprzeć blok volkistowski w nadchodzących bawarskich wyborach. Co ważniejsze, ci dwaj z pomocą Ludendorffa nie tylko utworzyli Narodowosocjalistyczny Ruch Wyzwolenia, ale dołączyli do grona trzydziestu czterech osób kandydujących w ogólnonarodowych wyborach. W kwietniu w Bawarii odbyły się wybory, w których niejednolity blok volkistowski odniósł nieoczekiwane zwycięstwo, zdobywając 191 862 głosy i kończąc na drugim miejscu po Bawarskiej Partii Ludowej. Göring był wniebowzięty. W liście wysłanym do ojca z Austrii Carin napisała: „Oznacza to ułaskawienie dla nas wszystkich mieszkających na wygnaniu za granicą. Jestem taka szczęśliwa, że aż trudno mi w to uwierzyć. Przeżyliśmy naprawdę trudne chwile. W północnych Niemczech liczymy na jeszcze więcej głosów oddanych na 234

Hitlera i jego ruch. Jeśli tak się stanie, będzie mógł wreszcie dojść do władzy. Drogi ojcze, jestem przekonana, że jeszcze wiele o nim usłyszysz! To wspaniały człowiek, istny geniusz. Bóg rzadko obdarza takimi świat”36. Ogólnonarodowe wybory zwołane miesiąc później okazały się tak zwycięskie, jak przepowiadano. Nowo utworzony Narodowosocjalistyczny Ruch Wyzwolenia zdobył niemal dwa miliony głosów. Wybrano trzydziestu dwóch kandydatów, m.in. Strassera, Röhma, Federa, Fricka i Ludendorffa. Jak na ironię, Hitler, który sprzeciwiał się temu pomysłowi, był w dużej części autorem zwycięstwa. Jego oratorskie popisy podczas rozprawy przysporzyły narodowym socjalistom wielu nowych zwolenników, którzy byli pod wrażeniem ich zdecydowanego przywódcy i dobitnie przedstawionych idei. Jednak do zwycięstwa przyczyniły się także inne, głębsze i bardziej trwałe siły. Odwołanie do patriotyzmu i rasizmu zaczęło przynosić owoce. Co więcej, choć drastyczna reforma monetarna położyła kres inflacji, przedstawiciele klasy średniej, którzy stracili domy i ziemię, wyrażali swoje niezadowolenie przy urnach na równi z robotnikami, którzy nadal pozostawali bez pracy. Zrozumiałe, że Hitler nie był nadmiernie uradowany wynikiem wyborów. Ludendorff przypisywał sobie zwycięstwo, a ciesząc się wolnością, mógł na tych roszczeniach zbijać polityczny kapitał. Hitler musiał przyłączyć się do aplauzu, choć lękał się, że nowa grupa może wchłonąć jego zdelegalizowaną partię. Obawy te nie były pozbawione podstaw. Przykładem zagrożenia jego władzy może być broszura krążąca wśród grup nurtu volkistowskiego, w której pisano, że narodowi socjaliści byli „pionierami i prekursorami” tego ruchu, a na koniec sarkastycznie oznajmiano, że „nie są [jego] wybawicielami”37. Cała ta historia stanowiła dla Hitlera cenną, choć bolesną lekcję. Poprzysiągł sobie, że już nigdy więcej nie ogłosi żadnego zamierzenia, jeśli nie będzie pewny, że zdoła je zrealizować. Atakowali go członkowie własnego obozu. W redakcji „Völkischer Beobachter”, zamkniętej po nieudanym puczu, Drexler i Feder prowadzili kampanię wymierzoną przeciwko niemu. „Nazywali Hitlera dyktatorem i primadonną, twierdząc, że należy sprawować nad nim większą kontrolę, jeśli partia ma się ponownie dźwignąć na nogi”, wspominał Hanfstaengl. Pewnego dnia Drexler w małym monachijskim parku przyparł do muru Hansa Franka i wylał strumień skarg pod adresem uwięzionego przywódcy. „Knuł intrygi przeciwko mnie i złamał wszystkie obietnice, zepchnął na margines, a teraz na zawsze zniszczył partię tym idiotycznym puczem!”. Kiedy Hitler odzyska wolność, chuligańskie brunatne 235

koszule wyjdą ponownie na ulice. „Niemcy czekają straszne czasy. Hitler mnie zdradził i dlatego będę mu się sprzeciwiał, gdziekolwiek zdołam”38. Kiedy w maju Lüdecke wrócił z zagranicznej podróży, podczas której zbierał pieniądze na partyjną działalność, dostrzegł chaos w szeregach podziemnej NSDAP. „Różne grupy toczyły ze sobą wewnętrzne waśnie. Antagonizmy te nie miały charakteru prywatnego – przeciwnicy atakowali się publicznie, nie bacząc na widowisko, które urządzali zdumionym obserwatorom, i szkodę wyrządzaną sobie samym”39. Hitler dowiedział się od Hanfstaengla, Amanna i Essera, że przyczyną upadku partii był Rosenberg, ten jednak przedstawił mu zgoła odmienny obraz. „Atakują mnie – powiedział – bo reprezentuję Hitlera, którego zaatakować nie mają śmiałości, mimo że jest bezbronny. Jeśli mnie usuną, znajdą się o jeden szczebel bliżej szczytu”. Lüdecke postanowił pojechać do Landsbergu, żeby spytać Hitlera, jak zażegnać niebezpieczeństwo. Hitler miał rzekomo oznajmić, że partia musi obrać nowy kurs. Przyszłością nie są zbrojne przewroty, ale urny wyborcze. „Jestem przekonany, że ta linia postępowania jest dla nas najlepsza, skoro sytuacja w kraju uległa tak radykalnej zmianie”. Hitler wydawał się niewzruszony wewnątrzpartyjnymi sporami. „Był tak pewny ostatecznego zwycięstwa, że moje wątpliwości się rozwiały. Jego nastrój był po prostu zaraźliwy”. Jednak rozłam w partii nadal się pogłębiał. Kilka tygodni później Strasser i Ludendorff wyszli z pomysłem założenia Narodowosocjalistycznej Partii Wolności, by stworzyć w ten sposób ugrupowanie volkistowskie, w którym NSDAP byłaby jednym z wielu ugrupowań. Posunięcie to wzmogło iskrzenie wewnątrz partii, co zmusiło Hitlera do podjęcia radykalnej decyzji. W numerze „Der Völkische Kurier” z 7 lipca ogłosił, że „do końca kary zrzeka się przywództwa ruchu narodowosocjalistycznego i powstrzymuje od wszelkiej działalności politycznej. Poprosił też swoich zwolenników, by nie odwiedzali go w więzieniu, bo ma dużo pracy i jest zajęty pisaniem książki”. W pewnych kręgach uznano, że pisanie książki jest wymówką, by uniknąć udziału w bratobójczej walce politycznej. Jednak jeszcze przed swoim aresztowaniem Hitler myślał poważnie o napisaniu historii Żydów. Teraz wpadł na lepszy pomysł, który owładnął nim do takiego stopnia, że zrobił sobie wakacje od polityki, aby móc go przelać na papier. Oprócz spisywania w notatniku różnych pomysłów, dyktował Maurice’owi. Później, w zaciszu własnej celi, mozolnie przepisywał rękopis, stukając dwoma palcami na maszynie, którą pożyczył od więziennego strażnika. 236

Strażnik Hemmrich wspomina: „Kiedy kończył jakąś część książki, odczytywał ją na głos towarzyszom podczas wieczornych spotkań”. Książka nie zawsze powstawała w sprzyjających okolicznościach. Na przykład podczas ulewnego deszczu przeciekało okno. Pewnego dnia Hitler wybuchnął śmiechem, gdy wycierał podłogę. To więzienny kot „przysiadł na stołku, nad kałużą, pośrodku całego tego bałaganu, wylizując ją na swój własny wybredny sposób”40. Jego najbardziej pomocnym asystentem stał się nowy lokator z górnego piętra. Po skazaniu Hitlera Rudolf Hess poszedł za radą profesora Haushofera i oddał się w ręce policji. Hess pomagał Hitlerowi formułować myśli i pisał pod dyktando, uwalniając go od mozolnego stukania na maszynie. Pomocna okazała się także pani Wagner, dostarczając dobrego papieru, kalki, ołówków, atramentu i gumek. Początkowo książka miała być pracą historyczną, ale pierwszy rozdział – noszący górnolotny tytuł roboczy Cztery i pół roku zmagań z kłamstwem, głupotą i tchórzostwem – zawierał elementy biograficzne z dzieciństwa Hitlera, okresu wiedeńskiego, wojny, rewolucji bolszewickiej i początków partii w Monachium. W końcu książka okazała się opowieścią o politycznej edukacji ubogiego chłopca i dostarczyła mu okazji do snucia wywodów nie tylko na trzy ulubione tematy – Żydów, marksizmu i rasizmu – lecz także rozpisywania się o ułomności rządów parlamentarnych, syfilisie, upadku teatru, monarchii i odpowiedzialności za przegraną wojnę. Spisywanie własnych teorii politycznych miało wymiar samokształcenia. „Przebywając w więzieniu, miałem czas, żeby dostarczyć mojej filozofii naturalnych, historycznych podstaw”. Władze popełniły błąd, wtrącając go do więzienia. „Postąpiliby znacznie mądrzej, gdyby pozwolili mi bez wytchnienia przemawiać!”41. Znamienne było również to, jak Hitler zdominował władze więzienne. Już nawrócił większość personelu na narodowy socjalizm. Naczelnik był pod tak silnym wrażeniem, że pozwolił mu palić światło do północy. Za murami panowała na tyle luźna dyscyplina, że więźniowie założyli własną podziemną gazetkę, którą przepisywano na maszynie i powielano na hektografie. Pisemko składało się z zabawnych i poważnych tekstów. Hitler pisał głównie artykuły wstępne, często też rysował karykatury. Istnienie gazetki odkryto dopiero wówczas, gdy ktoś nierozważnie wspomniał o tym w liście do domu, ale kiedy Hemmrich urządził nalot na celę numer jeden, w której znajdowała się redakcja, niczego nie znalazł.

237

Obowiązkiem Hemmricha było też szpiegowanie podczas wieczornych spotkań we wspólnej sali, aby się upewnić, że osadzeni nie knują kolejnej rewolucji. Kapuś uległ jednak wkrótce propagandzie Hitlera, który niemal całkowicie zawojował go swoim czarem. Hemmrich i jego pomocnicy wystawali za drzwiami, „zamieniając się w słuch, czujnie wypatrując tego, co nas interesowało. Jego wystąpienia wywarły na nas piorunujące wrażenie”. Hitler kończył spotkania zawołaniem Sieg Heil!, a pozostali intonowali zmienioną wersję pieśni ułożonej przez oddział Gregora Strassera w dniu puczu. Chociaż nas zdradzili I zapędzili niczym udręczone zwierzęta, Wiedzieliśmy, co robimy I pozostaliśmy wierni ojczyźnie. Duch Hitlera w naszych sercach Nie może zgasnąć! Nie może zgasnąć! Oddział szturmowy „Hitler” Pewnego dnia znowu powstanie!

Zaangażowany w pisanie książki, Hitler pozostawił swoich ludzi samopas. Pewnego wieczoru koledzy spłatali mu figla w starym wiejskim stylu. Umazali sobie twarze sadzą, owinęli się prześcieradłami i pomaszerowali do celi numer siedem, uzbrojeni w miotły i pogrzebacze. Wymachując orężem, zażądali, by Hitler stanął przed ich trybunałem. To, co później nastąpiło, było parodią procesu monachijskiego, utrzymaną w bawarskim komediowym stylu. Hemmrich napisał, że Hitler przyłączył się do zabawy i uroczyście przyjął wyrok (podróż autem po Niemczech), a później „śmiejąc się i kręcąc głową, wrócił do pracy”42.

Hanfstaengl, jeden z mniej czołobitnych gości, zauważył, że Hitler przybiera na wadze, i doradził mu, aby zaczął ćwiczyć i ograniczył słodycze. Hitler miał na wszystko gotową odpowiedź: „Przywódca nie może sobie pozwolić na to, żeby zostać pokonanym podczas zawodów” i „zawsze mogę zrzucić kilka kilogramów, przemawiając”. Hanfstaengl przyniósł mu kilka albumów z reprodukcjami, ale to ostatni numer satyrycznego tygodnika „Simplicissimus” najbardziej go rozbawił. Na pierwszej stronie widniała karykatura Hitlera w pełnej zbroi, wjeżdżającego do 238

Berlina na białym koniu niczym sir Galahad. „Mogą się śmiać – powiedział – ale pewnego dnia się tam pojawię!”43. Przyjmował wiele pań, w tym osiemdziesięciotrzyletnią Carolę Hoffmann (niespokrewnioną z fotografem Hitlera), która odwiedzała go co miesiąc. Nazywał ją „swoją ukochaną, oddaną Mütterchen (mateczką)”. Ta nadal piękna, drobna emerytowana nauczycielka od kilku lat robiła mu pranie i dbała, żeby był odpowiednio ubrany. Karmiła go ciastem i śmietaną, niczym dobra matka, każąc płacić za słodycze wysłuchiwaniem lekcji dobrych manier. Pewnego razu zjawiła się Carin Göring z prośbą o pomoc finansową, ale musiała się zadowolić zdjęciem Hitlera z dedykacją: „Szanownej żonie mojego komendanta SA”. Częstym gościem była też Ilse Pröhl, narzeczona Hessa. Co sobotę przyjeżdżała do Landsbergu z Monachium na rowerze, a raz udało się jej przeszmuglować aparat fotograficzny. Hitler i Hess czekali na nią na szczycie schodów twierdzy. Pierwszy nieodmiennie całował jej dłoń, pełen wiedeńskiej galanterii, a następnie prowadził do wspólnej sali na obiad. Pewnego razu przyjechała pociągiem razem z matką, która nie darzyła Hessa szczególną sympatią, zwłaszcza teraz, gdy siedział w więzieniu. Jeden pocałunek Hitlera sprawił, że wszystko uległo zmianie. „Moja matka zupełnie nie interesowała się polityką, ale gdy tylko wróciła do Monachium, zapisała się do partii. A wszystko przez jedno ucałowanie dłoni”44. Hessa odwiedził także profesor Haushofer, przynosząc mu książki z dziedziny nauk politycznych i geopolityki, w tym prace sir Halforda Mackindera. Czasami spotykał się z Hitlerem, ale nigdy nie sam na sam. „Starałem się tego unikać – wyznał później. – Odnosił się do mnie nieufnie, jak samoucy traktują ludzi o akademickim wykształceniu”. Może powodem nieufności była wyrażona przez Haushofera nadzieja, że Hess będzie kontynuował uniwersytecką karierę, zamiast się zajmować czynną polityką, lub fakt, że profesor otwarcie nazywał pucz tragicznym błędem. Wiedział, że Hitler pisze swoją polityczą autobiografię, że rozmawia z Hessem o Lebensraum i geopolityce. Później wspominał: „Odniosłem wrażenie, ba, byłem wręcz przekonany, że Hitler nigdy mnie właściwie nie zrozumiał, że nie miał do tego odpowiedniego przygotowania”. Widząc, że Hess i Hitler nie rozumieją geografii politycznej, Haushofer starał się wyjaśnić jej podstawy, sięgając do drugiego wydania książki Ratzela. Na próżno. Hitler zaczerpnął z geopolityki tylko to, co chciał45. Chociaż Hess nadal szanował swojego profesora, podjął już decyzję, że zostanie osobistym sekretarzem Hitlera i poświęci życie narodowemu socjalizmowi. W tym 239

czasie był już najbliższym powiernikiem szefa. Z pozycji bliskiego zaufanego potwierdził, że Hitler odnosi się ze szczerą odrazą do rozłamowców niszczących partię i jest pochłonięty pisaniem książki. W liście do przyjaciela z uniwersytetu, noszącym datę 16 lipca, Hess napisał, że Hitlera zupełnie nie interesuje bieżąca polityka. „Na pewien czas oficjalnie wycofał się z kierowania [partią]. Zrobił to, bo nie chciał brać odpowiedzialności za to, co się dzieje bez jego wiedzy, często wbrew jego woli. Przebywając w więzieniu, nie mógł też łagodzić ciągłych sporów. Uważał, że jest rzeczą zbędną zawracanie sobie głowy tak błahymi różnicami zdań. Z drugiej strony jest przekonany, że gdy wyjdzie na wolność, zdoła ponownie skierować sprawy na właściwy tor”46. Zdecydowany opór przed stopieniem z innymi grupami nurtu volkistowskiego stawili członkowie lewego skrzydła partii nazistowskiej w północnych Niemczech, potępiając rasistów jako „wrogów” klasy robotniczej. Współpraca z nimi, oświadczył jeden ze studenckich przywódców, zmusiłaby „prawdziwych narodowych socjalistów, a szczególnie robotników” do opuszczenia NSDAP. Chociaż lewicowcy z północy zgadzali się z Esserem w tym, że taka fuzja jest niemożliwa, nie chcieli też brać w niej udziału; dwa dni po spotkaniu w Weimarze jeden z nich napisał list adresowany najwyraźniej do Führera. Wyrażał w nim nadzieję, że po opuszczeniu więzienia Hitler przyjedzie na północ, zostawiając ludzi pokroju Hermanna Essera. Tacy jak on nie są tolerowani w północnych Niemczech. „Nie opaszemy Hitlera chińskim murem, jak to zrobiono w Monachium w 1923 roku. Ludzie mający w żyłach północną krew gardzą duchowym zniewoleniem i nie są tchórzami. Nie jesteśmy mówcami i najemnikami (…), ale ludźmi proszącymi o kontakt z Führerem (…), ludźmi gotowymi służyć sprawie”. Coraz silniejsza niezgoda wśród tych, którzy pozostawali jednomyślni w sprawach podstawowych, umocniła Hitlera w decyzji, by trzymać się z dala od bieżącej polityki. 29 lipca zamieścił na łamach „Der Völkische Kurier” kolejny apel o uszanowanie swojej prywatności. „Ponieważ jest obecnie zajęty pracą, w której nie wolno mu przeszkadzać”, nie będzie udzielał wywiadów, jeśli wcześniej nie potwierdzi tego na piśmie. Zmęczony polityką i gośćmi, znalazł jednak czas, żeby spotkać się członkiem partii, Niemcem z Czechosłowacji N.S. Kuglerem, który zadał mu kluczowe pytanie: „Czy pana poglądy w kwestii Żydów uległy zmianie?”. Ten temat pozostał bliski jego sercu. „Tak, tak – zapewnił Kuglera – to prawda, że zmieniłem pogląd w sprawie walki z żydostwem. Doszedłem do wniosku, że do tej pory byłem zbyt łagodny! Pracując nad swoją książką, odkryłem, że jeśli 240

w przyszłości chcemy wygrać, należy zastosować najsurowsze metody walki. Jestem przekonany, że to sprawa życia i śmierci nie tylko naszego narodu, ale wszystkich ludzi. Żydzi to zaraza świata”47.

4 Hitler

spędził

lato,

ciesząc

się

wygodami

swojej

więziennej

kwatery

i przygotowując do nadchodzącej bitwy. Większość sił poświęcił pisaniu książki, przekonany

o wcześniejszym

zwolnieniu.

Wydawało

się

ono

pewne,

gdy

18 września naczelnik więzienia Leybold przesłał niezwykle pochlebny raport bawarskiemu Ministerstwu Sprawiedliwości. Stwierdzano w nim, że podczas odsiadywania wyroku Hitler „okazał się człowiekiem o surowej dyscyplinie i zamiłowaniu do porządku”, „niezmiennie chętnym do współpracy, skromnym i uprzejmym wobec wszystkich, szczególnie więziennych funkcjonariuszy”. Leybold kończył raport opinią, że po wyjściu na wolność Hitler nie odwoła się do przemocy lub innych nielegalnych działań. „Nie ulega wątpliwości, że pobyt w więzieniu uczynił go spokojniejszym, bardziej dojrzałym i rozsądnym człowiekiem, że nie myśli o występowaniu przeciwko legalnej władzy”48. Początkowo wydawało się pewne, że zdecydowana rekomendacja Leybolda doprowadzi do uwolnienia Hitlera na początku jesieni, ale 22 września bawarska policja państwowa przesłała do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych poufny raport, zalecając, żeby nie wypuszczać go przed 1 października. Gdyby „nieoczekiwanie” tak się stało, powinien zostać deportowany ze względów bezpieczeństwa. W chwili uwolnienia Hitler mógłby wzniecić zamieszki „z powodu swojej energii”. Pierwsza Izba Karna zignorowała to zalecenie i uznała, że Hitler może zostać zwolniony, ale Ministerstwo Sprawiedliwości złożyło apelację, wskazując, że więzień notorycznie nadużywa przywileju odwiedzin. Ostatecznie odmówiono skrócenia kary. Hitler był głęboko sfrustrowany, ale jak poprzednio, podniósł się z przygnębienia i powrócił do pracy nad książką. „Przez cały dzień – wspominał Hemmrich – do później nocy w jego celi słuchać było stukanie maszyny i głos dyktujący Hessowi”. Nie zaniedbał również innych obowiązków. W pierwszą rocznicę puczu monachijskiego przemawiał „z głębokim wzruszeniem” do więźniów politycznych zebranych we wspólnej sali. Wziąwszy na siebie „całą odpowiedzialność za tamte wydarzenia”, wskazał historyczne powody klęski.

241

„Słuchacze byli głęboko poruszeni otwartością i wysoką moralnością swojego przywódcy”49. Minął listopad i choć nadal nic nie wskazywało na przedterminowe zwolnienie, Hitler zachowywał stoicki spokój. W tamtym czasie jeden z jego głównych zwolenników, Göring, bawił w hotelu w Wenecji, negocjując z Benitem Mussolinim warunki tak rozpaczliwie potrzebnej pożyczki. Chociaż as myśliwski z czasów wojny światowej nie doszedł jeszcze do pełni sił po odniesieniu bolesnej rany i musiał przyjmować silne leki, nie oszczędzał się w służbie Führera. Prowadził frustrującą korespondencję z Leo Negrellim, przedstawicielem Mussoliniego, w nadziei na otrzymanie dwóch milionów lirów od faszystów i uzyskanie obietnicy, że duce spotka się z Hitlerem, gdy ten wyjdzie z więzienia. W zamian narodowi socjaliści będą publicznie popierali roszczenia Włoch do południowego Tyrolu – co mogło ich kosztować utratę znacznego poparcia, szczególnie w Bawarii. Najwyraźniej faszyści wątpili, że uda im się odzyskać pieniądze od partii, która z tak katastrofalnym skutkiem próbowała naśladować marsz na Rzym, gdyż prośby Göringa przybrały natarczywy ton. „Partia faszystowska też była kiedyś mała, też była przedmiotem drwin”, argumentował. „Nie należy sądzić, że narodowi socjaliści nie mają przed sobą przyszłości”29*. Za kilka lat dojdą do władzy. Następnie wspomniał o kłopotliwym położeniu, w jakim znajdzie się NSDAP, jeśli poprze Włochy w niepopularnej sprawie południowego Tyrolu. Na koniec podkreślił, jak wielki zysk osiągnie Mussolini za marne dwa miliony lirów. „Dzięki nim zyska w naszej prasie ważną tubę propagandową, nie wspominając o tym, że najpóźniej za pięć lat odzyska swoje dwa miliony”. Po kilku dniach nalegania Göringa nasiliły się jeszcze bardziej. „Byłoby dobrze, aby największe ruchy narodowe lepiej się wzajemnie rozumiały (…). W pewnym sensie antysemityzm musi mieć charakter międzynarodowy. Żydów trzeba zwalczać we wszystkich krajach”50. Jednak listopad minął, a Mussolini nadal uchylał się od zobowiązań (wydawało się też mało prawdopodobne, by kiedykolwiek zechciał pożyczyć dwa miliony lirów), Hitler zaś w dalszym ciągu siedział w więzieniu. W połowie grudnia wypuszczono kilku jego towarzyszy. „Hitler przyjął kolejne rozczarowanie związane z odwlekanym zwolnieniem z filozoficznym spokojem – wspominał Hemmrich. – Pozostali szykowali się do spędzenia świąt w Landsbergu najlepiej, jak umieli”. Przystroili cele i ustawili choinkę we wspólnej sali, zanim jednak zdążyli 242

dokończyć przygotowania, władze przestały się sprzeciwiać zwolnieniu Hitlera. 19 grudnia Sąd Najwyższy Bawarii – być może pod wpływem trzech ławników uczestniczących w procesie Hitlera, którzy zagrozili złożeniem publicznej apelacji – wydał polecenie jego natychmiastowego uwolnienia. Naczelnik Leybold osobiście przekazał więźniowi tę wiadomość i wczesnym popołudniem następnego dnia, po spędzeniu nieco ponad roku w więzieniu, Hitler pożegnał towarzyszy, przekazał im wszystkie pieniądze (dwieście osiemdziesiąt dwie marki), a następnie uścisnął dłoń Hemmrichowi i podziękował za to, co dla niego zrobił. Na koniec nastąpiło łzawe rozstanie z Leyboldem. „Kiedy opuszczałem Landsberg – wspominał Hitler – płakali wszyscy [naczelnik i pozostali członkowie personelu] z wyjątkiem mnie! Pozyskaliśmy ich dla naszej sprawy”51. Był zimny, szary dzień. Hitler przywitał zdawkowo dwóch mężczyzn, którzy przyjechali, żeby zabrać go do domu – swojego drukarza Adolfa Müllera oraz fotografa Hoffmanna – i wsiadł do samochodu z rozłożonym płóciennym dachem chroniącym przed chłodem. Odwrócił się do Hoffmanna, któremu nie pozwolono robić zdjęć w więzieniu, i polecił, żeby go sfotografował. Kiedy zrobili zdjęcie na tle starej miejskiej bramy przywodzącej atmosferę twierdzy, Hoffmann spytał, jakie Hitler ma teraz plany. „Zacznę wszystko od nowa, od początku”, odpowiedział Führer52. Gdy jechali do Monachium, upajał się pędem. („Nie macie pojęcia, jak się cieszę, że mogę znowu siedzieć w samochodzie!”). Poprosił Müllera, żeby przyśpieszył. „Nie – usłyszał w odpowiedzi – mam zamiar przeżyć kolejne dwadzieścia pięć lat”53. W Pasing wyjechała im naprzeciw grupa motocyklistów, która towarzyszyła im do miasta. Wierni członkowie partii czekali przed kamienicą. Na górze schodów Hitler został niemal przewrócony przez swojego uradowanego psa. Jego pokój był pełen kwiatów i wieńców z wawrzynu. Sąsiedzi zastawili stół jadłem i napojami, nie zapominając o butelce wina. Pobyt w więzieniu nie skłonił Hitlera do użalania się nad sobą. Nie tylko nie żałował miesięcy spędzonych w Landsbergu, ale wyznał, że odegrały one ważną rolę w jego osobistym rozwoju. „Ten okres pozwolił mi na pogłębienie różnych poglądów, które wcześniej jedynie instynktownie wyczuwałem. To podczas pobytu w więzieniu ukształtowałem w sobie nieugiętą wiarę, optymizm i poczucie przeznaczenia, którymi nic nie zdoła wstrząsnąć”54. Hitler opuścił więzienie w Landsbergu zahartowany przeciwnościami i jeszcze bardziej umocniony w swoich przekonaniach. Niezrażony wewnątrzpartyjnymi waśniami i rzekomym osłabieniem swoich politycznych ambicji, powrócił do 243

Monachium, zdecydowany obrać nowy kurs w polityce. Już nigdy nie popełni dawnych błędów. Był Führerem jedynie z nazwy, służąc partii założonej przez innych. Od tej pory stanie się prawdziwym Führerem, formułując własny program do realizacji dalekosiężnych celów. Pierwszym zadaniem, przed którym stanął, była ocena bieżącej sytuacji politycznej. W grudniowych wyborach blok narodowych socjalistów utracił ponad połowę mandatów, spadając z poziomu 1 918 300 do 907 300 otrzymanych głosów. Co więcej, NSDAP była nadal nielegalna, więc musiał prowadzić działalność konspiracyjną. Z drugiej strony nie tylko odzyskał wolność, ale człowiek, który jeszcze niedawno pomógł mu w uzyskaniu przedterminowego zwolnienia, doprowadził też do wstrzymania procedury deportacji. Na decyzję ministra sprawiedliwości, Gürtnera, bez wątpienia wpłynęła odpowiedź Austrii, która odmówiła przyjęcia Hitlera. Wyszedł z więzienia jako męczennik i święty dla wszystkich ugrupowań volkistowskich, a rasistowski ruch, mimo wyników grudniowych wyborów, dynamicznie się rozwijał. Ów rozwój, jak na ironię, został wyzwolony przez pucz. Wielu ludzi wahających się między umiarkowanym a radykalnym skrzydłem frontu patriotycznego skłoniło się ku skrajnemu stanowisku z powodu emocjonalnego zaangażowania w stłumione powstanie. W pewnym sensie NSDAP miała teraz silniejszą bazę niż kiedykolwiek. Mimo istnienia dwóch zwalczających się frakcji, które coraz bardziej się od siebie oddalały, Hitler był przekonany, że zdoła je sobie podporządkować ponad istniejącymi podziałami. Hitler miał być ich programem, a członkowie partii mieli utożsamiać cele stawiane przez ruch volkistowski z jego osobistym politycznym sukcesem. Postać Adolfa Hitlera, narodowego męczennika, stała się ucieleśnieniem sztandaru, wolności i czystości rasowej. To, co Hitler starannie zaplanował w cichej, samotnej celi, przybrało zgoła odmienną postać w nowej swobodnej atmosferze Monachium. W pierwszy wieczór wolności nie wiedział, co ze sobą zrobić. „Bałem się, że za chwilę poczuję na ramieniu obcą dłoń, i miałem obsesyjne wyobrażenie, że muszę prosić innych o zgodę na to, co mam zamiar zrobić!”. Wystarczająco rozsądny, by wiedzieć, że tylko upływ czasu pozwoli mu „odzyskać kontakt z rzeczywistością”, postanowił, że kilka tygodni będzie siedział cicho, a dopiero później przystąpi do „pojednania skłóconych braci”55. Jednym z pierwszych kroków zmierzających do odzyskania spokoju było złożenie wizyty Hanfstaenglom w śnieżną wigilię Bożego Narodzenia. 244

Hanfstaenglowie

przeprowadzili

się

niedawno

z ciasnego

mieszkanka

do

przestronnego domu na drugim brzegu Izary, do ładnej dzielnicy w pobliżu parku Herzoga, w której mieszkali tak znani ludzie, jak Tomasz Mann. Kiedy Hitler wszedł do salonu, rozejrzał się nerwowo dookoła, a następnie niemal błagalnie powiedział: „Hanfstaengl, zagraj mi Liebestod”. Kiedy Hanfstaengl „odegrał mocnymi akordami wspaniały fragment Tristana i Izoldy, upiększając go dodatkami w stylu Liszta”, Hitler się rozluźnił. Helene pokazała mu ich nową córeczkę Hertę. Hitler zaczął gaworzyć do niemowlęcia, a później przeprosił za to, co wydarzyło się w Uffing. „Jesteście najdawniejszymi z moich znajomych”, oznajmił w końcu, przyglądając się salonowi. Nagle, w połowie zdania, obejrzał się przez ramię. „Przepraszam – wyjaśnił – ale więzienie robi dziwne rzeczy z człowiekiem. Tam za plecami zawsze stoi przeklęty strażnik i cię obserwuje”. Dodał, że w Landsbergu stale obserwowano go przez judasza. „To straszne uczucie! Jestem pewien, że szukali pretekstu, żeby przenieść mnie do szpitala dla obłąkanych. Jak wiecie, przez dwa tygodnie odmawiałem przyjmowania posiłków, a oni próbowali to wykorzystać do uznania mnie za niepoczytalnego”. (Być może właśnie dlatego zakończył głodówkę). Po kolacji i rozpakowaniu prezentów, które leżały pod choinką, Helene, Hitler i czteroletni Egon stanęli przy fortepianie, a Hanfstaengl grał utwór po utworze na wielkim steinwayu. Słysząc wojskowy marsz, Hitler zaczął się przechadzać po salonie żołnierskim krokiem, z dłońmi splecionymi na plecach, i wspominać wydarzenia wielkiej wojny. Chcąc zabawić Egona, naśladował bitewne odgłosy, huk haubic i ciężkich karabinów maszynowych, siedemdziesiątek piątek, najpierw jeden po drugim, a później jednocześnie. Po przedstawieniu przyszła kolej na wykład o polityce, z efektowną tyradą Hitlera przeciwko Żydom. Hanfstaengl pomyślał, że jego antysemityzm nabrał wyraźniejszego rasowego odcienia. Hitler doszedł do przekonania, że Wall Street i całą Ameryką rządzą Żydzi. Później jego myśli – i słowa – nagle powędrowały do najbliższego przyjaciela, który nadal przebywał w Landsbergu. „Ach, mein Rudi, mein Hesserl! – wykrzyknął emocjonalnie. – To straszne, że nadal tam jesteś!”. Przed wyjściem Hitler spędził z Helene kilka minut sam na sam. Siedziała w salonie na ogromnej kanapie. Nagle Hitler ukląkł przed nią i złożył głowę na jej kolanach. „Gdybym miał kogoś, kto by się o mnie zatroszczył!”, westchnął. „Nic z tego nie będzie”, odpowiedziała Helene i spytała, czemu się nie ożeni. „Nie mogę, poświęciłem życie ojczyźnie”. Pomyślała, że zachowuje się jak mały chłopiec, że może nawet nim jest. „Byłoby straszne, gdyby ktoś wszedł wtedy do pokoju – 245

wspominała Helene. – Czułby się upokorzony. Zaryzykował, naprawdę próbował. Na tym cała sprawa się skończyła, a ja udawałam, że nic się nie stało”56.

246

Rozdział 8 SEKRETNA KSIĘGA HITLERA (1925–1928)

1 Hitler dostał zaproszenie na sylwestra do domu Hoffmanna. Odmówił, ale gdy przyjęcie trwało w najlepsze, jakaś dziewczyna poprosiła fotografa, żeby zadzwonił do Führera i ponowił propozycję. Hitler nieoczekiwanie odrzekł, że do nich wpadnie, „ale tylko na pół godziny”. Czekali na niego niecierpliwie, szczególnie panie, żadna nie miała bowiem okazji go poznać. Nie rozczarowały się. „Prezentował się niezwykle elegancko we fraku – napisał później Hoffmann. – Nie miał jeszcze loka opadającego na czoło, a postawa skromnej rezerwy jedynie podkreślała jego urok”. Panie były szczególnie oczarowane jego małymi wąsikami. Jedna z ładnych dziewcząt zaprowadziła go pod jemiołę i pocałowała. „Nigdy nie zapomnę wyrazu zdumienia i przerażenia na twarzy Hitlera! Grzeszna syrena też zorientowała się, że popełniła faux pas, i zapanowało niezręczne milczenie. Oszołomiony i bezradny Hitler stał nieruchomo, przygryzając wargi i próbując zapanować nad gniewem. Atmosfera, która po jego przybyciu była bardziej formalna, teraz stała się niemal lodowata”. Hoffmann próbował zbyć incydent śmiechem. „Cieszę się, że nie spotkało to jednego ze starszych gości! Od tej pory będziesz miał powodzenie u pań, Herr Hitler!”. Nieubawiony jego słowami Führer opuścił towarzystwo z uprzejmym, choć chłodnym pożegnaniem1. Od czasu wyjścia z Landsbergu Hitler wiódł na poły samotniczy żywot. Trudno mu było się przystosować do sytuacji politycznej i towarzyskiej. Zdecydowany ograniczyć swoją działalność do zakulisowych dyskusji z Esserem i Pöhnerem, odmawiał ujawnienia nowych planów i odtrącał pełne uwielbienia delegacje, zabiegające o jego błogosławieństwo i radę. Jednocześnie nie popełnił błędu polegającego na studzeniu uwielbienia, jakim darzyli go szeregowi członkowie partii. Milczenie Hitlera powodowało, że z tym większym napięciem czekali na jego pierwszą mowę. 247

Potrzebował

skupienia

i samotności,

żeby

zaznajomić

się

z ostatnimi

poważnymi zmianami w polityce i gospodarce. Miejsce rządzącego Francją reżimu, domagającego się okupacji Zagłębia Ruhry, zajęła bardziej pojednawcza grupa. Alianci wyrazili niedawno zgodę na korzystniejsze warunki spłaty reparacji wojennych przez Niemcy. Stabilna marka spowodowała, że gospodarka zaczęła się dźwigać z upadku. Perspektywa uregulowania problemów z Francją i uzdrowienia gospodarki oznaczały dla Hitlera utratę politycznych aktywów. Z drugiej strony zmiany społeczne dały mu okazję ponownego wkroczenia na scenę polityczną, tym razem w wymiarze ogólnokrajowym. Szybki rozwój technologiczny, urbanizacja, ruchy ludności i industrializacja, cechujące ostatnią dekadę, zmieniły położenie klasy średniej. Niezależni przedsiębiorcy i rolnicy żyli w stanie niepewności i lęku. Margines zamożności, który lokował ich ponad robotnikami, znikł wraz z oszczędnościami i kapitałem. Wielu przypisywało swoje nieszczęścia czerwonym i Żydom, a ich gorycz zaczęła się przeradzać w nienawiść, czyniąc tę warstwę podatną na antysemickie przesłanie Hitlera. Nowy rok niósł ze sobą tyle samo okazji co trudności, a polityczna przyszłość Hitlera zależała od tego, jak zdoła sobie z nimi poradzić. Pierwszy ruch wykonał 4 stycznia 1925 roku, proponując rozejm nowemu premierowi Bawarii, Heinrichowi Heldowi. Rozmawiał z Heldem pół godziny, obiecując lojalność i współdziałanie w zmaganiach z czerwonymi. Przyrzekł też, że w przyszłej walce politycznej ograniczy się do legalnych środków, i zrobił tak korzystne wrażenie, że Held miał tego wieczoru powiedzieć: „Dzika bestia została ujarzmiona. Nie możemy sobie pozwolić na poluzowanie łańcucha”2. Alfred Rosenberg nie zaliczał się do małego grona osób, które Hitler dopuszczał do siebie w okresie odosobnienia i przygotowań. Wiedział, że Hitler jeździ po kraju z Esserem, Amannem, Hoffmannem i Hanfstaenglem, więc czuł się poirytowany, że wykluczono go z tego kręgu wybrańców. „Bardzo mnie cenił, ale nie darzył sympatią”, skarżył się później. Urażony i zatroskany podziałem w partii, Rosenberg skłonił swojego przyjaciela Lüdeckego do napisania artykułu z ostrzeżeniem, że partia jest skazana na porażkę, jeśli jej członkowie nie przestaną na siebie napadać3. Po przesłaniu artykułu Hitlerowi Lüdecke poprosił o spotkanie. Doszło do niego w małym pokoju przy Thierschstrasse. Po zaatakowaniu Ludendorffa i wygłoszeniu mowy przeciwko Żydom Hitler w końcu doszedł do artykułu. Powiedział, że Lüdecke nie może znać prawdy o puczu ani procesie, gdyż nie było go w kraju. Wyśmiał Rosenberga za próby odcięcia go od Essera („Ten człowiek ma w małym 248

palcu więcej politycznego wyczucia niż cała banda jego krytyków w dupie”). Na koniec sarkastycznie doradził Lüdeckemu, by dopilnował, żeby Rosenberg „odzyskał rozum i przestał udawać urażone niewiniątko”4. Chociaż Hitler wydawał się odrzucać radę Lüdeckego, aby położyć kres partyjnym waśniom, najwyraźniej jej posłuchał – choć uczynił to na własny sposób. Decyzja

uleczenia

partyjnych

ran

w połączeniu

z obietnicami

złożonymi

premierowi Heldowi wkrótce przyniosła pożądane owoce. 16 lutego rząd bawarski zniósł stan wyjątkowy i cofnął delegalizację NSDAP. Dziesięć dni później w kioskach pojawił się nowy numer „Völkischer Beobachter” z obszernym artykułem wstępnym Hitlera zatytułowanym Nowy początek. Obiecywał w nim ograniczenie się do działalności organizacyjnej i polityki, ponad osobistymi i religijnymi różnicami, a następnie wzywał do pokoju wszystkie ugrupowania volkistowskie w łonie partii. Muszą się zjednoczyć, żeby pokonać wspólnego wroga – żydowski marksizm. Objawił się nowy Adolf Hitler, zdecydowany działać w granicach prawa oraz iść na kompromis dla dobra partii. Jednocześnie zamierzał rządzić NSDAP na własny sposób i mimo obietnicy działania w ramach określonych przez rząd nie osłabił ataków na swojego głównego wroga – Żydów. Następnego dnia, 27 lutego, zdecydował się na długo oczekiwany powrót do życia publicznego, pojawiając się na partyjnej konwencji w Bürgerbräukeller, gdzie niegdyś dał sygnał do puczu5. Jego mowa miała się rozpocząć o dwudziestej, ale już po południu przed piwiarnią zaczęły się ustawiać kolejki. Kiedy o osiemnastej policja zamknęła drzwi, w dużej sali stłoczyły się cztery tysiące ludzi. Kolejny tysiąc odszedł z kwitkiem. Zjawili się narodowi socjaliści z całego kraju, z trzema ważnymi wyjątkami – nie przybyli Röhm, Strasser i Rosenberg. „Nie wezmę udziału w tej komedii – ten ostatni miał powiedzieć wieczorem Lüdeckemu. – Dobrze znam braterski pocałunek, do którego wezwie Hitler”. Rosenberg był dumny i nie chciał podać dłoni człowiekowi, który go rzekomo opuścił. Na sali panował taki entuzjazm, jak w noc puczu, a gdy Hitler maszerował przejściem między stołami, rozentuzjazmowani zwolennicy wymachiwali kuflami, wznosili radosne okrzyki i obejmowali się wzajemnie. Hitler wzniósł wzrok ponad partyjnych przywódców, zwracając się do zgromadzonego tłumu. Chociaż przemawiał żarliwie, starał się nie antagonizować żadnej frakcji. Nie popełnił błędu i nie wdał się w rozważanie sporów z 1924 roku. Zwyczajnie je zignorował. Nazwał Ludendorffa „najbardziej lojalnym i bezinteresownym przyjacielem” ich ruchu, a następnie wezwał tych, którzy „pozostali w sercu starymi narodowymi 249

socjalistami”, by połączyli się pod sztandarem swastyki i zgnietli dwóch największych wrogów: marksizm i Żydów. Wezwanie do walki z marksizmem było apelem do rewolucjonistów pokroju Essera, a krucjata przeciwko Żydom – do Drexlera i bardziej konserwatywnych zwolenników z nurtu volkistowskiego. Po natchnionym wezwaniu do narodowego odrodzenia („Szaleństwem jest wierzyć, że nie może być zniszczony wielki naród liczący sześćdziesiąt lub siedemdziesiąt milionów istnień. Ulegnie zagładzie, gdy tylko straci instynkt samozachowawczy”) zwrócił się do partyjnych przywódców siedzących za stołami w przedniej części sali. Nie prosił ich o lojalność i wsparcie, nie proponował też kompromisu. Rozkazał, by przyłączyli się do krucjaty albo zmiatali. „Jeśli ktoś do mnie przyjdzie i zacznie stawiać warunki, odpowiem mu: »Przyjacielu, poczekaj na warunki, które ja ci postawię«. Nie ubiegam się o wielkie masy. Po roku wy, moi partyjni towarzysze, będziecie mogli osądzić, czy słusznie postąpiłem. Jeśli okaże się, że nie postępowałem właściwie, zrezygnuję z funkcji, jednak do tej chwili sam będę stał na czele ruchu i nikt nie będzie mi stawiał warunków, skoro wziąłem na siebie całą odpowiedzialność. Bezwarunkowo przyjmuję bowiem odpowiedzialność za wszystko, co się u nas dzieje”. Jego gorączkowy styl mówienia udzielił się publiczności. Na sali rozległy się okrzyki Heil! Kobiety zaczęły płakać, gdy ludzie naparli z tyłu, wspinając się na krzesła i stoły. Wówczas Max Amann zakrzyknął: „Kłótnie muszą ustać! Wszyscy za Hitlerem!”. Rudolf Buttmann z Niemieckiej Partii Nacjonalistycznej wyszedł naprzód, by wygłosić emocjonalne oświadczenie, że wszystkie jego wątpliwości „stopniały, gdy usłyszał przemawiającego Führera”. Użycie przez Buttmanna tego tytułu, wcześniej stosowanego jedynie prywatnie, ukoronowało przytłaczający sukces Hitlera. Od tej pory miał otwarcie stać się ich Führerem. Nie tylko zjednoczył NSDAP, ale wprowadził zasadę przywództwa, niekwestionowaną władzę jednego człowieka. Jeszcze tego dnia wycieńczony emocjonalnie i fizycznie Hitler opuścił Monachium w towarzystwie Winifred Wagner. Wraz z kilkoma towarzyszami spędzili noc w jej domu w Bayreuth, ale ich obecność była takim sekretem, że młodsze dzieci miały się o tym dowiedzieć dopiero po latach. Następnego dnia po politycznym zmartwychwstaniu Hitlera nastąpiło inne znaczące wydarzenie polityczne. W narodowych wyborach ogłoszonych po śmierci Eberta siedemdziesięcioośmioletni feldmarszałek Paul von Hindenburg został wybrany na drugiego prezydenta Republiki. Było oczywiste, że sympatie tego 250

bohatera prawej strony sceny politycznej nie leżały po stronie Republiki. Choć próbował

zachować

neutralność,

zrobił

niewiele

dla

wzmocnienia

sił

republikańskich. W dalszym ciągu dochodziło do częstych kryzysów gabinetowych, zwykle z powodu błahostek, np. złożonej przez konserwatystów propozycji, by przyznać Hohenzollernom dużą rekompensatę finansową. Kiedy przeprowadzono ten zamysł wbrew gwałtownym sprzeciwom socjalistów, wydano nową ustawę o rekompensatach

dla

wszystkich

wywłaszczonych

książąt.

Także

tę

przeprowadzono mimo protestów socjalistów, wzywających do referendum. Nawet spór o barwy niemieckiej flagi narodowej doprowadził do kryzysu gabinetowego i kanclerz Hans Luther musiał złożyć rezygnację z tego powodu. Wydawało się nieuniknione, że te zmiany na krajowej scenie politycznej przyśpieszą dojście Hitlera do władzy. Jednak jego powrót do polityki piwiarnianej był zbyt nagły i zbyt triumfalny dla członków bawarskiego rządu. Wydarzenie to dowiodło, jak niebezpieczny dla państwa był oratorski dar Hitlera. Zbyt szybko i zbyt mocno tchnął w partię nowe życie, więc policja zakazała mu zwracania się do mas na pięciu zgromadzeniach zaplanowanych na początek marca – pod zarzutem, że rozpalił publiczność w Bürgerbräu gwałtownymi słowami w rodzaju: „Trzeba zwalczać marksizm i żydostwo nie według standardów klasy średniej, ale ponad ciałami zabitych!”. Hitler osobiście zaprotestował przeciwko zakazowi. „Ludzie, którzy chcą z nami walczyć – oznajmił policyjnym urzędnikom – będą mieli po temu okazję. Ten, kto nas zaatakuje, otrzyma ciosy ze wszystkich stron. Poprowadzę naród niemiecki do zwycięstwa w walce o wolność, jeśli nie pokojowymi metodami, to siłą. Powtórzę to z naciskiem, dla policyjnych szpiclów, aby nie krążyły błędne pogłoski”6. Mocne słowa z ust człowieka znajdującego się na zwolnieniu warunkowym doprowadziły do wydania zakazu publicznego przemawiania w całej Bawarii. NSDAP mogła zwoływać otwarte zgromadzenia pod warunkiem, że Führer nie będzie na nich wygłaszał mów. Wkrótce zakaz objął niemal całe Niemcy. Hitler został pozbawiony swojej głównej politycznej broni. Zmusiło go to do przeniesienia politycznej platformy do domów zamożnych zwolenników. Przemawiał – wspominał Heinz Haushofer, zabrany przez ojca do jednego z monachijskich salonów – jakby znajdował się w Zirkus Krone, tyle że na siedząco. „To było straszne (…). Hitler krzyczał i gestykulował rękami. Nie wolno było mu przerywać. Mówił i mówił, jak zepsuta płyta, przez godzinę lub półtorej, do całkowitego wyczerpania (…), a kiedy skończył i stracił oddech, ponownie zamieniał się w prostego, miłego człowieka (…), 251

jakby zaczął funkcjonować w innym trybie. Między tymi skrajnościami nie było niczego pośredniego”7. Zakaz przemawiania zmusił Hitlera do skupienia się na odbudowie partii w Monachium, więc niestrudzenie chodził z jednego zamkniętego spotkania na drugie, nawołując słuchaczy, jak to czynił w Bürgerbräukeller. Dzięki technice wpływania na szeregowych członków – wymieniania uścisków dłoni, całowania rąk pań i odbywania niezliczonych kameralnych rozmów – nawiązał kontakt ze wszystkimi członkami w rejonie metropolii. Udało mu się nie tylko wzmocnić magnetyczny wpływ na prostych ludzi, ale zyskać całkowitą kontrolę organizacyjną nad partią. W tym samym czasie Esser i Strasser przemierzali Bawarię, naśladując taktykę Hitlera i skupiając lokalne organizacje pod sztandarem Führera. Pod koniec marca Hitler kontrolował już niemal wszystkie lokalne organizacje w Bawarii, ale w północnych Niemczech był zmuszony złożyć los NSDAP w ręce Gregora i Ottona Strasserów. Pierwszy był dobrym organizatorem i utalentowanym mówcą, a jako członek Reichstagu mógł za darmo podróżować koleją. Po natchnionej mowie Hitlera w Bürgerbräu ślubował mu posłuszeństwo. Z kolei Otto, który mimo młodego wieku był zdolnym dziennikarzem, miał pewne wątpliwości. Ciekawe jak długo potrwa miodowy miesiąc z Hitlerem, zastanawiał się. Hitler przyjął wymuszone rozstanie z życiem publicznym podobnie jak karę więzienia, ale próbował wykorzystać wszystkie dostępne możliwości. Udało mu się stworzyć solidny aparat partyjny z pomocą dwóch bezbarwnych, ale skutecznych biurokratów: Philippa Bouhlera i Franza Xavera Schwarza. Pierwszy został sekretarzem wykonawczym partii. Ten człowieczek o sowim wyglądzie zawsze kłaniał się Hitlerowi, zanim się do niego zwrócił, i miał obsesję na punkcie szczegółów. Schwarz, niegdyś księgowy w monachijskim ratuszu, został partyjnym skarbnikiem. Wniósł ze sobą talenty godne maszyny sumującej oraz ducha skąpstwa. Ci dwaj, całkowicie podporządkowani Führerowi, stali się nieodzowną częścią partyjnej machiny. Skuteczna reorganizacja wewnętrznej struktury partii dokonana przez Bouhlera i Schwarza pozwoliła Hitlerowi skoncentrować się na długofalowej strategii politycznej, pisaniu artykułów i odbywaniu częstych podróży na północ, by uczestniczyć w zamkniętych spotkaniach partyjnych. Miał też czas na naprawę nadszarpniętych przyjaźni, upominanie krnąbrnych, godzenie przeciwników i rozwiązywanie osobistych problemów. Ponownie mianował Rosenberga wydawcą

252

„Völkischer Beobachter”, a następnie napisał list, w którym chwalił prawość jego charakteru i nazywał swoim „najcenniejszym współpracownikiem”. Kilka dni później Hitler napisał kolejny list i rozwiązał naglący problem osobisty – zagrożenie deportacją do Austrii – wychodząc mu naprzeciw. Poprosił urzędników miejskich Linzu o unieważnienie swojego austriackiego obywatelstwa, tłumacząc, że chce zostać obywatelem Niemiec. Trzy dni później władze lokalne północnej Austrii wydały zezwolenie emigracyjne, uwalniając go „od posłuszeństwa państwu austriackiemu”. W ten sposób, zapłaciwszy siedem i pół szylinga, Hitler uwolnił się od groźby deportacji. Choć nie był jeszcze obywatelem niemieckim i nie miał czynnych ani biernych praw wyborczych, był pewien, że gdy zajdzie potrzeba, zdoła rozwiązać także ten problem. Bardziej palącym wyzwaniem były buntownicze poczynania wichrzycielskiego i egocentrycznego kapitana Ernsta Röhma. Od początku dążył on do uczynienia SA swoją prywatną armią, zamiast politycznym narzędziem Hitlera, a gdy Führer siedział w więzieniu, stworzył nową organizację o nazwie Frontbann, złożoną z dawnych członków oddziałów szturmowych. Przekonany, że wszystko, nad czym pracował od czasu puczu, zostanie stracone, jeśli podporządkuje Frontbann partii, 16 kwietnia Röhm wręczył Hitlerowi memorandum stwierdzające, że trzydzieści tysięcy członków Frontbannu może stanowić podstawę narodowej organizacji politycznej, ale muszą oni pozostać pod absolutną władzą Röhma. Prośbie tej towarzyszyło nawiązanie do dawnej przyjaźni i przyrzeczenie osobistej wierności. Hitler nauczył się już, jak katastrofalne skutki może mieć zależność od organizacji, nad którą on sam nie sprawuje całkowitej kontroli. Zdecydowany uczynić nowe SA swoim wyłącznym narzędziem, zażądał, by oddziały szturmowe podporządkowały się niezwłocznie jego władzy. Próbując wywrzeć presję, Röhm odwlekał rezygnację z przywództwa nad Frontbannem, żądając pisemnego polecenia od Hitlera. Odpowiedź nie nadeszła, więc w ostatni dzień kwietnia napisał do Hitlera osobisty list. „Korzystam z okazji – skreślił w zakończeniu – by przez pamięć na piękne i trudne dni, które wspólnie przeżyliśmy, podziękować Ci [w tym miejscu użył zażyłej formy Dir] za braterstwo i prosić, abyś nie pozbawiał mnie swojej przyjaźni”8. Kiedy i wówczas nie otrzymał odpowiedzi, Röhm zgłosił oficjalną rezygnację ze sprawowanych urzędów i wycofał się z polityki. Zachowując milczenie, Hitler zmusił Röhma, by stał się człowiekiem bez partii i Frontbannu. Dzięki temu Führer mógł odnowić SA, kształtując je stosowanie do własnych potrzeb. 253

Röhm był zaszokowany i zraniony. Lüdecke wspomina, że skarżył się z goryczą: „Często szedł za naszą radą. Śmiał się nam w twarz, by później robić dokładnie to, co mówiliśmy, jakby był to jego własny pomysł. Nigdy nie spotkałem człowieka tak cudownie nieświadomego, że zdobi się w cudze piórka. Zwykle w ostatniej chwili przecinał sytuację, która stawała się nieznośna i niebezpieczna tylko dlatego, że nie mógł się wcześniej zdecydować i ciągłe się wahał. To dlatego, że nie umie działać tak logicznie i jednoznacznie, jak sądzi i mówi (…), pragnie robić wszystko po swojemu i wpada w szał, gdy natrafia na zdecydowany, uzasadniony opór. Nie zdaje sobie sprawy, jak działa innym na nerwy, nie ma pojęcia, że oszukuje jedynie samego siebie i te płaszczące się kreatury swoimi atakami szału i popisami. Z drugiej strony nikt nie jest przecież doskonały, oprócz wad ma [Hitler] również wielkie zalety. Widać nie ma nikogo, kto byłby lepszy od niego”9. Röhm, który tak chętnie obdarzał prostego kaprala swoim Du, znalazł się w pułapce między podziwem i pogardą.

2 Tej wiosny spełniły się co najmniej dwa osobiste marzenia Hitlera. Po pierwsze, udało mu się zdobyć nowego czerwonego mercedesa, w którym spędził wiele przyjemnych godzin, podróżując po bawarskich wsiach w towarzystwie najbliższych przyjaciół. Po drugie, zorganizował kwaterę pomocniczą w górskiej wiosce Berchtesgaden. W tym malowniczym, zapierającym dech w piersi otoczeniu zawsze znajdował odświeżenie i intelektualną podnietę. Rozkoszował się prostym życiem, wędrując po wzgórzach w Lederhosen. „Przebieranie się w długie spodnie zawsze było dla mnie torturą. Nawet gdy temperatura spadała poniżej zera, wychodziłem na dwór w skórzanych spodniach. Dawało mi to cudowne poczucie wolności”10. Początkowo zatrzymywał się w pensjonacie Moritz na zboczach Obersalzbergu, w małym domku nad głównym budynkiem. Tam, w ustronnym zaciszu, kończył pisanie pierwszego tomu swojej książki. Wypróbowywał pomysły na Hessie, który został jego osobistym sekretarzem, z pensją trzystu marek miesięcznie. Porad redakcyjnych szukał również u ojca Bernharda Stempflego, byłego redaktora antysemickiej gazety, i Hanfstaengla, który zasiadł do pracy i skreślił przymiotniki. Hitler zawsze wpisywał na nowo to, co ten ostatni usuwał, opierał się też próbom „odstawienia go” od zaściankowych poglądów takich ludzi jak Hess i Rosenberg. „Nie możesz mieć Weltanschauung (światopogląd) – mówił Hanfstaengl – dopóki nie 254

zobaczysz świata”. Zasugerował Hitlerowi, żeby na okres obowiązywania zakazu publicznych wystąpień wyjechał za granicę. W ciągu trzech lub czterech miesięcy mógłby odwiedzić Amerykę, Japonię i Indie, a także Francję i Anglię. „Co stałoby się z ruchem, gdybym to zrobił?”. Kiedy przebywał w więzieniu, struktura

partyjna

się

rozleciała

i należało

ją

teraz

odbudować.

Uwaga

Hanfstaengla, że wróciłby z podróży „pełen nowych planów na przyszłość”, zirytowała Hitlera. „Dziwne masz pomysły – odparował. – Czego twoim zdaniem mógłbym się od nich nauczyć? I czemu miałbym się uczyć jakiegoś obcego języka? Jestem za stary, nie mam czasu i wcale mnie to nie interesuje”11. Hanfstaengl zaofiarował, że nauczy go angielskiego, aby mógł czytać brytyjskie i amerykańskie gazety, poznał nieco świat poza granicami Niemiec. Choć Hitler nie odrzucił tej propozycji, nigdy się nie zdecydował. Nawet wpływy Helene Hanfstaengl zaczęły słabnąć. W nadziei, że zdoła mu wpoić nieco towarzyskiej ogłady, zasugerowała, by nauczył się tańczyć walca. Odmówił, twierdząc, że to zajęcie niegodne męża stanu, a gdy jej mąż zauważył, że Washington, Napoleon i Fryderyk Wielki lubili tańczyć, odparował, że to „głupia strata czasu i że walce wiedeńskie są zbyt kobiece dla mężczyzny. Ten obłęd był niewątpliwie ostatnim czynnikiem, który przesądził o upadku ich cesarstwa. Właśnie tego nienawidzę w Wiedniu”. Może odtrącenie rady Helene miało coś wspólnego z tym, że w ostatnie Boże Narodzenie to ona odrzuciła jego awanse. Zaczął się też zwracać o pocieszenie do innych kobiet. Po drugiej stronie ulicy w Berchtesgaden, przy której znajdował się jego nowy dom z pokojami do wynajęcia (gdzie, jak mówił, żył „niczym kogut do walk”), był sklep prowadzony przez dwie panny Reiter, Anni i Mitzi. Jeśli wierzyć Maurice’owi, Mitzi wpadła w oko Führerowi, gdy wyprowadzał na spacer swoje owczarki alzackie w Kurparku. Przyjaźń, która zawiązała się między Prinzem i psem Mitzi, dała początek flirtowi właścicieli. Hitler zaprosił Mitzi na koncert, lecz starsza siostra zaprotestowała, wskazując, że jest dwadzieścia lat starszy od szesnastolatki. Wyszedł zmartwiony, ale niebawem wrócił, zapraszając obie na partyjne spotkanie. Wiele lat później Mitzi twierdziła, że Hitler przekroczył granice flirtu: nazywał ją Mitzerl, porównywał jej piękne oczy do oczu matki i prosił, żeby go pocałowała. Kiedy odmówiła, Führer oznajmił, że nie mogą się więcej spotykać, wkrótce jednak zaprosił ją na spacer wokół jeziora. W ustronnym miejscu położył jej ręce na ramionach i nieoczekiwanie pocałował. „Powiedział: »Chcę cię przytulić«. Owładnęła go dzika namiętność”. Wkrótce zostali kochankami. Kiedy 255

ona

snuła

małżeńskie

plany,

on

mówił

jedynie

o wynajęciu

mieszkania

w Monachium, gdzie mogliby razem zamieszkać12. Źródłem innej kobiecej podniety była dla niego Winifred Wagner. Stał się bohaterem w jej domu i czerpał radość z odgrywania roli tajemniczego gościa uciekającego przed wrogami, którzy pragną go zabić. W środku nocy zakradał się do Villa Wahnfried. „Choć było późno – wspominała Friedelind Wagner – zawsze zaglądał do pokoju dziecinnego i opowiadał nam o swoich straszliwych przygodach. Słuchaliśmy (…), dostając gęsiej skórki. Pokazywał nam również swój pistolet, który oczywiście nosił nielegalnie. Pistolet był mały, taki, że mógł go ukryć w dłoni, ale za to miał dwadzieścia nabojów”. Wtedy też wyjaśnił dzieciom, że wory pod oczami to skutek zatrucia gazem bojowym podczas wojny. W Wahnfried nazywali go Wilkiem. Wszyscy go tam lubili, nawet nowy sznaucer, który warczał na obcych. Jednak najbardziej przepadały za nim dzieci. „Przyciągał je bez wysiłku swoją hipnotyczną siłą (…). Jego życie wydawało się fascynujące, bo różniło się zupełnie od naszego – można było napisać o nim książkę”13. 18 lipca Eher opublikował w Monachium pierwszy tom książki Hitlera. Idąc za namową Amanna, Hitler zmienił jej tytuł na Mein Kampf, zgodnie z roboczym tytułem w swoim dzienniku. Książka sprzedawała się dobrze i do końca 1925 roku poszło niemal dziesięć tysięcy egzemplarzy. Krytykowano ją wtedy i później za okropny, napuszony i pompatyczny styl. Czytało się to jak powieść Horatia Algera wplecioną w polityczną rozprawę. Nawet podtytuł, Dzień sądu, był utrzymany w powieściowym stylu. Mimo to szczegółowy, subiektywny (choć obliczony na efekt) opis rozwoju młodego mężczyzny i jego politycznych przekonań dawał wgląd w naturę nacjonalistycznej fali volkistowskiej, która ogarnęła Niemcy. Od czasu opuszczenia więzienia antysemickie diatryby Hitlera zeszły na drugi plan, ustępując miejsca partyjnej polityce. Książka ukierunkowała te uczucia, umieszczając kwestię żydowską na nowej płaszczyźnie. Hitler pisał bez ogródek, że nienawiść i strach przed Żydami stanowią nie tylko centralny element jego prywatnego życia, lecz także politycznej kariery. Pod koniec rozdziału opisującego okres ślepoty w Pasewalku, otwarcie rzucił rękawicę: „Nie możemy pertraktować z Żydami, a jedynie postawić twarde »albo-albo«. Wówczas postanowiłem, że zostanę politykiem”. Kiedy przyjął tę rolę, jego misją stało się rozwiązanie kwestii żydowskiej radykalnymi, surowymi metodami. Dokonanie tego w imię Boga. „Dlatego zwalczając Żydów, działam jako narzędzie Stwórcy, wykonuję dzieło 256

Pańskie”14. Dla rosnącej rzeszy niemieckich rasistów karty Mein Kampf stały się natchnieniem, a ich autor – personifikacją własnych zmagań ze wszystkimi wrogami w kraju i za granicą.

3 Hitler musiał zdawać sobie sprawę, że udzielenie Gregorowi Strasserowi pełnej władzy

w celu

zreorganizowania

NSDAP

w północnych

Niemczech

jest

niebezpiecznym posunięciem i że im większy sukces odniesie Strasser, tym groźniejszym politycznym rywalem się stanie. Mimo antysemickich poglądów Strasser żadną miarą nie był reakcjonistą. Jego filozofię polityki można by wyprowadzić ze Spenglera i frontowego socjalizmu opartego na elitarnej zasadzie głoszącej, że przywódca robotników musi się wywodzić z kręgów wojskowych. Był więc typowym lewicującym narodowym socjalistą, co czyniło go szczególnie użytecznym w dziele ponownego zmobilizowania partyjnych rewolucjonistów. Ten krzepki, towarzyski mężczyzna potrafił pociągnąć za sobą jednostki i tłumy, dzięki czemu pod koniec lata zyskał sprawie Hitlera więcej zwolenników, niż oczekiwano. Liczba ogniw partyjnych w pewnych rejonach uległa podwojeniu, a nawet się potroiła. Ten wzrost był w dużym stopniu spowodowany wpływem Strassera na robotników i uwolnieniem spod autokratycznej kontroli przywódców partii w Monachium. Na początku września, podczas konferencji partyjnej w Hagen, doszło do otwartego konfliktu z towarzyszami z południa. Gregor Strasser wezwał zgromadzonych, żeby zawiązali koalicję przeciwko biurokratom z Monachium. Uczestnicy konferencji naiwnie wierzyli, że odsuną Führera od jego reakcyjnych bawarskich doradców, aby mógł wprowadzić Niemcy w nowe rewolucyjne tysiąclecie w duchu volkistowskim. Program Strassera spotkał się z powszechnym poparciem. W celu osiągnięcia większej skuteczności organizacyjnej i propagandowej delegaci postanowili się zjednoczyć i zaaprobowali opublikowanie cyklu artykułów kreślących pragmatyczną linię polityki, w tym reformy gospodarcze bliskie narodowemu bolszewizmowi. Ich autorem był błyskotliwy dwudziestodziewięcioletni mężczyzna, który zastąpił metodycznego Himmlera na stanowisku sekretarza Strassera. Joseph Goebbels miał zaledwie półtora metra wzrostu i ważył niewiele ponad pięćdziesiąt kilogramów. Co więcej, jego małą postać okaleczyło porażenie dziecięce, po którym pozostały 257

zdeformowane stopy. Fizyczną ułomność kompensowały jednak różnorodne talenty. Goebbels miał łatwość pisania i mimo pozorów kruchości prezentował się imponująco na mównicy, ze swoim magnetycznym barytonem, ekspresyjnymi gestami dłoni i przejmującymi, ciemnymi oczami. Ten

potomek

drobnoburżuazyjnej

katolickiej

rodziny

z Nadrenii

został

ukształtowany raczej przez studia niż dom lub Kościół. Na uformowanie jego charakteru najsilniejszy wpływ wywarł Uniwersytet Monachijski, na który po zawieszeniu broni zapisały się setki rozczarowanych żołnierzy. Choć on sam został zwolniony z obowiązku służby wojskowej z powodu zdeformowanych stóp, jego bohaterem był wysoki, niezwykle przystojny weteran wojenny nazwiskiem Richard Flisges – pacyfista i anarchista w jednej osobie. To on wpoił Goebbelsowi ideały, które miały na zawsze zabarwić jego życie. Flisges zachęcił go również do czytania Dostojewskiego, którego emocjonalny mistycyzm natchnął młodego Goebbelsa. Wkrótce przeniósł się do Heidelbergu, który opuścił w 1921 roku z doktoratem z literatury. Następne lata poświęcił na pisanie romantycznej powieści autobiograficznej zatytułowanej Michael, kilku sztuk teatralnych i licznych wierszy. Aby się utrzymać, pracował w banku, jako sprzątacz giełdy w Kolonii, nauczyciel i księgowy. To właśnie w tym pełnym frustracji okresie rozstał się z Flisgesem, gdyż zaczął gardzić marksistowskim internacjonalizmem. Przeszedł na pozycje socjalizmu volkistowskiego i znalazł w Hitlerze („personifikacji naszej wiary i ideałów”) drugiego Flisgesa, którego mógł obdarzyć czcią. W tym samym czasie związał się z Gregorem Strasserem. To właśnie owa lenna zależność i jej nieuniknione wypowiedzenie pomogły wyznaczyć nowy kurs NSDAP. Wewnętrzne zmagania Goebbelsa komplikował pewien ideologiczny dylemat. Pod wieloma względami pozostał marksistą i uparcie zabiegał o nawrócenie komunistów na narodowy socjalizm. Był zdecydowany stworzyć teorię, która „połączy jak most, od lewej do prawej, ludzi gotowych do poświęcenia”15. Razem z Gregorem Strasserem wierzył, że partia powinna poprowadzić robotników, a w szczególności związki zawodowe. Ta sprawa była jednym z głównych punktów, w których Hitler i Goebbels się różnili. Goebbels liczył na to, że uda mu się przekonać Hitlera podczas jego następnej podróży na północ. Że zdoła mu wykazać, iż jedyną rzeczą dzielącą komunistów i nazistów jest internacjonalistyczne nastawienie czerwonych. W końcu spotkali się 4 listopada w Brunszwiku. Kiedy Hitler uścisnął mu dłoń, Goebbels był wniebowzięty. „Poczułem się, jakbym spotkał starego przyjaciela – 258

napisał w swoim dzienniku. – Miał wielkie błękitne oczy, jak gwiazdy. On również był rad, że mógł mnie poznać. Byłem w siódmym niebie”. Osobiste spotkanie stało się początkiem oczarowania Führerem – oczarowania, które wzmogło się, gdy kilka tygodni później spotkali się ponownie w Plauen. „Cóż za radość! Powitał mnie jak starego przyjaciela. Zajął się mną! Uwielbiam go!”16. Mimo to nie minęły dwadzieścia cztery godziny, a Goebbels przystąpił do otwartej rewolty przeciw centralnym władzom partii na spotkaniu gauleiterów z północy. Został wyznaczony do pomocy Strasserowi, by razem z nim opracować nowy program partii mający wyzwolić Führera spod wpływu „reakcyjnej” grupy z Monachium i skierować go na lewo. Program ów postulował państwową własność całej ziemi, rozdzielenie dużych gospodarstw między bezrolnych chłopów i nacjonalizację koncernów przemysłowych. Przedstawiono go gauleiterom podczas dwudniowej konferencji w Hanowerze w dniach 24–25 stycznia 1926 roku. Obrady były burzliwe, głównie dzięki nieoczekiwanemu pojawieniu się na sali Gottfrieda Federa, występującego w roli pełnomocnika Hitlera. Człowiek ten był dla Goebbelsa „sługusem kapitału i procentu, i tego gówna o rewaluacji, a na dodatek głównym pomysłodawcą programu ruchu”17. Według młodszego brata Strassera, gauleiterzy, z wyjątkiem Roberta Leya, głosowali za każdym punktem nowego programu. W końcu Feder, który sprzeciwiał się niemal wszystkiemu, oznajmił: „Hitler ani ja nie poprzemy tego planu”. Przypomniano mu, że jest tu jedynie gościem, ale on trwał przy swoim. Oświadczył, że Hitler jest przeciwny marksistom żądającym konfiskaty własności korony, uważając to za „żydowski szwindel”, ale został zakrzyczany. Goebbels zerwał się na równe nogi, z furią atakując przywódców z Monachium. Zażądał usunięcia Hitlera z partii, jeśli nie uwolni się spod ich wpływu. Ultimatum wydawało się tym dziwniejsze, że jeszcze niedawno napisał: „Uwielbiam go!”. Z drugiej strony mogło to wynikać z jego uwielbienia, gdyż był przekonany, że monachijscy biurokraci prowadzą Hitlera do klęski. W każdym razie raport Federa z rozłamowego spotkania zmusił Hitlera do podjęcia działań. Wezwał wszystkich partyjnych przywódców do Bambergu na niedzielę 14 lutego. Przybysze z północy czuli się nieswojo na tajnym zebraniu. Ci z południa mieli nad nimi znaczną przewagę liczebną, a gdy Hitler zajął miejsce za mównicą, zdominował obrady. Przybył do Bambergu świadom problemu, przed którym stanęła partia, i zagrożenia, jakiemu musiało stawić czoło przywództwo. Jednak już jego pierwsze dźwięczne słowa dały jasno do zrozumienia, że to on jest Führerem i sercem ruchu. W NSDAP nie będzie więcej parlamentarnych debat 259

ani demokratycznych procedur. Nie będzie tolerował żadnych grup rozłamowych. Każdy gauleiter, każdy członek partii jest winien posłuszeństwo Führerowi i tylko jemu. Nie popełnił błędu i nie oskarżył Strassera ani Goebbelsa. Może intuicyjnie wyczuł prawdę – obaj byli mu wierni i chcieli jedynie odsunąć go od ludzi pokroju Streichera i Essera. Nie przyjechał do Bambergu, żeby upokorzyć towarzyszy z północy, ale zapędzić ich z powrotem do zagrody. Przeprowadził zawoalowany atak na zwolenników lewego skrzydła, stosując czysto lewicową retorykę, a następnie przedstawił nową alternatywę dla dwóch niedających się ze sobą pogodzić poglądów. Pierwotny program partii, powiedział, „jest fundamentem naszej religii, naszej ideologii. Majstrowanie przy nim [oznaczałoby] zdradę wobec tych, którzy oddali życie za sprawę”18. Inaczej mówiąc, narodowy socjalizm był nową wiarą, a Hitler jej Chrystusem. Ukrzyżowany przed Feldherrnhalle i zmartwychwstały po wyjściu z więzienia w Landsbergu, powrócił, żeby poprowadzić ruch i cały naród do zbawienia. Nieoczekiwany zwrot, który zaznaczył się w jego wystąpieniu, całkowicie zaskoczył tych z północy. Goebbels przyjechał do Bambergu przekonany, że zdoła skłonić Hitlera do przejścia na lewo, jednak ten nie zaakceptował ich stanowiska ani nie wdał się z nim w polemikę. Zamiast tego postawił partyjne przywództwo przed wyborem: mogą go odrzucić albo uznać za Führera. Wystąpienie przeciw niemu oznaczałoby koniec partii, odparł krótko zdenerwowany Strasser. Był pokonany, a Goebbels, oprócz wykrzyczenia kilku sloganów, pozostał milczący, a później zanotował w dzienniku: „Moje serce krwawi!”.

Przekonany, że jest tylko kwestią czasu, kiedy rany zadane w Bambergu się zagoją, a partia podniesie się mocniejsza i bardziej zjednoczona niż kiedyś, Hitler wyruszył w drogę w poszukiwaniu finansowego wsparcia. W ostatni dzień lutego pozwolono mu przemówić do Klubu Narodowego 1919 roku w prestiżowym hamburskim hotelu Atlantic; nie był to wiec masowy. Jego słowa dowiodły, jak wiele się nauczył w więzieniu w Landsbergu. Nie zwracał się do przedstawicieli skrajnych obłąkańczych ugrupowań, ale porządnych niemieckich obywateli. Zrezygnował ze stylu typowego dla Zirkus Krone i zaczął mowę w spokojnym, przekonywającym tonie. Wyjaśnił, że Niemcy przegrały wojnę z powodu marksizmu, że czerwoni próbowali zająć kraj i nadal dominują w niemieckiej 260

polityce. W ciągu godziny zjednał sobie słuchaczy nie tyle pirotechnicznymi efektami i graniem na emocjach, ile logiką, nie przez odwołanie do rasizmu, ale patriotyzmu, własności prywatnej i pomyślności. Kiedy jednak zaczął mówić o marksizmie, jego styl stał się bardziej dobitny. „W tych zmaganiach jedna strona musi ulec – musi zginąć marksizm albo my”. Wezwał do stworzenia masowego ruchu, którego celem będzie niestrudzone zwalczanie czerwonych. „Taki ruch musi się opierać na sile ludzkich pięści, bo truciznę można zwalczyć tylko trucizną. Ruch ten musi działać w sposób zdecydowany. O zwycięstwie rozstrzygną twardsza czaszka, większa siła woli i ideowość”. Chociaż dla słuchaczy wywodzących się z wyższych klas społecznych była to trudna mowa, nagrodzona została „burzliwą owacją”. Aby zwyciężyć, mówił Hitler, nowy ruch będzie musiał okazywać całkowitą nietolerancję wobec marksizmu. „Nie może być żadnych wątpliwości w tej sprawie: jeśli marksizm zwycięży, czeka nas zagłada. Nie możemy się spodziewać innego końca. Jeśli jednak to my wygramy, zniszczymy marksizm, wyplenimy z korzeniami, bez miłosierdzia. Nie spoczniemy, dopóki nie zostanie zamknięta ostatnia bolszewicka gazeta, rozwiązana ostatnia organizacja, zlikwidowany ostatni ośrodek szkoleniowy, dopóki ostatni marksista się nie nawróci albo nie zostanie unicestwiony. Nie ma dla nas pośredniej drogi!”. Była to znamienna mowa wskazująca, że Hitler zaczął w końcu szukać szerszego poparcia w ramach dynamicznej, a jednocześnie legalnej kampanii zmierzającej do przejęcia władzy. Z drugiej strony pamiętał, że mimo spotkania w Bambergu nie zdobył jeszcze pełnej kontroli nad partią. Zaczął wypróbowywać swój czar na dwóch czołowych przywódcach opozycji – Gregorze Strasserze i Goebbelsie. Na początku marca, mimo poważnych zastrzeżeń, skapitulował ten pierwszy, wysyłając list do zwolenników i prosząc o zwrot wszystkich egzemplarzy swojego programu. W celu pozyskania drugiego na początku kwietnia Hitler musiał wystosować specjalne zaproszenie do Monachium. Pod koniec drugiego dnia występujący w roli osobistego gościa Führera Goebbels był tak podekscytowany, że nie mógł zasnąć. Następnego ranka Hitler oprowadził go po partyjnej kwaterze, a później wygłosił trzygodzinny monolog („Wspaniały”), powtarzając argumenty z debaty w Bambergu. Oczarowany Goebbels punkt po punkcie przyjmował poglądy Hitlera i w końcu całkowicie skapitulował, eksplodując fontanną hiperboli.

261

Pytaliśmy, a on udzielał błyskotliwych odpowiedzi. Kocham go. Kwestie społeczne. Zupełnie nowe perspektywy. On wszystko sobie przemyślał… Uspokoił mnie we wszystkich pozostałych punktach. To człowiek wielkiej miary, pod każdym względem. Taki zapaleniec może być moim przywódcą. Składam pokłon wielkiemu mężowi, politycznemu geniuszowi!19

Goebbels wyjechał z Monachium w stanie ekstazy („Żegnaj Monachium! Jakże cię kocham!”), otrzymując nie tylko przebaczenie dawnych grzechów, lecz także obietnicę stanowiska gauleitera Zagłębia Ruhry. Nawróciwszy Goebbelsa i Strassera, Hitler ponownie wyruszył na północ, szukając finansowego wsparcia i dążąc do wzmocnienia swojej pozycji wśród członków partii o poglądach lewicowych. 1 maja wygłosił entuzjastyczną mowę na zamkniętym spotkaniu w ratuszu w Schwerinie, około sto kilometrów na wschód od Hamburga. O czternastej duża sala była wypełniona narodowymi socjalistami z Altony, Hamburga, Bremy, Lubeki i Lüneburga. Setki ludzi musiały odejść z kwitkiem. Gazeta „Hamburger Nachrichten” donosiła, że przybycie Hitlera poprzedziła „ogłuszająca” muzyka. Hitler zaczął się posługiwać nową gestykulacją, która według Müllerna-Schönhausena była owocem lekcji pobieranych u jednego z najbardziej znanych europejskich jasnowidzów i astrologów, Erika Jana Hanussena. Mieli się poznać w Berlinie, w domu zamożnego i wpływowego człowieka. Witając się z Hitlerem, Hanussen rzekomo powiedział: „Jeśli myśli pan poważnie o polityce, Herr Hitler, czemu miałby się pan nie nauczyć sztuki przemawiania?”. Jako świetny znawca mowy ciała, Hanussen ponoć zwrócił Hitlerowi uwagę, że nie używa gestu do uwypuklenia znaczenia wypowiadanych słów. Zdaniem Müllerna-Schönhausena nadal widywali się przelotnie, a Hanussen nauczył Hitlera nie tylko dykcji, ale doradzał w kwestii doboru współpracowników. Spotykali się do końca 1932 roku, kiedy to Hanussen postawił Hitlerowi horoskop, czym przypieczętował własną zgubę20.

4 W połowie wiosny 1926 roku Hitler uzyskał całkowitą kontrolę nad NSDAP, ustanawiając zasadę, że lokalne biuro partii w Monachium pełni rolę centralnego ośrodka całego ruchu i zapewnia ogólnokrajowe przywództwo partii. 22 maja jego własne przywództwo zostało potwierdzone na walnym zebraniu członków 262

w Bürgerbräu. Jako Führer otrzymał prawo mianowania i odwołania dowolnego gauleitera oraz partyjnych przywódców niższego szczebla. Oznaczało to kres wszelkich demokratycznych procedur i całkowite podporządkowanie zasadzie wodzowskiej. Na wszelki wypadek Hitler wymógł uznanie dwudziestu pięciu punktów pierwotnego programu partii za niezmienne. Postawił na swoim i od tej pory sprawował jednoosobową kontrolę nad partyjną ideologią. Chociaż Goebbels przeszedł całkowicie na stronę Hitlera, na zewnątrz udawał lojalność wobec Strassera, który nadal miał wątpliwości. 10 czerwca w swoim dzienniku zapewniał, że pojedzie do Berlina w roli przedstawiciela Hitlera, tylko jeśli otrzyma „absolutną niezależność”, ale dwa dni później był już gotów przyjąć każde zaproszenie. „Uwolnię się od całego tego łajna. Teraz wszystko zależy od jego decyzji. Czy mnie zechce?”. Kiedy spotkali się ponownie, Goebbels był już entuzjastycznym wyznawcą kultu bohatera. Hitler jest naszym umiłowanym towarzyszem. Nie można go nie lubić jako człowieka, a do tego ten jego niezwykły umysł. Zawsze można odkryć coś nowego w tej niezależnie myślącej głowie. Jako mówca stworzył cudowną harmonię ruchów, teatralnych gestów i mówionego słowa. To urodzony motywator. Razem z nim można podbić świat. Daj mu swobodę działania, a wstrząśnie skorumpowaną republiką do samych fundamentów. Jego najlepszy wczorajszy epigram: „W tych zmaganiach Bóg obdarzył nas wielkim błogosławieństwem. Najpiękniejszym z Boskich darów jest nienawiść naszych wrogów, którą odwzajemniamy z całego serca”.

Na początku następnego miesiąca Hitler pogodził walczące frakcje na partyjnym zjeździe w Weimarze. Wybrano to miejsce, gdyż Turyngia była jednym z niewielu krajów związkowych, w których Hitler mógł przemawiać publicznie. Jego mowa wygłoszona w ostatnim dniu zjazdu, 4 lipca, miała bardziej emocjonalny niż polityczny charakter. „Głęboka i mistyczna – piał z zachwytu Goebbels. – Niemal jak ewangelie! Z dreszczem emocji podążaliśmy wraz z nim krawędzią otchłani życia! Zostało powiedziane wszystko! Dziękuję Opatrzności, że obdarzyła nas kimś takim!”. Kiedy Hitler zszedł ze sceny, publiczność wybuchnęła oklaskami, a wiwaty trwały kilka minut. Później Hitler, w źle dopasowanej kurtce mundurowej i owijaczach, stał na tylnym siedzeniu otwartego samochodu, dokonując przeglądu trzech tysięcy pięciuset członków oddziałów szturmowych (rozentuzjazmowany Goebbels napisał o piętnastu tysiącach), którzy przemaszerowali przed nim nieco bezładnie, z prawym ramieniem uniesionym w geście pozdrowienia. 263

Było to imponujące zakończenie pamiętnego zjazdu, mimo narzekań, że liczba członków NSDAP nadal nie przekroczyła czterdziestu tysięcy. Jednak w tamtym momencie Hitlerowi nie zależało na liczbach. Partia może i była najmniejszą w Niemczech, ale stanowiła żelazną pięść. Jego żelazną pięść. Po zjeździe wrócił do Berchtesgaden, żeby dokończyć drugi tom Mein Kampf i nabrać sił do ostatniego zadania w dziele rekonstrukcji partii: przekucia czaru, który roztoczył w Weimarze, w biurokratyczną kontrolę nad wszystkimi lokalnymi organizacjami partyjnymi. Jednym z ludzi, których miał zamiar wykorzystać w tym przedsięwzięciu, był Joseph Goebbels. Przyjechał on do górskiego kurortu Hitlera, by jeszcze silniej ulec czarowi wodza. „On jest jak dziecko: życzliwy, dobry i łaskawy. Przypomina też kota, sprytny, inteligentny i zwinny. Jest jak lew, ryczący, wielki i wspaniały. Jednym słowem bliźni, człowiek”. 25 lipca, ostatniego pełnego dnia spędzonego w Berchtesgaden, doszło do całkowitego nawrócenia. „Żegnaj, mój Obersalzbergu! – napisał Goebbels tej nocy. – Dni, które tu spędziłem, wyznaczyły moją dalszą drogę! Ujrzałem gwiazdę, która wyprowadzi mnie z głębokiej niedoli! Należę do niego bez reszty! Rozwiały się moje ostatnie wątpliwości! Niemcy będą żyły! Heil Hitler!”. Hitler trzymał go w niepewności kilka miesięcy, więc gdy Goebbels otrzymał w końcu potwierdzenie, że jedzie do Berlina, napisał w podnieceniu: „Berlin został podpisany i przypieczętowany! Hura!”21 Jednak większe zwycięstwo odniósł Adolf Hitler. Choć zachowywał pozory pokoju z Gregorem Strasserem, dopuszczając go do wąskiego kręgu partyjnego przywództwa, liczne talenty i energia Strassera pozostały uśpionym zagrożeniem dla zasady wodzostwa. Wysyłając Goebbelsa do Berlina, gdzie miał swoją kwaterę Strasser, Hitler przekształcił byłego sekretarza Gregora w jego rywala. 7 listopada Goebbels wyruszył do Berlina i wkroczył na pokoje władzy. Otwierało się przed nim nowe życie, osobiste i polityczne, gdyż zerwał zaręczyny z dziewczyną imieniem Else, z którą przeżył burzliwy romans. Czyż wschodząca gwiazda narodowosocjalistycznej konstelacji mogłaby się ożenić lub choćby sypiać z pół-Żydówką?

Pod koniec roku partia liczyła już pięćdziesiąt tysięcy członków, miała też sprawny zarząd w postaci sekretarza Hessa, skarbnika Schwarza i Bouhlera jako sekretarza generalnego30*. Zarząd zaczynał od trzech samochodów i personelu złożonego z dwudziestu pięciu osób, ale szybko się rozwijał. Było to swoiste 264

państwo w państwie, z departamentami polityki zagranicznej, pracy, przemysłu, rolnictwa, gospodarki, spraw wewnętrznych, sprawiedliwości i prasy. Stworzono też partyjne przybudówki lub nakreślono ich plany: narodowosocjalistycznego zrzeszenia młodzieży i kobiet, nauczycieli, prawników i lekarzy. Najważniejszym ramieniem partii było SA. Po zjeździe w Weimarze utworzono osiem nowych oddziałów, by wykazać, że stanowią one integralną część NSDAP. W tym

samym

czasie

lokalne

i regionalne

oddziały

bojowe

zostały

podporządkowane bezpośredniej zwierzchności Führera. Zgodnie z nową polityką działania w granicach prawa, Hitler wybrał na szefa legalnej, niemilitarnej organizacji Franza Pfeffera von Salomona, „urodzonego organizatora” i zwolennika surowej dyscypliny. „Aby od samego początku zapobiec tajnemu charakterowi SA – napisał do Pfeffera – w organizacji nie powinno się dziać nic ukrytego. SA powinno maszerować w pełnym słońcu, aby rozwiać wszelkie mity o rzekomo »tajnej organizacji« (…), by walka z obecnym państwem nie przebiegała w atmosferze zemsty, ale wielkiego światowego ruchu i wojny z marksizmem (…), z całą swoją strukturą i pociągającymi za sznurki. Nie potrzebujemy stu czy dwustu oddanych konspiratorów, ale setek tysięcy fanatycznych bojowników Weltanschauung (…). Musimy pokazać marksistom, że przyszłym panem ulicy stanie się narodowy socjalizm, ten sam, który pewnego dnia będzie rządził w kraju”22. Oficjalnym mundurem SA miała się stać brunatna koszula i brunatny krawat. Kolor wybrano w sposób całkiem przypadkowy: w hurtowniach była akurat dostępna duża partia brunatnych koszul pierwotnie przeznaczonych dla żołnierzy w Niemieckiej Afryce Wschodniej. Pod koniec 1926 roku ukazał się także drugi tom Mein Kampf. Opatrzony podtytułem Ruch narodowosocjalistyczny, opowiadał historię partii od dnia ogłoszenia dwudziestopięciopunktowego programu do puczu monachijskiego. Miejsce autobiografii zajął swoisty utwór historyczny. Od czasów Machiavellego rzadko ogłaszano tak pragmatyczne instrukcje polityczne. Pomysły propagandowe i organizacyjne Hitlera miały praktyczny walor dla członków partii działających na poziomie ulicy. Jego analizy psychologii tłumu wskazują, że czytał Psychologię zbiorowości i analizę „ja” Freuda, wydaną w Niemczech kilka lat wcześniej. „Grupa jest niezwykle łatwowierna – pisał Freud – i podatna na wpływ. Nie posiada zdolności krytycznego myślenia, nie ma też dla niej niczego nieprawdopodobnego. Emocje grupy są zwykle bardzo proste i bardzo przejaskrawione, więc są jej obce wątpliwości i niepewność”. Podobne tezy stawiali William McDougall i Gustave Le 265

Bon, ale ich prace nie były wówczas dostępne w języku niemieckim. Jak na ironię, trzeba było wiedeńskiego Żyda, by nauczyć Hitlera, że mówca, który pragnie poruszyć tłumy, „musi przesadzać oraz wielokrotnie powtarzać jedno i to samo”. Trzeba też było Freuda, aby odkryć, że masy są „pozbawione tolerancji, a jednocześnie posłuszne władzy (…). Że od swoich bohaterów oczekują siły, a nawet przemocy. Masy pragną być rządzone i uciskane, chcą się lękać swoich panów”23. Jak zwykle Hitler zaczerpnął od swojego krajana to, co mu się podobało, łącząc freudowską teorię z własnymi ideami, by wykuć z nich potężny oręż. Książka stanowiła również dowód na to, że Hitler radykalnie zmienił swoje poglądy w kwestii polityki zagranicznej. Wrócił z wojny światowej przekonany, że Francja jest głównym wrogiem Niemiec, i nawet w mowie wygłoszonej w lipcu 1920 roku dopuszczał możliwość zawarcia sojuszu ze Związkiem Radzieckim, kiedy z kraju zostaną wypędzeni ostatni Żydzi. Sześć lat później, w przedostatnim rozdziale drugiego tomu Mein Kampf, oświadczył, że błędnie uznawał Francję za głównego nieprzyjaciela Niemiec, i całkowicie odrzucał pomysł wojny rewizjonistycznej. Narodowosocjalistyczna polityka zagraniczna musi zostać zmieniona, pisał, aby „zapewnić narodowi niemieckiemu przestrzeń i terytorium, do których ma prawo na tej ziemi”. Kilka stron dalej wyraża się jeszcze bardziej dosadnie. „Podejmiemy dzieło przerwane sześć wieków temu. Powstrzymamy nieustające parcie Niemiec na południe i zachód, zwracając wzrok ku ziemi na wschodzie”. Przez wschód miał na myśli głównie Rosję, która miała się znajdować pod „żydowskim jarzmem”24. Los wybrał Niemcy do pomocy w podboju tego rozległego obszaru opanowanego przez Żydów. Ekspansja była od dawna marzeniem Niemiec. W 1906 roku Klaus Wagner napisał, że „każdy wielki naród potrzebuje nowego terytorium. Musi się poszerzać kosztem obcej ziemi. Musi wyganiać obcych siłą miecza”. Połączenie tego poglądu z antysemityzmem było osobistym wkładem Hitlera. Granice narodów nie są już wytyczane przez rodziny królewskie, mówił. Dziś to „nieustępliwi Żydzi walczą o panowanie nad narodami. Żaden naród nie może usunąć tej ręki z własnego gardła bez pomocy miecza”. Dlatego on siłą miecza usunie żydowskie zagrożenie, rozprawi się z Francją, Rosją i marksizmem, umieszczając Niemcy i niemieckie ideały na pierwszym miejscu. Wniosek ten, będący owocem siedmioletnich poszukiwań, objawił się po wizji, której doświadczył w szpitalu Pasewalku, dzięki indywidualistycznej, chaotycznej, niemal natchnionej metodzie.

266

Hess podarował egzemplarz książki profesorowi Haushoferowi. Czy zgodziłby się zamieścić jej recenzję w swoim periodyku? Haushofer „nie był uszczęśliwiony” tym, co przeczytał, szczególnie rasistowskimi (jego żona była Żydówką) diatrybami Hitlera. Nie dostrzegł również żadnego związku pomiędzy swoją teorią Lebensraum a planami podboju Wschodu snutymi przez Hitlera. Odmówił napisania recenzji. „W tamtym czasie – wspominał później – Mein Kampf wydawała się jedną z efemerycznych publikacji stworzonych w celu agitacji. To oczywiste, że nie miałem żadnego udziału w jej powstaniu”25. Jednak nawet Hitler miał wątpliwości i przyznał Frankowi, że nie jest autorem książki. „Kiedy ją pisałem, myśli mi uciekały”. Mein Kampf, stwierdził, była zlepkiem artykułów wstępnych, które ukazały się na łamach „Völkischer Beobachter”. „Jednego jestem pewien, gdybym wiedział w 1924 roku, że zostanę kanclerzem, nie napisałbym tej książki”26. Kilka dni po wydaniu drugiego tomu Mein Kampf Hitler zamienił nazistowskie obchody Bożego Narodzenia w Hofbräuhaus w kolejny napastliwy atak na Żydów. „Chrystus – oznajmił – był największym z dawnych bojowników w walce z wrogami świata, Żydami”31*. Chrystus nie był apostołem pokoju. Celem jego działalności i nauczania była walka z władzą kapitalizmu, dlatego został ukrzyżowany przez swojego największego nieprzyjaciela, Żydów. „Dzieło, które Chrystus rozpoczął i pozostawił niedokończone, zakończę ja – Adolf Hitler”27. Kilka miesięcy później samozwańczy mesjasz odzyskał swój największy oręż. Zakaz publicznego przemawiania w Bawarii skończył się 5 marca 1927 roku. Cztery dni później Hitler zwrócił się do dużego, podekscytowanego tłumu zebranego w Zirkus Krone. O dwudziestej trzydzieści zza drzwi rozległ się gromki okrzyk Heil Hitler! i orkiestra dęta zagrała marsza. Na salę wkroczył Hitler owinięty trenczem, w otoczeniu swojej świty. Ruszył energicznie między rzędami, głośno stawiając kroki wśród okrzyków radości. Kiedy dotarł do podium, na sali zapanowała nagła cisza. Później do środka wparadowało dwustu członków brunatnych koszul z dwoma doboszami i sztandarem. Zebrani ryknęli gromko Heil, wyciągając ręce w faszystowskim pozdrowieniu. Na scenie stał Hitler z poważną twarzą i wyciągniętym ramieniem. Muzyka grzmiała, flagi przesuwały się przed sceną, lśniły zwieńczone laurem sztandary ze swastyką i orłem, wzorowane na sztandarach rzymskich legionów. Ludzie z SA zajęli miejsce pod sceną, z wyjątkiem pocztu sztandarowego, który stanął na baczność za przemawiającymi.

267

Początkowo Hitler mówił powoli, z namysłem, ale później słowa wezbrały, płynąc jak wzburzony potok. Według policyjnego obserwatora gestykulacja podskakującego Hitlera fascynowała „oczarowaną publiczność złożoną z wielu tysięcy osób. Kiedy przerywały mu brawa, wyciągał ręce w teatralnym geście. Słowo »nie« pojawiające się wielokrotnie w dalszej części przemówienia było celowo teatralnie podkreślane”. Był to dramatyczny styl przemawiania Hanussena. Hitler przez dwie i pół godziny opowiadał o niemieckim kryzysie, dochodząc do wniosku, że zyskali na nim jedynie Żydzi. Było to natchnione przemówienie godne uwagi nie ze względu na to, co powiedział, ale jak to zrobił. Jednego był pewien. Tym razem osiągnie cel zgodnie z prawem, skrzętnie wykorzystując swój zniewalający wpływ. Podczas ważnej mowy Hitler wypijał do dwudziestu małych butelek wody mineralnej, a jego koszula ociekała potem. Czasami, gdy było ciepło, kazał kłaść na mównicy kawałek lodu, by móc ochłodzić dłonie. Po zakończeniu przemówienia natychmiast wychodził do przyległego pomieszczenia – przygotowanego przez sponsorów – gdzie brał kąpiel.

5 Sądząc po wygłoszonych ostatnio mowach, Hitler wydawał się podążać kursem socjalisty Gregora Strassera. Posługiwał się nawet terminologią lewicowych członków NSDAP, atakując kapitalizm i dekadencką burżuazję. Jednak główną bitwę o pozyskanie miejskich robotników powierzył komuś bardziej wykwalifikowanemu. Joseph Goebbels wyruszył do Berlina wagonem trzeciej klasy, ze starą torbą, w której znajdowały się dwa garnitury, kilka koszul, parę książek i plik rękopisów. Po przyjeździe na miejsce zastał berliński okręg partii (gau) w stanie całkowitego chaosu. Napisał później, że „to, co wówczas nazywano organizacją partyjną w Berlinie, żadną miarą nie zasługiwało na takie miano. Była to osobliwa zbieranina kilkuset ludzi o poglądach narodowosocjalistycznych”. Chociaż większa część jego relacji była jeszcze bardziej fikcyjna od dzienników, akurat to stwierdzenie nie wydawało się przesadą. Spotkania w stolicy często przeradzały się w rywalizację na okrzyki, a bicie po twarzy było na porządku dziennym. Pewnego razu spór między Gregorem Strasserem i człowiekiem nazwiskiem Hagemann stał się tak zajadły, że zakończył się wyzwaniem na pojedynek. 268

Goebbels stanął przed pozornie niewykonalnym zadaniem. Oprócz tego, że byli wewnętrznie skłóceni, tysiąc członków partii pozostających pod jego jurysdykcją musiało stawiać czoła komunistom i socjaldemokratom mającym na ulicach znaczną przewagę liczebną. Kwatera główna gau znajdowała się w „obrzydliwej piwnicy” kamienicy przy Potsdamerstrasse. „Chaos był kompletny, a finanse w opłakanym stanie. Berlińskie gau nie posiadało niczego z wyjątkiem długów29”. Trudna sytuacja nie wtrąciła Goebbelsa w depresję, ale zachęciła do działania. Przeniósł biuro partyjne w lepszą okolicę, wprowadził stałe godziny urzędowania i system księgowy pozostający pod jego osobistą kontrolą. W lutym 1927 roku gau miało wyposażenie biurowe wartości niemal dziesięciu tysięcy marek oraz używany samochód. Goebbels uznał, że czas najwyższy poszerzyć bazę członkowską. Żeby osiągnąć ten cel, musiał zwrócić na siebie uwagę zblazowanej publiczności. „Berlin łaknie sensacji jak ryba wody – pisał. – To miasto żyje sensacją, a wszelka polityczna propaganda, która nie uwzględnia tego faktu, jest skazana na porażkę”. Jego przemówienia i artykuły były utrzymane w rzeczowym, barwnym stylu odpowiadającym gustom berlińczyków. Tamtejsze oddziały SA dążyły do fizycznego starcia z czerwonymi – najchętniej, gdy miały nad nimi liczebną przewagę – zgodnie z wyznawaną przez Goebbelsa zasadą: „Kto zdoła podbić ulice, podbije i masy, a kto zdobędzie masy, zdobędzie cały kraj”30. Ćwiczył przemówienia przed dużym, sięgającym podłogi lustrem i według swojej gospodyni przez dobrą godzinę doskonalił gestykulację. Na podium zamieniał się w błyskotliwego improwizatora. Szybko doprowadził do perfekcji różne style przemawiania. Przed spotkaniem pytał o publiczność, do której będzie się zwracał: „Jakiej płyty mam użyć – narodowej, społecznej czy sentymentalnej? Oczywiście, mam je wszystkie w swojej walizce”31. Zwracał się bezpośrednio do mas barwnym językiem pełnym agresji. Będąc znakomitym aktorem, potrafił w jednej chwili przejść od humorystycznej lub sentymentalnej nuty do inwektyw. Często celowo prowokował czerwonych do głośnych protestów, które mógłby wykorzystać dla zdobycia przewagi. „Robienie hałasu – zauważył kiedyś – jest skutecznym sposobem wyrażania sprzeciwu”. Uważał propagandę za sztukę i był, zdaniem wszystkich (także swoim własnym), geniuszem w tej dziedzinie – sprzedawał narodowy socjalizm niczym amerykański showman oferujący najlepsze mydło na świecie.

269

Ciąg potyczek rozpoczął w robotniczej dzielnicy Wedding od bijących w oczy czerwonych plakatów głoszących, że „burżuazyjne państwo chyli się do upadku”, i zapraszających robotników na masowy wiec zorganizowany 11 lutego 1927 roku w Pharussale, komunistycznej.

miejscu Był

to

często

wykorzystywanym

otwarty

akt

do

wypowiedzenia

zgromadzeń wojny.

Kiedy

partii tylko

przewodniczący rozpoczął wiec, jakiś lewicowy robotnik zawołał, że chciałby wyjaśnić jeden z punktów spotkania. Przewodniczący go zignorował, a gdy mężczyzna powtórzył prośbę, został wyrzucony przez członków oddziałów szturmowych. Doprowadziło to do burdy, w wyniku której poturbowano osiemdziesięciu trzech czerwonych. Także kilku nazistów odniosło rany, a Goebbels dowiódł swojego talentu propagandowego, zapraszając nieszczęśników na scenę, gdzie ich jęki wywarły większe wrażenie. Potyczka w Pharussale sprawiła, że partia znalazła się na pierwszych stronach gazet, a berlińczycy, którzy wiedzieli niewiele lub zgoła nic o Hitlerze i jego ruchu, usłyszeli o nowej sile politycznej w mieście. Mimo złej prasy w ciągu następnych dni do partii zapisało się dwa tysiące sześciuset nowych członków, z czego pięciuset zgłosiło chęć wstąpienia do SA32. Z każdym wiecem rosła liczba słuchaczy, a gdy Hitler pojawił się w centrum widowiskowym Clou, przyszło pięć tysięcy osób. Okazją do zamkniętego spotkania było święto marksistów, 1 Maja. Führer rozpoczął swoją mowę jak Lenin: „Jesteśmy socjalistami. Sprzeciwiamy się dzisiejszemu systemowi kapitalistycznemu opartemu na wyzysku słabych, z niesprawiedliwymi płacami, niewłaściwym sposobem oceny człowieka według jego zamożności i stanu posiadania, a nie odpowiedzialności i wyników pracy. Jesteśmy zdecydowani zniszczyć ten system za wszelką cenę”. Po tej deklaracji nastąpił długi wywód na temat Lebensraum, koncepcji, którą Hitler starał się wpoić słuchaczom. Sześćdziesiąt dwa miliony Niemców żyje stłoczonych na powierzchni zaledwie czterystu pięćdziesięciu tysięcy kilometrów kwadratowych. „To śmieszny obszar, zważywszy liczebność innych narodów w dzisiejszym świecie”. Istnieją dwa rozwiązania: zmniejszyć liczbę ludności, „wypędzając z Niemiec najlepszy materiał ludzki”, albo „zadbać o to, żeby zajmowane terytorium odpowiadało liczbie ludności, nawet przy pomocy wojny. Wojna to naturalny sposób ustanowiony przez Opatrzność”. Goebbels miał nadzieję, że czerwoni doprowadzą do kolejnych zamieszek, ale spotkanie przebiegło w spokojnej atmosferze i nie doczekało się nawet małej wzmianki w największych gazetach. Zdecydowany utrzymać partię w centrum publicznej uwagi, Goebbels zorganizował kolejny wiec, trzy dni później, w sali 270

Towarzystwa Weteranów. Wydrukował prowokacyjny antysemicki plakat („Naród w opałach! Kto nas ocali? Jakob Goldschmidt?”) i rozlepił tysiące kopii w całym Berlinie. Goldschmidt, czołowy niemiecki bankier, został zaproszony na spotkanie, ale w ostatniej chwili zarząd przekonał go, by posłał w zastępstwie swoją sekretarkę. Goebbels był w świetnej formie, rozbawiając słuchaczy ironicznymi uwagami. „Witajcie berlińscy robotnicy! Witam również czarującą młodą damę, sekretarkę Jakoba Goldschmidta! Proszę się nie trudzić zapisywaniem każdego słowa. Pani szef będzie mógł przeczytać je wszystkie w jutrzejszych gazetach”. Ciągnął, wyrażając się z pogardą o „żydowskich pismach” i „prasowych synagogach”, aż jakiś krzykacz zawołał: „Ty też nie wyglądasz za dobrze!”. Mężczyzna, starszy pastor, stale przerywał Goebbelsowi, dopóki ten nie dał znaku brunatnym koszulom, żeby go wyprowadzili. W trakcie usuwania z sali duchowny został tak ciężko pobity, że trafił do szpitala. Gazety opisały ofiarę jako „siwowłosego i dystyngowanego” pastora Kościoła reformowanego (w rzeczywistości był alkoholikiem odsuniętym od kazalnicy, który w przyszłości miał zostać aktywnym członkiem NSDAP), co wzbudziło tak wielkie publiczne oburzenie, że komendant berlińskiej policji zdelegalizował miejski oddział partii33. Delegalizacja była dla Goebbelsa przykrą niespodzianką, więc starał się, jak mógł, załagodzić sytuację hasłami w rodzaju „Zakazani, ale nie martwi”. Gdy partia musiała zejść do podziemia, zaczął działać pod przykrywką organizacji o tak niewinnych nazwach, jak „Spokojne jezioro”, „Piękny żołądź” i „Turyści 1927 roku”. Goebbels nie stracił rezonu i wpadł na pomysł wydawania tygodnika. Nadał mu stosowny tytuł, „Der Angriff” (Atak), i wydrukował pierwszy numer w amerykańskie Święto Niepodległości. Jednak rzeczywistość nie sprostała jego oczekiwaniom i sam był zaszokowany treścią pisma. Przedsięwzięcie wydawało się skazane na porażkę. „Cóż za nędzny prowincjonalny szmatławiec! – miał powiedzieć. – Brednie ogłoszone drukiem!”34. Tylko kilkuset członków partii zakupiło prenumeratę, a w kioskach sprzedano zaledwie kilka sztuk. Goebbels był jednak przekonany o słuszności tego pomysłu i stopniowo przekształcił tygodnik w budzące stałe zainteresowanie pismo, które naśladowało formę i treść komunistycznych gazet.

271

Kłopoty partii w Berlinie, pogłębione pełnym goryczy konfliktem między Goebbelsem

i Strasserem,

wprowadziły

atmosferę

trzeźwego

realizmu

do

dorocznego zjazdu partii zorganizowanego w Monachium w końcu lipca. Rozwój partii na terenach miejskich był wysoce rozczarowujący. Zamiast podjąć temat kryzysu w partii, Hitler rzucał ogólniki, kierując swój zapał przeciwko tym, których nikt z obecnych w Bürgerbraü nie miał zamiaru bronić, czyli Żydom. Zachowywał się tak, jakby nie przejmował się zastojem w partii i miał na głowie ważniejsze sprawy. Jego przemówienia z ostatnich miesięcy wskazywały, że był obsesyjnie zaabsorbowany osobistą ideologią, własnym Weltanschauung. Raz za razem grzmiał o znaczeniu rasy i wskazywał, że przyszłość Niemiec leży w podboju ziem na wschodzie. Raz po raz głosił pseudodarwinowskie kazania o prawie natury: o podboju słabych przez silnych. Program ten wzbogacił się o nowy element na trzecim zjeździe w Norymberdze. Stare miasto zalała fala członków NSDAP – dwadzieścia tysięcy osób, z czego osiem tysięcy pięćset w mundurach. Jak zwykle wszystko odbyło się z wielką pompą: zorganizowano przemarsz z flagami i sztandarami przy dźwiękach muzyki wojskowej. W ostatnim dniu obchodów, w niedzielę 21 sierpnia, Hitler połączył koncepcję Lebensraum z antysemityzmem, ale niewielu słuchaczy zdawało sobie sprawę z doniosłości tego niewydarzonego małżeństwa, gdyż Hitler wyrażał się zbyt niejasno. Powtórzył postulat większej przestrzeni życiowej dla Niemiec, a następnie wskazał, że siła i tylko siła jest podstawą zdobycia nowych terytoriów dla narodu niemieckiego. Niestety, oznajmił, trzy obrzydlistwa pozbawiły Niemcy fabryk, które są źródłem siły: internacjonalizm, demokracja i pacyfizm. Następnie połączył ową nikczemną trójcę z rasizmem. Czy internacjonalizm, demokracja i pacyfizm nie są wymyłem Żydów? W sposób niewątpliwy, choć zawoalowany Hitler powiązał koncepcję Lebensraum z antysemityzmem. Jego chaotyczne poszukiwania Weltaschauung były bliskie końca. Nadal mieszkał w małym pokoju przy Thierschstrasse i choć był przyjmowany jak bohater w najlepszych domach Niemiec, w dalszym ciągu wiódł niemal zakonne życie. Krążyły plotki, że podzielił się nawet skromną liczbą koszul i skarpet z potrzebującymi. W swojej lichej kwaterze gościł bogatych i biednych wielbicieli z całych Niemiec, starając się ich traktować jak najuprzejmiej. Pocałunkiem w rękę zyskał dozgonne oddanie wielu kobiet. Mężczyzn zjednywał mocnym uściskiem dłoni, rzeczowością i bezpośredniością.

272

Jego przemówienia stały się wzorem politycznej przenikliwości. Gauleiter Albert Krebs zauważył, że w mowie wygłoszonej jesienią w Hamburgu Hitler trzymał się ściśle zarysowanego planu z kilkoma kluczowymi słowami. „Spisywał nawet całe zdania i frazy, które sprawiały wrażenie spontanicznych i zaimprowizowanych. Hitler nie był intuicyjnym mówcą, jak sądzi wielu, szczególnie jego przeciwników. W systematyczny sposób przygotowywał swoje przemówienia. Dokładnie wiedział, jaki efekt chce wywołać i jak zamierza osiągnąć cel”. Chociaż Krebs nie zdawał sobie sprawy, że Hitler testuje własne poglądy na słuchaczach, zauważył ogromny rozwój dokonujący się w sposobie myślenia Führera. „Zdawał sobie jasno sprawę, że zdobędzie uwagę mas, jedynie unikając utartej terminologii, wynajdując nowe słowa i nowe koncepcje. Jego linia rozumowania wydawała się tak przekonująca, że zgadzali się z nią ludzie o różnych zapatrywaniach politycznych. Dzięki temu podczas pierwszego publicznego wystąpienia w Hamburgu w ciągu godziny zdołał skłonić podejrzliwą i zdystansowaną publiczność do aplauzu, który narastał, aż przerodził się w entuzjastyczną owację. Później większość trzeźwo myślących słuchaczy stwierdzała, że choć nadal są przeciwnikami mówcy i jego partii, sam Hitler wydaje się znacznie bardziej rozsądny, niż początkowo sądzili”35. Nauczył się sztuki odwoływania do potrzeb przeciętnego Niemca. Nie był już fanatycznym zwolennikiem ruchu volkistowskiego, przerażającym rewolucjonistą, który stał na czele monachijskiego puczu, ale człowiekiem rozsądnym, mającym na względzie jedynie dobro ojczyzny. Jego „podstawowe wartości i dążenia” uspokajały i budziły akceptację. Słuchacze nie mogli wiedzieć, że „rozsądne” słowa były maską jednego z najbardziej radykalnych programów w dziejach świata – programu, który miał zmienić mapę Europy oraz w taki lub inny sposób wpłynąć na życie większości ludzi na ziemi. Jesienią Hitler zatrzymał się w Berlinie, żeby osobiście położyć kres waśniom Goebbelsa ze Strasserem. Według relacji Ottona Strassera, Hitler pojawił się w jego biurze i zażądał zakończenia sporów. „Powiedz to Goebbelsowi”, usłyszał zadziorną odpowiedź. „To on zaczął”. Niezależność Ottona Strassera żadną miarą nie odzwierciedlała stosunku jego starszego brata do Hitlera. Führer zadał sobie wiele trudu, by okazać zaufanie Gregorowi. Oprócz wprowadzenia go do władz partii, starał się go zjednać jeszcze wyższymi zaszczytami. To Gregor stanął na podium obok Hitlera podczas jego pierwszego publicznego wystąpienia w Bawarii. To Gregor przewodniczył ostatniemu dorocznemu zgromadzeniu partii. Nie zważał na ostrzeżenia brata, że Hitler staje się niebezpiecznie wpływowy. „Posłuchaj – 273

przekonywał – wiesz równie dobrze jak ja, że Hitler nie jest przywódcą, a jedynie popularnym trybunem ludowym. Można nim sterować”. Hitler był jak narowisty koń. „Nie wolno pozwolić, żeby nas zrzucił, ale trzeba złamać jego wolę i pokierować we właściwą stronę”. Hitler to nie koń, odparował Otto, raczej tygrys, „a gdy cię zrzuci, uwolni się od ciebie na dobre”. Gregor zaprotestował. Zdoła zapanować nad Führerem, który koniec końców był przecież „słabym, dobrodusznym i uczciwym człowiekiem. Nie masz pojęcia, jak dużą wagę przywiązuje do moich słów, jak często powtarza: »Miałeś słuszność, Gregor. Cóż bym zrobił bez ciebie?« Myślisz, że mówi takie rzeczy Streicherowi?”36.

6 Pod koniec 1927 roku Hitler dowiódł, że umie sobie radzić z ludźmi, w kontaktach z jednostkami i grupami. Stało się również jasne, że jest zainteresowany trwałą przebudową partii. Co więcej, zdawał sobie sprawę z czegoś, czego nie rozumieli jego przeciwnicy: przed rozpoczęciem zakrojonej na szeroką skalę kampanii zmierzającej do poszerzenia bazy ruchu trzeba znaleźć palącą kwestię publiczną, wokół której zmobilizuje robotników i mieszczan. Równie ważne było posiadanie wyraźnie określonego światopoglądu nadającego kierunek jego dążeniom. Ten Weltanschauung miał powstać dopiero za rok, a paląca kwestia miała się pojawić za dwa lata, na nowojorskiej Wall Street. Wiosna 1928 roku przyniosła uchylenie zakazu działalności organizacji partyjnej w Berlinie, po którym nastąpiła eksplozja politycznej energii Goebbelsa dążącego do uzyskania znacznego wzrostu poparcia w najbliższych wyborach do Reichstagu. Chociaż zwracał się głównie do robotników, wzywał nacjonalistów i socjalistów, by zapomnieli o dzielących ich różnicach. „Socjalizm i nacjonalizm uzupełniają się wzajemnie, nie są ze sobą sprzeczne. Jeśli zwracają się przeciwko sobie, okazują się niszczycielskie, ale razem mają rewolucyjny i postępowy charakter”37. Ogólnonarodowe wybory, które odbyły się 20 maja, zakończyły się osobistym triumfem Goebbelsa, który wszedł do Reichstagu, i klęską Führera, partia wprowadziła bowiem do parlamentu zaledwie jedenastu innych delegatów. W ciągu dwóch lat naziści stracili sto tysięcy głosów i dwa miejsca w parlamencie. Strata nie była spowodowana przez Hitlera ani złą organizację, lecz przez dobry 274

stan gospodarki i brak kluczowej kwestii, wokół której dałoby się zgromadzić ludzi. Do pozyskania wyborców nie wystarczyło już mówienie o traktacie wersalskim i „listopadowych kryminalistach”. Politycy często jako ostatni wyczuwają nowe prądy,

a członkowie

nazistowskiej

elity

zgromadzeni

w kwaterze

NSDAP

w Monachium, by tego wieczoru uczcić ważny polityczny przełom, pogrążali się w coraz większym przygnębieniu, gdy posłańcy na rowerach przywozili kolejne ponure wieści. Hitler zjawił się około północy. Ignorując atmosferę zniechęcenia, zaskoczył swoich zwolenników filozoficzną, niemal obojętną przemową. Starzy politycy spodziewali się typowych słów pokonanego lidera, ale Hitler skupił się na zdrowym poparciu

udzielonym

dwóm

partiom

reprezentującym

robotników

–

socjaldemokratom i komunistom. Nie pomniejszał ich zwycięstwa ani nie uważał go za klęskę narodowych socjalistów. Właściwie wydawał się osobliwie uradowany tym, że dwie „wrogie” partie pokonały umiarkowane niemieckie ugrupowania centrowe i prawicowe. W przeciwieństwie do swoich kompanów Führer czuł, że otwiera się przed nimi świetlana polityczna przyszłość.

Po wyborach Hitler wrócił do Berchtesgaden, do swego źródła natchnienia. W końcu miał własny dom, Haus Wachenfeld, na zboczu Obersalzbergu. Był to prosty wiejski budynek utrzymany w północnobawarskim, góralskim stylu. Otoczony drewnianą werandą, miał ciężkie kamienie na dwuspadowym dachu, aby burza nie pozrywała gontów. Gdy tylko go ujrzał, był nim „całkowicie oczarowany”. Na szczęście właścicielka, wdowa po przemysłowcu, była członkiem partii, więc wynajęła go Hitlerowi za sto marek miesięcznie. „Natychmiast zadzwoniłem z nowiną do mojej siostry w Wiedniu, błagając, żeby była tak dobra i zgodziła się odgrywać rolę gospodyni”38. Angela przywiozła ze sobą córki, Friedl i Angelę Marię. Ta druga, zwykle nazywana Geli, była dwudziestoletnią żywą jasną szatynką. „Nie była bardzo ładna”, wspominała Ilse Pröhl, która niedawno poślubiła Hessa39, „ale roztaczała wokół siebie ten słynny wiedeński czar”. Oczywiście, znalazła się garstka krytyków, m.in. Hanfstaengl, który scharakteryzował ją jako „pustą małą zdzirę o ordynarnym uroku służącej, bez rozumu i charakteru”, jednak większość gości lubiła Geli. Helene Hanfstaengl uważała ją za „miłą i poważną dziewczynę”, o której w żadnym razie nie można było powiedzieć, że jest flirciarą. Fotograf Hoffmann opisał ją jako „piękną młodą kobietę, o prostym i beztroskim stylu bycia, która 275

potrafiła wszystkich oczarować”. Z kolei jego córka Henriette uważała ją za „prymitywną, prowokacyjną i nieco kłótliwą”. Hoffmannówna była zdania, że „nieodparcie kusząca” Geli była jedyną prawdziwą miłością Hitlera. „Jeśli Geli chciała popływać (…), było to dla niego ważniejsze od najbardziej doniosłej konferencji. Natychmiast pakowano piknikowe kosze i wypływaliśmy na jezioro”. Jednak nawet Geli nie udało się namówić Führera, by wszedł do wody. Żaden polityk,

przekonywał,

nie

powinien

pozwolić,

by

sfotografowano

go

w kąpielówkach40. Wynosząca dziewiętnaście lat różnica wieku była podobna jak między Hitlerem i Mitzi Reiter, która była poprzednim obiektem jego pożądania. Mitzi wspominała, że minionego lata w przypływie zazdrości próbowała odebrać sobie życie. Podejmując osobliwą próbę uduszenia, przywiązała do drzwi koniec sznura do bielizny, a drugi owinęła wokół szyi. Na szczęście, gdy straciła przytomność, uwolnił ją szwagier. Podczas dyskretnego romansu z Geli (który przypuszczalnie nigdy nie został skonsumowany) to Hitler był stroną okazującą zazdrość. Pewnego dnia, wspomina Frau Hess, Geli naszkicowała kostium, który chciała założyć podczas następnego karnawału, i pokazała go Hitlerowi. „Jeśli chcesz założyć coś takiego, równie dobrze możesz pójść naga”, miał odrzec z oburzeniem i narysować, jak wyobraża sobie przyzwoity kostium. „Wtedy się rozgniewała, znacznie bardziej niż on. Złapała swój rysunek i wybiegła z pokoju, trzaskając drzwiami. Hitler był tak skruszony, że czekał na nią pół godziny”41. Nieudane życie prywatne usunęła w cień nowa książka zawierająca jego filozofię życia, będąca połączeniem politycznych i osobistych przekonań Führera. Chociaż pozornie chaotyczna, intuicja Hitlera cechowała się własną nieustępliwą symetrią. Jego przemówienia i prywatne rozmowy z czterech poprzednich lat dowodzą, że metodycznie karczował ścieżkę przez dżunglę umysłu w poszukiwaniu nowych idei. Od pierwszych słów, które podyktował Maxowi Amannowi („Polityka to tworząca się historia”), stało się jasne, że przystąpił do wielkiego przedsięwzięcia. Najważniejszą konkluzją książki było twierdzenie zaczerpnięte z Darwina, że siła to racja. Teza ta doprowadziła do ważnego połączenia instynktu samozachowawczego z Lebensraum. „Przymus nakazujący stanięcie do walki o przetrwanie wynika z ograniczonej przestrzeni życiowej. Z drugiej strony zmagania o przestrzeń życiową stanowią podstawę ewolucji”42. Jej konsekwencją jest odwieczna wojna 276

między narodami, w której mogą zwyciężyć jedynie ludzie oddani surowym wartościom opartym na rasie, narodzie i czystości krwi. Gdy standardy ulegały obniżeniu, a czysta krew mieszała się ze skażoną, klęska stawała u drzwi. „Wówczas mógł wkroczyć ukryty pod dowolną postacią Żyd. Ten mistrz międzynarodowego zatrucia i skażenia rasy nie spocznie, dopóki nie zapuści głębokich korzeni i nie skazi wszystkich ludzi”43. Hitler po raz pierwszy nie tylko zdefiniował swoje poglądy, lecz także połączył pojęcia rasy, narodu i czystości krwi z nienawiścią do Żydów. W Mein Kampf wysunął jedynie oskarżenia przeciwko Żydom jako wrogom świata i przedstawił program parcia na wschód, by zdobyć przestrzeń życiową. Teraz w końcu był gotów połączyć wszystkie wątki swoich politycznych i prywatnych przekonań w spójny (aczkolwiek wypaczony i paranoiczny) Weltanschauung i czekał do ostatnich kart nowej książki, żeby go przedstawić. „Moim celem nie jest wdawanie się w rozważania na temat kwestii żydowskiej jako takiej”, zaczął ostrożnie. Żydostwo posiada „charakterystyczne cechy wewnętrzne odróżniające je od wszystkich narodów mieszkających na ziemi”. Nie stanowią Żydzi religijnej wspólnoty z „państwem o wyraźnie zakreślonych terytorialnych granicach”. Są raczej pasożytami niż produktywnym narodem. Chociaż Hitler wspominał o tym wielokrotnie, i to w znacznie silniejszej formie, w tym punkcie nieoczekiwanie wprowadził nową myśl. „Żydzi, podobnie jak każdy naród, kierują się podstawowym instynktem samozachowawczym”44. Zaskakuje brak polemicznego języka45. W śmiertelnych zmaganiach życia, pisał, Żyd kieruje się tymi samymi motywami co inni. Różni go jedynie cel. W tym momencie Hitler nieoczekiwanie przybiera ostry ton: „Jego ostatecznym celem jest wynarodowienie, rozwiązłe zniekształcenie i wymieszanie innych ludów, obniżenie poziomu rasowego wyższych narodów oraz dominacja własnej skażonej rasy poprzez wykorzenienie inteligencji innych narodów i zastąpienie jej własną”46. Ten odmienny cel, wyrażony w stosunkowo łagodnych słowach, czynił Żydów zagrożeniem dla ludzkości. Ponieważ ich ostatecznym dążeniem był podbój całego świata, walka Hitlera z Żydami była dobra nie tylko dla Niemców, ale dla wszystkich ludzi. Pod koniec lata 1928 roku Hitler doszedł wreszcie do wniosku, że dwie najbardziej palące kwestie – zagrożenie ze strony Żydów i potrzeba przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego – są ze sobą wzajemnie związane. Rzesza runie, jeśli nie zdobędzie odpowiedniej przestrzeni życiowej. Z kolei jeśli nie zostanie 277

powstrzymane zagrożenie ze strony Żydów, nie będzie żadnej walki o Lebensraum i żadnej kultury, wtedy naród upadnie. Najprawdopodobniej był to punkt, po przekroczeniu którego nie było już dla Hitlera odwrotu, a jednocześnie istota jego Weltanschauung. Miał przed sobą dwa zadania: zdobyć nową przestrzeń życiową na wschodzie i unicestwić Żydów. To, co wydawało się dwiema oddzielnymi, choć równoległymi drogami, w istocie stanowiło jedną. Ujrzał światłość. Marcin Luter i inni antysemici z przeszłości mówili jedynie o odsunięciu Żydów, ale on w swoim dalekosiężnym planie miał zamiar zrealizować ich marzenie – stać się drugim Hamanem.

Osobiście zakazał wydania książki, która stała się znana jako Sekretna księga Hitlera, więc wspomniane dzieło ujrzało światło dzienne dopiero trzydzieści dwa lata później. Może obawiał się, że jego zwolennicy uznają książkę za zbyt filozoficzną, a bardziej wyrobieni czytelnicy – za marną. Może nie chciał ujawnić ostatecznego planu masowej zagłady, który krył się za jego słowami. Na kartach dzieła pojawiały się też wskazówki rzucające światło na motywy ludobójstwa. Książka obfituje w wiele mówiące stwierdzenia: Żyd jest „mistrzem międzynarodowego zatrucia i skażenia rasy” oraz pomysłodawcą „nikczemnej pacyfistycznej papki zatruwającej sposób myślenia sprzyjający śmiałemu instynktowi samozachowawczemu”. Pisał o „bakcylu choroby”, który wylęga się w Rosji. Nazywał gęsto zaludnione robotnicze dzielnice Niemiec (wynik niewystarczającej Lebensraum) „wrzodem na ciele narodu”, „przyczyną wymieszania i skażenia krwi, degradacji rasy oraz ropiejącym ogniskiem infekcji, w którym rozwijają się internacjonalistyczne żydowskie czerwy, prowadząc do jeszcze większego zniszczenia”. Obsesja na punkcie zatrucia i skażenia rasy wywołanego przez Żydów nabiera dwukrotnie uderzająco osobistego charakteru. Pisząc o znienawidzonym Erzbergerze, który w 1918 roku podpisał zawieszenie broni, jako „bękarcie spłodzonym przez służącą i jej żydowskiego chlebodawcę”, mógł mieć na myśli własnego ojca. Musiał też myśleć o matce, kiedy pisał: „Jeśli człowiek zachoruje na raka i jest bezwarunkowo skazany na śmierć, rzeczą pozbawioną sensu jest odmawianie mu operacji pod pretekstem niewielkich szans powodzenia”47. Sekretną księgę Hitlera wydaje się przenikać obawa, że jego ojciec mógł być półkrwi Żydem (m.in. dlatego nie chciał mieć dzieci), a także ból, gniew i poczucie 278

winy, że matka zmarła w męczarniach, a także mieszane uczucia wobec żydowskiego lekarza, który za jego zgodą zastosował drastyczną metodę leczenia jodoformem. Może nie jest przypadkiem, że zaraz po ukończeniu książki złożył dobrowolnie wizytę psychiatrze. Zwrócił się o pomoc do członka monachijskiej organizacji partyjnej, doktora Alfreda Schwenningera, pragnąc „złagodzić lęk przed rakiem”. Nie zachowały się informacje o zaordynowanym leczeniu, ale wkrótce stało się jasne, że psychiatra zmarnował idealną okazję odciągnięcia Hitlera od jego potwornego celu. Doktorowi Schwenningerowi nie udało się również usunąć strachu pacjenta przed chorobą nowotworową, który wraz z obsesją unicestwienia wszystkich Żydów miał mu towarzyszyć do ostatniego dnia życia48.

279

Rozdział 9 ŚMIERĆ W RODZINIE (1928–1931)

1 Pierwszy krok zmierzający do realizacji Weltanschauung Hitlera został wykonany przez jego przedstawiciela. W Berlinie Joseph Goebbels starał się, jak mógł, odnowić partię po klęsce w ostatnich wyborach. Latem 1928 roku napisał trzy artykuły dla „Der Angriff”, próbując zjednać robotników, którzy oddali głos na partie lewicowe. W języku typowym dla komunistów miotał oskarżenia, że robotnik w kapitalistycznym państwie „nie jest już traktowany jak ludzka istota, sprawca ani stwórca. Zmienił się w maszynę. W liczbę, w przemysłowego robota pozbawionego wrażliwości i celu”. Jedynie narodowy socjalizm może przywrócić mu godność i sprawić, by jego życie odzyskało sens1. W zdumiewająco krótkim czasie Goebbels zastąpił Strassera w roli głównego specjalisty od pozyskiwania robotników na północy Niemiec. Czyniąc to, zadbał jednocześnie, żeby nie stać się politycznym rywalem Führera. Zadowolenie Hitlera stało się jasne, gdy aprobował socjalistyczną linię Goebbelsa, zezwolił, aby „Der Angriff” stał się dwutygodnikiem, i uczynił naczelnego pisma głównym propagandzistą partii. W polityce Hitler umiał okazać przebaczenie. Jeśli dawny oponent wyraził skruchę, Führer był gotów go nagrodzić. W ten sposób zamieniał pasywa w aktywa. Pokrzyżowawszy próby zmiany kierunku NSDAP podejmowane przez Gregora Strassera, powierzył mu zadanie zreorganizowania partii. Strasser tak skutecznie scentralizował NSDAP, że stał się jednym z jej najpotężniejszych ludzi. To głównie dzięki wysiłkom jego i Goebbelsa pod koniec roku liczba członków wzrosła do stu tysięcy. Aby utrwalić zdobycze na północy, 16 listopada Hitler przyjechał do Berlina, by w ogromnym Sportpalast wygłosić mowę na temat rasowego i narodowego odrodzenia. Ponieważ czerwoni mogli przerwać spotkanie, osobista obstawa Führera przybyła w komplecie. Była to mała, starannie wybrana grupa młodych 280

mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu lat, którzy przysięgli bronić Hitlera do ostatniej kropli krwi. Nazywali siebie Schutzstaffel (zastęp straży), w skrócie SS. Większość z dziesięciu tysięcy zebranych nigdy wcześniej nie słyszała Hitlera, a jego pierwsze słowa zrobiły na nich niewielkie wrażenie. Problemem był nowy system głośników. Stojący z tyłu sali brytyjski dziennikarz Sefton Delmer miał kłopoty ze zrozumieniem, o czym mówił Hitler. Usłyszał, że wzywa Niemców, by nie jedli pomarańczy, i uznawszy go za „stukniętego”, opuścił salę. Kakofonia była tak duża, że Hitler wyłączył mikrofony i głośno zawołał. W ciągu kilku minut uciszył czerwonych krzykaczy i całkowicie zdominował ogromną publiczność. „Jeśli ktokolwiek pokaże pięść narodowi niemieckiemu, zmusimy go, żeby stał się naszym bratem – oznajmił, a następnie zaczął pomstować na degenerację rasową. – Zepsucie naszego wielkiego kraju już się rozpoczęło. Obserwujemy nie tylko skażenie krwi, ale też upadek kultury i obyczajów. Na świecie zaczyna panować demokracja. Wartość jednostki zanika. Masy biorą górę nad ideą wielkiego przywódcy. Liczby stały się naszym nowym Bogiem”. Hitler poczuł ucisk w gardle. Przez ponad godzinę nadwyrężał głos i zdał sobie sprawę, że „za chwilę go straci”, więc zaczął zmierzać do końca. „Walczymy przeciwko znaczeniu przywiązywanemu do liczb i delirium wywoływanemu przez masy. Chcemy, żeby stery rządu objęli ci, którzy są lepsi. Dla stu tysięcy z nas głosowanie nie ma znaczenia, liczy się jedynie władza przywódcy. To sto tysięcy wie, że demokracja jest oszustwem”2. Był to triumf osobistego oddziaływania nad treścią. „Kiedy Hitler przemawia – skomentował jego mowę Goebbels – wszelki opór słabnie wobec magnetycznego działania jego słów. Można być jego przyjacielem albo wrogiem (…), sekret jego siły kryje się w fanatycznej wierze w nasz ruch i Niemcy”3. Amerykański reporter Louis Lochner był świadkiem podobnego zjawiska miesiąc później, podczas mowy wygłoszonej do studentów Uniwersytetu Berlińskiego. „W pierwszej chwili uznałem go za świetnego showmana. Kiedy skierowały się na niego kamery, udał, że ich nie dostrzega. Zwrócił się całkiem naturalnie do swojego cienia, Rudolfa Hessa, a następnie zaczął coś pisać, jakby szkicował zarys wystąpienia. Był dobrym aktorem”. Lochner zauważył, że jego młodzi zwolennicy byli jak zahipnotyzowani. „Wyszedłem ze spotkania, zadając sobie pytanie, jak człowiek o tak niedoskonałej dykcji, który ciskał gromy, kipiał ze złości i tupał, mógł zrobić tak silne wrażenie na młodych intelektualistach. Przecież

281

ze wszystkich ludzi to właśnie oni powinni wyraźne dostrzec błędy w jego rozumowaniu”4. Jednym z młodych intelektualistów zafascynowanych Hitlerem był Albert Speer, asystent z Politechniki Berlińskiej. Przyszedł z pewnymi oporami, pod wpływem namowy studentów, spodziewając się zobaczyć Hitlera w wojskowej bluzie i opasce ze swastyką. „Zamiast tego ujrzałem człowieka w dopasowanym granatowym garniturze, budzącego szacunek. Każdy element jego wizerunku sugerował rozsądny umiar”. Speera uderzyło to, że Hitler przemawiał z wahaniem, nieśmiało, jakby wygłaszał wykład historyczny. „Uznałem to za coś frapującego, bo było sprzeczne

z obrazem

histerycznego

demagoga

w mundurze,

wrzeszczącego

i gestykulującego jak szalony, który lansowała propaganda jego wrogów. Mimo pokusy zabiegania o brawa nie zrezygnował z trzeźwego tonu”. Kiedy początkowa nieśmiałość minęła, zaczął przemawiać z hipnotyczną siłą przekonywania, a Speer wraz z resztą publiczności dał się porwać fali niemal fizycznie wyczuwalnego entuzjazmu. „Odsunąłem na bok sceptycyzm i wszelkie wątpliwości”5.

2 Styl przemawiania Hitlera nie byłby skuteczny bez sprawnej organizacji partyjnej. Choć zjazd NSDAP zwołany w Norymberdze w 1929 roku wydawał się wiecem, emocjonalnym świadectwem poświęcenia Führera i jego ideałów, podczas sesji roboczych doszła do głosu organizacja. Pod koniec lata Hitler stworzył przemawiający do wyobraźni członków niemieckiej klasy średniej korpus funkcjonariuszy partyjnych, dopuszczając absolwentów uniwersytetów i innych przedstawicieli burżuazji do partyjnego aparatu władzy. Pozwalając Goebbelsowi i Strasserowi pozyskiwać robotników, zaczął się zwracać do weteranów wojennych i przedsiębiorców, gdyż zdawał sobie sprawę, że bez ich pomocy nigdy nie zdobędzie władzy. Podkreślił ten nowy zwrot, publicznie łącząc siły ze Stahlhelmem, zaciekle nacjonalistyczną organizacją weteranów wojny światowej, i Alfredem Hugenbergiem, potentatem prasowym, właścicielem czołowej wytwórni filmowej i przywódcą niemieckiej Narodowej Partii Ludowej należącej do prawego skrzydła ruchu volkistowskiego, w walce przeciwko przyjęciu nowego zliberalizowanego planu spłat reparacji wojennych (plan Younga). Choć pozornie wydawało się to posunięciem samobójczym, gwarantującym, że straci poparcie nowych lewicowych zwolenników, Hitler był przekonany, że pogodzi obie strony. 282

Liczył, że sukces w nadchodzącym ogólnonarodowym plebiscycie w sprawie planu Younga dowiedzie, że miał rację. Tymczasem on sam i NSDAP cieszyli się z finansowych owoców „małżeństwa z rozsądku” z przedstawicielami przemysłu. Hitler kupił miejski pałac Barlow, trzypiętrowy dom przy Briennerstrasse, na krajową centralę partii. Później, na początku

września,

przeprowadził

się

ze

swojej

zakonnej

kwatery

do

najmodniejszej dzielnicy Monachium na drugim brzegu Izary, gdzie wynajął dziewięciopokojowe mieszkanie zajmujące całe drugie piętro domu przy Prinzregentenplatz 16. Zabrał ze sobą panią Reichert, swoją gospodynię z Thierschstrasse, i jej matkę, panią Dachs. Siostra Hitlera, Angela, pozostała w willi w Berchtesgaden (zakupionej przez brata), ale pozwoliła, by jej córka Geli, obecnie dwudziestojednoletnia młoda dama i studentka medycyny, zamieszkała w jednym z pokojów nowego mieszkania wuja Alfa w Monachium. Chociaż uczucia Hitlera do Geli nie uległy zmianie, ich relacja się zmieniła. Nie rezygnując z roli wuja, Hitler zaczął otwarcie, choć dyskretnie, zabiegać o względy dziewczyny. Czasami widywano ich razem w teatrze lub przy jego ulubionym stoliku w ogródku Café Heck, gdzie często bywał popołudniami. Hitler był tak oczarowany Geli, że według Hanfstaengla „wisiał uczepiony jej łokcia z kretyńskim spojrzeniem, bardzo przekonywająco naśladującym młodzieńcze zadurzenie”6. Podstępem nakłoniła wuja, żeby poszedł z nią na zakupy, choć Hitler wyznał Hoffmannowi, że „nienawidzi patrzeć, jak Geli przymierza kapelusze lub buty, ogląda jedną belę materiału po drugiej, a następnie wdaje się w półgodzinną lub godzinną poważną rozmowę ze sprzedawczynią, by w końcu wyjść ze sklepu, uznawszy, że nic jej nie odpowiada”. Hitler wiedział, że będzie tak podczas każdej wyprawy do sklepu, a mimo to „zawsze szedł za nią potulnie jak baranek”. Jednocześnie pozostał surowym wujem, ograniczającym życie towarzyskie pełnej temperamentu dziewczyny do restauracji, kawiarni i sporadycznych wizyt w teatrze. Nawet jeśli wymogła na nim zgodę na pójście na bal ostatkowy, mogła to zrobić jedynie pod surowymi warunkami: Max Amann i Hoffmann mieli jej dotrzymywać towarzystwa i odprowadzić do domu o dwudziestej trzeciej. Hoffmann ostrzegł, że Geli nie będzie z tego powodu szczęśliwa, na co Führer odpowiedział, iż czuje się zobowiązany pilnować siostrzenicy. „Kocham Geli i mógłbym ją poślubić”. Jednocześnie trwał w postanowieniu pozostania kawalerem. To, co Geli uważała za ograniczenie, on uznawał za przejaw mądrości. 283

„Byłem zdecydowany dopilnować, żeby nie wpadła w ręce jakiegoś niegodnego awanturnika albo nicponia”7. Dowodem zahamowań seksualnych Hitlera może być nieudolna próba pocałowania siedemnastoletniej córki Heinricha Hoffmanna. Pewnego dnia zastał Henriette samą w domu. „Nie pocałuje mnie pani?”, miał spytać poważnie, według relacji dziewczyny. Zwykle zwracał się do niej poufałym „ty”, ale tego dnia była „panią”. („Lubiłam go, bo zawsze był troskliwy, zawsze mi pomagał, kiedy chciałam czegoś od ojca, pieniędzy na lekcje tenisa albo narciarską wyprawę… Ale żeby go całować?”). Grzecznie odmówiła, a po chwili milczenia Hitler trzepnął pejczem w dłoń i wolno wyszedł z pokoju8. O wiele bardziej bardziej znaczące okazało się spotkanie z inną ładną siedemnastolatką, która pracowała w salonie fotograficznym Hoffmanna. Ewa Braun, córka nauczyciela i wychowanka żeńskiej szkoły klasztornej, była – jak Geli – nowoczesną dziewczyną, żywą i wysportowaną. Wolała jazz od opery i amerykańskie musicale od dramatów Kaisera i Wedekinda. W przeciwieństwie do Geli była pulchniutka i miała jasne włosy. „Była zmorą nauczycieli. Sprawiała największe kłopoty w klasie – wspominała panna von Heidenaber – „ale była inteligentna i w mig chwytała to, co najważniejsze, umiała też samodzielnie myśleć”9. Poznali się w późne piątkowe popołudnie na początku października. Ewa została w studiu, żeby uporządkować papiery, i stała na drabinie, sięgając po teczki na górnej półce szafy. „W tym momencie – powiedziała później siostrze – zjawił się szef w towarzystwie mężczyzny z zabawnymi wąsami, w jasnym angielskim płaszczu i z wielkim filcowym kapeluszem w dłoni”. Wyczuła, że przybysz przygląda się jej nogom. „Tego dnia skróciłam spódnicę i czułam się lekko zakłopotana, bo nie byłam pewna, czy równo ją obszyłam”. Kiedy zeszła na podłogę, Hoffmann przedstawił ją nieznajomemu. „Herr Wolf, to nasza mała Fräulein Ewa”. Kilka minut później wszyscy siedzieli przy piwie i kiełbaskach. „Nic nie jadłam. Skubnęłam z grzeczności kiełbaskę i upiłam łyk piwa, a ten starszy pan prawił mi komplementy. Rozmawialiśmy o muzyce i sztuce, którą grano właśnie w Staatstheater, ale on cały czas pożerał mnie wzrokiem. Wybiegłam, bo zrobiło się późno. Odrzuciłam propozycję, że podrzuci mnie swoim mercedesem. Tylko pomyśl, jak zareagowałby tata!”. Zanim wyszła, Hoffmann wziął ją na stronę i zapytał: „Wiesz, kim jest ten pan? To Hitler! Adolf Hitler!”. „Naprawdę?”, spytała zdumiona Ewa10. 284

W ciągu

następnych

dni

Hitler

często

wpadał

do

studia

z kwiatami

i czekoladkami dla „swojej uroczej syreny od Hoffmanna”. Kiedy z rzadka zapraszał ją do miasta, unikał miejsc, do których zwykle chadzał, proponując herbatę w ciemnym kącie Carlton Café lub film w Schwabing. Jednak pod koniec roku jego wizyty w studiu Hoffmanna stały się rzadkością. Może dlatego, że Ewa zaczęła się chwalić przed kolegami, że jest jego kochanką i że Hitler ma zamiar ją poślubić. Hoffmann, który był pewien, że nigdy nawet nie była w jego mieszkaniu, wezwał ją do swojego gabinetu. Kiedy Ewa zaczęła płakać i przyznała, że skłamała, Hoffmann zagroził, iż ją zwolni, jeśli ta historia się powtórzy.

3 Plebiscyt w sprawie planu Younga, pod koniec 1929 roku, okazał się sukcesem kanclerza Stresemanna i jego liberalnego programu, choć polityk zmarł przed podliczeniem głosów. Trudna koalicja Hitlera i Narodowej Partii Ludowej Hugenberga potrzebowała do zwycięstwa dwudziestu jeden milionów głosów, a uzyskała niecałe sześć. Choć dla Hugenberga była to miażdżąca porażka, Hitler sprytnie przekuł klęskę w swoiste zwycięstwo. Nigdy nie wiążąc się z przegraną sprawą, zwrócił ostrze zemsty przeciwko Hugenbergowi, zrywając sojusz równie nagle, jak go zawarł. W tym czasie już gromadził siły, powiększone dzięki kampanii w sprawie plebiscytu, szykując się na ogólnokrajowe wybory, choć mało kto dawał nazistom większe szanse. Były angielski ambasador w Berlinie, lord D’Abernon, w swoich wspomnieniach napomknął o Führerze tylko raz i to w przypisie. Hitler, napisał, po 1924 roku „zaczął popadać w zapomnienie”11. Z tym politycznym nekrologiem zgadzali się doktor Arnold Wolfers, dyrektor dydaktyczny berlińskiej Hochschule für Politik, i historyk Arnold Toynbee. Tymczasem Hitler myślał o zwycięstwie i czuł, że zdoła pozyskać dla swojej sprawy robotników. Aby tego dokonać, musiał uknuć nową dramatyczną intrygę polityczną. Okazja pojawiła się na początku 1930 roku wraz ze śmiercią berlińskiego studenta prawa12. Horst Wessel, dwudziestojednoletni syn kaznodziei i masona, zbuntował się przeciwko burżuazyjnemu wychowaniu, które otrzymał, wstąpił do brunatnych koszul i toczył krwawe uliczne boje z czerwonymi. Napisał nawet wiersz Die Fahne Hoch! (Wysoko wznieśmy sztandar!) dla upamiętnienia towarzyszy, którzy oddali życie za sprawę – „zastrzeleni na froncie przez

285

czerwonych i reakcjonistów”. Wiersz opublikowano w „Der Angriff”, a później skomponowano do niego muzykę32*. Wessel zakochał się w byłej prostytutce imieniem Erna i z nią zamieszkał. Aby usunąć parę z wynajmowanego lokalu, ich gospodyni wezwała na pomoc komunistów. Do pokoju kochanków wpadła banda czerwonych. Ich herszt, bliski znajomy Erny, krzyknął podobno: „Sama wiesz za co!”, i zastrzelił Wessela. Próbując zbić polityczny kapitał na tragicznej historii miłosnej, komuniści zaczęli przedstawiać Wessela jako stręczyciela, którym nie był. Z kolei Goebbels ukazał kochanka jako Jezusa robotnika, co również nie było prawdą. „Porzuciwszy rodzinny dom i matkę – napisał Goebbels w marnym powieściowym stylu – zamieszkał wśród tych, którzy z niego drwili i go opluwali. W proletariackiej dzielnicy, na strychu czynszówki, starał się prowadzić skromne życie. Niczym socjalistyczny Chrystus próbował wpłynąć na innych swoimi czynami”. Kiedy Wessel umierał w szpitalu, Goebbels przemieniał prywatną zemstę w polityczne zabójstwo, intonując pieśń Wessela na zakończenie wiecu w Sportpalast: „Załopotały sztandary, zawarczały werble, świsnęły radosne piszczałki, a z milionów gardeł rozległ się hymn niemieckiej rewolucji: Wysoko wznieśmy sztandar!”. Kiedy Wessel zmarł 23 lutego, Goebbels napisał: „Jego duch zmartwychwstał, aby zamieszkać w nas wszystkich. Maszeruje w naszych szeregach”14. Dla wzmocnienia efektu propagandowego Goebbels postanowił urządzić zmarłemu wielki pogrzeb z Hitlerem wygłaszającym mowę nad trumną. Führer miał jednak pewne wątpliwości co do takiego spektaklu. Podobnego zdania był Göring, który wrócił ze Szwecji po leczeniu narkotykowego uzależnienia i wygrał wybory do Reichstagu. Sytuacja w Berlinie, argumentował, jest i tak wystarczająco napięta, poza tym nie można zapewnić bezpieczeństwa Führerowi. „Jeśli coś pójdzie źle – miał powiedzieć według Hanfstaengla – będziemy mieli katastrofę. Nie mamy siły, by coś na tym zyskać. Jeśli Hitler przyjedzie do Berlina, komunistyczne byki wezmą go za czerwoną płachtę, a nas nie stać na konsekwencje, do których mogłoby to doprowadzić”15. Hitler zasłonił się chorobą i pogrzeb odbył się bez niego. Göring miał rację. Kondukt pogrzebowy zamienił się w bitewny marsz, podczas którego czerwoni atakowali żałobników. Nawet gdy Goebbels stanął nad grobem i dramatycznie zawołał: „Horst Wessel?!”, a członkowie oddziałów bojowych odkrzyknęli: „Obecny!”, przez cmentarny mur do grobu posypały się kamienie. Nic nie mogło sprawić większej radości takiemu rasowego propagandyście, jak Goebbels. „Kiedy 286

trumna spoczęła w zimnej ziemi – napisał – zza cmentarnych bram rozległ się krzyk zdeprawowanych podludzi (…). Zmarły, który nadal był wśród nas, podniósł swoją utrudzoną dłoń i z lśniącej oddali zawołał: Naprzód ponad grobami! Na końcu szlaku są Niemcy!”16. Na podstawie takich słów nigdy nie udałoby się odgadnąć prawdziwej relacji łączącej szeregowych komunistów i nazistów. Chociaż zacięcie się zwalczali, łączyła ich wyjątkowa więź braterstwa, nie było też niczym niezwykłym, że wspólnie występowali przeciwko policji interweniującej podczas bójek w piwiarniach lub barach. Członkowie obu grup żarliwie wspierali swoją sprawę, jedni i drudzy uważali, że cel uświęca środki. Łączyły ich też socjalistyczne cele i pogarda dla parlamentarnych procedur. W poprzednie święto 1 Maja paradowali ramię w ramię ulicami Berlina, we wspólnym proteście przeciwko próbom spacyfikowania demonstrantów, wykrzykując na całego gardło wspólne hasło: „Wolności, pracy i chleba!”. Co więcej, jedni i drudzy nienawidzili żydowskiego komendanta policji Bernharda Weissa (którego Goebbels przechrzcił na „Isidora”), uważając policję za „armię Isidora”, brutalnego wroga wszystkich robotników. Dwa miesiące po tym, jak Goebbels wycisnął ostatnią propagandową kroplę z Horsta Wessela, konflikt między Hitlerem i Ottonem Strasserem przybrał otwarty charakter. Kiedy jego brat wyjechał do Monachium i stał się partyjną szychą, Otto zajął się pisaniem wstępniaków do trzech gazet założonych przez Gregora. Chociaż pisma te nadal nosiły narodowosocjalistyczne godło na winiecie, stały się platformą dla obrazoburczych poglądów Ottona, które były często sprzeczne z poglądami Hitlera. Różnice pogłębiły się w kwietniu, kiedy Otto Strasser udzielił pełnego poparcia strajkowi robotników przemysłu metalowego w Saksonii. Przemysłowcy, tacy jak Fritz Thyssen z grupy Vereinigte Stahlwerke AG, zaczęli naciskać na Hitlera, żeby ten zganił Strassera, jeśli chce kolejnych dotacji. Hitler początkowo próbował gróźb, ale gdy te zawiodły, pojechał do Berlina, by użyć osobistej perswazji. Obaj panowie spotkali się dwukrotnie w hotelu Sanssouci. Przez niemal siedem godzin Hitler przymilał się i schlebiał, obiecywał i groził, ale spotkania ujawniły jedynie dzielące rozmówców różnice. Żaden nie poszedł na najmniejsze ustępstwo, a Otto Strasser odrzucił kuszącą propozycję objęcia stanowiska szefa partyjnej propagandy. Mimo niemożności dojścia do porozumienia Strasser i jego ludzie nie zerwali pochopnie z partią, „bo nadal istniała nadzieja, że Hitler jest pod wrażeniem rozmowy” i może „zrezygnować z linii Rosenberga”. Niechęć do ujawnienia rozłamu mogła być również wywołana 287

możliwością osłabienia szans partii w nadchodzących wyborach krajowych w Saksonii. Otto Strasser zdawał sobie jednak sprawę, że on i jego socjalistyczni zwolennicy nie mogą pozostać w NSDAP. Było to niemożliwe po tym, jak Hitler wyjawił swój zamiar podążenia śladami faszystów Mussoliniego i zawarcia układu z przemysłowcami. Rozmowy wykazały także, że Hitler chce pozostawić swój Weltanschauung

w nieokreślonej

postaci,

„dającej

się

interpretować

na

nieskończoną liczbę sposobów”, by móc sprawować całkowitą kontrolę w partii na zasadzie władzy absolutnej. Instynktownie wyczuwał, że gdy narodowy socjalizm podpisze się pod konkretnym programem, zasada wodzowska zostanie osłabiona17. Hitler musiał się czuć upokorzony, że młody Strasser sprzeciwił się mu tak otwarcie i zuchwale, ale bez słowa wrócił do Monachium i nie przypuścił żadnego publicznego ataku. Nie spełnił również groźby, że wystąpi przeciwko Ottonowi „wszystkimi środkami, które ma do dyspozycji”. Poprzestał na ogłoszeniu w prasie, podobnie jak to uczynił Otto Strasser, że w Berlinie nie doszło do żadnych sporów, oraz że on i Otto są jednomyślni. Zamiast otwarcie ukarać buntownika, Hitler zaczął usuwać z partii tych, którzy pracowali dla jego gazet. Pod koniec czerwca wydał w końcu Goebbelsowi zawoalowane polecenie, żeby pozbył się z partii Ottona Strassera i jego zwolenników. „Partia narodowosocjalistyczna, dopóki jej przewodzę – napisał – nie będzie klubem dyskusyjnym dla pozbawionych korzeni intelektualistów, nie będzie też chaotycznym bolszewickim salonem, ale pozostanie, jak dzisiaj, organizacją przenikniętą dyscypliną, stworzoną nie dla doktrynerskich głupot lub politycznych Wandervögel), ale organizacją zdecydowaną walczyć o przyszłość Niemiec, w której podziały klasowe zostaną przełamane, a nowy naród niemiecki będzie sam decydował o własnym losie!”18. Goebbelsowi polecono „bez litości oczyścić partię w Berlinie z niepożądanych elementów”. Zrobił to w ciągu kilku tygodni, a wezwanie Strassera do powszechnego exodusu socjalistów z NSDAP spowodowało, że odeszło z nim zaledwie dwudziestu czterech zwolenników. Odrzucił go nawet własny brat, podpisując z dwoma innymi lewicowymi członkami partii deklarację, że „jednoczą się pod wodzą Adolfa Hitlera i poddają surowej dyscyplinie organizacyjnej”19. W rozmowie ze wspólnym przyjacielem Gregor scharakteryzował brata jako wiecznego dysydenta. „Odejście mojego brata i jego walka przeciwko partii jest czystym szaleństwem”20. Chociaż rozstanie Hitlera z Ottonem Strasserem okazało się gazetową sensacją, w niewielkim stopniu wpłynęło na partię. Podczas długiej i zajadłej walki frakcyjnej między północą a południem Hitler starał się, jak mógł, występować w roli arbitra. 288

Jego intencją było jedynie doprowadzenie do pojednania i kompromisu, a gdy narodowi socjaliści odnieśli zwycięstwo, potrafił okazać wspaniałomyślność. Nagrodził Gregora Strassera wysokim partyjnym stanowiskiem, a nawet gdy Otto wprawiał go w zakłopotanie na oczach świadków, próbował minimalizować dzielące ich różnice. Teraz tak przedstawił sytuację, aby wydawało się, że to Otto doprowadził do swojego wydalenia z NSDAP. Gdy wewnętrzne spory zostały zażegnane, Hitler mógł w końcu skupić całą energię na wrześniowych wyborach ogólnokrajowych.

4 W 1930 roku Hitler miał coś do zaoferowania niemal każdemu niemieckiemu wyborcy – rolnikowi, robotnikowi, studentowi, patriocie, rasiście i mieszczaninowi z klasy średniej. Wspólnym mianownikiem jego szerokiego programu był światowy kryzys, który nastąpił po załamaniu na Wall Street w 1929 roku i gwałtownie zakończył niezwykłe odrodzenie niemieckiej gospodarki. Pod koniec lata w kraju były niemal trzy miliony bezrobotnych, a polityka ekonomicznych oszczędności propagowana przez kanclerza Brüninga tylko pogorszyła sytuację. Hitler uznał, że w końcu pojawiła się paląca kwestia, która może dać mu polityczną władzę w Niemczech. Jego apel do robotników został sformułowany w języku komunistycznej terminologii. „Obudźcie się, robotnicze Niemcy! Zerwijcie łańcuchy!”, wołał Goebbels na łamach „Der Angriff”. Rolnikom, których niedawne zyski zniweczył światowy spadek cen płodów rolnych, Hitler zaproponował udogodnienia podatkowe i opłaty celne na importowaną żywność. Członkom niższej klasy średniej pozbawionym związków zawodowych, które mogłyby się o nich upomnieć, dawał nową nadzieję. Stojącym nieco wyżej w hierarchii społecznej, dla których ubóstwo było hańbiącym piętnem, proponował szacunek dla samych siebie, a młodym idealistom, którzy studiowali lub niedawno opuścili uniwersytety – nowy wspaniały świat. Choć ostatnia grupa nie była zbyt liczna, dostarczała Hitlerowi wojowniczej, oddanej kadry na przyszłość. Młodzi ludzie słuchali go jak w transie, gdy występował przeciwko materializmowi i egoizmowi, obiecywał zaprowadzić społeczną harmonię, dać miejsce w pierwszym szeregu krucjaty o sprawiedliwość społeczną i odnowić Niemcy. Przekonana, że Hitler stworzy autentyczny socjalistyczny reżim, młodzież wałęsała się ulicami dużych miast, wykrzykując 289

hasła, które dzieliła ze swoimi komunistycznymi przeciwnikami: „Wolności, pracy i chleba!”. Przedstawiciele nowego pokolenia „czuli, że coś się dzieje, że potworna stagnacja dobiegła końca – jak wspominał jeden z nich. – Trzeba tam być, żeby to w pełni zrozumieć”. To właśnie możliwość służenia sprawie przyciągnęła większość młodych idealistów, a Hitler był jedynym ówczesnym politykiem, który zdawał sobie sprawę z tego, jak wielką siłę stanowili. Przyciągnął do siebie także pewną liczbę intelektualistów, przedstawicieli społecznej elity, a nawet rodziny królewskiej. Tej wiosny młodszy syn cesarza, August Wilhelm („Auwi”), napisał swojemu drogiemu towarzyszowi walki Hitlerowi, że „pragnieniem jego serca” jest osobiste poinformowanie go, iż został przyjęty do partii. „Była to dla mnie bardzo wzruszająca chwila, wszystkie moje myśli zwróciły się ku Tobie”21. Książę obawiał się rozprzestrzeniania komunizmu, a jego nawrócenie wywarło wpływ na innego księcia, Filipa Heskiego, siostrzeńca cesarza i wnuka królowej Wiktorii, który podobnie jak on poparł Hitlera. W 1930 roku Führer zaoferował Niemcom coś nowego – poczucie narodowej jedności. Zapraszał każdego, żeby się przyłączył do jego krucjaty. Nie istniały podziały klasowe, jedynym warunkiem była niezachwiana gotowość podążenia za Hitlerem w jego śmiertelnych zmaganiach z Żydami i czerwonymi oraz w walce o Lebensraum, na chwałę i pożytek Niemiec. „Czuliśmy to, co podpowiadało nam serce – napisał jeden z dawnych członków partii – że Hitler jest naszym człowiekiem. Przemawiał jak ktoś, kto był na froncie i przeżył to samo piekło, i to nie na jakiejś miękkiej pryczy, ale jako nieznany żołnierz, jak my”. To transcendentalne oddziaływanie wzbudzało emocje wśród najróżniejszych wyborców. Hitler nie akcentował nadmiernie swojego antysemityzmu – szczególnie postulatu „usunięcia” Żydów – chyba że znajdował się wśród przedstawicieli ruchu volkistowskiego albo robotników. W kręgu ludzi bardziej wykształconych lub idealistów kwestię tę poruszano jedynie szeptem bądź zbywano lekceważącym machnięciem ręki. Przez całe lato Hitler jeździł niestrudzenie po kraju, przedstawiając swój obszerny program. W ciągu sześciu ostatnich tygodni wygłosił dwadzieścia długich przemówień. Jako urodzony polityk, uważał nie tylko za naturalne, ale wręcz inspirujące przebywanie wśród tłumów, wymienianie uścisków dłoni, całowanie niemowląt i kłanianie się paniom. Częściej jadał z robotnikami i przedstawicielami klasy średniej, którzy go popierali, niż z przedstawicielami społecznej elity, a jego

290

otwarty sposób bycia przemawiał do urzędników i drobnych przedsiębiorców równie silnie, jak do robotników. Chociaż dla każdej grupy miał inne przesłanie, nigdy nie zapomniał o lekcji, której nauczył się w Landsbergu: aby zwyciężyć, musi pozyskać masy. Dlatego unikał przyjmowania agresywnej postawy w pomniejszych kwestiach. Raz po raz grzmiał przeciwko finansowym baronom, czerwonym, marksistom i „systemowi”, który prowadził do bezrobocia, zaniżania cen płodów rolnych i kurczenia się oszczędności klasy średniej. Z drugiej strony unikał szczucia jednej klasy przeciwko drugiej, gdyż pragnął podporządkować sobie wszystkie. Jeszcze nigdy Niemcy – a właściwie cały świat – nie zostały poddane tak skutecznej perswazji. Goebbels zorganizował sześć tysięcy wieców – w dużych salach, w namiotach mogących pomieścić dziesięć tysięcy ludzi i pod gołym niebem. Organizowano parady z pochodniami. Miasta, miasteczka i wioski zostały oblepione oślepiającymi czerwonymi plakatami. Cała nazistowska prasa zasypała kraj specjalnymi wyborczymi wydaniami w nakładach sięgających milionów egzemplarzy. Te, których nie udało się sprzedać, rozdawano darmo. W wyborczy ranek, przekazując ostatnie wskazówki robotnikom, Goebbels udzielił cynicznej, a jednocześnie praktycznej rady, jak prowadzić polityczną agitację. „Róbcie to dowcipnie, róbcie poważnie! Traktujcie bliźnich tak, jak zwykli być traktowani. Pobudzajcie ich wściekłość i furię, ukierunkowujcie uczucia na właściwą drogę”22. Tego dnia w całym kraju utworzyły się długie kolejki przed lokalami wyborczymi. Oddano rekordową liczbę trzydziestu pięciu milionów głosów, cztery miliony więcej niż w 1928 roku. Hitler przyjechał do biura wyborczego partii w Monachium tuż po północy, witany przez podekscytowanego Adolfa Müllera, partyjnego drukarza: „Myślę, że wygraliśmy! Możemy zdobyć sześćdziesiąt sześć miejsc!”. Oznaczałoby to ogromny wzrost w stosunku do pięćdziesięciu czterech mandatów zdobytych w 1928 roku, ale Hitler odpowiedział, że jeśli Niemcy będą myśleli właściwie, liczba ta może się okazać wyższa. „Pomyślałem sobie, może zdobędziemy sto miejsc!”. Zdobyli sto siedem. „Jak wyrazić to, co czułem w tamtej chwili? Urośliśmy od dwunastu do stu siedmiu miejsc!”23. To, co zdumiało narodowych socjalistów, dla ich przeciwników okazało się przyprawiającym o zawrót głowy szokiem. Urzędnicy kilka razy przeliczyli wyniki, zanim ogłosili, że naziści uzyskali 6 371 000 głosów, ponad 18 procent ogólnej liczby oddanych. W ciągu dwóch lat poparcie dla Hitlera wzrosło z 800 000 głosów do 291

liczby, która sprawiła, że NSDAP stała się drugą partią Rzeszy. Po ogłoszeniu politycznej śmierci Hitlera socjaldemokraci popełnili błąd, koncentrując swoje ataki na czerwonych. Znacznie wzrosło także poparcie udzielone komunistom, którzy zyskali dodatkowy

1 326

000 głosów.

Socjaldemokraci

utracili

nieco

mniej

niż

60 000 głosów, co wskazywało, że Hitler zyskał głównie kosztem partii centrowych, na które wcześniej głosowali przedstawiciele klasy średniej. Najbardziej sensacyjny wzrost poparcia dla nazistów odnotowano wśród rolników oraz członków niższej klasy

średniej

w rejonach

wiejskich

i zamieszkanych

przez

protestantów,

w północnej części kraju, choć znaczący był też wzrost poparcia wśród katolików. W dniach poprzedzających pucz monachijski Hitler zabiegał niemal wyłącznie o dysydentów, ludzi rozczarowanych i zrozpaczonych. Teraz zagłosowali na niego ludzie oczekujący, że poprawi ich życie. Dzięki elastycznemu programowi i oratorskim umiejętnościom Hitler przyciągnął do siebie nowych zwolenników, ale to dzięki niestrudzonej pracy tysięcy przywódców podstawowych organizacji partyjnych i funkcjonariuszy pośrednich szczebli NSDAP udało się skłonić tych ludzi, żeby poszli do urn. Chociaż cierpkie uwagi Hanfstaengla sprawiły, że w ostatnim czasie jego stosunki z Hitlerem uległy ochłodzeniu, to dzięki niezwykłemu zwycięstwu wyborczemu ponownie wrócił do łask. Hess zadzwonił z wiadomością, że Hitler chce się z nim pilnie zobaczyć. Pół godziny później Führer zjawił się w mieszkaniu Hanfstaengla z propozycją: czy zgodziłby się objąć stanowisko szefa partii do kontaktów z prasą zagraniczną? „Przed nami wielkie wyzwania. W ciągu kilku miesięcy, najwyżej paru lat, dojdziemy do władzy. Dzięki swoim koneksjom będziesz mógł nam oddać nieocenione usługi”24. Hanfstaengl przyjął ofertę i kilka dni później wyruszył z Hitlerem do Lipska na proces trzech młodych oficerów oskarżonych o prowadzenie nazistowskiej agitacji w armii. 25 września Hitler osobiście stanął w miejscu dla świadków i wygłosił inteligentną, a jednocześnie paradoksalną mowę, dzięki której zdołał przekonać niemal wszystkich. Po zapewnieniu, że dojdzie do władzy w sposób pokojowy, dzięki wygranym wyborom, przysiągł wierność armii i obiecał walczyć przeciw hańbiącemu traktatowi wersalskiemu, w razie potrzeby „nielegalnymi metodami”. Zakończył złożeniem obietnicy partyjnym rewolucjonistom, że gdy zdobędzie władzę, stworzy narodowosocjalistyczny wymiar sprawiedliwości. „Wówczas zostanie pomszczona listopadowa rewolucja 1918 roku i potoczą się głowy!”25. 292

Hitler ponownie dowiódł politycznej zręczności, pozyskując niemal jednocześnie mieszczan i rewolucjonistów, zapewniając pierwszych, że ma pokojowe zamiary, i obiecując krwawą zemstę drugim. Wpływ jego słów sięgnął daleko poza granice Niemiec, gdyż był rzecznikiem drugiej partii w kraju, a jego niepokojące słowa o traktatach

przestały

być

pozbawionym

znaczenia

pokrzykiwaniem

drugorzędnego polityka. Hanfstaengla otoczyli zagraniczni korespondenci, prosząc o wywiad z nowym niemieckim objawieniem. Hitler pośpiesznie sklecił artykuł dla londyńskiego „Sunday Express”. „Wybory podniosły temperaturę narodu niemieckiego – napisał. – Zaszokowany świat odkrył, że nasz kraj ogarnęła gorączka, wysoka gorączka. Gorączka

ta

będzie

trwała,

zwracając

się

przeciwko

istniejącej

sytuacji

i nieznośnym obciążeniom”. W dalszej części zażądał nie tylko rewizji traktatu wersalskiego i planu Younga, lecz także „zwrotu polskiego korytarza wykrojonego z naszego ciała”. Zaprzeczył, że Niemcy odpowiadają za wybuch wojny, i oskarżył prezydenta Wilsona, że zdradził uroczyste obietnice złożone Rzeszy. „Jeśli naród niemiecki ma cierpieć, tak jak cierpi obecnie – ostrzegł w ostatnich słowach artykułu – pozwólcie nam cierpieć za to, że powiedzieliśmy »nie«, zamiast zmuszać do powtarzania »tak«”26. Kilka dni później zmienił stanowisko, zapewniając reportera londyńskiego „Timesa”, że będzie działał zgodnie z prawem. „Nie potępiajcie Niemców, bo w naszej sytuacji postępowalibyście tak samo. Mam nadzieję, że Anglia nigdy nie znajdzie się w dzisiejszym położeniu Niemiec. Gdyby tak się jednak stało, gdyby w najmroczniejszej godzinie zadano jej cios w plecy, jak by się zachowała, gdyby ponownie stanęła na nogi? Jaka byłaby postawa angielskich patriotów wobec tych rodaków, którzy dążyli do zniszczenia własnej ojczyzny?”27. Dwa tygodnie później, 13 października, stu siedmiu nazistowskich posłów wkroczyło w brunatnych koszulach do Reichstagu na pierwszą sesję parlamentu. Podczas odczytywania listy obecności każdy wołał: „Obecny, Heil Hitler!”. Socjalista Toni Sender był zbulwersowany. „To dopiero elita »aryjskiej« rasy! Hałaśliwa, rozkrzyczana, wbita w mundury banda. Przyglądałem się uważnie ich twarzom, a im dłużej to robiłem, tym bardziej byłem przerażony tym, co widziałem – wielu miało gęby kryminalistów i degeneratów. Nie macie pojęcia, jakim upodleniem było zasiadanie w jednym miejscu z tą hałastrą!”28. Słowa posła Gregora Strassera skierowane do zgromadzonych w Reichstagu wydawały się względnie uspokajające: „Pozwólcie, że pozostawimy ten temat 293

i będziemy przestrzegali dawnego systemu, dopóki istnieje demokracja (…), opowiadamy się za demokratyczną Republiką Weimarską, dopóki będzie nam to na rękę”. Ale to, co się działo na ulicach stolicy, wieściło złowrogą przyszłość. Setki bojowników SA w cywilnych ubraniach rozbijało już szyby żydowskich sklepów i kawiarni.

5 Międzynarodowy rozgłos po wrześniowych wyborach miał dla Hitlera słodko-gorzki smak. Wraz ze sławą nadeszła niechciana wizyta jego bratanka, Williama Patricka Hitlera, który mieszkał w Anglii ze swoją matką. W 1910 roku Alois Hitler junior, który wówczas pracował jako kelner w Dublinie, poślubił irlandzką dziewczynę, Brigid Elizabeth Dowling. Wiedli burzliwy żywot, gdyż Alois ciągle zmieniał sposób zarabiania na życie. Otworzył małą restaurację w Liverpoolu, a niebawem ją sprzedał i kupił pensjonat. Kiedy splajtował jako hotelarz, zaczął handlować żyletkami. Brigid nie była z nim szczęśliwa i kilka razy odchodziła od męża. Ich sprzeczki nasiliły się po narodzinach Williama Patricka, Alois podzielał bowiem opinię swojego ojca, że dzieci należy karcić od maleńkości. Kiedy Brigid nie było w domu, Alois kilka razy zbił syna, a gdy William Patrick skończył trzy lata, rodzina się rozpadła. Według Brigid Alois ich porzucił i wrócił do Niemiec, choć ten utrzymywał przed krewnymi, że to żona uciekła z inżynierem, zabierając ze sobą chłopca29. Kiedy Brigid i jej syn przeczytali o wyborczym sukcesie Hitlera, potraktowali to jako „okazję do zarobienia pieniędzy za wywiad udzielony koncernowi prasowemu Hearsta”. W końcu Alois nie płacił im alimentów. Po negocjacjach z przedstawicielem Hearsta w Londynie w amerykańskiej prasie na początku października zaczęły się ukazywać zdjęcia Williama Patricka z podpisem: „Młody londyński pracownik biurowy, William Patrick Hitler, jest bratankiem Adolfa Hitlera, nowego politycznego przywódcy Niemiec. Urodził się w Liverpoolu i niewiele wie o politycznych celach swojego stryja”. Wiedział tak mało, że napisał do ojca, prosząc o więcej szczegółów z życia nowego politycznego przywódcy. Wiele lat później William Patrick wyznał pracownikowi amerykańskiego OSS, Biura Służb Strategicznych: „W odpowiedzi nadeszło wystosowane przez Hitlera zaproszenie na rodzinną naradę oraz bilety na przejazd”. Po dotarciu do Monachium matka i syn zastali Hitlera „w stanie wielkiego wzburzenia”. Podczas spotkania, w którym brali 294

udział Angela Raubal i Alois, Hitler oświadczył, że „choć zyskał pewne znaczenie, jego rodzina nie powinna myśleć, że zdoła wypłynąć na jego grzbiecie i darmo zdobyć sławę”. Ujawnienie rodzinnych informacji reporterom Hearsta mogło, jego zdaniem, zniweczyć szansę na osiągnięcie sukcesu politycznego, gdyż przyrodni brat wstąpił ponownie w związek małżeński, nie zawracając sobie głowy rozwodem z Brigid. „Zawsze dbałem o to, żeby informacje o moim życiu osobistym nie przedostały się do prasy! – miał powiedzieć według relacji Williama Patricka zamieszczonej dziewięć lat później na łamach „Paris Soir”. – Ci ludzie nie mogą wiedzieć, kim jestem. Nie mogą wiedzieć, skąd pochodzę, z jakiej jestem rodziny (…), nawet w mojej książce nie wspomniałem o tym ani słowem, a teraz, niby przypadkiem, odnaleziono mojego bratanka. Dziennikarze rozpoczęli dochodzenie, wysłali szpiegów, którzy zaczną grzebać w mojej przeszłości”. Później, cytując artykuł „Paris Soir”, Hitler miał gniewnie oznajmić, że William Patrick nie jest z nim nawet spokrewniony, gdyż jego ojciec, Alois junior (który przysłuchiwał się temu wszystkiemu bez słowa), został adoptowany przez Aloisa Hitlera seniora. On i jego matka (według pracownika OSS) powinni wrócić do Londynu i powiedzieć ludziom Hearsta, że odkryli, iż przywódca partii nazistowskiej to inny Adolf Hitler, który nie jest z nimi spokrewniony. Takie rozwiązanie „spodobało się” Hitlerowi, który zażądał, aby oboje „jak najszybciej wrócili do Anglii i wyparli się wszelkiego pokrewieństwa, teraz i w przyszłości”, a następnie przekazał Aloisowi dwa tysiące dolarów na pokrycie kosztów pobytu matki i syna w Monachium oraz powrót do domu. Alois uregulował rachunki, kupił bilety i obiecał przesłać resztę pieniędzy pocztą, ponieważ tak będzie „bezpieczniej”. William Patrick zaklinał się, że pieniądze nigdy do nich nie dotarły. (Co ciekawe, historia Adolfa Hitlera pojawiła się wkrótce na łamach nowojorskiego „American”, pisma należącego do koncernu prasowego Hearsta, a jako autora wskazano Aloisa Hitlera juniora. Alois opisał w nim swojego młodszego brata jako lubianego i wspaniałomyślnego chłopca, marzyciela tak dalekiego od rzeczywistości jak Słońce od Księżyca. Po śmierci matki Adolf zabrał młodszą siostrę, Paulę, do Wiednia, gdzie wiedli ciężki żywot, w skrajnym ubóstwie. Zdaniem Aloisa, Adolf musiał zamiatać ulice i wykonywać inne niewdzięczne prace, by zarobić na chleb dla siebie i Pauli. Później wyjechał do Monachium, gdzie dostał robotę malarza pokojowego i tapeciarza). Kiedy William Patrick i jego matka wrócili do Anglii, Hitler wezwał swojego prawnika do apartamentu przy Prinzregentenplatz. Wskazał na leżący przed nim list i oznajmił, że pismo „ma związek z »ohydnym szantażem« dotyczącym jego 295

pochodzenia, uknutym przez jednego z jego najnikczemniejszych krewnych”. Hans Frank wspominał, że Hitler miał na myśli Williama Patricka Hitlera, który dał do zrozumienia, że prasa była bardzo zainteresowana pewnym szczegółem jego pochodzenia, a mianowicie tym, że był półkrwi Żydem. Führer nakazał Frankowi, żeby przeprowadził dyskretne dochodzenie w tej sprawie30. Raport Franka, sporządzony na podstawie „wszystkich dostępnych źródeł”, był w najwyższym stopniu niepokojący: wszystko wskazywało, że ojciec Hitlera był „nieprawym

dzieckiem

kucharki

nazwiskiem

Schicklgruber,

pochodzącej

z Leonding nieopodal Linzu, która najęła się do pracy w Grazu”. Kiedy urodziła syna, „pracowała u żydowskiej rodziny nazwiskiem Frankenberger. Pod koniec lat trzydziestych XIX wieku pan Frankenberger wypłacał alimenty w imieniu swojego dziewiętnastoletniego syna, który miał dziecko z Schicklgruber, do osiągnięcia przez nie czternastego roku życia”. Zachowała się również obszerna korespondencja między Frankenbergerami a kucharką (babką Hitlera), „z której wynikało, że obie strony zgadzały się, iż dziecko Schicklgruber zostało poczęte w okolicznościach, które uzasadniają wypłacanie alimentów przez Frankenbergerów”. Raport Franka kończył się przykrym stwierdzeniem, że nie można wykluczyć możliwości, iż ojciec Hitlera był półkrwi Żydem. Führer energicznie podważył tok rozumowania Franka oraz kłopotliwe ustalenie, twierdząc, że jego dziadek, wówczas człowiek zubożały, zaszantażował Frankenbergerów fałszywym zarzutem ojcostwa. Przysiągł, że otrzymał tę informację bezpośrednio od ojca i babki. Musiał być naprawdę wstrząśnięty dowodami przedstawionymi przez Franka, skoro zdobył się na tak wierutne kłamstwo – babka Hitlera zmarła czterdzieści lat przed jego narodzinami. Ważniejsze było przyznanie, że babka przyjęła pieniądze od Żyda, gdyż sugerowało potworną możliwość, iż jego własna krew mogła zostać skażona. W rzeczywistości szansa, że Adolf Hitler był półkrwi Żydem wydaje się minimalna33*. Istotne jest jednak to, iż Hitler tak bardzo się przestraszył, że wszczął przynajmniej dwa inne dochodzenia, aby zdobyć pewność w tej sprawie. Lekarz nazwiskiem Schuh, który znał Hitlera od 1917 roku, wspominał, że „przez całe życie cierpiał z powodu bolesnych wątpliwości, czy w jego żyłach płynie żydowska krew. Często nam też o tym wspominał”31. Niemożność przedstawienia dowodów aryjskiego pochodzenia, których wymagał od innych, może tłumaczyć, dlaczego powiedział Williamowi Patrickowi Hitlerowi: „Ci ludzie nie mogą się dowiedzieć, skąd pochodzę, z jakiej jestem rodziny”. 296

Mimo bolesnych problemów osobistych rok 1931 zakończył się pomyślnie. Hitler nagle stał się autorem głośnego bestsellera. Sprzedawano około sześciu tysięcy egzemplarzy Mein Kampf rocznie, ale w ostatnim roku sprzedaż skoczyła do pięćdziesięciu czterech tysięcy osiemdziesięciu sześciu sztuk. Dało to spory dochód, który w dodatku mógł napływać bez końca. Co więcej, w pierwszy dzień nowego roku został otwarty Brunatny Dom, nowa kwatera NSDAP. Zakupiony i odnowiony dzięki specjalnym datkom, dochodom z partyjnych wieców, darów i składek, przydawał NSDAP znaczenia i wiarygodności jako partii. Na drugim piętrze wspomnianego gmachu znajdowały się gabinety Hitlera, Hessa, Goebbelsa, Strassera oraz dowódcy SA. Gabinet Führera był duży i elegancko urządzony, w tonacji czerwieni i brązu. Sięgające sufitu okna wychodziły na Königsplatz. Wśród znajdujących się w nim przedmiotów było duże popiersie Mussoliniego, a na ścianie wisiały portret Fryderyka Wielkiego i obraz przedstawiający pierwszy atak starego pułku Führera we Flandrii. „Hitler rzadko tam bywał”, wspominał Frank. Pracował w sposób całkowicie niesystematyczny. „Pojawiał się” na chwilę, ale zanim Frank zdołał do niego dotrzeć, ponownie „znikał”. Przyparty do muru, pośpiesznie załatwiał sprawę, a później „wygłaszał godzinny monolog”32. Wolał spędzać czas na dole, w małej świetlicy. Siadywał w kącie, przy stole Führera, nad którym wisiał portret Dietricha Eckarta. Jednak wkrótce zrezygnował nawet z tego. Nie odpowiadał mu osiadły tryb życia w Brunatnym Domu. Odczuwał przymus znajdowania się w ruchu, zdobywania poparcia mas dla siebie i partii lub prowadzenia rozmów na wysokim szczeblu z tymi, którzy mogli mu udzielić politycznej albo finansowej pomocy. Problemy, wobec których stanął na początku 1931 roku, były faktycznie ogromne, głównie z powodu niezwykłego wzrostu liczby członków NSDAP, co wymusiło powiększenie aparatu biurokratycznego w każdym wydziale partii, z nieodłącznymi tarciami i zawiścią. Najwięcej problemów stwarzało SA, ponieważ wielu członków oddziałów szturmowych nie chciało poważnie potraktować zapewnień Hitlera o działaniu zgodnym z prawem. Zawsze chlubili się przemocą i nie widzieli powodu, dla którego mieliby się ugiąć przed cywilnymi przywódcami partii w Monachium. Byli wśród nich najbardziej ideowi ludzie, często o socjalistycznych przekonaniach, których z komunistycznymi rywalami łączył rewolucyjny zapał, ten zaś stawał się źródłem coraz większego zakłopotania dla Hitlera. Od początku miał problemy z przywódcami SA, którzy chcieli uczynić ze swych oddziałów zbrojne ramię partii, podczas gdy Hitler pragnął, by ich głównym zadaniem pozostała ochrona wieców 297

i polityczna mobilizacja. Pierwszym szefem SA był kapitan Ernst Röhm, który po ostrym sporze z Hitlerem dobrowolnie udał się na wygnanie do Ameryki Południowej. Po nim nastał Pfeffer von Salomon, który wysuwał podobne żądania wzmocnienia pozycji SA, co przesądziło o jego rezygnacji. Niezadowolenie przywódców podzielali szeregowi członkowie. Niedawno bojownicy brunatnych koszul w Berlinie ogłosili bunt, twierdząc, że są głodni i przepracowani, stale narażeni na rany i aresztowania z powodu potyczek z policją i czerwonymi. Nie chcieli się ograniczyć do roli ochroniarzy partyjnych zgromadzeń, więc po odrzuceniu przez Goebbelsa ich siedmiu postulatów, m.in. uzasadnionego żądania zwiększenia środków, ich dowódca wpadł w furię i urządził nalot na partyjną kwaterę pilnowaną przez SS. Trzeba było osobistej interwencji Hitlera, żeby zakończyć rewoltę. Führer zaczął jeździć z jednego spotkania SA na drugie w asyście uzbrojonych członków SS, nawołując do pojednania. Niczym cierpliwy i wyrozumiały ojciec prosił, obiecywał i łajał. Mówił niewiele o siedmiu żądaniach postawionych przez SA, sprowadzając całą sprawę do osobistego poziomu i nawołując do wierności Führerowi. Później ogłosił, że sam zostanie nowym dowódcą SA. Dzikie okrzyki radości były sygnałem końca krótkiej rebelii i Hitler mógł powrócić na wyborczy szlak. Obietnica, że osobiście stanie na czele SA, okazała się pusta. Nie miał ani czasu, ani ochoty, żeby wziąć na siebie to zadanie, i na początku 1931 roku brunatne koszule były nadal bez dowódcy. Dopiero 4 stycznia ogłoszono, że kapitan Röhm (niedawno odwołany z Boliwii, gdzie pomagał republice w wojnie toczonej z Paragwajem) zostanie nowym szefem oddziałów szturmowych. Röhma zwabiło do Niemiec zapewnienie Hitlera, że da mu wolną rękę w zarządzaniu organizacją liczącą sześćdziesiąt tysięcy ludzi. Zrezygnowawszy na jakiś czas z utrzymania oddziałów szturmowych jako zdyscyplinowanej formacji paramilitarnej, ten zdolny organizator i natchniony przywódca zaczął kształtować SA według własnych wyobrażeń. Jednak skuteczność nie była lekarstwem na głębokie żale członków i szybko stało się jasne, że w stolicy szykuje się kolejna duża rewolta. Główne pretensje berlińskich brunatnych koszul nie uległy zmianie. Ich dowódca, kapitan Walter Stennes, był rozsierdzony niesprawiedliwością w partii i ponownie zażądał wprowadzenia systemu promocji opartego na zasadzie „co potrafisz”, zamiast „kogo znasz”. Otwarcie narzekał, że Hitler „zmienia zdanie, co kilka miesięcy przysyłając nowe rozkazy”, a w takich warunkach nie można działać. Ludzie 298

Stennesa byli skonsternowani i zaniepokojeni. Chociaż zgadzali się z dowódcą, czuli się związani z Führerem. Napięcia ujawniły się 20 lutego 1931 roku, kiedy Hitler wydał rozkaz, by SA i SS zaprzestały walk ulicznych z czerwonymi i Żydami. „Rozumiem wasz ból i gniew – oznajmił członkom brunatnych koszul – ale od tej pory nie wolno wam nosić broni”33. Gderali pod nosem, ale nie zrobili nic do końca następnego miesiąca, kiedy Führer zaakceptował dekret rządu weimarskiego, zgodnie z którym policja miała wydawać zgodę na wszelkie wiece. Oburzony Stennes ogłosił, że Hitler skapitulował przed establishmentem, i o północy 31 marca zwołał tajne spotkanie dowódców SA. Wszyscy obecni opowiedzieli się po stronie Stennesa, a zatem przeciwko Hitlerowi. Próbując zażegnać konflikt bez rozlewu krwi i publicznego rozgłosu, Führer przeniósł Stennesa do Monachium, do biurowej roboty w Brunatnym Domu. Kiedy Stennes odmówił, Hitler poszczuł SS na buntowników. Otwarty opór ustał w ciągu dwudziestu czterech godzin. Była to żałosna rebelia. Stennes pragnął jedynie czystego narodowego socjalizmu oraz służenia partii, a nie jednostce. „Tych, którzy ze mną pójdą, czeka trudna droga – powiedział swoim ludziom w pożegnalnej mowie. – Zalecam, abyście pozostali z Hitlerem przez wzgląd na nasze narodowosocjalistyczne ideały, których nie chcemy niszczyć”34. 4 kwietnia w „Der Angriff” i „Völkischer Beobachter” ukazały się artykuły Hitlera potępiające „pucz” Stennesa. Führer potwierdzał, że socjalizm od zawsze stanowił ważny element NSDAP, ale krytykował „błaznów głoszących salonowy bolszewizm i socjalizm”, którzy przeniknęli do partii. Utrzymywał, że Stennes należał do ich grona i próbował „zaszczepić SA poglądy, które od zawsze były atrybutem komunistów”. Artykuły te wywołały jeszcze większe zamieszanie wśród dysydentów w szeregach berlińskich brunatnych koszul, więc Hitler ponownie pośpieszył do stolicy w roli rozjemcy i umiarkowanego rewolucjonisty. Tym razem zabrał ze sobą Hanfstaengla, który napisał: „Hitler krążył po przedmieściach i błagał ze łzami w oczach, by mu zaufali. Zapewniał, że osobiście dopilnuje ich interesów”. Zdołał przywrócić porządek i następny dzień spędził w hotelu dla komiwojażerów, rozmawiając ze Stennesem. Ten wydał się Hanfstaenglowi raczej ofiarą niż przywódcą rewolty. „Był bardzo przyzwoitym człowiekiem, bratankiem kardynała Schulte z Kolonii. Zaprowadził mnie do jednego z otwartych okien, gdzie rozmowę stłumił zgiełk ulicy, i powiedział: »Czy Hitler zdaje sobie sprawę, że człowiek, który sprowokował tę rewoltę, stoi obok niego?«. Miał na myśli Goebbelsa. »To on 299

sprowokował SA do demonstrowania na ulicach, mimo rozkazu Hitlera, żeby unikać ulicznych bójek, a teraz obciąża mnie całą winą«”35. Jak zwykle pojawienie się Hitlera (w asyście wiernego SS) przywróciło jedność w SA, choć miało się to już nigdy nie powtórzyć. Wydalenie Stennesa i garstki jego zwolenników nie wywołało żadnych reperkusji. Goebbels zdołał się wykręcić stekiem bzdur i kłamstw, choć wielu oprócz Stennesa uważało, że odegrał potajemną rolę w rewolcie. Nawet Führer miał podejrzenia i nieco później, na nieformalnym spotkaniu gauleiterów, zrobił do nich aluzję. „Kiedy matka ma wiele dzieci i jedno zejdzie na manowce – oświadczył – to jeśli jest mądra, chwyci je za rękę i przytrzyma”36. Zdawał sobie jednak sprawę, że bez pomocy SS nie zapędziłby zbuntowanych dzieci do zagrody, więc zastąpił Stennesa, dając berlińskiemu oddziałowi SA dowódcę z SS. SS nie kryło radości z poszerzenia swojej roli jako obrońcy władzy Führera. „Nie wszędzie nas kochają”, powiedział ich szef, Heinrich Himmler, na spotkaniu dowódców SS kilka tygodni później. „Kiedy wykonamy to, co do nas należy, możemy wrócić do kąta. Nie powinniśmy oczekiwać wdzięczności, ale nasz Führer zna wartość SS. Jesteśmy jego ulubioną, najcenniejszą organizacją, bo nigdy go nie zawiedziemy”37. W tym samym czasie Hitler mediator był gotów przyjąć na ojcowskie łono zbłąkanych lub wątpiących członków oddziałów szturmowych – wszystkich z wyjątkiem niepokornych dusz, które należało usunąć, zastępując lojalnymi zwolennikami. Reakcja na amnestię Hitlera była niemal jednomyślna. Choć wielu członków brunatnych koszul rozczarowało się Hitlerem i jego naleganiem na to, żeby działać w granicach prawa, ulegli przed iście Chrystusowym objawieniem: „Ja jestem SA i SS, a wy ich członkami, tak jak ja jestem w was, czy to w SA, czy w SS”38. Kiedy tylko przywołano do porządku SA, jego dowódca, kapitan Röhm, znalazł się w ogniu poważnych ataków z powodu swoich rzekomych skłonności homoseksualnych. Wcześniej Hitler odrzucał tego rodzaju oskarżenia. „SA to grupa ludzi podporządkowana politycznemu celowi. Nie jest to instytucja wychowawcza mająca kształcić młode dziewczęta, ale związek twardych wojowników”39. Prywatne życie mężczyzny, dodał, jest jego własnością tak długo, jak długo nie przeszkadza w realizacji misji narodowego socjalizmu. Jednak skandal obyczajowy już stał się problemem dla partii. Krążyły plotki, że oficerów usuniętych po puczu Stennesa zastąpili homoseksualni przyjaciele Röhma. Sam Röhm sprawiał wrażenie obojętnego na takie pomówienia, podobnie jak na 300

oskarżenia,

że

członkowie

jego

oddziałów

szturmowych

dopuszczali

się

potworności. „Wiem, że w przeszłości nasi ludzie z SA byli twardzi i gotowi na wszystko, Herr Delmer – wyznał korespondentowi londyńskiego „Daily Express” pod koniec kwietnia, w berlińskiej Reichs Restaurant. – Ale dziś, niech pan sam spojrzy!

Są

potulni,

zdyscyplinowani

i karni.

Moje

zadanie

polega

na

niedopuszczeniu, by miliony pozbawionych pracy Niemców znalazły się pod wpływem komunistów, do czego mogłoby z łatwością dojść. Chcę, żeby zamiast tego stali się karną siłą obywatelską broniącą Niemcy przed wewnętrznym i zewnętrznym bolszewickim wrogiem”. Delmer zaprotestował, mówiąc, że hałaśliwe okrzyki: „Obudźcie się Niemcy!” i „Precz z Żydami!” nie kojarzą się z karnością i ładem. „Proszę nie rozumieć tych haseł zbyt dosłownie. Nie są nawet w połowie tak poważne, jak się wydają”. Później powiedział coś, co wzbudziło zainteresowanie reportera. „Usuwam z szeregów SA niekarnych chuliganów. Mała czystka nie zaszkodzi takiej armii”. Właśnie dlatego przybył do Berlina. W stolicy doszło do buntu. Na jego czele stanął kapitan Stennes, „szaleniec”, który ośmielił się sprzeciwić władzy jego i Hitlera. Röhm zapewnił Delmera, że buntownicy zostali usunięci i w SA zapanował porządek. Tydzień później, idąc za radą Röhma, Delmer wybrał się do Brunatnego Domu, aby przeprowadzić wywiad z Hitlerem. Führer stwierdził, że ma dwa żądania: chce zniesienia reparacji wojennych i „wolnej ręki na Wschodzie”. Nie interesuje go walka na dawnych frontach, a nawet odzyskanie utraconych kolonii, domaga się jedynie, by umożliwiono milionom Niemców ekspansję na tereny Związku Radzieckiego. Delmer spytał, jak zamierza dotrzeć do Rosji bez pogwałcenia terytorium Polski. „Na wszystko znajdzie się sposób”, odparł zagadkowo Hitler.

301

W tym momencie do gabinetu wpadł książę August Wilhelm, dramatycznie oznajmiając, że dwa tysiące czterystu członków brunatnych koszul zostało rannych lub zabitych w potyczkach z marksistami w ciągu czterech pierwszy miesięcy roku. „Mein Führer – wykrzyknął – to jest wojna domowa!”. „Racja – odparł bezceremonialnie Hitler – To bez wątpienia wojna domowa”. Przekonany o całkowitej bezwzględności Hitlera, Delmer rozpoczął swój opublikowany 3 maja artykuł przepowiednią: „Niemcy maszerują wielkimi krokami, aby dołączyć do grona faszystowskich państw Europy”40.

6 Hitler spędził lato 1931 roku na konsolidowaniu partii i reorganizowaniu SA, które dowiodło swojej słabości podczas buntu Stennesa. W tym czasie przeżył także głęboki kryzys osobisty. Odkrył, że jego szofer i towarzysz, Maurice, potajemnie zaręczył się z jego siostrzenicą, Geli, która żyła pod surową kuratelą w mieszkaniu przy Prinzregentenplatz. Jak na ironię sam Führer, nieuleczalna swatka, podsunął ten pomysł Maurice’owi. „Kiedy się pobierzecie, będę co wieczór wpadał do was na kolację”, podbechtywał młodego mężczyznę. „Postanowiłem posłuchać jego rady – powiedział reporterowi Maurice – i zaręczyć się z Geli, którą kochałem do szaleństwa, jak wszyscy inni. Z radością przyjęła moje oświadczyny”. Od pewnego czasu najbliżsi przyjaciele wiedzieli, że Maurice i Geli są kochankami. Maurice skarżył się otwarcie Goebbelsowi, opowiadając o „swojej nieszczęśliwej miłości”. W końcu zdobył się na odwagę i wyznał wszystko szefowi. Hitler wpadł w szał, oskarżył Maurice’a o nielojalność i pozbawił swojego osobistego szofera pracy41. Niektórzy z bliskich znajomych trwali w przekonaniu, że Führer był jedynie zatroskanym krewnym. „Darzył ją ojcowskimi uczuciami – jeszcze wiele lat później upierała się gospodyni, Anny Winter. – Chodziło mu wyłącznie o jej dobro, pragnął opiekować się Geli. Geli była płochą dziewczyną, która wszystkich uwodziła, także Hitlera. Chciał ją jedynie chronić”42. W pewnym sensie Geli stała się niewolnicą. Hitler dawał jej wszystko, czego zapragnęła, z wyjątkiem wolności, i upierał się, żeby chodziła wszędzie w asyście zaufanej osoby towarzyszącej, nawet na lekcje śpiewu. Skarżyła się kuzynce, że „jej życie jest bardzo trudne, bo wuj nalega, aby wszędzie mu towarzyszyła, i że było to dla niej bardzo kłopotliwe, gdyż dowiedziała się, iż Gregor Strasser jest przeciwny, aby widywano ją z Hitlerem, nie mogła się też spotykać z innymi młodymi ludźmi”43. 302

Pewnego wieczoru Hanfstaenglowie spotkali Hitlera z Geli w Residenz Theater i wszyscy poszli na późną kolację do Schwarzwälder Café. Hanfstaengl zauważył, że Geli „wydawała się znudzona, spoglądała przez ramię w kierunku innych stolików, i nie mógł się pozbyć uczucia, że pozostawała w tym związku pod przymusem”44. Także Helene Hanfstaengl odniosła wrażenie, że dziewczyna była przygaszona, jakby „nie mogła prowadzić takiego życia, jakie pragnęła”. Jednak pani Winter upierała się, że to Geli zabiegała o ten związek. „To naturalne, że chciała zostać Gnädige Frau (łaskawą panią) Hitler. On był kawalerem do wzięcia (…), ale Geli flirtowała ze wszystkimi, nie była poważną dziewczyną”45. Bez wątpienia sława wuja robiła wrażenie na Geli. Zawsze, gdy szli do Café Heck na herbatę, ich stół oblegali wielbiciele, a kobiety całowały Hitlera w rękę i błagały o pamiątkę. Równie oczywiste było to, że uczucia, którymi Führer darzył dziewczynę, wykraczały poza wujowską troskę. „Kochał ją – zapewniał Maurice – ale było to dziwne uczucie, którego nie odważył się wyrazić, gdyż był zbyt dumny, żeby się przyznać do słabości, za jaką uważał zadurzenie”. Jeszcze inni utrzymywali, że Hitler i Geli mają romans, a Otto Strasser rozpowszechniał sensacyjną pogłoskę o ich dziwacznym związku seksualnym, której dawali wiarę jedynie ludzie pragnący być jak najgorszego zdania o Führerze. Chociaż Hitler darzył siostrzenicę głęboką miłością, wydaje się mało prawdopodobne, aby łączył ich związek o seksualnym charakterze. Hitler był zbyt nieśmiały i skryty, by otwarcie zabiegać o względy jakiejkolwiek kobiety, i zbyt ostrożny, aby zaszkodzić swojej politycznej karierze przez wzięcie sobie kochanki – szczególnie córki przyrodniej siostry. We wrześniu Geli nawiązała znajomość z innym młodym mężczyzną, artystą z Austrii, którego od pierwszej chwili tak oczarowała, że według Christy Schroeder (sekretarki Hitlera) poprosił ją o rękę. Pewnego razu zaczęła opowiadać Frau Hoffmann o swojej nieszczęśliwej miłości, a po wyznaniu, że zakochała się w malarzu z Wiednia i jest nieszczęśliwa, dodała: „O czym tu mówić! Pani ani ja nie możemy w tej sprawie nic zrobić. Lepiej pomówmy o czymś innym”46. Kiedy Hitler dowiedział się o romansie, zmusił dziewczynę do zerwania z artystą, najwyraźniej za zgodą swojej przyrodniej siostry, Angeli. W połowie września Geli zatelefonowała do swojego nauczyciela dykcji i oznajmiła, że nie będzie więcej przychodziła na lekcje, ponieważ wyjeżdża do Wiednia, a następnie wyruszyła do Berchtesgaden, żeby zobaczyć się z matką. Po przybyciu na miejsce odebrała telefon od wuja Alfa. Żądał, aby natychmiast wróciła 303

do Monachium. Czuła się w obowiązku to zrobić, ale gdy dowiedziała się, że Hitler ma opuścić Monachium, żeby wziąć udział w spotkaniu z gauleiterami i głównymi dowódcami SA, „zaczęła mu robić wyrzuty, że kazał jej przyjeżdżać na próżno”. Rozdrażnienie przerodziło się w furię, kiedy zabronił jej wyjeżdżać do Wiednia pod jego nieobecność. Kłócili się także 17 września podczas obiadu, na który podano spaghetti. Anny Winter słyszała w kuchni podniesione głosy. Kiedy Geli wybiegła z jadalni, kucharka zauważyła, że twarz dziewczyny poczerwieniała z gniewu. Geli nie wychodziła ze swojego pokoju, dopóki nie usłyszała, że wuj schodzi po schodach razem z Hoffmannem, który miał mu towarzyszyć w podróży. Wybiegła na klatkę schodową, trzymając coś w lewej ręce, ale pani Reichert nie zdołała dojrzeć, co to takiego. „Serwus, wuju Alfie! – zawołała w dół. – Serwus, Herr Hoffmann!”47. Hitler zatrzymał się przy drzwiach wyjściowych, obejrzał za siebie i wszedł na schody. Delikatnie pogładził policzek Geli i szepnął jej coś do ucha, ale dziewczyna pozostała spięta i nieprzyjazna. „Naprawdę nic mnie nie łączy z wujem”, oznajmiła gospodyni chwilę później. Kiedy jego nowy szofer, Juliusz Schreck, ruszył mercedesem Prinzregentenstrasse, Hitler milczał jak głaz. Nagle odwrócił się do Hoffmanna. „Nie wiem dlaczego – oznajmił – ale jestem dziwnie niespokojny”. Hoffmann, którego nieoficjalnym obowiązkiem było zabawianie Führera i dotrzymywanie mu towarzystwa, odparł, że to pewnie z powodu Föhn, południowego alpejskiego wiatru wywołującego dziwną depresję. Hitler nie odpowiedział, więc jechali dalej w kierunku Norymbergi. Tymczasem przebywająca w kuchni Frau Reichert usłyszała brzęk rozbijającego się szkła i powiedziała matce: „Geli musiała zrzucić flakonik perfum z toaletki”48. Mogła to zrobić, gdy zajrzała do kieszeni marynarki Hitlera i znalazła list napisany na błękitnej papeterii. List od Ewy Braun. Hitler odnowił ich znajomość kilka miesięcy wcześniej, ale zrobił to tak dyskretnie, że Geli nie miała o niczym pojęcia. W ciągu dnia Anny Winter zobaczyła, jak dziewczyna gniewnie drze kartkę na cztery części. Wścibska gospodyni pozbierała skrawki i przeczytała następującą wiadomość: Drogi Herr Hitler, jeszcze raz dziękuję za cudowne zaproszenie do teatru. Nie zapomnę tego wieczoru. Jestem wdzięczna za Pana życzliwość. Odliczam godziny do radości, jakiej dostarczy mi nasze następne spotkanie.

304

Pańska Ewa49

Geli zamknęła się w pokoju i poleciła, by nikt jej nie przeszkadzał. Gniewna scena nie zaniepokoiła pani Winter, więc gospodyni jak zwykle wieczorem wyszła, żeby wrócić do domu. Frau Reichert i jej córka spędziły w mieszkaniu noc. Obie słyszały głuchy odgłos, ale nie wzbudził ich niepokoju. One również były przyzwyczajone do dziwnych zachowań „kapryśnej” dziewczyny. Następnego ranka pani Reichert zaniepokoiła się, gdyż drzwi pokoju Geli był nadal zamknięte. Zatelefonowała do Maxa Amanna i Franza Schwarza, a ci wezwali ślusarza. Geli leżała na podłodze przy kanapie, obok niej znaleźli pistolet kalibru 6.34. Strzeliła sobie w serce. Tego ranka Hitler i Hoffmann opuścili hotel Deutscher Hof w Norymberdze, żeby kontynuować podróż do Hamburga. Kiedy mercedes wyjechał z miasta, Hitler zauważył, że jedzie za nimi jakiś samochód. W obawie, że mogą zostać zaatakowani, kazał Schreckowi przyśpieszyć. Później spostrzegł, że goni ich taksówka z boyem hotelowym z Deutscher Hof siedzącym obok szofera i dającym znaki, aby się zatrzymali. Dowiedziawszy się, że Herr Hess dzwoni z Monachium i czeka na linii, Hitler wrócił do hotelu, rzucił kapelusz i pejcz na krzesło i wszedł do kabiny telefonicznej. Nie zamknął drzwi, więc Hoffmann usłyszał, jak mówi: „Tu Hitler. Co się stało?”. Po krótkiej chwili wykrzyknął: „Boże, to straszne!”. Jego głos przerodził się niemal w krzyk. „Hess, odpowiedz »tak« czy »nie«? Czy ona żyje?!”. Najwyraźniej rozmowa została przerwana albo Hess się rozłączył. „Zaniepokojenie Hitlera było zaraźliwe – wspominał Hoffmann. – Szofer wcisnął pedał gazu do oporu i wielka maszyna z piskiem opon popędziła do Monachium. Widziałem w lusterku jego twarz. Siedział z zaciśniętymi wargami, patrząc przed siebie niewidzącymi oczami”50. Kiedy dotarli do mieszkania, ciało Geli zostało już zabrane51. Była sobota, więc komunikat w gazetach ukazał się dopiero w poniedziałek. Krążyły pogłoski, że Führer zamordował siostrzenicę, a minister sprawiedliwości Gürtner zniszczył dowody. Monachijski „Post”, dziennik wydawany przez socjalistów, zamieścił długi artykuł pełen dowodów poszlakowych, wskazując na częste sprzeczki Geli z Hitlerem. Napisano również, że dziewczyna miała złamany grzbiet nosa i nosiła inne ślady maltretowania34*. Przygnębiony i upokorzony Hitler powiedział Frankowi, że „nie może czytać gazet, bo ta potworna kampania oszczerstw mogłaby go zabić. Chciał się wycofać z polityki i nigdy więcej nie występować publicznie”52. W rozpaczy uciekł z Hoffmannem do pustego wiejskiego domku swojego drukarza Adolfa Müllera 305

nad Tegernsee. Po przybyciu na miejsce szofer Schreck szepnął Hoffmannowi, że schował pistolet Führera, obawiając się, że może zrobić sobie krzywdę. Kiedy Hitler znalazł się w swoim pokoju, splótł dłonie na plecach i zaczął krążyć tam i z powrotem. Hoffmann zapytał, co chciałby zjeść. Hitler pokręcił głową. Chodził bez przerwy, godzina po godzinie. Całą noc. Rano Hoffmann delikatnie zapukał do drzwi. Nie usłyszał odpowiedzi. Zajrzał do środka i stwierdził, że Hitler nadal chodzi po pokoju, z dłońmi splecionymi na plecach i wzrokiem utkwionym w dal. Hoffmann zadzwonił do domu i poprosił o przepis na spaghetti, ulubioną potrawę Hitlera, jednak ten odmówił jedzenia. Chodził niestrudzenie jeszcze dwa dni, odmawiając przyjmowania pokarmu. Tylko raz podszedł do telefonu, aby się dowiedzieć, że Frank podjął niezbędne kroki prawne w celu powstrzymania obelżywej kampanii w prasie. Zmęczonym, słabym głosem powiedział: „Dziękuję ci. Podźwignę się z bólu i nigdy ci tego nie zapomnę”. W końcu do willi Müllera dotarła wiadomość, że Geli została pochowana w Wiedniu. W uroczystościach na centralnym cmentarzu miejskim brali udział Röhm, Müller, Himmler i młody Alfred Frauenfeld, samozwańczy narodowosocjalistyczny gauleiter Wiednia53. Chociaż Hitler miał zakaz wjazdu do swojej ojczyzny z przyczyn politycznych, zaryzykował aresztowanie i tej nocy wyruszył mercedesem, zajmując miejsce na przednim fotelu obok Schrecka. Hoffmann siedział z tyłu, gdy w milczeniu przekraczali granicę z Austrią w asyście osobistej ochrony jadącej drugim dużym wozem. Przyjechali na miejsce o świcie. Na rogatkach Wiednia czekał na Hitlera Frauenfeld z mniejszym samochodem, mercedes bowiem zbytnio rzucałby się w oczy. Bez słowa pojechali na cmentarz. Hitler położył kwiaty na grobie. Na marmurowej płycie widniał napis: Tutaj śpi nasze ukochane dziecko Geli Nasz promyk słońca Urodzona 4 czerwca 1908 – zmarła 18 września 1931 Rodzina Raubalów W drodze do mieszkania Frauenfelda Hitler nagle przerwał długie milczenie. Spytał, czy przypadkiem nie będą mijali opery. Frauenfeld odparł, że mogliby nieco zboczyć z drogi. „Zróbmy to, proszę – powiedział Hitler. – Niech choć przejadę obok niej, skoro nie mogę wejść do środka”. W mieszkaniu Frauenfelda Hitler zjadł obfite 306

śniadanie, a później zaczął cicho mówić nie o tragedii, ale o politycznej przyszłości Niemiec i swojej własnej. Zdecydowanym głosem zapewnił Frauenfelda, że do 1933 roku obejmie władzę w kraju, zanim Polacy przejmą Gdańsk. Gdy znalazł się ponownie w swoim samochodzie, utkwił wzrok w dali. W końcu powiedział, jakby głośno myślał: „Skoro tak, niechaj rozpocznie się walka – walka, która musi zakończyć się sukcesem i zakończy się nim”54. Dwa dni później pojechał na północ, żeby wziąć udział w spotkaniu gauleiterów. Zanocowali w zajeździe, ale następnego dnia podczas śniadania Hitler odmówił zjedzenia szynki. „To przypomina spożywanie zwłok!”, oznajmił Göringowi55. Nikt nie zmusi go więcej do jedzenia mięsa35*. W Hamburgu przemówił do dużej, przyjaźnie nastawionej publiczności. Mówił z mocą, błyskotliwie jak zawsze. Wcześniej dwukrotnie wyszedł z samobójczej depresji – w szpitalu w Pasewalku i więzieniu w Landsbergu. Być może było to swoiste odrodzenie, gdyż za każdym razem wracał z otchłani z odnowioną siłą i nowym poczuciem celu. Było to jego trzecie zmartwychwstanie.

307

Adolf Hitler jako niemowlę.

Klara Hitler, matka Adolfa.

Alois Hitler, ojciec Adolfa.

Paula Hitler, siostra Adolfa.

Dziesięcioletni Adolf Hitler (górny rząd pośrodku) w szkole w Leonding.

Dom, w którym Hitler mieszkał w Wiedniu w 1909 r. (dekoracja z 1938 r.).

Hitler (z prawej) z towarzyszami z czasów I wojny światowej - Ernstem Schmidtem i sierżantem Maxem Amannem - i swoim psem Fuchslem.

Kartka wysłana przez Hitlera z frontu w styczniu 1915 r. do znajomego z Monachium, Ernsta Heppa.

Akwarela namalowana przez Hitlera w 1915 r.

Hitler obok generała Ericha Ludendorffa w Monachium, 1921 r.

Pucz monachijski, 9 listopada 1923 r. Obok Hitlera - Hermann Góring, Wilhelm Frick i Hermann Kriebel.

Hitler z towarzyszami, m.in. z Rudolfem Hessem (drugi z prawej), w więzieniu w Landsbergu, 1923 r.

Hitler po opuszczeniu więzienia, 1924 r.

Egzemplarz Mein Kampf.

Przemówienie Hitlera w Monachium, 1925 r.

Adolf Hitler ze swoim psem w Alpach, 1926 r.

Adolf Hitler ze swoją siostrzenicą i wielką miłością, Geli Raubal, 1930 r.

Zjazd „narodowej opozycji” w Bad Harzburg, 11 października 1931 r.; obok Hitlera Rudolf Hess, Julius Schaub i Wilhelm Bruckner.

Heinrich Himmler, Ernst Rohm, Hermann Esser, Franz Xaver Schwarz, Wilhelm Bruckner, Josef Dietrich i Hans Baur witają Hitlera wysiadającego z samolotu w czasie kampanii wyborczej w 1932 r.

Hitler w czasie podróży po Niemczech.

Nawet dzieci pozdrawiają swojego Fuhrera, 1933 r.

Hitler przyjmuje urząd kanclerza od prezydenta Paula von Hindenburga, Poczdam, 1933 r.

Spotkanie Hitlera i Mussoliniego, Wenecja, 1934 r.

Podczas noworocznego przyjęcia dla korpusu dyplomatycznego w Berlinie Hitler rozmawia z nuncjuszem papieskim.

Igrzyska Olimpijskie w Berlinie, 1936 r.; Hitler w towarzystwie medalistek w rzucie oszczepem, Tilly Fleischer, Luise Kruger i Marii Kwaśniewskiej (pierwsza z lewej).

Leni Riefenstahl podczas zdjęć do filmu dokumentalnego z Igrzysk Olimpijskich w Berlinie.

Joseph Goebbels z żoną Magdą i dziećmi podczas wizyty u Hitlera w Obersalzbergu, 1937 r.

Ernst Hanfstaengl (Putzi) i jego żona Helene z dziećmi.

Część IV BRUNATNA REWOLUCJA

Rozdział 10 „NICZYM SEN” (1931–30 stycznia 1933)

1 Hitler podźwignął się po śmierci Geli na tyle, żeby wziąć udział w trwającym już spotkaniu przywódców partii z północnej części Niemiec. Spotkanie było tak ważne, że uczestniczyli w nim jedynie gauleiterzy i wyżsi dowódcy SA. Okazało się też tak udane, że wyznaczyło kres reorganizacji partii. „Nasz ruch – oznajmił kilka dni później Führer – jest dziś tak zjednoczony, że gauleiterzy i polityczni przywódcy instynktownie podejmują właściwe decyzje”. Rezultatem były czystki, w wyniku których „pozbyli się wszystkich leni, ludzi zepsutych i bezużytecznych”. Przerzedzenie partyjnych szeregów wzmocniło siłę NSDAP i władzę Hitlera1. Posprzątawszy na własnym podwórku, Hitler ponownie zaangażował się w krajową politykę. 14 października 1931 roku za pośrednictwem generała Kurta von Schleichera, jednego z najbliższych doradców prezydenta, umówił się na spotkanie z Hindenburgiem. Hitler czuł się wyraźnie nieswojo w obecności Hindenburga, potężnego mężczyzny mierzącego metr dziewięćdziesiąt wzrostu, o głębokim, grzmiącym głosie. Rozwlekłe uwagi Hitlera zirytowały feldmarszałka, który miał powiedzieć Schleicherowi, że Hitler to podejrzany człowiek, który nigdy nie zostanie kanclerzem Niemiec. W najlepszym razie mógłby liczyć na stanowisko dyrektora departamentu poczty. Choć spotkanie rozczarowało, Schleicher nie przestał wiązać nadziei z Hitlerem. Był pod wrażeniem nie tylko sukcesu Führera w ostatnich wyborach, ale i jego nacjonalistycznego programu. „To interesujący człowiek o niezwykłych umiejętnościach oratorskich – zawyrokował. – W swoich planach szybuje w obłokach. Trzeba go trzymać za poły, żeby nie oderwał się od ziemi”2. Schleicher, którego nazwisko po niemiecku znaczy „intrygant”, był błyskotliwym improwizatorem, ale porywczość ciągle wabiła go na niebezpieczne wody. Osobiście uważał, że da sobie radę z każdym byłym kapralem.

Hitler przywykł do tego, że inni go lekceważą. Przez kolejne miesiące zadowalał się umacnianiem masowego poparcia wśród Niemców, którzy rozczarowali się rządem niezdolnym do rozwiązania problemu narastającego bezrobocia. Podjął również bezprecedensową próbę pozyskania zagranicznej aprobaty, zwracając się bezpośrednio do narodu amerykańskiego. Miał wygłosić przemówienie radiowe w piątek 11 grudnia, wieczorem, w stacji CBS, aby wyjaśnić „kierunek, znaczenie i cele” swojej partii. Niemiecki rząd odwołał transmisję w ostatniej chwili, ale przekład tekstu wystąpienia opublikowano w gazetach koncernu Hearsta, znanych ze skrajnie antykomunistycznej linii. Hitler wyrażał nadzieję, że Amerykanie, powodowani wewnętrznym instynktem samozachowawczym, przyłączą się do „walki z zarazą bolszewizmu niszczącą świat”. Pierwszego dnia 1932 roku Hitler oznajmił słuchaczom w Monachium, że w walce o lepszy świat Bóg jest po jego stronie. Czyż Pismo Święte nie powiada, że Chrystus wypluje ze swoich ust tych, którzy nie są zimni ani gorący? Niemal natychmiast pojawiła się okazja do odniesienia zwycięstwa w postaci zaproszenia do Berlina nadesłanego przez doradców Hindenburga. Prosili go o pomoc w przedłużeniu prezydentury feldmarszałka, co byłoby wbrew politycznym przekonaniom Hitlera, oznaczałoby bowiem mniejsze lub większe poparcie polityki kanclerza Brüninga. Odmowa dowiodła, że Hitler był gotów zaryzykować całą swoją polityczną przyszłość w wyborach prezydenckich, ponieważ wynik otwartej rywalizacji z Hindenburgiem wydawał się wysoce niepewny. Urzędujący prezydent był żywą legendą. Konserwatywne poglądy przysparzały mu wielu głosów z prawej strony, a obrona Republiki Weimarskiej przed ekstremistami pokroju Hitlera gwarantowała poparcie ludzi o umiarkowanych poglądach i demokratów. Goebbels napisał w swoim dzienniku: „rozpoczęła się szachowa rozgrywka o władzę”, i wezwał Hitlera do podjęcia ryzyka3. Jego głównym zmartwieniem było zdobycie wystarczających środków na kampanię. Hitler pomógł w rozwiązaniu tej kwestii jedną mową wygłoszoną w hotelu Park w Düsseldorfie, głównym ośrodku niemieckiego przemysłu stalowego. Zgodnie z niedawną decyzją, „by systematycznie zjednywać poparcie czołowych postaci świata interesów”, działając pod auspicjami Fritza Thyssena, 17 stycznia zwrócił się do członków wpływowego Klubu Przemysłowców. Podczas poufnych rozmów poprzedzających przemówienie w Düsseldorfie Hitler radykalnie zrewidował swój program gospodarczy. Teraz opowiadał się za zniesieniem związków zawodowych, udzieleniem całkowitej swobody kadrze

zarządzającej i ponownymi zbrojeniami pod wodzą magnatów przemysłowych, w interesie odrodzenia gospodarki kraju. W ciągu godziny zdobył całkowitą uwagę słuchaczy,

ponieważ

mówił

o sprawach,

które

dotyczyły

bezpośrednio

twardogłowych biznesmenów. Potwierdził, że własność prywatna jest uzasadniona, a następnie nakreślił przerażającą wizję ekspansji komunizmu. „Jeśli nad nim nie zapanujemy, bolszewizm odmieni świat tak całkowicie, jak niegdyś chrześcijaństwo (…). Jeśli ten ruch będzie się nadal rozwijał, za trzysta lat Lenin zostanie uznany nie tylko za jednego z rewolucjonistów 1917 roku, ale założyciela nowej światowej religii, i być może otoczony taką samą czcią jak Budda”. Miliony bezrobotnych Niemców

zrozpaczonych

kryzysem

gospodarczym,

mówił,

już

upatrują

w komunizmie odpowiedzi na swoje bolączki. Na tym polega najbardziej palący problem dzisiejszych Niemiec, którego nie można rozwiązać środkami ekonomicznymi, ale władzą polityczną. Tylko NSDAP jest przygotowana i chce stawić czoło czerwonemu naporowi. Bez narodowego socjalizmu w Niemczech przestanie istnieć klasa średnia, a tylko dzięki niej można zjednoczyć i ożywić naród4. Hitler rzadko tak skutecznie przemawiał, przechodząc od emocji do logiki. W jednej chwili wstrząsał słuchaczami za pomocą strasznych obrazów panowania komunizmu i końca systemu, który dawał im poczucie bezpieczeństwa, w drugiej – odwoływał się do egoizmu. Jeśli chcą, żeby przemysł przetrwał i się rozwijał, na czele rządu potrzebują dyktatora – człowieka, który ostatecznie przywróci Niemcom pozycję światowego mocarstwa. Oczami wyobraźni ujrzeli zniweczenie osiągnięć ostatnich pięćdziesięciu lat i utratę majątku, wielu więc wróciło do domu z postanowieniem przekazania znacznej sumy człowiekowi, który obiecał ich ocalić.

2 W połowie lutego Hindenburg ogłosił, że ponownie stanie do wyborów prezydenckich. Zmusiło to Hitlera do podjęcia własnej decyzji. Było oczywiste, że NSDAP musi wystawić swojego kandydata, ale tylko Hitler miał jakąś szansę na wygraną. Mimo to się wahał. „Wiem, że dojdę do władzy, inni zawiodą – powiedział kiedyś Frankowi. – Widzę w sobie kanclerza i kiedyś nim będę. Nie widzę siebie jako prezydenta i wiem, nigdy nim nie zostanę”5. Jego niechęć była szczera, dlatego ociągał się niemal dwa tygodnie, zanim Goebbels zdołał go przekonać do startu 339

w wyborach. Podjął wówczas szybkie działania, żeby zdobyć pełnię praw wyborczych. Błyskawicznie uzyskał niemieckie obywatelstwo dzięki machinacjom nazistowskiego ministra spraw wewnętrznych Brunszwiku, który mianował go radcą kraju związkowego. Następnego dnia, 27 lutego, Hitler oficjalnie ogłosił swój start w rozpoczynających się za piętnaście dni wyborach. Kryzys gospodarczy i polityczne niesnaski już zamieniły Niemcy w osobliwe pole bitwy. „Berlin znajdował się w stanie wojny domowej – napisał Christopher Isherwood. – Nienawiść eksplodowała zupełnie nieoczekiwanie, bez ostrzeżenia, nie wiedzieć skąd, na ulicach miast, w restauracjach, kinach, salach tanecznych, łaźniach i pływalniach, o północy, po śniadaniu, po południu. Dobyto noży, założono kastety, przyszykowano kufle, nogi od krzeseł i pałki wypełnione ołowiem. Kule rozrywały plakaty naklejone na słupach, odbijały się rykoszetem od żelaznych dachów latryn”6. Nienawiść smagała kraj, gdy ofiary kryzysu zwracały się przeciwko tym, którym się bardziej poszczęściło. Sklepikarze pozbawieni dochodu przeklinali wielkie domy handlowe; miliony bezrobotnych spoglądały z zawiścią na tych, którzy mieli pracę, i nienawidziły „szefów”; tysiące absolwentów uniwersytetów, nie widząc przed sobą przyszłości, w rozpaczy zwracały się przeciwko establishmentowi. Kryzys uderzył we wszystkie warstwy społeczne. Chłopi, przygniecieni podatkami i niskimi cenami żywności, gardzili mieszkańcami miast, a masy bezrobotnych urzędników zazdrościły rolnikom płodów ich ziemi. Hordy ludzi pozbawionych pracy koczowały na przedmieściach większych miast. Na rogach ulic wystawali żebracy. W chwili rozpoczęcia kampanii wyborczej w kraju było sześć milionów zarejestrowanych bezrobotnych. Miliony innych pracowało jedynie na część etatu lub było zbyt dumnych, żeby się zarejestrować. Dla rzesz ofiar kryzysu gospodarczego odpowiedzią był Adolf Hitler. Nie obchodziły ich pogłoski o jego układzie z przemysłowcami, ponieważ nigdy nie poszedł na kompromis z rządem Republiki Weimarskiej, pozostał jawnym krytykiem traktatu wersalskiego i wskazywał na zagrożenie ze strony czerwonych. Jego hasło było proste: „Wolności i chleba”. Wśród trwającego w kraju chaosu wydawał się stać niczym skała, upierając się jedynie przy tym, co najlepsze dla Niemiec. Hindenburg odpowiedział plakatami wzywającymi wyborców, by pamiętali o jego dawnych zasługach: „Dochował wam wiary, więc i wy okażcie się wierni”. Goebbels odpowiedział: „Szanujcie Hindenburga, głosujcie na Hitlera”.

340

Führer zwracał się do przegranych ludzi w średnim wieku i idealistycznie nastawionej młodzieży. Jeździł niestrudzenie po kraju i wzywał wyborców, żeby przyłączyli się do jego walki z establishmentem. Kampania, przygotowana po mistrzowsku przez Goebbelsa, była niezwykle pomysłowa. W kraju trudno było znaleźć

mur

Z samolotów

nieoblepiony zrzucano

jaskrawymi

ulotki.

Przesłano

czerwonymi

plakatami

pięćdziesiąt

tysięcy

nazistów.

małych

płyt

propagandowych ludziom, którzy byli na tyle zamożni, by posiadać gramofon. „Gadające obrazy” z mowami Hitlera i Goebbelsa wyświetlano nocą na miejskich placach. Jednak trzonem programu był katorżniczy plan przemówień. W ciągu pierwszych jedenastu dni marca Hitler i Goebbels wygłaszali przynajmniej jedno dłuższe przemówienie dziennie, choć zwykle robili to dwa lub trzy razy. Tymczasem w obozie Hindenburga panował chaos. Od początku rozdarty, aż huczał od szeptanych plotek, że syn prezydenta, Oskar, potajemnie przeszedł na katolicyzm i wstąpił do partii socjaldemokratycznej. Jeszcze śmieszniejsze było oskarżenie, że dwie córki Hindenburga, panie w średnim wieku, przewodziły Socjalistycznemu Związkowi Studentów. Więcej czasu poświęcano na zaprzeczanie plotkom niż atakowanie polityki Hitlera, a każde żarliwe dementi powodowało, że kłamstwo nabierało większego pozoru prawdy. Stronnicy Hindenburga zaczęli się spierać, a on robił niewiele, aby zyskać głosy wyborców. Tylko raz wystąpił publicznie, trzy dni przed wyborami, ogłaszając, że zgodził się ponownie wystartować, gdyż wielu Niemców o najróżniejszych poglądach politycznych zachęcało go, żeby pozostał na urzędzie i nie dopuścił do jego przejęcia przez zwolenników lewej lub prawej strony. Wczesnym wieczorem 13 maja, w dniu wyborów, wyniki wskazywały, że Hindenburg wyprzedził Hitlera. Partyjni bojownicy pokroju Goebbelsa byli przekonani, iż Führer sięgnie po prezydenturę, a gdy różnica między kandydatami się powiększyła, popadli w przygnębienie. Godzinę po północy nie było wątpliwości, że Hindenburg zwycięży przewagą ponad siedmiu milionów głosów i że brakuje mu jedynie trzystu pięćdziesięciu tysięcy do wymaganej większości. Chociaż dwaj kandydaci musieli stanąć do drugiej tury, Goebbels był przekonany, że „na jakiś czas trzeba porzucić marzenia o władzy”7. W przeciwieństwie do niego Hitler czekał ze stoickim spokojem w Café Heck ze swoimi najbliższymi współpracownikami. Później udał się pośpiesznie do Brunatnego Domu i podyktował oświadczenie wzywające partię, aby bez zwłoki stanęła do walki o drugą turę wyborów. „Pierwsza tura dobiegła końca, druga 341

zaczyna się dzisiaj. Stanę osobiście na czele kampanii!”8. W ciągu tygodnia wraz z Goebbelsem, który podniósł się z depresji, zorganizowali tak porywające spotkania z gauleiterami, posłami Reichstagu i partyjnymi wydawcami, że ich uczestnicy byli przekonani, iż Hitler zwycięży w drugiej turze.

Sukcesowi w drugiej turze zagroziło nieoczekiwane opublikowanie na łamach socjaldemokratycznego „Münchener Post” obciążającej korespondencji Röhma z lekarzem specjalizującym się w psychologii. Wyglądało, że łączyły ich dwie rzeczy – homoseksualizm i astrologia. Kiedy po zapoznaniu się z dowodami Hans Frank odmówił złożenia pozwu przeciwko wydawcy gazety, Röhm – klucząc i matacząc z zakłopotaniem – wyznał w końcu, że jest „biseksualny”. Prawnik Hitlera zaniemówił z osłupienia, gdyż zawsze uważał, że homoseksualiści to zniewieściali poszukiwacze rozkoszy. „W przypadku Röhma mieliśmy do czynienia z ucieleśnieniem mężnego, bojowego żołnierza – wspominał Frank – którego poznaczona bliznami twarz i wojskowa postawa stwarzały pozór stuprocentowej męskości”. Hitler bardzo długo tolerował homoseksualizm Röhma – co w tamtym czasie było niezwykłą postawą – ale gdy zapoznał się z dowodami, stracił nad sobą panowanie. Kiedy się w końcu uspokoił, powiedział Frankowi: „To straszny cios! Cóż za ohyda! Takie zachowanie nie jest godne człowieka, ba, zwierzęcia, bo nawet zwierzęta nie zrobiłyby czegoś takiego”. Zapytał, czy Röhm „wykorzystywał” młodych mężczyzn lub chłopców. Prawnik odpowiedział, że nie wskazują na to żadne dowody, co trochę uspokoiło Hitlera. „Byłoby to całkowicie niedopuszczalne. Zatem Röhm robi to z dorosłymi mężczyznami? Jego ofiarami nie są dzieci?”. Frank zapewnił go, że nie wie o żadnym takim przypadku. „W takim razie możemy się zastanowić, czy mu pomóc, ale biada gdyby wykorzystywał młodych chłopców! Wówczas musiałby odejść!”9.

Jeśli skandal z Röhmem w roli głównej rozproszył uwagę Hitlera, z pewnością doszedł on do siebie, gdy rozpoczęła się druga tura wyborów. Ponownie nabrał wigoru i optymizmu. Tym razem kampania miała trwać jedynie siedem dni, więc Hitler postanowił podróżować samolotem, żeby wygłaszać od trzech do czterech przemówień dziennie. 342

Zaprosił

Seftona

Delmera,

aby

towarzyszył

mu

w podróży.

Brytyjski

korespondent był pod dużym wrażeniem rygorystycznego planu dnia, którego przestrzegano mimo złej pogody. Niemal w każdym mieście Hitlera oblegały tłumy oczarowanych

zwolenniczek.

W Koblencji

dwie

dziewczyny

osaczyły

go

w korytarzu wagonu kolejowego. Z przedziału Führera Delmer usłyszał szlochanie i histeryczne okrzyki dziewcząt, ale z ust Hitlera nie padło ani jedno słowo. Gdy korespondent wszedł do środka, Hitler wydawał się znajdować w stanie transu. Ignorując Delmera, odsunął zasłonę w oknie i spojrzał na ludzi zgromadzonych na peronie. „Zatoczył łuk swoim hipnotycznym wzrokiem niczym szperaczem przesuwanym od lewej do prawej, okazując wszystkim w polu widzenia uczucia, które wzbudziły w nim dwie dziewczyny, i przesyłając je tłumowi”10. Podczas forsownej kampanii bardzo rzadko tracił ducha. Świadkiem jednej z takich chwil był Albert Krebs, gauleiter Hamburga. Po przybyciu do apartamentu Hitlera w hotelu Atlantic, z wydrukowaną mową, którą Führer wygłosił poprzedniego wieczoru, Krebs został powitany rytmicznym wołaniem: Mei Supp! Mei Supp! (po bawarsku Meine Suppe, moja zupa) najpierw Hitlera, a później, bardziej niegrzecznym, członków jego otoczenia. Kiedy Krebsa dopuszczono przed oblicze Führera, zupa na śniadanie w końcu przybyła. Hitler pochylił się nad talerzem, zmęczony i pogrążony w melancholii. Rzucił okiem na Krebsa i „niespokojnym tonem” zapytał, co sądzi o wegetariańskiej diecie, a następnie, nie czekając na odpowiedź, rozpoczął długą, żarliwą przemowę zdradzającą „hipochondryczny strach o własne zdrowie”. Hitler po raz pierwszy objawił się Krebsowi – którego nazwisko po niemiecku znaczy „rak” – jako istota ludzka. Wstrząśnięty gauleiter słuchał, jak wódz szczegółowo wyłuszcza powody zmiany stylu życia – nagłe oblewanie się potem, stany skrajnego rozgorączkowania, dygotanie kończyn i skurcze brzucha. Te ostatnie, zdaniem Hitlera, zapowiadały chorobę nowotworową, a to oznaczało, że zostało mu tylko kilka lat na dokończenie swojego dzieła. „Nie mam czasu na czekanie – oznajmił, pochylając się nad talerzem. – Nie kandydowałbym, gdybym miał czas. Starszy pan [Hindenburg] długo nie pociągnie. Nie mogę jednak stracić ani roku. Muszę szybko sięgnąć po władzę, żeby rozwiązać gigantyczne problemy w krótkim czasie, jaki mi pozostał. Muszę! Po prostu muszę!”. Nagle zakończył dyskusję. „Można by powiedzieć – zauważył Krebs – że zebrał się w sobie, co stało się natychmiast widoczne w jego postawie, wyrazie twarzy i tonie głosu. Depresja minęła. Zwykły człowiek stał się ponownie Führerem”11. 343

Kiedy Hitler tryskał młodzieńczą energią podczas swoich publicznych wystąpień, kampania Hindenburga była mało entuzjastyczna. Tym razem nie wygłosił on ani jednej mowy, co wywołało falę plotek, że jest umierający. Szeptano, że jeśli ponownie sięgnie po prezydenturę, emerytury i płace zostaną obniżone, podobnie jak zasiłki dla bezrobotnych. W przeddzień wyborów wszystko wskazywało, że Hitler może zwyciężyć. Nawet Spengler, który wcześniej z niego drwił, zdecydował się oddać głos na narodowych socjalistów, mówiąc, że „Hitler to głupiec, ale trzeba poprzeć jego ruch”12. W sobotę 10 kwietnia Hitler zdobył dodatkowe dwa miliony głosów, uzyskując łącznie 13 418 051. Stary feldmarszałek zwiększył swój stan posiadania o niecałych 700 000 głosów, co dało mu jednak solidną przewagę sięgającą pięćdziesięciu trzech procent. Komuniści wypadli fatalnie. Ponad jedna czwarta ich elektoratu posłuchała apelów Goebbelsa lub poparła Hindenburga, aby uniemożliwić Hitlerowi sięgnięcie po prezydenturę. W Londynie „Daily Telegraph” wieścił koniec Adolfa Hitlera, a w Monachium obrazoburczy Spengler i jego siostra wywieszali w swoich oknach flagi ze swastyką. „Jeśli człowiek ma okazję, żeby wkurzyć ludzi – powiedział – powinien to zrobić”13.

3 Kilka dni po wyborach Brüning został nakłoniony do wydania dekretu delegalizującego SA i SS. To posunięcie miało zaprzepaścić polityczną przyszłość naiwnego kanclerza, okazało się bowiem nie tylko nieskuteczne, ale wywołało silną burzę protestów z prawej strony sceny politycznej. Na taką okazję czekał ambitny generał Kurt von Schleicher. Marzył o stworzeniu prawicowego rządu z udziałem nazistów, nad którym ci nie mieliby jednak kontroli. Przecież, mówiąc słowami Schleichera, kapral Hitler i jego ludzie byli „jak małe dzieci, które trzeba prowadzić za rękę”. W maju spotkał się potajemnie z Hitlerem, obiecując zniesienie zakazu działalności nałożonego na SA i SS, jeśli Hitler obieca, że nie będzie atakował nowego prawicowego rządu. Zawarto umowę i pod koniec miesiąca Schleicher wybrał na marionetkowego kanclerza swojego reżimu bogatego, wymuskanego dżentelmena i kawalerzystę, Franza von Papena. Papen, oficer sztabowy emerytowanego generała, był członkiem pruskiego Landtagu. Najpierw zareagował zaskoczeniem: „Mam poważne wątpliwości, czy jestem odpowiednim człowiekiem”,

344

ale wystarczyło zaledwie kilka minut, żeby go o tym przekonać14. Zanim zdążył ochłonąć, stał już, nieco oszołomiony, przed Hindenburgiem. „Cóż, mój drogi Papenie – zaczął feldmarszałek z ojcowską dobrodusznością – mam nadzieję, że pomożesz mi wydostać się z tarapatów”. Wiedział jedynie, że Papen był oficerem kawalerii, człowiekiem niezależnym finansowo, znanym z zamiłowania do wyścigów konnych, i miał pewnie doświadczenie w polityce zagranicznej. Był zadowolony z jego wojskowej postury i wyglądu dżentelmena. Papen ponownie zaprotestował, mówiąc, że nie jest właściwą osobą, ale tym razem dał się jeszcze szybciej przekonać słowami Hindenburga: „Byłeś żołnierzem i wypełniłeś swój obowiązek podczas wojny. Kiedy ojczyzna wzywa, Prusy znają tylko jedną odpowiedź – posłuszeństwo”15. Hitler spędzał weekend w Meklemburgii, kiedy zadzwonił Goebbels, oznajmiając, że Hindenburg chce się z nim spotkać po południu. Führer pośpieszył do stolicy, gdzie został poinformowany przez prezydenta, że ma zamiar desygnować Papena (dzięki Schleicherowi nie było to dla Hitlera żadną niespodzianką). Czy Hitler udzieli mu poparcia? Usłyszał twierdzącą odpowiedź i krótkie spotkanie dobiegło końca. Schleicher bez wątpienia sądził, że działa w najlepszym interesie narodu. Przekonany, że Brüning jest zbyt słaby, aby zapanować nad Hitlerem, uważał, podobnie jak wielu wojskowych, że z takim radykałem poradzi sobie jedynie armia – poradzi i wykorzysta do stworzenia silnych nacjonalistycznych Niemiec. Schleicherowi udało się w końcu zrealizować pierwszy cel, ale jak to często bywa z tymi, którzy starają się prześcignąć Machiavellego, przechytrzył samego siebie. Wkrótce przekonał się, że udzielona przez Hitlera obietnica poparcia nowego rządu była jedynie tymczasowa. Hitler oznajmił, że nie będzie mógł tego zrobić, jeśli Papen nie okaże dobrej woli – nie rozwiąże Reichstagu i nie zniesie represyjnych zakazów wymierzonych w ruch narodowosocjalistyczny. Papen posłuchał, ale Hitler nadal zwlekał z udzieleniem poparcia. Zamiast tego usankcjonował uliczne potyczki z czerwonymi. Przez Niemcy przetoczyła się nowa fala przemocy. W samym tylko lipcu w starciach zginęło osiemdziesiąt sześć osób, w tym trzydziestu czerwonych i trzydziestu ośmiu nazistów. Obie strony były równie agresywne. W skwarze lata potyczki przerodziły się w regularne bitwy. W niedzielę 10 lipca zginęło osiemnastu policjantów, a gdy tydzień później naziści przemaszerowali pod policyjną eskortą przez robotniczą Altonę, z dachów i okien

345

posypał

się

grad

pocisków.

Maszerujący

odpowiedzieli

ogniem.

Zginęło

dziewiętnaście osób, a dwieście osiemdziesiąt pięć odniosło rany. Trzy dni później Papen poprosił prezydenta o pozwolenie na skorzystanie z przysługujących nadzwyczajnych

mu

na

uprawnień.

mocy

artykułu

Korzystano

z tego

48 weimarskiej prawa

już

konstytucji kilkakrotnie:

w 1923 roku zrobił to Ebert podczas kryzysu gospodarczego, aby znieść ośmiogodzinny dzień pracy, i kilkakrotnie Brüning, żeby wstrzymać wydawanie gazet. Powołując się na argument, że pruski rząd nie potrafi sobie poradzić z czerwonymi, Papen mianował się komisarzem Rzeszy do spraw Prus. Oznaczało to koniec obecnych rządów parlamentarnych i pokazywało, co może zrobić człowiek na tyle zdecydowany, by sięgnąć po nadzwyczajną władzę udzieloną mu przez konstytucję.

4 Wybory do Reichstagu wyznaczono na ostatni dzień lipca. Rozpoczęła się kolejna przebiegająca w szalonym tempie kampania, a dla Hitlera – drugi „lot nad Niemcami”. Ponownie wyczarterował samolot i zatrudnił tego samego pilota. Hans Baur okazał się tak kompetentny w każdych warunkach pogodowych – kilka razy musieli lądować podczas burzy i we mgle – że Hitler nie chciał latać z nikim innym. Miał też drugiego prywatnego szofera, dwudziestojednoletniego Ericha Kempkę. Kempka wyjeżdżał na spotkanie samolotu Hitlera w zachodniej części Niemiec, a Schreck czekał na wschodzie. Podczas tych wyborów obaj kierowcy przejechali ponad pięćdziesiąt tysięcy kilometrów, głównie po drogach gruntowych. Hitler traktował Kempkę jak członka rodziny. Równie zażyły związek łączył go z Baurem. Odpoczywając w Weimarze po tygodniu wyczerpującej kampanii, Hitler oprowadził go po parku w pobliżu hotelu Belvedere. Przez godzinę wypytywał Baura o jego przeżycia z okresu wojny światowej, na której walczył jako pilot myśliwski, podczas gdy reszta świty wlekła się z tyłu. Później Hitler odwrócił się do gauleitera Sauckela, prosząc, żeby pojechał do miasta i przywiózł piętnaście młodych pań, by towarzyszyły im podczas popołudniowej kawy. Do tego czasu rozeszła się wieść, że Hitler bawi w sali jadalnej Belvedere, więc kobiety zaczęły napływać samotnie lub parami, aby mu się przyjrzeć. Führer szturchnął z podnieceniem Baura, który siedział po jego prawej stronie: „Spójrz, Baur! Cóż za urocza mała dama! Piękność!”. Baur wyraził współczucie, że Führer może 346

podziwiać kobiety jedynie z odległości, zamiast czynić to z bliska. „Masz rację, Baur – odparł rozbawiony Hitler. – Jeśli zrobisz mały skok w bok, żaden kogut o tym nie zapieje. Damy afiszują się kontaktami ze mną, więc nie mogę sobie na to pozwolić. Kobiety nie potrafią utrzymać języka za zębami, dlatego lubię je wszystkie”16. W końcu przybyło piętnaście dziewcząt z miasta. Były tak oczarowane Hitlerem, że zaczęły ignorować swoich partnerów, wpatrując się w niego z uwielbieniem. Zakłopotany, podsunął pomysł, żeby wszyscy przenieśli się do kawiarni artystów. Cała grupa wsiadła do samochodów. Każdy z wyjątkiem Hitlera miał dziewczynę na kolanach. W ciągu kilku chwil niemal wszystkie kobiety w restauracji skupiły się wokół Hitlera. Udręczony, poprosił Hanfstaengla, żeby zagrał coś na fortepianie, ale po wysłuchaniu dwóch utworów opuścił towarzystwo, tłumacząc, że musi się przygotować do jutrzejszych wystąpień. W ciągu dwóch ostatnich tygodni kampanii Hitler odwiedził około pięćdziesięciu miast, wzbudzając niezwykły entuzjazm wszędzie, gdzie się pojawił. Podczas wiecu pod gołym niebem w Stralsundzie dziesięć tysięcy ludzi czekało na niego sześć godzin w deszczu, gdy Baur szukał w ciemności miejsca nadającego się na przymusowe lądowanie. Paraliż gospodarczy, który ogarnął cały kraj, był jednym z powodów, dla których ludzie słuchali jak urzeczeni długich wystąpień Hitlera. Jedenastoletni Egon Hanfstaengl przysłuchiwał się jego przemówieniu do dużego tłumu zebranego w wielkim namiocie rozstawionym na przedmieściach Monachium. „Wzbudził całą gamę emocji, powodując, że przez tłum przetoczyła się fala oszalałego entuzjazmu”. W namiocie byli biedni i bogaci, robotnicy i profesorowie. Początkowo czuli się nieswojo w tym towarzystwie, ale wkrótce krzyczeli i gorączkowo bili mu brawo, jak jeden mąż. Egon zwrócił uwagę na pewną dziwną parę – profesora i sprzątaczkę – która opuszczała namiot „wśród burzliwych owacji, rozmawiając z ożywieniem, właściwie bratając się ze sobą. Tak wielką władzę posiadał Adolf Hitler”. Później ojciec zabrał Egona do Brunatnego Domu. „Posłuchaj, chłopcze – powiedział Hanfstaengl – usiądź gdzieś, bądź cicho i spróbuj się czegoś nauczyć”. Posłaniec oddał Goebbelsowi plik kartek z maszynopisem. „Był to tekst przemówienia Hitlera, który właśnie przepisano. Führer zostawił wszystkich i usiadł za biurkiem, a Goebbels stanął za nim, zaglądając mu przez ramię. Przeglądali tekst, szlifując go do publikacji. Hitler mówił do siebie, zapisując uwagi ołówkiem. »To dobre… to podziałało… ten fragment trzeba będzie usunąć…«. W niecałą godzinę zakończył jedno z najbardziej

347

emocjonalnych wystąpień w swojej karierze. Prawił kazania i zabawiał, grzmiał i krzyczał, a teraz zachowywał się w chłodny i racjonalny sposób, jak inni ludzie”17. Podczas kampanii nie poruszał kwestii antysemityzmu. Wszyscy wiedzieli, że Hitler gardzi Żydami, ale wielu wyborców nie zwracało na to uwagi, dopóki zachowywał granice rozsądku. Większość Niemców zgadzała się, że w kraju było zbyt wielu żydowskich emigrantów, sprzeciwiała się też ich monopolowi w handlu i przemyśle rozrywkowym. Także wielu Żydów ubolewało z powodu powojennego napływu swoich współwyznawców ze wschodu, ich sposobu ubierania i zwyczajów typowych dla getta. Dwaj znani żydowscy bankierzy zwrócili się już do nowego ministra pracy Friedricha Syrupa z prośbą, żeby powstrzymał falę emigracji Żydów ze wschodu, ponieważ ich obecność budziła uśpiony antysemityzm. Niemieccy Żydzi uważali się za Niemców, a dopiero później za Żydów. Związali się tak mocno z niemiecką gospodarką, że byli gotowi ignorować uporczywe przesądy społeczne. W końcu nawet w oświeconej Wielkiej Brytanii i Ameryce Żydów nie przyjmowano do najlepszych klubów i hoteli. Narodowych socjalistów tolerowali nie tylko niemieccy Żydzi. Grupa palestyńskich ekstremistów niedawno ogłosiła, że mimo antysemityzmu Hitlera NSDAP jest do przyjęcia i może ocalić Niemcy. 31 lipca (mimo specjalnego wydania wiedeńskiej gazety demaskującego pochodzenie Hitlera w artykule opatrzonym dużym nagłówkiem HEIL SCHICKLGRUBER)36* naziści zdobyli 13 732 779 głosów, 500 000 więcej niż ich główni rywale – socjaldemokraci i komuniści – łącznie. Zachęcony zwycięstwem, które dawało mu 37,3 procenta wszystkich głosów, Hitler ogłosił członkom własnej partii, że będzie się ubiegał o urząd kanclerza. Göring zaprotestował. Zaprotestował także Strasser, gdyż niweczyło to jego plan przejęcia władzy poprzez koalicję z innymi partiami prawicowymi. Hitler był jednak zbyt spragniony władzy, żeby dać się przekonać. Do Berlina niezwłocznie pchnięto posłańca z listem do Schleichera zawierającym żądania Hitlera. Generał nie potraktował ich poważnie, przekonany, że Hindenburg nie obdarzy takim zaszczytem byłego kaprala. Zaprosił jednak Hitlera do Meklemburgii, pewny, że zdoła „go przekonać do porzucenia tych planów”. Spotkali się 5 sierpnia w koszarach Fürstenberg niedaleko stolicy. Hitler zażądał nie tylko urzędu kanclerza, ale wydania ustawy, która pozwoli mu rządzić krajem przy pomocy dekretów, czyli, koniec końców, ustanowienia dyktatury. Spotkanie okazało się tak udane, że Hitler, pewien poparcia Hindenburga, w stanie uniesienia zaproponował,

348

żeby na ścianie budynku umieścić tablicę upamiętniającą to ważne historyczne wydarzenie. Chociaż wrócił do Obersalzbergu w stanie euforii, uczucia tego nie podzielał Goebbels, który wątpił, żeby tak łatwo zdołali przejąć władzę. Opowiadał się za działaniem zamiast za wątpliwym kompromisem, a jego zapał udzielił się szeregowym nazistom. „Cała partia jest gotowa do objęcia władzy – napisał w swoim dzienniku pod datą 8 sierpnia. – Członkowie SA odchodzą z pracy, żeby być gotowi na ten dzień”. 10 sierpnia, kiedy Hindenburg opuścił swój letni dom i wrócił do Berlina, stolica znajdowała się w stanie przypominającym oblężenie. Żeby zakończyć kryzys, Papen zgłosił gotowość podania się do dymisji, ale Hindenburg wściekł się na samą myśl, że Hitler mógłby zostać kanclerzem. Ten austriacki karierowicz już złamał obietnice dane Schleicherowi. Oprócz tego Hitler nie miał doświadczenia w rządzeniu, nie potrafił nawet zapanować nad gorącymi głowami we własnej partii. Prezydent nie chciał go zaprosić na spotkanie. Następnego ranka, 13 sierpnia, Hitler zameldował się w hotelu Kaiserhof, który stał się jego berlińską kwaterą. Pokój Führera przypominał wojskowe stanowisko dowodzenia, a telefon nieustannie dzwonił w przedpokoju. Obrotowe drzwi hotelu nie przestawały się obracać, w holu wrzało. Na parterze, w pokoju pełniącym funkcję sekretariatu dla asystentów i oficerów sztabowych Führera bez przerwy stukały maszyny do pisania, a przedstawiciele krajowych i zagranicznych gazet oblegali Ottona Dietricha, szefa prasowego NSDAP, oraz Hanfstaengla, prosząc o najświeższe oświadczenia bohatera dnia. W południe Hitler spotkał się ze Schleicherem, który oznajmił, że Hindenburg może mu zaproponować jedynie urząd wicekanclerza. Słusznie poirytowany Hitler zaatakował generała za złamanie obietnicy i wypadł z pokoju. Chwilę później znalazł się w gabinecie kanclerza Papena, ciskając gromy na administrację za pobłażliwy stosunek do starego systemu. Papen był całkowicie zaskoczony agresywną postawą swojego gościa. „Prezydent nie jest gotów powierzyć panu urzędu kanclerza – powiedział – gdyż uważa, że nie zna pana wystarczająco dobrze”18. Hitler nie miał zamiaru zadowalać się byle czym. Poświęcił całe życie zniszczeniu partii marksistowskich, powiedział, a nie zdoła tego ukończyć, jeśli nie obejmie rządu i nie będzie mógł działać po swojemu. Nie można się cofać przed rozlewem krwi, dodał złowieszczo. Takiej lekcji udziela historia. Czy po marszu na Rzym król Włoch zaproponował Mussoliniemu urząd wicekanclerza?

349

Opuścił Kancelarię Rzeszy w ponurym nastroju i udał się wprost do mieszkania Goebbelsa,

żeby

oczekiwać,

poirytowany

i sfrustrowany,

na

wezwanie

Hindenburga. W końcu, o trzeciej po południu, zadzwonił sekretarz stanu Papena. Hitlera interesowało tylko jedno: czy Hindenburg mianuje go kanclerzem? Urzędnik mógł jedynie odpowiedzieć, że prezydent chciałby mówić z Führerem. Spotkanie w gabinecie pałacu prezydenckiego było krótkie i oficjalne. Hindenburg zdecydował, że nie wyznaczy na tak odpowiedzialne stanowisko człowieka pokroju Hitlera, ale „jeszcze raz odwołuje się do jego patriotyzmu” i prosi o współpracę z Papenem. Zaczął ostrożnie, stwierdzając, że chętnie widziałby w rządzie przedstawicieli narodowych socjalistów. Hitler równie uprzejmie odpowiedział, że to nie wchodzi w grę. Jako przywódca największej partii w kraju uważa, że powinien stanąć na czele nowego gabinetu jako kanclerz. Nein! – wykrzyknął Hindenburg. Nigdy „przed Bogiem, własnym sumieniem i ojczyzną nie weźmie na siebie odpowiedzialności za powierzenie całej władzy jednej partii”. Hitler wyraził ubolewanie i stwierdził, że nie może przyjąć innego rozwiązania. „Przechodzi pan zatem do opozycji?”. „Nie mam innego wyjścia”, odrzekł Führer. Podenerwowany Hindenburg zaczął narzekać na ostatnie potyczki nazistów z policją. Takie incydenty, powiedział, umacniają go w przekonaniu, że w NSDAP są dzikie, nieujarzmione elementy. Był jednak gotów zaprosić Hitlera do udziału w koalicyjnym rządzie. Zaproszeniu towarzyszyła wyniosła nagana udzielona kapralowi przez feldmarszałka. „Ostrzegam, żeby po przejściu do opozycji działał pan po rycersku, świadomy swoich obowiązków i odpowiedzialności wobec ojczyzny. Nie wątpię w pana miłość do kraju, ale w surowy sposób wystąpię przeciw wszelkim aktom terroru i przemocy, takim, jakich dopuszczali się niestety członkowie SA”. Szorstkość tej przemowy złagodziły końcowe słowa Hindenburga: „Obaj jesteśmy starymi żołnierzami. Chcę, aby tak pozostało. Nasze drogi mogą się przeciąć ponownie, dlatego wyciągam do pana rękę, jak towarzysz broni”. Hitler wyszedł z gabinetu przytłoczony osobowością marszałka, ale gdy tylko drzwi się zamknęły, zaatakował Papena za wpakowanie go w tak upokarzającą sytuację. Jeśli takie postępowanie doprowadzi do upadku prezydenta, on nie będzie za to odpowiedzialny19. Kiedy Hitler wszedł do mieszkania Goebbelsa, Hanfstaengl zauważył, że „jest blady jak prześcieradło. Właściwie nie powiedział ani słowa i przez jakiś czas 350

znajdował się w ponurym nastroju”. Później osobliwie poweselał i zaczął snuć spekulacje na temat przyjęcia urzędu wicekanclerza. „Mam wrażenie, że współpraca z Papenem mogłaby być całkiem zabawna. Wyczuwam, że podczas wojny był dzielnym żołnierzem, człowiekiem pełnym brawury”20. Kanclerz, ciągnął w zadumie, wygląda na prawdziwego towarzysza broni. „Jeśli bawi go mieszkanie z żoną w Pałacu Kanclerskim i odda mi realną władzę, nie będę miał nic przeciwko temu”21. Tymczasem gazeciarze wykrzykiwali na ulicach nagłówki wydań specjalnych: SZOKUJĄCE ŻĄDANIA – HITLER NADUŻYŁ ZAUFANIA – PREZYDENT RZESZY UDZIELIŁ REPRYMENDY HITLEROWI! Doniesienia o tym, że Hitler zażądał pełnej władzy, zostały oparte na komunikacie rządu ogłoszonym zaraz po spotkaniu, więc ten musiał zostać uprzednio przygotowany. Doprowadziło to Hitlera do furii i rozproszyło czar, jaki wywierał na niego Hindenburg. Czuł, że został „oszukany” przez wojskowych i polityków. Przyznał to autor jego biografii nieprzychylnie nastawiony do Hitlera. „Teraz, gdy narodowi socjaliści dotarli do przedsionków władzy – napisał Rudolf Olden – i zaczęli uczestniczyć w politycznych rokowaniach, spotkali się z wyniosłością, pogardą i podstępem, które gdyby nie wyszli z tego starcia zwycięsko, usprawiedliwiłyby ich oburzenie. Mimo że otwierały się przed nimi wszystkie drzwi i wszystkie dłonie ściskały ich prawicę, nie zostali przyjęci przez żadną z »szanowanych postaci«, jeśli nie chciała ich wykorzystać i oszukać”22. Schleicher był równie skonsternowany komunikatem Papena jak Hitler, ponieważ nadal uważał, że najlepszym rozwiązaniem byłoby zaproszenie nazistów do rządu. Pośpiesznie przesłał Führerowi wiadomość, że nadal istnieje szansa na wypracowanie porozumienia i prosi o spotkanie. Szorstka odmowa musiała wprawić zwykle opanowanego generała w stan szoku. Wieczorem przyjaciel Schleichera znalazł go bladego i przerażonego, mruczącego coś nieskładnie pod nosem. W końcu zrozumiał, co mówi: „To słuszna decyzja. Nie można oddać władzy Adolfowi Hitlerowi”23. W mieście rozgoryczeni członkowie brunatnych koszul, trzymani na postronku przez partyjnych przywódców, rwali się do działania. Na szczęście Hitler zdążył odzyskać spokój. Wezwał dowódców SA do mieszkania Goebbelsa i przekonał ich, że nie nadeszła jeszcze pora na przejęcie władzy. W obecnej chwili pucz miałby katastrofalne skutki. Wszystkie oddziały zostały odesłane na dwutygodniowy urlop. Tej samej nocy Hitler wyruszył na południe, do swojego domu na Obersalzbergu. Kiedy Schreck jechał pogrążoną w ciemności drogą, w samochodzie panowała 351

cisza. W końcu Hanfstaengl usłyszał, jak Hitler mruczy do siebie „zaspanym, fatalistycznie brzmiącym barytonem, który utracił stalową barwę: Wir werden ja sehen. Es ist vielleicht besser so [Zobaczymy. Może tak będzie lepiej]”. Führer przyjął bardziej filozoficzną postawę niż jego zwolennicy, zachęcając ich słowami w rodzaju: „Jedynie sami możemy dokończyć to, co zaczęliśmy”, „Wolę oblegać twierdzę, niż znajdować się w środku” i „Później powiemy, że musiało tak się stać”. Może było to spowodowane tym, że inni dostrzegali jedynie obecną chwilę, a on widział tylko przyszłość? Chociaż próba przechytrzenia Hindenburga się nie powiodła, Hitler był przekonany, że los go przez to przeprowadzi24.

5 W ciągu następnych dni Hitler ponownie w niezwykły sposób dźwignął się z nieszczęścia, choć wszyscy, którzy widzieli go w tych krytycznych godzinach w Berchtesgaden, mieli inne wrażenie. Joachim von Ribbentrop, przyjaciel Papena, przyjechał, żeby wyjaśnić różnicę zdań między kanclerzem i Führerem, ale w ciągu godziny został gorliwym wyznawcą tego drugiego. „Nie było miejsca na dyskusję lub zaprzeczanie – wspominał. – Zwyczajnie stwierdzał fakty, oczekując, że słuchacze je zaakceptują. Był oczywistym monomanem – trudno było wywrzeć na niego wpływ i skłonić do kompromisu”25. Ribbentrop przybył z misją przekonania Hitlera, ale wyjechał tak pewny tego, iż jedynie Hitler zdoła ocalić Niemcy przed komunizmem, że wstąpił do NSDAP. Trzej amerykańscy korespondenci spotkali się z Führerem kilka dni później, 17 sierpnia. Louis Lochner, H.V. Kaltenborn i Karl von Wiegand byli umówieni na wspólny wywiad, ale ostatni z nich, reprezentujący koncern prasowy Hearsta, nalegał na spotkanie w cztery oczy. Piętnaście minut później Wiegand wrócił w gniewnym nastroju do małego hoteliku stojącego powyżej Haus Wachenfeld. „Ten gość to beznadziejny przypadek – oznajmił kolegom. – Jest coraz gorszy za każdym razem, gdy się z nim spotykam. Niczego nie udało mi się wyciągnąć. Zadajesz pytanie, a on wygłasza przemówienie. Cała ta podróż to strata czasu”26. Hitler wyszedł ze swojej willi, gdy Kaltenborn i Lochner wspinali się na taras. Kaltenborn zaczął od kłopotliwego pytania: „Czy w pana wrogim stosunku do Żydów istnieje różnica między niemieckimi Żydami i tymi, którzy przyjechali z innych krajów?”.

352

Błękitne oczy Hitlera zdawały się przewiercać Kaltenborna na wylot. „Wyznajemy doktrynę Monroego dla Niemiec! – wykrzyknął. – Sami odsyłacie imigrantów, których nie chcecie przyjąć. Regulujecie ich liczbę. Żądacie, aby spełnili pewne standardy fizyczne”. Nie obchodzili go Żydzi mieszkający w innych krajach, a jedynie antyniemieckie elementy we własnym. „Chcemy mieć prawo zająć się nimi w sposób, który sami uznamy za właściwy”. Lochner nawiązał do obecnej sytuacji politycznej. Czy to prawda, że Herr Hitler poprosił Hindenburga o zgodę na utworzenie narodowosocjalistycznego rządu wyposażonego we władzę odpowiadającą władzy Mussoliniego? Hitler gorąco zaprzeczył, że coś takiego miało miejsce, a następnie stwierdził, iż mają „prawo do pełnej władzy”. Zaczął przemawiać, jakby już stał na czele rządu, i zapowiedział, jaką władzę zamierza sprawować w Niemczech. Będzie to jakaś autorytarna forma rządów. Porządek parlamentarny nie jest naturalny dla mieszkańców kontynentalnej Europy, nie należy też do ich tradycji. „Mimo to nie możemy go zastąpić brutalną siłą”. Rząd musi się cieszyć poparciem mas. „Nie można wprowadzić dyktatury zawieszonej w próżni. Rząd, który nie czerpie siły z narodu, upadnie w chwili kryzysu zagranicznego”27.

Podczas pierwszej sesji nowego Reichstagu przedstawiciele narodowych socjalistów zachowywali się poprawnie, słuchając w milczeniu mów wygłaszanych przez oponentów i współdziałając w wyborze władz parlamentu. Wzorowe zachowanie zostało nagrodzone i partia centrowa zagłosowała za wyborem Göringa na przewodniczącego Reichstagu. Kilka dni upłynęło na spokojnych, konstruktywnych działaniach. W końcu, dzięki Adolfowi Hitlerowi, do Niemiec wróciła polityczna stabilność. Jednak Führer po tygodniu nagle zmienił kurs, przypuszczalnie pod wpływem chwilowego impulsu. Nakazał swoim posłom, żeby nie sprzeciwiali się komunistom, którzy zgłosili wniosek o wotum nieufności dla rządu Papena. Sesja przerodziła się w dziką wrzawę, a gdy Papen ruszył do mównicy z dokumentem od Hindenburga rozwiązującym parlament, Göring udał, że go nie widzi. Ignorując papier, który rozwścieczony Papen cisnął na jego stół, Göring wezwał do głosowania. Papen poniósł sromotną porażkę – czterdziestoma dwoma do pięciuset dwunastu głosów.

353

Hitler był uszczęśliwiony powodzeniem swojego nieoczekiwanego zamachu stanu i pewny siebie zaczął się szykować do ogólnonarodowych wyborów. Z mównicy roztaczał swoją typową magię. Jednym z jej świadków był wróg Hitlera – syn ostatniego cesarza Austro-Węgier. Podczas wielkiego wiecu zorganizowanego pod gołym niebem w Berlinie Otto von Habsburg stał na obrzeżach tłumu, wśród komunistów lżących Hitlera. Gdy Führer wszedł na podium, ci, którzy przed chwilą z niego drwili, zamarli oczarowani. „Zdobył ich, zanim otworzył usta. Miał jakiś magnetyczny dar”. Pod koniec przemówienia, ku zaskoczeniu młodego Habsburga, stojący obok niego czerwoni zaczęli bić brawo z całą resztą zachwyconego tłumu28. Mimo wpływu, jaki Hitler wywierał na masy, jego kampania wlokła się niemrawo,

ponieważ

finansowe

i materialne

zasoby

partii

były

bliskie

wyczerpania. Niemcy czuły się emocjonalnie zmęczone nieprzerwanymi wyborami. Goebbels nie umiał wzbudzić takiego entuzjazmu jak podczas poprzedniej kampanii, a na wiece przychodziło coraz mniej ludzi. Spengler był tak udręczony trwającą bez przerwy kampanią, że jego połowiczne poparcie dla Hitlera przerodziło się w sarkazm. Na jesieni napisał, że Niemcy nie mają swojego Cezara, a prawdziwy Führer musi być „bohaterem, a nie bohaterskim tenorem”. Kiedy Hitler starał się tchnąć życie w nijaką kampanię, dotknął go kolejny osobisty cios. 1 listopada Ewa Braun, która od kilku miesięcy była jego kochanką, postrzeliła się z pistoletu, jak Geli Raubal29. Zakochała się w nim bez pamięci, ale Führera tak pochłaniała kampania, że mógł poświęcić Ewie niewiele czasu. Przesyłał jej krótkie liściki, a gdy sytuacja polityczna stała się napięta, nawet to niemal ustało. Na domiar złego jedna z podłych rywalek zabiegających o względy Führera pokazała jej zdjęcia prowadzącego agitację wyborczą Hitlera w towarzystwie pięknej kobiety. Po północy, w dzień Wszystkich Świętych, Ewa Braun napisała pożegnalny list do Hitlera i postrzeliła się w szyję, uszkadzając tętnicę. Dowlekła się do telefonu i wyszeptała do chirurga, doktora Platego, że strzeliła sobie w serce. Hitler przerwał kampanię i z bukietem kwiatów pośpieszył do prywatnej kliniki, w której Ewa Braun wracała do zdrowia. „Czy sądzi pan – zapytał doktora Platego – że Fräulein Braun postrzeliła się, aby zostać interesującym przypadkiem czy zwrócić na siebie moją uwagę?”. Chirurg zapewnił, że wyglądało to na prawdziwą próbę samobójczą. Ewa czuła się opuszczona i chciała ze sobą skończyć. Kiedy lekarz wyszedł, Hitler zwrócił się do swojego towarzysza, Hoffmanna. „Sam słyszałeś – powiedział – dziewczyna zrobiła to z miłości do mnie. Przecież nie dałem 354

jej do tego żadnego powodu”. Zaczął niespokojnie krążyć po pokoju, mrucząc pod nosem: „Muszę się nią zająć”. Hoffmann zwrócił uwagę, że nie można go winić o to, co się stało. „Kto według ciebie w to uwierzy?”, spytał Hitler, który znał się lepiej na ludzkiej naturze. W dodatku nie było gwarancji, że dziewczyna nie targnie się ponownie na swoje życie. Wypadek odwrócił uwagę Hitlera od kampanii, która szła coraz gorzej. Dwa dni później stanął przed kolejnym kłopotliwym problemem. Jego człowiek, Goebbels, poparł czerwonych, kiedy robotnicy transportowi w Berlinie ogłosili dziki strajk, domagając się zwiększenia stawki godzinowej o jednego feniga. Nie pierwszy raz obie partie, mające liczne wspólne cele, walczyły ramię w ramię. Przez kilka następnych deszczowych dni komuniści i narodowi socjaliści posilali się razem przy linii pikiet. Razem rzucali kamieniami w łamistrajków, zrywali tory tramwajowe i wznosili barykady. Hitler nie mógł publicznie zdezawuować działań swojego porywczego ucznia, ale prywatnie był wściekły, ponieważ takie postępowanie mogło go pozbawić głosów wielu członków klasy średniej. Nakazał więc zakończyć strajk. „Wszystkie gazety zaatakowały nas z furią, nazywając takie działania bolszewizmem, ale prawdę mówiąc, nie mieliśmy wyboru – tłumaczył w swoim dzienniku Goebbels. – Gdybyśmy nie przystąpili do strajku, utracilibyśmy poparcie robotników”30. Pochopne posunięcie Goebbelsa zmniejszyło dopływ pieniędzy burżuazji na kampanię i w niedzielę, 6 listopada, Hitler stracił ponad dwa miliony głosów oraz trzydzieści cztery miejsca w Reichstagu. Do uzyskania większości nie wystarczył już prosty sojusz z partią centrum. Co ważniejsze, rezultaty głosowania dowiodły, że fala poparcia dla Hitlera opadła, a jego strategia osiągnięcia władzy przez urny wyborcze zabrnęła w ślepą uliczkę. Krążyły plotki, że groził popełnieniem samobójstwa, przypuszczalnie w stanie desperacji. Po okresie przygnębienia odzyskał energię i w ciągu kilku dni zaczął się podnosić z depresji. Kiedy udzielił kolejnego wywiadu Seftonowi Delmerowi, odzyskał już dawną pewność siebie. Podczas spotkania w hotelu Zum Elefanten w Weimarze zaskoczył Brytyjczyka przejściem w rozmowie od bieżącej polityki do pogłosek, że rząd brytyjski chciałby przywrócić w Niemczech monarchię. Delmer odparł, że pierwszy raz o tym słyszy. „Rząd brytyjski jest zainteresowany jedynie takimi działaniami, które umocnią porządek i równowagę Niemiec”. „Całkiem słusznie! Całkiem słusznie! – wykrzyknął Hitler. – Niemcy stanęłyby w płomieniach, gdyby ktoś próbował przywrócić rządy Hohenzollernów. Nie mam 355

najmniejszego zamiaru stać się koniem wyścigowym królewskiego jeźdźca, który wskoczy mi na grzbiet tuż przed dotarciem do linii mety”31. Ta gorzka uwaga mogła stanowić aluzję do ostatniej zniewagi, której doświadczył ze strony następczyni tronu, księżniczki Cecylii, podczas ich spotkania w Poczdamie. Kiedy wychodził, członek jego świty usłyszał, jak księżniczka wykrzyknęła: „Szybko otwórzcie okna! Ależ tu cuchnie!”. Ciągłe wzdęcia, nad którymi Führer nie potrafił zapanować, miały go wprawiać w zakłopotanie do końca życia32.

6 Porażka Hitlera była niewielką pociechą dla Papena, który nadal dysponował bardzo małym poparciem w Reichstagu. Odkładając na bok osobiste animozje, napisał do Hitlera, iż ostatnie wybory dowiodły, że pojawiła się nowa okazja zjednoczenia kraju. „Musimy zapomnieć urazy wywołane kampanią wyborczą i ponad wszystko przedłożyć dobro kraju, któremu obaj staramy się służyć”33. Wspomnienie sierpniowych spotkań było jednak dla Hitlera zbyt bolesne, więc w odpowiedzi Papen otrzymał list pełen oskarżeń. Führer odmówił udziału w rozmowach, twierdząc, że te prowadzą jedynie do nieporozumień. Czy po ich ostatnim spotkaniu Papen nie ogłosił publicznie, że Hitler domaga się całkowitej władzy, podczas gdy on prosił jedynie o przywództwo? Co więcej, nie miał najmniejszej ochoty na „powtórkę wydarzeń z 13 sierpnia”, kiedy to Papen nalegał na podzielenie się odpowiedzialnością z Hindenburgiem. „Niestety, nie dał się pan przekonać, by wziąć na siebie część odpowiedzialności. Ja przyjąłem swoją, a pański urząd za pomocą podstępu – wbrew moim pragnieniom i intencjom – skłonił mnie do spotkania z prezydentem Rzeszy (…). Nie mam zamiaru powtarzać tej gry”. 17 listopada Papen, któremu ponownie pokrzyżowano szyki, doniósł Hindenburgowi, że nie jest w stanie negocjować z innymi partiami i że pod jego kierunkiem nie uda się stworzyć żadnej rozsądnej koalicji. Prezydent przyjął rezygnację i następnego dnia zapytał przywódcę partii nacjonalistycznej, Hugenberga, co sądzi o przekazaniu Hitlerowi urzędu kanclerskiego. Hugenberg przestał ufać Führerowi. „Sposób, w jaki Hitler uprawia politykę, powoduje, że według mnie trudno przekazać mu ster rządów. W każdym razie mam poważne wątpliwości”. Marszałek zwrócił się wówczas do swojego doradcy, Meissnera, z pytaniem, czy to prawda, że Hitler pracował w Monachium jako malarz pokojowy. 356

Nie czekając na odpowiedź, odwrócił się do siwowłosego Hugenberga. „Mój drogi młody przyjacielu, wyraziłeś to, co leży mi na sercu! – powiedział, przyczyniając się w ten sposób do utrwalenia mitu, który funkcjonuje do dziś. – Nie można umieścić malarza pokojowego na fotelu Bismarcka”34. Następnego ranka, na prośbę Hitlera, dwaj panowie odbyli prywatną rozmowę. Spotkanie rozpoczęło się nieszczęśliwie, Hindenburg zganił bowiem swojego gościa za niegrzeczne zachowanie nazistowskiej młodzieży w Prusach Wschodnich. „Nie tak dawno krzyczeli w Tannenbergu tak głośno, że nawet ja usłyszałem: »Obudź się! Obudź się!«, choć ja nie śpię”. Hitler wyjaśnił, że jego zwolennicy nie chcieli obrazić Hindenburga, ale skandowali jedynie narodowosocjalistyczne hasło: „Zbudźcie się, Niemcy!”35. Po godzinie zjawił się Meissner i rozmowa stała się bardziej konkretna. Hitler odmówił przystąpienia do rządu koalicyjnego, jeśli nie zostanie mianowany kanclerzem. „W interesie ojczyzny – powiedział – trzeba ocalić mój ruch, a to oznacza, że muszę objąć przywództwo”. Czemu w takim razie naziści poparli czerwonych podczas ostatniego strajku robotników transportowych? „Gdybym próbował powstrzymać moich ludzi – odrzekł szczerze Hitler – i tak doszłoby do strajku, a ja utraciłbym poparcie robotników. Taki obrót sprawy nie leżałby w interesie Niemiec”. Chociaż nie ufał „malarzowi pokojowemu”, Hindenburg podejmował wszelkie starania, żeby uzyskać jego poparcie. „Mogę jedynie powtórzyć swoją prośbę: proszę o pomoc”. Było to otwarte wezwanie do posłuszeństwa. „Szanuję wielką ideę, która stanowi natchnienie pana i pańskiego ruchu, chciałbym widzieć pana i pańską partię w rządzie”. Z drugiej strony nie mógł przekazać Hitlerowi urzędu kanclerskiego. Oczywiście Hitler może utworzyć rząd narodowosocjalistyczny, jeśli uzyska większość. Hitler zacisnął dłonie na kolanach i wykrzyknął: „Herr Feldmarschall! Aby negocjować z innymi partiami, muszę najpierw otrzymać mandat od pana!”. Nie potrafił ukryć swojej głębokiej irytacji. Hindenburg uśmiechnął się ironicznie. Nastąpiła niezręczna pauza. „Herr Feldmarschall! – rzekł w końcu Hitler – nie mam zamiaru sprawować dyktatorskich rządów, jak pan feldmarszałek wydaje się sądzić. Jeśli nalega pan, żebym uzyskał większość w Reichstagu, będę musiał złożyć projekt ustawy dotyczącej pilnych sytuacji wyjątkowych”. Sam mógłby doprowadzić do uchwały takiego dekretu, co usunęłoby problem. 357

Dla Hindenburga było to rozwiązanie nie do przyjęcia, więc ponownie spróbował osobistego podejścia, apelując do poczucia żołnierskiego obowiązku Hitlera. Nawiązał do „dawnego braterstwa broni”, które łączyło ich podczas wojny. „Proszę wyjść do mnie w pół drogi, abyśmy mogli współdziałać”. Hitler odszedł nieprzejednany, choć Hindenburg uznał, że zrobił wrażenie na byłym kapralu, powiedział bowiem Meissnerowi: „No cóż, wydaje się, że Hitler stopniowo odzyskuje rozum”36. Hindenburga zasypały petycje wzywające do mianowania Hitlera kanclerzem, więc dwa dni później musiał się z nim ponownie spotkać. Tym razem Hitler przyniósł starannie przygotowane oświadczenie. Napisał w nim, że rządy parlamentarne zawiodły i nie są już wyrazem woli narodu. Tylko narodowi socjaliści mogą przeciwstawić się komunistom, dlatego prosi Hindenburga, żeby wyznaczył go na szefa gabinetu prezydenckiego. Hindenburg powtórzył sugestię, żeby Hitler zdobył w Reichstagu większość dla pomysłu objęcia przez siebie urzędu kanclerskiego. Choć odpowiedź Führera była chłodna, prezydent zakończył spotkanie dziesięciominutową mową zawierającą kolejną propozycję przyjaźni. W następnych dniach Hitler i Meissner wymieniali długie listy, ale nie udało się doprowadzić do porozumienia, pierwszy nalegał bowiem na objęcie urzędu kanclerza z takimi samymi szerokimi uprawnieniami, jakich udzielono Papenowi. Impas tak bardzo zaniepokoił wpływową grupę przemysłowców, że zdecydowali się wywrzeć bezpośredni nacisk na feldmarszałka. Wspierali NSDAP, sądząc, że gdy partia dojdzie do władzy, będą mogli wpływać na politykę gospodarczą kraju. Hitler zapewnił I.G. Farben, że jego rząd będzie popierał produkcję benzyny syntetycznej. Na początku roku, w prywatnej rozmowie z grupą o nazwie Krąg Przyjaciół w Kaiserhofie, obiecał rozwiązać wszystkie związki zawodowe oraz inne partie polityczne. Pod koniec listopada trzydziestu dziewięciu wpływowych przemysłowców (m.in. Hjalmar Schacht, były kanclerz Cuno i tacy magnaci przemysłowi, jak Krupp, Siemens, Thyssen, Bosch, Wörmann i Vögler) podpisało petycję do Hindenburga, żeby wyznaczył Hitlera na kanclerza Niemiec. Ci pragmatycznie myślący ludzie postawili na NSDAP. Byli przekonani, że socjalistyczne poglądy Hitlera to oszustwo, a gdy dojdzie do władzy, stanie się narzędziem kapitalizmu37*.

358

Rządy

parlamentarne

doprowadziły

Niemcy

do

politycznego

zastoju.

Hindenburg nie potrafił sformować nowego gabinetu, który mógłby współdziałać ze znajdującym się w impasie Reichstagiem. „Jestem gotów w każdej chwili podać się do dymisji – poskarżył się przewodniczącemu partii centrowej, wzywającemu go do zrezygnowania z Papena, którego styl rządzenia prezydent tak cenił. – Jeśli nie cieszę się koniecznym zaufaniem w kraju i za granicą, nie chcę narzucać się Niemcom. Jestem na to zbyt dumny”37. 1 grudnia osaczony ze wszystkich stron Hindenburg wezwał do swojego gabinetu Papena i nowego ministra obrony, Schleichera. Zjawili się około osiemnastej razem z Meissnerem i Oskarem von Hindenburgiem i zasiedli w półkolu wokół biurka prezydenta. Papen stwierdził, że Hitler przejmie odpowiedzialność jedynie jako szef gabinetu prezydenckiego, i zasugerował, aby jego rząd działał jeszcze jakiś czas. Zdawał sobie sprawę, że nie uzyska poparcia Reichstagu i że trzeba będzie tymczasowo rozwiązać parlament. Takie posunięcie oznaczałoby pogwałcenie konstytucji przez prezydenta, ale usprawiedliwiała to poważna sytuacja. Jeśli policja nie zdoła zaprowadzić porządku, wkroczy wojsko. „Wiele można zdziałać bagnetami – przerwał mu sarkastycznie Schleicher – ale jednego się nie da: dłużej na nich siedzieć”. Plan Papena się nie uda, oznajmił minister obrony i zaproponował inny: sam zastąpi Papena na stanowisku kanclerza. W ten sposób podzieli obóz nazistów i uzyska większość w Reichstagu. Zaproponuje Gregorowi Strasserowi i jednemu lub dwóm jego bliskim współpracownikom stanowiska w nowym rządzie, zyskując w ten sposób głosy sześćdziesięciu nazistowskich posłów. Poprą go też socjaldemokraci i partie burżuazji. Papen zauważył, że Schleicher od wielu tygodni „nie był już tak szczery i otwarty” i jak kiedyś, a „ich stosunki mocno się ochłodziły”. Mimo to kanclerz był zdumiony, że generał, który pomógł mu w zdobyciu urzędu, teraz proponuje jego odsunięcie. Schleicher wydawał się zawsze popierać politykę Papena, czasem nawet inicjował niektóre działania. Papen z żalem wskazał, że plan ministra obrony oznacza porzucenie długofalowej polityki prezydenta zmierzającej do lepszego ułożenia stosunków między administracją rządową i parlamentem. Wyczerpująca, niemal nieprzerwana dyskusja trwała do wczesnego rana. Hindenburg siedział w milczeniu, aż wszystkie spory ucichły. Wówczas wstał i odwrócił się do Papena. „Herr Reichskanzler – powiedział – chcę, żeby podjął pan niezwłocznie rozmowy w celu utworzenia rządu i zrealizowania swojego planu”. 359

Schleicher osłupiał. Wyszedł z gabinetu prezydenta razem z Papenem, który zasugerował, aby przez kilka miesięcy pozostał na stanowisku ministra, dopóki nie zostaną wprowadzone poprawki do konstytucji i nie powróci spokój w parlamencie. „Wówczas będę mógł zrezygnować, a pan utworzy własny rząd z wszelką nadzieją, jaką daje dobry start”. Schleicher udzielił chłodnej odpowiedzi, cytując słowa, które usłyszał Luter, opuszczając sejm w Wormacji: „Mały mnichu, mały mnichu, trudną ścieżkę wybrałeś”39. Stało się to boleśnie oczywiste następnego ranka podczas zebrania gabinetu. Kiedy Papen zdał relację z nocnej narady u prezydenta i poprosił Schleichera o zabranie głosu, ten wstał i oznajmił, że wszelkie próby sformowania nowego rządu pod kierownictwem Papena pogrążą kraj w chaosie. Jeśli wybuchnie wojna domowa, policja ani wojsko nie zdołają zaprowadzić ładu i porządku. Powiedział, że po zbadaniu sytuacji sztab generalny doszedł do wniosku, że lokalne jednostki policji i służb technicznych są tak zinfiltrowane przez nazistów, że armia nie zdoła zapanować nad puczem Hitlera. Kiedy żaden z ministrów nie zakwestionował analiz wojskowych, Papen udał się do prezydenta. Hindenburg, zmęczony wydarzeniami ostatniego dnia, w milczeniu wysłuchał jego skarg. „Mój drogi Papenie – powiedział głosem, który utracił pewność – uznałbyś mnie za drania, gdybym teraz zmienił zdanie. Z drugiej strony jestem zbyt stary, u kresu życia, żeby brać odpowiedzialność za wywołanie wojny domowej. Trzeba będzie pozwolić, aby Herr von Schleicher spróbował szczęścia w imię Boże”. Uniósł się, wsparty na lasce, wolno podszedł do Papena i uścisnął mu dłoń. Papen ze wzruszeniem dostrzegł „dwie duże łzy” spływające po policzkach starszego pana. Kilka godzin później Hindenburg przesłał Papenowi swoje zdjęcie jako podarunek na rozstanie. Na odwrocie napisał: „Miałem towarzysza!” – tytuł znanej żołnierskiej piosenki40. Kiedy Schleicher stanął przed prezydentem i usłyszał prośbę o utworzenie rządu, zaczął protestować: „Jestem ostatnim koniem w pańskiej stajni, powinien mnie pan trzymać w rezerwie”. Jedynie groźba rezygnacji Hindenburga skłoniła Schleichera do przyjęcia nominacji. Tak przynajmniej powiedział, choć być może naprawdę był niechętny. Przyjął gratulacje z cierpkim uśmiechem i innym cytatem, tym razem po łacinie: „Witaj, Cezarze, idący na śmierć pozdrawiają cię”.

360

W ten sposób 2 grudnia 1932 roku Kurt von Schleicher został pierwszym generałem mianowanym na urząd kanclerza od czasu, gdy w 1890 roku dostąpił tego zaszczytu Leo von Caprivi, następca Bismarcka. Jednym z pierwszych posunięć nowego kanclerza było zaproszenie do swojego domu Gregora Strassera (wcześniej spotykali się w mieszkaniu dentysty) i zaproponowanie mu urzędu wicekanclerza oraz premiera Prus. Propozycja spodobała się Strasserowi, ale okazał się lojalny wobec Hitlera i powiedział, że najpierw musi skonsultować się z szefem. Nie wspomniał o problemie, jakim było przedarcie się przez ochronny krąg pochlebców i lizusów, który otoczył Hitlera i wydawał się sprawować nad nim władzę. „Przychodzi do niego Hindenburg – skarżył się Frankowi Strasser – człowiek honoru,

aby

uczciwie

i przyzwoicie

zaproponować

miejsce

w rządzie,

a wahnfriedische Lohengrin-Hitler wita go w otoczeniu swoich ponurych chłopaczków. Szczerze mówiąc, czarno to widzę: Göring to prymitywny egoista, któremu nie zależy na Niemczech, jeśli czegoś w zamian nie otrzyma. Goebbels to kuśtykający diabeł, człowiek dwulicowy, a Röhm to świnia. Oto stara gwardia Führera. To straszne!41. Ktoś z kancelarii Papena dowiedział się o potajemnym spotkaniu Schleichera ze Strasserem i powiadomił o tym zagranicznego korespondenta, a ten przekazał wiadomość Hanfstaenglowi, który podzielił się nią z Hitlerem. W ten sposób Papen – lub współpracownik Papena – odpłacił Schleicherowi pięknym za nadobne. Ofiarą padł jednak Strasser, który spotkał się ze Schleicherem w dobrej wierze, w imieniu Führera, przekonany, że najlepszym sposobem uchronienia partii przed rozpadem jest dojście do władzy – nawet za cenę koalicji. Chociaż Hitler, utwierdzony przez Goebbelsa w podejrzeniach wobec Strassera, odczytał to spotkanie jako zdradę, bardziej umiarkowani doradcy przychylali się do rozważenia najnowszej propozycji Schleichera – urzędu wicekanclerza dla Führera. 5 grudnia podczas burzliwej narady przywódców partii w Kaiserhofie Strasser błagał Hitlera, żeby ją przyjął, ale Goebbels i Göring gwałtownie sprzeciwiali się takiemu układowi. Hitler opowiedział się po stronie tych drugich. Strasser ostrzegł, że Schleicher rozwiąże Reichstag, jeśli nie uzyska poparcia NSDAP, jednak Hitler, w dalszym ciągu bolejący z powodu „zdrady” Strassera, odmówił rozmów w tej sprawie. Dwa dni później Strasser spotkał się ponownie z Hitlerem w Kaiserhofie. Tym razem Führer otwarcie oskarżył go o zdradę. Strasser miał odpowiedzieć: „Herr Hitler, nie jestem zdrajcą, ale posłańcem. Chciałem zapobiec dalszemu rozpadowi 361

partii, a nie do niego doprowadzić”. Zbyt rozgniewany, żeby znaleźć właściwe słowa, odwrócił się, trzasnął drzwiami i wrócił do hotelu Excelsior. Spędził cały dzień w pokoju, kipiąc z oburzenia, ale czekał do następnego ranka, 8 grudnia, z napisaniem listu, w którym zrzekał się wszystkich partyjnych urzędów, uzasadniając to brakiem zaufania Führera. Nie wzywał do otwartej rewolty, ale zachęcał partyjnych działaczy, żeby pozostali na swoich stanowiskach. Nie potrafił się zmusić, żeby doręczyć Hitlerowi pismo osobiście, więc nadał je pocztą i czekał kolejny dzień na telefon z wezwaniem na spotkanie. List wylądował w Kaiserhofie, mówiąc słowami Goebbelsa, „niczym odłamek bomby”. Hitler był tak zaszokowany, że nie potrafił podjąć żadnej decyzji. Nie zdołał też sięgnąć po telefon i zadzwonić do Strassera, który nie zamknął drzwi do rozmowy, gdyż nie zrezygnował z miejsca w Reichstagu ani nie zrzekł się członkostwa w partii. Kiedy z Kaiserhofu nie nadeszła żadna wiadomość, Strasser spakował manatki i wyruszył na dworzec. Tam, wypiwszy piwo z przyjacielem, wsiadł do nocnego pociągu do Monachium. Hitler spędził wieczór w mieszkaniu Goebbelsa. „Trudno było się cieszyć – napisał w swoim dzienniku Goebbels. – Wszyscy byliśmy przygnębieni, bo mogło dojść do rozpadu partii, a wówczas cała nasza praca okazałaby się daremna”42. O drugiej nad ranem zatelefonował Robert Ley, mówiąc, że w partyjnych kręgach wyczuwa się poruszenie i niepewność. Wezwał Hitlera, żeby natychmiast wrócił do Kaiserhofu. Hitler posłuchał, ale pojawienie się porannych gazet z nagłówkami krzyczącymi o rezygnacji Strassera doprowadziło do burzliwej sceny. Hitler był przekonany, że Strasser przekazał wiadomość „żydowskim gazetom”. Bełkotał, że Gregor „dźgnął go w plecy na pięć minut przed ostatecznym zwycięstwem”, a później zamilkł z twarzą zlaną łzami43. „Takie godne pogardy zachowanie jest dla nas wszystkich niepojęte – napisał Goebbels. – Zdrada! Zdrada! Zdrada! (…). Führer godzinami krążył niespokojnie po hotelowym pokoju (…). Nagle stanął i powiedział: »Jeśli dojdzie do rozpadu partii, w trzy minuty skończę ze sobą pistoletem«”44. W końcu ktoś zasugerował, że najbardziej sensowym rozwiązaniem będzie wezwanie Strassera i zażegnanie sporu. Hitler polecił swojemu szoferowi Schreckowi, żeby odnalazł Strassera „za wszelką cenę”. Ten był już jednak w swoim mieszkaniu w Monachium, pakując się pośpiesznie, by wyjechać na wakacje do Włoch. Przyjacielowi, który wpadł na chwilę, powiedział zrezygnowanym głosem: „Jestem człowiekiem naznaczonym śmiercią”. Ostrzegł kolegę, żeby trzymał się 362

z daleka od jego mieszkania. „Cokolwiek się wydarzy, zapamiętaj moje słowa: od tej chwili Niemcy są w rękach Austriaka, który jest urodzonym kłamcą, byłego oficera zboczeńca i kuternogi. Pamiętaj, że ten ostatni jest najgorszy z nich. To szatan w ludzkiej postaci”45. Chociaż Strasser po raz drugi potępił ludzi z najbliższego otoczenia Hitlera, nadal odnosił się do Führera z szacunkiem. Jeszcze niedawno powiedział Rosenbergowi: „Walczyłem jako jeden z ludzi Hitlera i jako jeden z nich chcę zostać złożony do grobu”46. Tego samego dnia partyjni przywódcy i gauleiterzy zebrali się w pałacu przewodniczącego Reichstagu, aby wysłuchać oświadczenia atakującego Strassera. Nadal głęboko wzburzony Hitler wybełkotał ze szlochem, że jest zaszokowany zdradą Strassera. Według Goebbelsa zgromadzeni „zgotowali spontaniczną owację przywódcy. Wszyscy uścisnęli mu dłoń, obiecując, że wytrwają do końca i nie porzucą wielkiej idei. Strasser jest teraz całkowicie odizolowany, jest trupem”47. Radykalne posunięcie Strassera nie było buntem, ale osobistą próbą ratowania Führera przed ludźmi pokroju Goebbelsa. Strasser nie reprezentował żadnej partyjnej frakcji i żaden ważny członek NSDAP nie pogrążył się wraz z nim w zapomnieniu. Nie trzeba też było przeprowadzać czystki. Hitler ogłosił jedynie, że Strasser wyjechał na trzytygodniowy urlop zdrowotny, a gdy stało się jasne, że Führer pozbawił zdrajcę swojego zaufania, utracił on również zaufanie ogółu członków. Mimo to Hitler był wstrząśnięty dezercją jednego ze swoich paladynów i zrobił wszystko, żeby o nim zapomnieć. W połowie grudnia wystosował dwa długie memoranda zmierzające do decentralizacji administracyjnego imperium stworzonego przez dawnego towarzysza. Już nigdy więcej nie pozwolił, aby jakiś człowiek sprawował taką władzę w partii. Większość politycznych funkcji Strassera przypadła Hessowi, gdyż „znał najlepiej główne poglądy [Hitlera] (…) i rozumiał jego intencje”48. Chociaż Führer odzyskał kontrolę nad partią, wśród szeregowych członków panowały zaniepokojenie i demoralizacja. Ich polityczna przyszłość rysowała się w ponurych barwach. „Trudno utrzymać SA i partyjnych funkcjonariuszy na właściwym kursie”, zwierzał się Goebbels na kartach swojego dziennika pod datą 15 grudnia, a 24 tegoż miesiąca napisał: „Siedzę samotnie, zamartwiając się mnóstwem rzeczy. Przeszłość jest bolesna, a przyszłość mroczna i zasnuta chmurami. Przygniata mnie potworna samotność i bezradność. Wszystkie możliwości i nadzieje wyparowały”. 363

Także Hitler popadł w depresję, którą bez wątpienia wzmógł ponury nastrój zwykle pojawiający się u niego wraz z nadejściem Bożego Narodzenia. (Później miał się zwierzyć służącemu, że nie może znieść bożonarodzeniowych ozdób. Wyjaśnił, że jego matka zmarła w blasku choinki)49. „Porzuciłem wszelką nadzieję – napisał Frau Wagner, dziękując za prezent. – Moje marzenia nigdy się nie ziszczą”. Nie pozostała w nim nawet odrobina nadziei, jego wrogowie byli zbyt potężni. „Kiedy uznam, że wszystko stracone, będę wiedział, co zrobić. Zawsze byłem na to zdecydowany. Nie potrafię się pogodzić z porażką. Dotrzymam słowa i położę kulą kres memu życiu”50. Wrogowie już świętowali jego polityczną przegraną, sądząc, że w końcu przeliczył się z siłami. „Hitler jest skończony – nie jako agitator albo przywódca agresywnej mniejszości, ale jako polityczny dyktator”. William Bullitt napisał te słowa w jedenastostronicowym raporcie adresowanym do prezydenta elekta Franklina Delano Roosevelta. „Wpływy Hitlera tak szybko słabną, że rząd nie obawia się już dalszego wzrostu ruchu nazistowskiego”51. W tym czasie, według Müllerna-Schönhausena, Hitler zwrócił się ponownie o pomoc do Hanussena. Słynny jasnowidz opracował krótki horoskop, z którego wynikało, że choć układ gwiazd w najbliższej przyszłości miał się okazać korzystny, Hitler będzie musiał pokonać kilka przeszkód, żeby sięgnąć po władzę. Hanussen powiedział ponoć Führerowi, że tylko jedno zdoła je usunąć – mandragora (korzeń w kształcie człowieka) znaleziona podczas pełni księżyca na podwórku rzeźnika w mieście urodzin Hitlera. Hanussen zgłosił się na ochotnika do tej osobliwej misji i miał wrócić do Haus Wachenfeld w Obsersalzbergu w dzień Nowego Roku 1933. Rano ceremonialnie wręczył Führerowi mandragorę wraz z wierszem przepowiadającym, że jego dojście do władzy rozpocznie się 30 stycznia: Droga do celu pozostaje zamknięta, Odpowiedni pomocnicy jeszcze się nie zebrali, Ale za trzy dni – w trzech krajach – Na drugim brzegu wszystko się odmieni! Przed upływem miesiąca Zrealizujesz swój cel i znajdziesz się w punkcie zwrotnym! Nie poniesie cię orzeł, Ale termity utorują ci drogę! Na ziemię runie to, co uschłe i zbutwiałe! Już trzeszczą belki i dźwigary!52

364

Gdyby Hitler uwierzył w tę przepowiednię – o czym powszechnie mówiono, niejednokrotnie z drwiną – nie byłby pierwszym słynnym Europejczykiem, który poważnie potraktował proroctwo. Astrolog Louis Gauric poinformował przyszłego papieża Leona X, że jego starania o pontyfikat zostaną uwieńczone sukcesem; Nostradamus właściwie przepowiedział śmierć Henryka I, a Pierre Le Clerc miał rzekomo przekonać Napoleona, że zostanie cesarzem. W każdym razie Hitlera z pewnością uderzyły trzecia i czwarta linijka przepowiedni Hanussena – właśnie przyjął bowiem zaproszenie na planowane za trzy dni potajemne spotkanie z poprzednim kanclerzem, von Papenem, w domu bankiera, barona Kurta von Schrödera, jednego z grona bogatych, wpływowych ludzi, którzy podpisali się pod petycją wzywającą do powołania Hitlera na urząd kanclerza. Logicznym wytłumaczeniem tej przepowiedni jest, że Hanussen (jak utrzymywali jego co bardziej cyniczni współcześni) był sprytnym oszustem, który opierał swoje przepowiednie na informacjach zaczerpniętych z dobrze poinformowanych źródeł. Należy zwrócić również uwagę, że „po drugiej stronie brzegu” jest dosłownym przekładem niemieckiego Durch die Bank, sformułowania, które posiada także znaczenie idiomatyczne „wszędzie bez wyjątku”, więc równie dobrze można by przetłumaczyć „wszystko ulegnie radykalnej zmianie”. Być może ostrożny Hanussen celowo użył niejasnego określenia, żeby uwzględnić kilka możliwości.

365

Tego wieczoru Hitler poszedł w Monachium na przedstawienie Śpiewaków norymberskich w towarzystwie Hessów i Ewy Braun. Później wszyscy wstąpili na kawę do domu Hanfstaengla. „Hitler był w niezwykle dobrym nastroju – napisał później Hanfstaengl. – Wspominał lata dwudzieste, kiedy go poznaliśmy. Tego wieczoru dyrygował Hans Knappertsbusch, a Hitlerowi nie podobało się jego tempi i interpretacja, więc zaczął się rozwodzić na ten temat. Wygłaszał celne uwagi, nucąc i gwiżdżąc wiele fragmentów ze słowami, które znał na pamięć, aby wytłumaczyć nam, co oznaczają”. Führer ciągnął wspomnienia o dawnych czasach w uroczym stylu, a później, przed wyjściem, wpisał swoje nazwisko w księdze gości, znacząco dodając datę. Na koniec spojrzał na Hanfstaengla z tłumionym podnieceniem i powiedział: „Ten rok będzie należał do nas. Gwarantuję ci to na piśmie”53.

7 Spotkanie Hitlera z Papenem, w domu barona von Schrödera w Kolonii, odbyło się 4 stycznia, jak zaplanowano. Obie strony zadbały, by wieści o rozmowie się nie rozeszły, ale mimo to reporter berlińskiej gazety (który przekupił członka ochrony Hitlera) znalazł się na miejscu i wykonał zdjęcia Hitlera i Papena wchodzących oddzielnie do rezydencji Schrödera. Na wstępie dwugodzinnej rozmowy gospodarz zasugerował, że reżim Schleichera powinien zostać zastąpiony przez gabinet Hitlera–Papena, w którym obaj będą mieli równorzędną pozycję. Hitler udzielił obszernej odpowiedzi na tę zaskakującą propozycję: jeśli ma objąć urząd kanclerza, musi faktycznie stać na czele rządu; przyjmie niektórych ludzi Papena na ministrów jedynie pod warunkiem, że zgodzą się na jego politykę usunięcia socjaldemokratów, komunistów i Żydów z najwyższych stanowisk w kraju. Według Schrödera obaj panowie „w zasadzie doszli do zgody” i na odchodnym serdecznie uścisnęli sobie dłonie. Kiedy Schleicher zobaczył zdjęcie z pożegnania, wpadł jak burza do Pałacu Prezydenckiego i oskarżył Papena o zdradę. Poprosił Hindenburga, żeby nigdy więcej nie przyjmował ekskanclerza, chyba że w jego obecności. Jednak prezydent miał zbyt duży sentyment do szykownego byłego kawalerzysty, aby uwierzyć, że jest zdolny do zdrady. Zamiast tego upoważnił Papena do dalszych nieoficjalnych spotkań z Hitlerem, jednocześnie nakazując swojemu sekretarzowi, by zachowywać te negocjacje w sekrecie przez kanclerzem von Schleicherem. 366

Kilka dni później Hindenburg jeszcze bardziej osłabił pozycję Schleichera. Zamiast poprzeć proponowaną przez niego konfiskatę majątków we wschodnich Niemczech, które ogłosiły bankructwo, prezydent poparł swoich kolegów junkrów. Choć prawdą jest, że Schleicher został potraktowany jak podwładny, popełnił fatalny polityczny błąd i przeliczył się z własnymi siłami. Odmówił dalszych rozmów ze zbuntowanymi junkrami i nie tylko wypowiedział im otwartą wojnę, która wypełniła przedpokoje Hindenburga rozgniewanymi przedstawicielami rodzin ziemiańskich domagających się rozwiązania rządu Schleichera, ale zwrócił przeciwko sobie gniew kasty wojskowych. Generał powinien był pamiętać, że junkrów i kadrę oficerską od dwóch stuleci łączyły wspólne interesy. Adolf Hitler wykorzystał tę narastającą falę niezadowolenia i odwołał się do wyborców podczas głosowania w powiecie Lippe. Rzucił na szalę autorytet całej partii w drugorzędnych wyborach, jakby chodziło o kolejną ogólnonarodową kampanię. Jego celem było odniesienie tak przytłaczającego zwycięstwa, żeby mógł negocjować z Hindenburgiem i Papenem z pozycji siły. Licząc, że dzięki temu ryzykownemu posunięciu podniesie się po listopadowej porażce i odzyska popularność wśród mas, Hitler przemawiał praktycznie w każdej wiosce i mieście powiatu Lippe. Wszędzie był entuzjastycznie witany, a 15 stycznia ponownie dowiódł siły swojej osobistej perswazji, gdy otrzymał 39,6 procent wszystkich głosów, czyli 17 procent wiecej niż w poprzednich wyborach. W dniu wyborów Hitler był w Weimarze. „Jego twarz promieniowała radością, jak twarz małego chłopca”, a swoje zwycięstwo określił mianem „sukcesu, którego wagi nie można przecenić”54. Czuł się tak pewny swego, że następnego dnia ujawnił konflikt ze Strasserem (który wrócił z wakacji we Włoszech). Podczas trwającej trzy godziny mowy wygłoszonej do gauleiterów oskarżył Strassera o zdradę i oznajmił, że nie tylko z nim zerwał, ale jest gotów „przetrącić kark wszystkim partyjnym defetystom”. Publiczność przyjęła jego słowa „deliryczną owacją”55. Chociaż grupa partyjnych dysydentów była gotowa stanąć za Strasserem w ostatecznej rozgrywce z Führerem, on sam nie palił się do walki. Załamany, zrezygnował z fotela w Reichstagu i wrócił do Monachium. Ostateczne zejście Strassera ze sceny politycznej sprawiło, że Hitler poczuł się tak pewny siebie, że nie był w nastroju do kompromisu, kiedy ponownie spotkał się z Papenem wieczorem 18 stycznia. Tym razem rozmowy odbyły się w domu Joachima von Ribbentropa, w modnej peryferyjnej dzielnicy Berlina, Dahlem. Aby wiadomość o spotkaniu nie przedostała się do publicznej wiadomości, Papen został 367

przywieziony na rozmowy przez szofera Ribbentropa, a wóz Hitlera wjechał do garażu, aby on, Röhm i Himmler mogli ukradkiem wejść do domu od strony ogrodu. „Hitler nalegał na stanowisko kanclerza – napisała po spotkaniu Frau von Ribbentrop. – Papen i tym razem uznał to za niemożliwe. Nie miał dostatecznego wpływu na Hindenburga, żeby to zagwarantować. Kiedy Hitler nie zasugerował dalszych rozmów, Joachim ostrożnie zaproponował spotkanie Hitlera z synem Hindenburga”. Rozmowy zakończyły się bez rozstrzygnięcia. Nawet jeśli Papen był zakłopotany nieugiętym stanowiskiem Hitlera, ich gospodyni była odmiennego zdania. Znajdowała się teraz pod równie silnym wrażeniem Hitlera, jak jej mąż, uważając go za „wspaniałego człowieka, prawdziwego dżentelmena”56.

8 Tymczasem pozycja Schleichera z każdym dniem coraz bardziej słabła, a 20 stycznia zdobył sobie wrogów we wszystkich partiach od lewej do prawej strony sceny politycznej. Skrajne stanowisko Schleichera było okazją dla Papena. Od czasu rezygnacji z urzędu ekskanclerz regularnie odwiedzał swoich sąsiadów – Hindenburga i jego syna – wnosząc radość i humor do ich ponurego domu. Tego dnia odbył krótką drogę przez pokryty śniegiem ogród w wyraźnie określonym celu. Zamiast zabawiać prezydenta, poinformował go ze szczegółami o swoim spotkaniu z Hitlerem i możliwej koalicji partii prawicowych. Właściwie czemu miałby nie mianować Hitlera kanclerzem, skoro sam będzie wyznaczał kierunek polityki? Największą przeszkodą okazał się nie prezydent, ale jego syn, który nie krył niechęci do Hitlera. Uczucia Oskara wypływały bardziej ze snobizmu niż powodów ideowych, więc przyjął zaproszenie na spotkanie zorganizowane 22 stycznia, w niedzielny wieczór, w luksusowej willi Ribbentropa. Uzgodniono, że Oskar przyprowadzi ze sobą prezydenckiego sekretarza ojca, Meissnera. Aby ukryć spotkanie przed kanclerzem von Schleicherem, obaj panowie rozpoczęli wieczór w loży Pruskiej Opery Państwowej, gdzie wystawiano akurat wczesną operę komiczną Wagnera Das Liebesverbot (Zakaz miłości albo nowicjuszka z Palermo). Gdy przybyli do teatru, po Unter den Linden hulał lodowaty wiatr. Jednym z głównych tematów rozmów przed podniesieniem kurtyny była nazistowska demonstracja, która kilka godzin wcześniej odbyła się przed kwaterą główną komunistów. Schleicher wyraził zgodę na przemarsz dwudziestu tysięcy 368

brunatnych koszul, jednocześnie zakazując czerwonym kontrdemonstracji. Później musiał wysłać policję z samochodami pancernymi i karabinami maszynowymi, żeby chroniła paradujących. Podczas antraktu Oskar i jego żona zwracali na siebie uwagę, witając licznych znajomych, kiedy jednak zgasły światła i zaczął się ostatni akt, Hindenburg i Meissner wymknęli się bocznym wyjściem, zostawiając żony. Wezwali taksówkę i podali adres, dopiero gdy znaleźli się w środku. Nie zauważywszy za sobą innego samochodu, uznali, że wyprowadzili w pole szpiegów Schleichera, ale na wszelki wypadek wysiedli w pewnej odległości od domu Ribbentropa i brnęli przez śnieg. Z niejakim trudem odnaleźli bramę rezydencji Ribbentropa. W salonie zastali Papena, Hitlera, Göringa i Fricka. Atmosfera była sztywna, więc po krótkim czasie Hitler nagle zasugerował, żeby on i Oskar przeszli do drugiego pokoju. Zanim Meissner zdążył coś powiedzieć, obaj panowie wyszli, a Ribbentrop zamknął za nimi drzwi. Według relacji młodego Hindenburga Hitler zdominował rozmowę: tylko on może ocalić Niemcy przed czerwonymi, tylko on może być silnym kanclerzem, gdyż żaden inny rząd nie zyska poparcia narodowych socjalistów. Po godzinie obaj panowie wrócili z poważnymi minami i całe towarzystwo przeszło do jadalni, gdzie podano prosty posiłek złożony z grochu z bekonem, serwowanego ze srebrnego naczynia przez służącego w rękawiczkach. Hitler pił wodę mineralną, pozostali zaś szampana. Hindenburg i Meissner, którzy przyszli jako ostatni, wyszli pierwsi. Kiedy ich taksówka oddalała się od domu Ribbentropów w tumanie wirującego śniegu, Meissner zauważył, że jego towarzysz jest „dziwnie milczący, wspomniał jedynie, że nie ma innej rady i trzeba wziąć nazistów do rządu. Odniosłem wrażenie, że Hitlerowi udało się rzucić na niego swój czar”57. W rzeczywistości sprawa mogła być znacznie prostsza. Hitler mógł zagrozić, że publicznie ujawni skandal, o którym mówiło się otwarcie w wyższych kręgach: sześć lat wcześniej utworzono Wschodni Fundusz Pomocy, aby umożliwić junkrom odzyskanie utraconych majątków. Prezydent von Hindenburg nie tylko odniósł z tego pokaźny zysk (według jednego ze źródeł chodziło o kwotę sześciuset dwudziestu tysięcy marek), ale przekazał swój majątek Oskarowi, żeby uniknąć podatku spadkowego. Nie uiszczono również opłaty za przeniesienie majątku. Mogłoby to stanowić podstawę do postawienia prezydenta w stan oskarżenia. Nawet gdyby Hindenburg nie został skazany, na jego nazwisko padłby cień.

369

Papen zwrócił uwagę na wrażenie, jakie Hitler wywarł na Oskarze, i po wyjściu syna prezydenta opowiedział się po stronie Führera. Potajemne spotkanie zakończyło się, gdy grupka Hitlera ukradkiem zniknęła w garażu. Jednak szpiedzy Schleichera nie dali się zwieść. Następnego ranka kanclerz zadzwonił do Meissnera z sarkastycznym pytaniem: czy smakowała mu wczorajsza jednodaniowa kolacja? Jako mistrz intrygi generał wiedział, że musi działać szybko. Oznajmił Hindenburgowi, że potrzebuje „dyktatury wojskowej”, aby zapanować nad nazistami, próbował go też przekonać do rozwiązania Reichstagu i odsunięcia wyborów w czasie. Hindenburg, znużony wiecznymi intrygami Schleichera, odmówił wprowadzenia środków nadzwyczajnych. Kiedy do publicznej wiadomości wyciekła informacja o planowanej wojskowej dyktaturze, socjaldemokraci i partie centrowe napiętnowały Schleichera jako wroga ludu. Jego plan był nie tylko sprzeczny z konstytucją, lecz także stanowił „jawną zdradę stanu”. Podejmując daremne próby udobruchania przedstawicieli opozycji, Schleicher popełnił kolejny błąd, stwierdzając publicznie, że nie miał zamiaru złamać konstytucji. Udało mu się jedynie doprowadzić do pasji Hugenberga i jego partię nacjonalistyczną, którzy natychmiast wycofali swoje poparcie. Nagły pomyślny zwrot wydarzeń sprawił, że 27 stycznia Hitler wrócił do Berlina, ale niemal natychmiast popadł w tak silną frustrację wywołaną atmosferą intryg panującą w stolicy, że powiedział Ribbentropowi, iż ma zamiar wyjechać. „Joachim zaproponował koalicję z Hugenbergiem w celu stworzenia frontu narodowego – zanotowała pani Ribbentrop. – Hitler oznajmił, że powiedział feldmarszałkowi wszystko, co miał do powiedzenia, i nie wie, co mógłby dodać. Joachim przekonywał, aby podjął jeszcze jedną, ostatnią próbę, bo sytuacja wcale nie jest beznadziejna”58. Hitler niechętnie przystał na spotkanie z Papenem tego wieczoru, ale gdy tylko ustalono szczegóły, nagle zmienił zdanie, twierdząc, że nie może swobodnie prowadzić rozmów. Oznajmił cierpko, że tym razem na dobre opuszcza stolicę, ale wyraził zgodę, żeby Ribbentrop spotkał się z byłym kanclerzem w jego imieniu. Tego wieczoru Ribbentrop zdołał jakimś sposobem przekonać Papena, że powierzenie urzędu kanclerza Hitlerowi jest jedynym rozwiązaniem. Następnego ranka Papen przekazał to stanowisko Hindenburgowi. Feldmarszałek się zawahał. Od miesięcy zasypywano go petycjami, żeby mianował Hitlera, ostatnio do takiego wniosku przychylił się nawet jego syn. Chociaż pogarda Hindenburga dla 370

„czeskiego kaprala”, jak zwykł go nazywać, nie osłabła, stało się oczywiste, że gotów jest go zaakceptować. W tym samym czasie Schleicher naradzał się z członkami swojego gabinetu. Oznajmił im, że zamierza jeszcze raz poprosić Hindenburga o rozwiązanie Reichstagu, a jeśli to nie nastąpi, będzie zmuszony podać się do dymisji. Na chwilę przerwał naradę, żeby zobaczyć się z prezydentem. Spotkanie było krótkie. Czy Hindenburg wyda dekret rozwiązujący parlament? Nein! Skoro tak, odparł Schleicher, jedyną alternatywą jest rząd Hitlera. Hindenburg odburknął, że rządowi Schleichera nie udało się zdobyć poparcia większości w Reichstagu, ale może on sam zdoła znaleźć kogoś, kto ustabilizuje sytuację w Niemczech. Przyjął rezygnację kanclerza i mruknął na stronie, wyraźnie wyczerpany, że nie chce się dłużej o to spierać. Hindenburg zaczął się głośno zastanawiać. „Nie wiem, czy to, co mam zamiar zrobić, jest słuszne, mój drogi Schleicherze – powiedział – ale niebawem się o tym dowiem, gdy się tam znajdę”. Mówiąc to, wskazał niebo. „Stoję jedną nogą nad grobem i nie jestem pewien, czy nie będę żałował tej decyzji w niebie”59. „Nie jestem pewien, czy po takim nadużyciu zaufania trafi pan do nieba, ekscelencjo”, padła pełna goryczy odpowiedź60. Jeszcze tego samego dnia Papen zjawił się w gabinecie prezydenta z Oskarem i Meissnerem. Stary Hindenburg ponownie zaproponował, żeby Papen objął urząd kanclerza, ale trzej doradcy powtarzali, że nie ma innego kandydata oprócz Hitlera. „Czy moim przykrym obowiązkiem jest zatem powołanie tego Hitlera na kanclerza?”, burknął starszy pan61. Zgodzi się pod warunkiem, że tekę ministra obrony w nowym rządzie obejmie generał Werner von Blomberg (którego opisał jako „apolitycznego, żarliwego żołnierza o uprzejmym sposobie bycia”), a Papen będzie wicekanclerzem. Należało jedynie przekonać Hitlera, by zgodził się na te nominacje. Następnego ranka, w niedzielę, Papen spotkał się z Hitlerem. Ten był skłonny do ustępstw, ale miał własne żądania: rozpisanie nowych wyborów i uchwalenie ustawy, która dawałaby kanclerzowi uprawnienia przekraczające władzę ostatniego cesarza. Było wczesne popołudnie, kiedy Papen w końcu zawiadomił Hindenburga, że wszystkie strony porozumiały się w kwestii utworzenia nowego rządu. Dopiero wówczas wspomniał o tym, że Hitler żąda rozpisania nowych wyborów; starał się to przedstawić w jak najbardziej sensowny sposób. Podkreślił obietnicę Hitlera, że będą to naprawdę ostatnie wybory. Czując ulgę, że kryzys 371

konstytucyjny dobiegł końca, ani prezydent, ani jego protegowany nie zwrócili uwagi na ponure implikacje tej obietnicy. Kiedy Göring usłyszał dobrą nowinę, pośpieszył, by dostarczyć ją jako pierwszy Führerowi, który był na kawie u Goebbelsa. Jeśli wierzyć dziennikom Goebbelsa, wszyscy trzej byli tak poruszeni, że żaden nie powiedział ani słowa. Później wstali i entuzjastycznie uścisnęli sobie dłonie. Domowej atmosfery dodała Magda Goebbels,

która weszła

do pokoju z tacą

świeżo

upieczonych

ciasteczek

orzechowych. Radosną chwilę przerwało nagłe pojawienie się posłańca od Schleichera, który ostrzegał o możliwości przewrotu wojskowego, jeśli Hindenburg mianuje Führera. Hitler i Göring zareagowali niespokojnie. Żaden nie pomyślał o skontaktowaniu się z zaufanymi zwolennikami w koszarach Poczdamu i Berlina, aby sprawdzić, czy oddziały są faktycznie w stanie pogotowia. Zamiast tego Hitler zatelefonował do dowódcy berlińskiego oddziału SA, nakazując postawić w stan pogotowia wszystkich członków miejscowych brunatnych koszul. Kogo jeszcze powinni ostrzec, spytał Hitler i sam udzielił sobie odpowiedzi: Papena, Oskara von Hindenburga i Meissnera. Podczas gdy Goebbels i Göring wybiegli z pokoju, żeby wypełnić powierzoną misję, Hitler zadzwonił do majora policji, który należał do nazistów, nakazując, aby „przygotował się do błyskawicznego zajęcia Wilhelmstrasse przy użyciu sześciu batalionów policji”. W końcu przesłał wiadomość przyszłemu ministrowi obrony, generałowi von Blombergowi, który jechał nocnym pociągiem z Genewy, żeby z dworca w Berlinie udał się prosto do Pałacu Prezydenckiego, gdzie zostanie zaprzysiężony i w ten sposób będzie gotów do stłumienia puczu. Pogłoski o wojskowym zamachu stanu szybko rozeszły się w kręgach rządowych, a przez stolicę przetoczyła się fala paniki. Następnego ranka – w poniedziałek 30 stycznia – miejsce paniki zajęła potężna kłótnia w rezydencji Papena. Hugenberg, przywódca partii nacjonalistycznej, sprzeciwił się stanowczo żądaniu rozpisania nowych wyborów. Wszystko wskazywało, że nowy rząd jest z góry skazany na porażkę. Hugenberg był tak wzburzony, że zrozpaczony Papen wykrzyknął w końcu: „Jeśli do jedenastej nie powstanie nowy rząd, wojsko wyjdzie na ulicę. Niech Schleicher wprowadzi wojskową dyktaturę”62. Na pytanie, skąd ma taką informację, zniecierpliwiony Papen wykrzyknął: „Od młodszego Hindenburga!”. W tym momencie na zewnątrz rozległo się głośne Heil! wzniesione przez tłum zgromadzony przed willą Papena i do pokoju wszedł Hitler w towarzystwie 372

Göringa. Była dziesiąta trzydzieści pięć, kiedy Papen zasugerował, aby wszyscy udali się z nim do Kancelarii Rzeszy. Paradowali przez zasypany śniegiem ogród kanclerski, zmierzając do gabinetu Meissnera. Tam spotkali się z innymi kandydatami na ministrów i czekali na zaproszenie do gabinetu prezydenta, gdy Papen poruszył temat wyborów. „Wybory?!” Hugenberg cierpko oznajmił, że sądził, iż ta kwestia jest załatwiona. Hitler wziął go na stronę, ale jego siła perswazji jedynie sprowokowała Hugenberga do jeszcze gwałtowniejszego sprzeciwu. Hitler próbował uspokoić staruszka, ujmując go za rękę i obiecując, że nie dokona żadnych zmian w gabinecie niezależnie od wyniku wyborów. Jednak Hugenberg nadal odmawiał. W tym momencie zjawił się Meissner. „Panowie, jesteśmy pięć minut spóźnieni – powiedział. – Prezydent lubi punktualność”63. Papen spostrzegł, że jego koalicja wali się na progu sukcesu. „Herr Geheimrat (tajny radca) – zaczął błagać – chce pan zniszczyć jedność narodu, którą udało się osiągnąć po tylu trudnych negocjacjach? Wątpi pan w uroczyste słowo honoru niemieckiego mężczyzny?!”. Hugenberg nadal stanowczo się sprzeciwiał, dopóki Meissner nie zjawił się ponownie z zegarkiem w ręku. „Prezydent nie chce, aby panowie kazali mu czekać dłużej – ogłosił. – Mamy jedenastą piętnaście. Starszy pan może w każdej chwili wyjść!”. Hitler ponownie ujął dłoń Hugenberga, tym razem obiecując, że naradzi się z partią centrową i bawarską partią ludową, aby uzyskać jak największe poparcie w parlamencie. Groźba zegarka Meissnera pomogła skłonić Hugenberga do stwierdzenia, że pozostawi tę kwestię Hindenburgowi. Hitler przystał na to pośpiesznie, a Göring ryknął: „Teraz wszystko jest jak należy!” i wszyscy weszli do gabinetu prezydenta. Hindenburg był tak rozdrażniony, że osobiście nie zaproponował Hitlerowi objęcia urzędu. Tylko jednego kanclerza spotkał taki afront. Nie zwrócił się też do członków nowego gabinetu z mową powitalną lub zarysem zadań, które przed nim stały. Uroczystość zaprzysiężenia przebiegła szybko niczym ślub pod przymusem. Hitler nie zamierzał jednak pozwolić, aby taka historyczna chwila minęła w milczeniu, i ku zaskoczeniu wszystkich wygłosił mowę. Po złożeniu uroczystej przysięgi, że będzie przestrzegał konstytucji weimarskiej, obiecał zdobyć większość w parlamencie, aby prezydent nie musiał dłużej podpisywać dekretów nadzwyczajnych. Co więcej, zażegna kryzys gospodarczy i zjednoczy Niemcy podzielone sporami i goryczą. Na koniec zrobił pauzę na stosowną odpowiedź 373

Hindenburga, ale feldmarszałek ograniczył się do stwierdzenia: „A teraz, panowie, w imię Boże!”, jakby rozpuszczał oddziały. Proroctwo Hanussena się sprawdziło, jeśli rzeczywiście miało taką treść. Człowiek, który nie ukończył szkoły średniej, nie został przyjęty do Akademii Sztuk Pięknych i wiódł żywot włóczęgi na ulicach Wiednia, 30 stycznia 1933 roku został kanclerzem Niemiec. Kiedy oszołomiony Hitler wychodził z sali, spostrzegł Hoffmanna, którego przyprowadził, żeby zrobił zdjęcia z uroczystości. Uderzył się w czoło i wykrzyknął: „Dobry Boże! Na śmierć o tobie zapomniałem, Hoffmann! Obawiam się, że teraz już za późno!”64. Pragnąc jak najszybciej wrócić do Kaiserhofu, Hitler rozstał się z nowymi kolegami z rządu niemal bez słowa. Stanął w samochodzie

sunącym

wolno

wśród

morza

upojonych

entuzjazmem

zwolenników, którzy ochrypli od krzyku. „Udało się!”, ogłosił triumfalnie wiernym członkom partii czekającym na niego w hotelu. Otoczyli go zwartym tłumem, a on ściskał dłonie zarówno służących i kelnerów, jak i ludzi wpływowych i zamożnych. Niemcy przyjęli najnowsze wiadomości z mieszanymi uczuciami. Liberałowie byli przerażeni, ale dla przeciętnego obywatela wszystko wydawało się lepsze od parlamentarnej szopki, która trwała przez ostatni rok. Dla młodych idealistów, ludzi pozbawionych środków do życia, rozgoryczonych patriotów i rasistów był to powód do niepowstrzymanej radości. Ich marzenia wreszcie się ziściły. W Monachium Egon Hanfstaengl wbiegł do swojej klasy, wykrzykując dobrą nowinę. „Kurt! – zawołał do przyjaciela. – Udało się! Zdobyliśmy władzę!”. Nagle przypomniał sobie, że Kurt jest Żydem. Chłopak uśmiechnął się do niego blado i wymamrotał: „Cieszę się ze względu na ciebie. Żałuję, że nie jestem jednym z was”65. Żadna grupa nie była bardziej zaskoczona dojściem Adolfa Hitlera do władzy niż członkowie berlińskiego oddziału brunatnych koszul. Od lat żyli w nędzy, ryzykując życie na ulicach stolicy, często wbrew woli Führera. Teraz za jednym zamachem ich sen się ziścił, ale większość dopiero z gazet dowiedziała się, że wieczorem odbędzie się marsz z pochodniami. Każdy krzepki członek SA lub SS był na ulicy w mundurze. Chociaż spodziewali się typowych kłopotów ze strony policji, ze zdumieniem ujrzeli uśmiech na twarzy dawnych wrogów, niektórzy z nich nosili nawet opaski ze swastyką. Członkowie oddziałów szturmowych ruszyli o zmierzchu z Tiergarten razem z tysiącami członków Stahlhelmu, by przejść pod Bramą Brandenburską w zdyscyplinowanych 374

kolumnach przy dźwiękach muzyki wojskowej. Godzina po godzinie maszerowali Wilhelmstrasse, wywrzaskując Horst Wessel Lied i inne pieśni bojowe. Najpierw oddali hołd Hindenburgowi, który stał w oknie Pałacu Prezydenckiego, a chwilę później Hitlerowi, który spoglądał na nich z dumą z okna Kancelarii Rzeszy. Młodzi mężczyźni wspięli się na drzewa wzdłuż Wilhelmstrasse, a chłopcy oblepili żelazne ogrodzenia „niczym kiście winogron”. Nastrój podniecenia wzmogły zimowe ciemności, w których hipnotycznie migotał strumień pochodni i grzmiały bębny. Wszystko zostało zainscenizowane przez genialnego showmana, Goebbelsa. Hitler był pod tak wielkim wrażeniem, że odwrócił się i spytał: „Skąd, u licha, w ciągu kilku godzin wytrzasnąłeś tysiące pochodni?”66. Mały doktor zadbał również o rozgłośnie radiowe, aby cały kraj mógł być świadkiem nazistowskiej parady. Papen obserwował maszerujących zza pleców Hitlera. Zauważył, że gdy zbliżali się do Hindenburga, pozdrawiali go z szacunkiem, ale widok Hitlera wzbudzał oszalały aplauz. „Kontrast był niezwykle wyraźny, podkreślający przejście od chylącego się ku upadkowi reżimu do nowego rewolucyjnego okresu (…). Było to niezwykłe doświadczenie, pobrzmiewające bez końca triumfalnym okrzykiem: Heil! Heil, Sieg Heil!, który dźwięczał w moich uszach niczym dzwon alarmowy”. Kiedy Hitler odwrócił się, by przemówić do Papena, nie mógł wydobyć z siebie głosu. „Wyznaczyliśmy sobie ogromne zadanie, Herr von Papen. Nie wolno nam się rozdzielić, dopóki go nie wykonamy”67. W tamtą upojną noc za Hitlerem stał również prawnik Hans Frank. „Bóg wie, że tamtej nocy nasze serca były czyste – wyznał na krótko przed powieszeniem. – Gdyby ktoś nam powiedział, co się wydarzy, nikt by nie uwierzył, a już na pewno nie ja. Był to dzień szczęścia i chwały”68. Łzy radości spływały także po policzkach świętujących na ulicach. „Wszyscy czuli to samo: że sytuacja ulegnie poprawie – wspominał jeden z członków brunatnych koszul, który brał udział w buncie Stennesa. – Chociaż realnie rzecz biorąc, nie było powodu, aby wierzyć, że sytuacja się poprawi, ludzie na to liczyli. W ich sercach ponownie zagościła nadzieja. To było niezwykłe. Nie sądzę, aby w Niemczech znalazł się inny człowiek, który tchnąłby w ludzi większą nadzieję, ufność i miłość, niż wówczas Hitler”69. „Pewnie osobliwe uczucia związane z tamtą nocą towarzyszą mi do dziś – napisała Melita Maschmann, którą rodzice zabrali na nocną paradę. – Głośny tupot butów, złowieszcza pompa towarzysząca czerwono-czarnym flagom, światło pochodni migoczące na twarzach i melodie pieśni, jednocześnie agresywne 375

i sentymentalne”70. Dla większości zagranicznych obserwatorów był to jednak złowróżbny widok. „Rzeka ognia przepłynęła obok francuskiej ambasady – napisał ambasador André François-Poncet. – Z ciężkim sercem i złymi przeczuciami obserwowałem tę świetlistą falę”71. Hitler zjadł późny obiad w towarzystwie Hessa, Göringa, Goebbelsa, Röhma i Franka w małym prywatnym pokoju. Bez końca mówił, jakby pod przymusem. „Jakiś zagraniczny korespondent nazwał mnie dziś »antychrystem« – powiedział. – Jeśli jestem jakimś »anty«, to chyba tylko »anty-Leninem«”. Według Franka miał później dodać, że liczy, iż uda się pozyskać dla sprawy Hindenburga. „Starszemu panu spodobało się, kiedy go zapewniłem, że jako kanclerz będę mu służył równie wiernie, jak za dawnych żołnierskich czasów, gdy był moim bohaterem”. Rozmowa natychmiast zeszła na temat komunizmu. „Dzisiejszy wieczór oznacza koniec tak zwanego Czerwonego Berlina. Ludzie opowiadają się za czerwonymi jedynie wówczas, gdy nie mają wyboru. Ci, którzy uważają się za inteligentów, nigdy nie rozumieli mas. Powiedziałbym, że emocje ludu mniej lub bardziej przypominają emocje kobiety – mówił dalej, gdy spacerowali po ogrodzie. – Gmach Kancelarii Rzeszy przypomina pudełko cygar. To niezbyt imponujące miejsce na urządzenie przyjęcia. Zmienimy to wszystko”72. Tej nocy rozradowany Goebbels napisał w swoim dzienniku: „To niemal jak sen… bajka (…). Narodziła się nowa Rzesza. Czternaście lat pracy zostało ukoronowanych zwycięstwem. Rozpoczęła się niemiecka rewolucja!”. Wówczas zdawało sobie z tego sprawę niewielu Niemców i pewnie nikt nie wspomniał proroczych słów Żyda Heinricha Heinego, wypowiedzianych niecałe sto lat wcześniej: „Niemiecki grzmot jest prawdziwie niemiecki; jego nadejście wymaga czasu, ale gdy się w końcu rozlegnie, żaden huk w historii go nie przewyższy. Nastanie godzina (…) i odegrany zostanie dramat, przy którym rewolucja francuska wyda się błahą idyllą (…). Nie wątp, bo ta godzina nadejdzie”73.

376

Rozdział 11 GODZINA NIEROZWAGI (1933–czerwiec 1934)

Narodowi ani kobiecie nie zostanie wybaczona godzina nierozwagi, w której pierwszy lepszy może zwalić ich z nóg i posiąść. KAROL MARKS

1 Następnego ranka Frau Goebbels przyniosła Hitlerowi kwiaty. Wyglądał przez okno swojego pokoju w hotelu Kaiserhof. Odwrócił się powoli i „niemal uroczystym gestem” odebrał bukiet. „To pierwsze kwiaty, a ty jesteś pierwszą kobietą, która mi pogratulowała”, miał mruknąć pod nosem według jej nabożnej relacji. Po chwili milczenia powiedział, jakby kontynuował wewnętrzny monolog: „Teraz świat zrozumie, czemu nie mogłem przyjąć urzędu wicekanclerza. Jakże długo nie rozumieli mnie członkowie własnej partii!”. Po kolejnej chwili milczenia pani Goebbels ruszyła do drzwi. „Tak! – usłyszała jego cichy okrzyk. – Muszę zostać jakiś czas sam”1. To, co się stało, uważał za zrządzenie losu, kolejny krok na długiej drodze, którą sobie wyznaczył. Jednak ci, którzy obdarzyli go władzą, byli przekonani, że pozostanie ich bezwolnym pionkiem. Papen przechwalał się znajomym: „Najęliśmy go, żeby nam służył”, a następnie zapewnił krytycznie nastawionego przyjaciela: „Czego chcesz? Jestem zaufanym Hindenburga. W ciągu dwóch miesięcy zapędzimy Hitlera w taki kozi róg, że aż zapiszczy”2. Junkrowie, których wyrazicielem był Papen, sądzili, że udało im się powrócić do autorytarnych rządów, ale Hitler nie zamierzał być ich marionetką i z miejsca zaczął kłaść podwaliny pod własną dyktaturę. Najpierw oddalił listę pytań i żądań partii centrowej, odpowiadając, że skoro negocjacje z tym ugrupowaniem nie dały

377

rezultatu, trzeba rozpisać nowe wybory. Potem, za pośrednictwem Papena, skłonił Hindenburga do rozwiązania parlamentu. Niewielu zdawało sobie sprawę ze znaczenia jego pierwszych kroków. Artykuły wstępne w liberalnych burżuazyjnych gazetach nie przewidywały żadnych rewolucyjnych zmian. W końcu w gabinecie Hitlera było tylko dwóch innych nazistów – Göring i Frick. „Skład rządu wskazuje, że Herr Hitler poddał się znacznym

ograniczeniom”,

perorował

tego

dnia

„Frankfurter

Zeitung”,

a czterdzieści osiem godzin później zauważał: „Stało się jasne, że główną postacią nowego rządu jest Hugenberg, a nie kanclerz”. Nic nie zaniepokoiło nawet socjaldemokratów, ponieważ powszechnie sądzono, że Hitler nigdy nie uzyska dwóch trzecich głosów niezbędnych do zmiany konstytucji. Podobny pogląd przedstawiono na łamach „New York Timesa”: „Skład gabinetu nie daje Herr Hitlerowi okazji do zaspokojenia jego dyktatorskich zapędów”3. Ambasador brytyjski donosił: „Wszystkie gazety przyjęły mianowanie Herr Hitlera na urząd kanclerza z niemal stoickim spokojem”, a „ludność flegmatycznie przyjęła tę wiadomość”. Kiedy wspomniani komentatorzy zapewniali świat o niemocy Hitlera, ten ukrył swoje rewolucyjne intencje za natchnionymi, acz konserwatywnymi sformułowaniami mowy, którą 1 lutego wygłosił przez radio do wyborców. Powiedział wyraźnie, że pragnie jedynie powrotu dawnych cnót. Nie wspomniał ani słowem o swoich planach wobec Żydów, właściwie nie powiedział nic, co mogłoby urazić lub zaniepokoić przeciętnego obywatela. Podczas mowy radiowej amerykański chargé d’affaires w Berlinie jadł obiad z jedną z wpływowych osób, które pomogły Hitlerowi sięgnąć po władzę. Hjalmar Schacht, prezes Reichsbanku, przechwalał się, że jest finansowym i ekonomicznym doradcą świty Führera, a następnie zapewnił Amerykanina, że naziści „nie mają zamiaru przeprowadzić swoich powszechnie znanych demagogicznych reform”, gdyż „cały wielki przemysł odnosił się z sympatią do nowego reżimu”4. Chociaż ostatnie stwierdzenie było przesadzone, Hitler nie zostałby kanclerzem bez poparcia przemysłowców i armii. Większość dowódców podzielała pogląd Karla Dönitza, oficera robiącego szybką karierę w marynarce, który uważał, że wszystko sprowadzało się do wyboru między Hitlerem a czerwonymi. Hitler zdawał sobie sprawę, że poparcie wojska było równie interesowne, jak poparcie przemysłowców. Nie miał wysokiego mniemania o generałach. „Zanim zostałem kanclerzem” – przyznał wiele lat później – sądziłem, że członkowie sztabu 378

generalnego są jak mastiff, którego trzeba trzymać mocno na smyczy, bo zagraża wszystkim bez wyjątku”. Jego doświadczenia z generałami nie należały do najszczęśliwszych: Lossow „zdradził” w Monachium, a Schleicher próbował go pozbawić urzędu kanclerskiego. Teraz, gdy miał już władzę, postanowił zawrzeć pokój z przedstawicielami armii i zaprząc ich do dzieła odnowienia Niemiec. Zrobił pierwszy krok w tym kierunku w czwarty wieczór sprawowania urzędu, przyjmując zaproszenie na kolację w domu generała Kurta von Hammersteina, który nie krył pogardy dla nazistów. Przyjęcie zostało zorganizowane przez nowego ministra obrony, generała von Blomberga, aby przedstawić Führerowi kadrę dowódczą. Po kolacji Hitler wstał, żeby wygłosić mowę. Początkowo był spięty w takim towarzystwie, mówiąc o katastrofalnych problemach gospodarczych, przed którymi stoi naród. Odpowiedzią nie jest zwiększenie eksportu, gdyż produkcja już przewyższała światowy popyt, a dawni odbiorcy niemieckich towarów rozwinęli własne rynki. Bezrobocie i kryzys gospodarczy, konkludował, będą trwały, dopóki Niemcy nie odzyskają swojej pozycji w świecie. Jego słowa wzbudziły zainteresowanie słuchaczy. Większość myślała z utęsknieniem o takim rozwiązaniu. Hitler potem stwierdził, że trzeba wyplenić pacyfizm, marksizm i „raka demokracji”. Ponowne zbrojenia były pierwszym warunkiem odrodzenia Niemiec, a gdy ojczyzna odzyska dawną potęgę, rozpocznie się „podbój ziem na wschodzie i bezlitosna germanizacja”. Na wypadek, gdyby zarys jego planów na przyszłość wzbudził obawy, Hitler obiecał słuchaczom, że nie muszą się lękać o politykę wewnętrzną ani zagraniczną. Wojsko nie zostanie użyte do przywrócenia spokoju w kraju, więc przez następne lata powinno się poświęcić „swojemu głównemu celowi, jakim jest przygotowanie do obrony ojczyzny w wypadku obcej agresji”. Chcąc udzielić dodatkowych gwarancji w kwestii SA, dodał, że „jedynie armia będzie mogła nosić broń, a jej struktura nie zostanie zmieniona”. Admirał Erich Raeder był pod wrażeniem i uważał, że pozostali podzielali jego odczucia. Jednak generałowie Werner von Fritsch i Friedrich Fromm nie kryli zaniepokojenia słowami o agresji, a generał Ritter von Leeb odniósł wrażenie, że Hitler próbował ich przekupić. „Przedsiębiorca, który ma dobry towar – dodał później sarkastycznie – nie musi go zachwalać niczym jarmarczna przekupka”5. Reakcja wojskowych była mieszana, ale Hitler zdobył paru zwolenników. Ci, którzy mieli nadzieję, że nowy rząd przekształci się w wojskową dyktaturę, a później w odrodzoną monarchię, byli gotowi usankcjonować reformy 379

narodowych socjalistów. Wielu innych wątpiących udzieliłoby poparcia z szacunku dla feldmarszałka von Hindenburga. Korzystając z uprawnień nadzwyczajnych, które dawała mu konstytucja – tych samych, z których kiedyś drwił – Hitler przepchnął ustawę o ochronie narodu i państwa, żeby móc kontrolować zgromadzenia polityczne i nakładać kaganiec prasie. Papen ani żaden z jego kolegów w rządzie nie zaprotestowali przeciwko regulacjom,

które pozwalały

Hitlerowi

obezwładnić

konkurencyjne

partie

i kontrolować opinię publiczną. W obliczu takiej jednomyślności Hindenburg uległ i podpisał dokument. Potem pojawiła się kolejna ustawa nadzwyczajna zastępująca polityczny reżim rządzący w Prusach władzami z wyboru Hitlera. Na pierwsze protesty odpowiedziano, odwołując się do rozsądku – Papen jako nowo mianowany premier Prus z pewnością zdoła zapanować nad nowym ministrem spraw wewnętrznych, Göringiem – ale bez wątpienia Hitler uczynił drugi krok w kierunku dyktatury. W Niemczech pojawiła się nowa elita. Prezydent Hamburga był właścicielem sklepu z pasmanterią, a setki innych w ciągu jednej nocy wyłoniły się z niższej warstwy klasy średniej. Wśród przywódców byli nauczyciele, prawnicy i przedsiębiorcy. Nigdy wcześniej tylu ludzi dysponujących skromnymi środkami nie zostało wyniesionych na wysokie stanowiska polityczne. Wszyscy wywodzili się z szeregów oddanych ruchowi starych nazistowskich bojowników, którym Hitler zaczął wypłacać dywidendę. Przypuszczalnie żaden niemiecki kanclerz nie był tak dobrze przygotowany do objęcia urzędu jak Hitler, który już od jakiegoś czasu uważał się za Führera. Nie można było tego jednak powiedzieć o NSDAP. Członków partii spajały magnetyzm Hitlera oraz marzenie o władzy i pracy. Nowa elita potrafiła przeprowadzić narodowosocjalistyczną rewolucję na poziomie lokalnym tylko z powodu samozadowolenia konserwatystów i konsternacji w szeregach swoich liberalnych i lewicowych oponentów. Chociaż szeregowi członkowie partii byli źle zorganizowani w wioskach, miasteczkach i prowincjach, Führer panował nad znajdującymi się w rozsypce wrogami. Początkowo wielu błędnie sądziło, że jego nieśmiały, nieco zakłopotany sposób odnoszenia się do obcych jest objawem słabości. Jednak w krótkim czasie zyskał przewagę nad tymi, którzy go nie doceniali. „Podczas spotkań rządu – wspominał minister finansów, hrabia Lutz Schwerin von Krosigk, niegdyś stypendysta Rhodesa w Oksfordzie – nie można było nie dostrzec i nie podziwiać 380

zalet, dzięki którym panował nad dyskusją: nieomylnej pamięci, za sprawą której potrafił udzielić precyzyjnej odpowiedzi na wszelkie, choćby najbardziej odległe, kwestie będące przedmiotem rozważań; przytomności umysłu; jasności sądu, dzięki której umiał sprowadzić najbardziej złożone pytanie do prostej – czasami nazbyt uproszczonej – postaci; zdolności zwięzłego podsumowania wyników długiej debaty i bystrości umysłu polegającej na spojrzeniu pod nowym kątem na dobrze znaną, długo omawianą sprawę”. Schwerin von Krosigk i inni członkowie rządu nigdy wcześniej nie spotkali się z tak dynamiczną osobowością, nic więc dziwnego, że jej ulegli. Wyższość Hitlera nad tymi zamożnymi ludźmi znalazła odbicie na zdjęciu zamieszczonym w numerze „Illustrierte Beobachter” z tego miesiąca. Hitler nie jest już ubrany w źle skrojony garnitur, nie garbi się jak łajza w wygniecionym trenczu, z pejczem w ręce. Uśmiecha się pewnie i ma na sobie miękki, elegancki płaszcz. Istny wzór olśniewającej pewności siebie.

2 Mimo osobistego sukcesu Hitlera, po sześciu tygodniach władzy los brunatnej rewolucji nadal pozostawał niepewny. Usunięcie pruskiego rządu za pomocą środków nadzwyczajnych wywołało poważne zaniepokojenie w innych krajach. W połowie lutego Göring przeprowadził radykalną czystkę w szeregach pruskiej policji, „żeby za wszelką cenę uniknąć podejrzenia o wrogość policji wobec SA, SS i Stahlhelmu, gdyż organizacje te zrzeszają najbardziej pożyteczny element narodu (…). Policja powinna wspierać wszelkie form narodowej propagandy”6. Po tym kroku nadeszła złowróżbna dyspozycja sprowadzająca się do tego, że policja powinna zdecydowanie występować przeciw „organizacjom wrogim państwu”, nie wahając się przed użyciem broni. Wręcz przeciwnie, policjanci powinni zostać ukarani, jeśli nie wykonają „swojego obowiązku”. W ten sposób otworzył Göring sezon polowań na komunistów, marksistów oraz ich zwolenników. Siedem mniejszych krajów związkowych, jak Prusy, dotknął już polityczny paraliż, ale większe – m.in. Bawaria, ojczyzna narodowych socjalistów – odmówiły podporządkowania się rządowi Hitlera. Rebelii towarzyszyła kampania komunistów wzywających do stawienia oporu nazistom. 21 lutego Związek Czerwonych Bojowników wezwał młodych proletariuszy, żeby rozbroili SA i SS. „Każdy towarzysz jest dowódcą w przyszłej armii czerwonej! Ślubujemy to 381

czerwonym żołnierzom Związku Radzieckiego. Jutro będziemy panami!”7. Kilka dni później organ partii komunistycznej „Der Rote Seemann” (Czerwony Marynarz), wezwał otwarcie do przemocy: „Robotnicy! Na barykady! Naprzód do zwycięstwa! Załadujcie karabiny świeżą amunicją! Wyciągnijcie zawleczki granatów!”. Choć apele nawołujące do rewolucji mogły mieć charakter metaforyczny, Göring zrozumiał je dosłownie – a przynajmniej tak utrzymywał – i 24 lutego urządził nalot na berliński dom Karla Liebknechta. Oficjalny komunikat głosił, że policja odnalazła plany komunistycznego zamachu stanu. Wieczorem 26 lutego Hanussen przepowiedział, że wkrótce zapłonie ogień prawdziwej rewolucji. Podczas seansu, w którym uczestniczyła część najbardziej wpływowych ludzi w stolicy, wykrzyknął, że widzi dym… orła powstającego z płomieni, a później wielki berliński gmach ogarnięty ogniem. Ci ze słuchaczy, którzy wiedzieli, że poprzedniego dnia doszło do trzech prób podpalenia budynków rządowych, musieli być pod niezwykle silnym wrażeniem. Podpalacz, dwudziestoczteroletni Holender, Marinus van der Lubbe, od początku zamierzał podpalić Reichstag. Ten silny, zwalisty i głupkowaty młodzieniec protestował przeciwko kapitalizmowi, podpalając gmachy publiczne. Cztery lata wcześniej pełen niesmaku oddał legitymację partii komunistycznej, by wstąpić do Międzynarodowej Grupy Komunistycznej, małego ugrupowania sprzeciwiającego się polityce Moskwy. Przybył do Berlina tydzień wcześniej, przekonany, że niebawem wydarzą się tu wielkie rzeczy. Udział w demonstracjach zorganizowanych przez socjaldemokratów i komunistów upewnił go w przekonaniu, że niemieccy robotnicy rozpoczną rewolucję jedynie pod wpływem jakiegoś spektakularnego wydarzenia. Miał nadzieję, że widok płonących bastionów rządu natchnie do buntu pogrążone w letargu niemieckie masy. Niezrażony trzema nieudanymi próbami, w poniedziałkowe południe 27 lutego kupił cztery paczki podpałki w sklepie przy Müllerstrasse, a następnie ruszył pieszo w kierunku Reichstagu. Licho ubrany, w żałośnie przykrótkich spodniach i czapce z daszkiem, krążył po bogato zdobionym, pełnym złoceń i przeszklonych kopuł gmachu, dopóki się nie upewnił, że do środka najlepiej wejść rzadko używanymi drzwiami od strony zachodniej. Dzień był zimny, a uczucie chłodu wzmagał porywisty wiatr. Odczekał pół godziny na poczcie, żeby się ogrzać, a następnie spacerował dalej, by około dwudziestej pierwszej wrócić pod gmach Reichstagu. Zachodnie wejście było puste, więc w kilka sekund wspiął się po murze na balkon na pierwszym piętrze. 382

O dwudziestej pierwszej trzydzieści wracający do domu student teologii usłyszał przed gmachem brzęk pękającej szyby. Zauważył postać z płonącą pochodnią i pobiegł zawiadomić sierżanta policji pełniącego dyżur w północno-zachodniej części Reichstagu. Sierżant odnalazł pękniętą szybę i zauważył dziwny blask w środku. Przypatrywał się mu w osłupieniu i dopiero po kilku minutach wezwał straż pożarną. Pierwsze wozy przybyły przed dwudziestą drugą, gdy w płomieniach stała główna sala obrad. Hanfstaengla, który leżał obłożnie chory w swoim berlińskim mieszkaniu naprzeciw Reichstagu, obudziły krzyki gospodyni. Wyjrzał przez okno, zobaczył pożar i zatelefonował do Goebbelsa, gdzie w najlepsze trwało przyjęcie na część Führera. Kiedy Goebbels usłyszał nowiny, pomyślał, że to jakiś żart. „Przyjedź i sam się przekonaj, jeśli mi nie wierzysz”, rzucił Hanfstaengl, odkładając słuchawkę. Telefon zadzwonił chwilę później. Po drugiej stronie był Goebbels. „Przed chwilą rozmawiałem z Führerem. Chce wiedzieć, co się dzieje. Bez żartów”. Irytacja i podejrzliwość w głosie Goebbelsa wydawały się szczere, więc Hanfstaengl stracił panowanie nad sobą. Powiedział, że Reichstag stoi w płomieniach, a na miejscu jest straż pożarna. Teraz wraca do łóżka, żeby wyleczyć się z gorączki8. Kiedy Hitler ujrzał czerwoną łunę nad Tiergarten, wykrzyknął: „To komuniści!” i ruszył na miejsce w towarzystwie Goebbelsa. Znaleźli Göringa w płonącym gmachu, w brązowym kapeluszu zsuniętym na tył głowy. Sprawiał wrażenie ogromnego w płaszczu z wielbłądziej wełny. Dotarł na miejsce pożaru jako jeden z pierwszych. Równie znamienne było jego pierwsze polecenie: „Ocalcie gobeliny!”. Powiedział Hitlerowi, że podpalenie Reichstagu to robota czerwonych. „Na dwadzieścia minut przed wybuchem pożaru w gmachu było kilku komunistycznych posłów. Udało się nam aresztować jednego z podpalaczy”. Na rozgorączkowane pytanie Goebbelsa: „Kto to taki?”, Göring odpowiedział z wyraźnym samozadowoleniem: „Jeszcze nie wiemy, ale wyciśniemy to z niego, nie obawiaj się, doktorku”. „Czy inne gmachy publiczne są bezpiecznie?”, zapytał Hitler. „Podjąłem wszelkie środki ostrożności. Postawiłem na nogi całą policję. Każdy budynek państwowy otrzymał specjalną straż. Jesteśmy przygotowani na wszystko”. Zaczęli obchodzić zniszczony fragment budynku, omijając bajora wody i zwęglone rumowiska. Kiedy weszli do holu wypełnionego cuchnącym dymem, policjant uniósł ręce, by ostrzec Hitlera, że kandelabr w każdej chwili może runąć. 383

Kanclerz (po pogardliwej uwadze: „Krzyżyk na drogę tej starej budzie”) przyłączył się do Seftona Delmera, którzy przybył na miejsce, żeby napisać relację o pożarze. „Daj Boże, żeby była to robota komunistów – powiedział Hitler, z czego korespondent wywnioskował, że nie był pewny, iż to intryga czerwonych, a jedynie ma taką nadzieję. – Jest pan świadkiem początku wielkiej epoki w dziejach Niemiec, Herr Delmer. Ten pożar to początek”. Potknął się o wąż strażacki, ale nie stracił równowagi ani nie przerwał wypowiedzi. „Jeśli komuniści opanują Europę i zdołają ją utrzymać pół roku, co ja mówię, dwa miesiące, cały kontynent stanie w płomieniach, jak ten gmach”. Kiedy wspinali się po schodach na drugie piętro, podszedł do nich Papen, który przyjechał prosto z kolacji wydanej w Herrenklubie na cześć Hindenburga, w nieskazitelnym szarym tweedowym płaszczu i czarnym kapeluszu. „To znak od Boga, panie wicekanclerzu! – wykrzyknął Hitler. – Jeśli ten pożar jest robotą komunistów, w co nie wątpię, będziemy musieli zgnieść morderczą zarazę żelazną pięścią!”9. Papen odetchnął z ulgą, że tapiserie ocalały, a ogień nie dotarł do biblioteki. Gdy Hitler zaprosił go na naradę w gabinecie Göringa, żeby podjąć decyzję w sprawie dalszych działań, uprzejmie, choć ostentacyjnie odmówił. Uznał, że powinien najpierw zawiadomić Hindenburga. Pożar najwyraźniej zafascynował Hitlera, ponieważ gdy przybył do gabinetu przewodniczącego Reichstagu, wychylił się i oparty o kamienny parapet obserwował spustoszenie, jakby zahipnotyzowany przez płomienie. W tym czasie sala była już pełna ministrów oraz innych urzędników i dygnitarzy; zjawili się m.in. książę Auwi, burmistrz Berlina, komendant stołecznej policji i brytyjski ambasador. Po chwili na salę wszedł człowiek, który przeprowadził wstępne dochodzenie. Rudolf Diels, szef policji politycznej podlegającej pruskiemu ministrowi spraw wewnętrznych, przyszedł poinformować Führera i Göringa, że w gmachu Reichstagu znaleziono podpalacza, Holendra nazwiskiem van der Lubbe, obnażonego do pasa. Kiedy rozwścieczony śledczy zawołał: „Czemu to zrobiłeś?”, młody radykał odparł: „Żeby zaprotestować”. Göring zaczął wykrzykiwać hasła i rozkazy. „To początek komunistycznego przewrotu! Nie wolno tracić ani chwili…”. Hitler przerwał mu w pół zdania: „Teraz im pokażemy! Zmieciemy każdego, kto nam stanie na drodze!”. Twarz mu poczerwieniała z podniecenia i gorąca. „Naród niemiecki zbyt długo okazywał pobłażliwość! Wszyscy komunistyczni działacze muszą zostać rozstrzelani. Jeszcze tej nocy trzeba powiesić wszystkich komunistycznych posłów! Wszyscy sympatycy 384

komunistów mają trafić pod klucz! Dotyczy to także socjaldemokratów i członków Reichsbanner!”. W końcu Diels zdołał dojść do głosu. Oznajmił, że podpalacz zaprzeczył, iż łączą go jakiekolwiek związki z partią komunistyczną, i przysiągł, że sam podłożył ogień w gmachu Reichstagu. Diels dodał, że jego wersja wydaje się prawdziwa i że pożar był niewątpliwie dziełem jednego szaleńca. „To chytra, starannie uknuta intryga – odburknął Hitler, ciągnąc swoją irracjonalną diatrybę. – Zapomnieli tylko, że mają do czynienia z nami i narodem niemieckim! Ze szczurzych nor, w których się ukryli, nie mogą słyszeć radosnych okrzyków mas!”. Diels próbował powiedzieć, że twierdzenie, jakoby komuniści zamierzali dokonać puczu, jest absurdalne. Liczni zdrajcy z obozu czerwonych mówili mu, że to tylko plotki. Hitler nie zamierzał go jednak słuchać. W kolejnym napadzie gniewu szkalował tych „podludzi”, wykrzykiwał, że nie potrzebuje innych dowodów, aby stwierdzić, iż komuniści „karygodnie podpalając niemieckie sanktuarium, pragnęli dać sygnał do publicznie zapowiadanych wystąpień masowych”. Burzliwa narada zakończyła się około dwudziestej trzeciej10. Po niej odbyło się kolejne spotkanie z pruskim ministrem spraw wewnętrznych, na którym omówiono środki bezpieczeństwa. Później Hitler udał się wprost do lokalnej redakcji „Völkischer Beobachter”, żeby się zapoznać z relacją o pożarze, która miała się ukazać następnego dnia. „Potrzebowałem pół godziny, żeby znaleźć kogoś, kto mnie wpuści. W środku było kilku zecerów, w końcu pojawił się nawet jakiś adiustator o powiekach ciężkich od snu”. Hitler posłał po Goebbelsa i do świtu przygotowali nowy numer pisma, w którym oskarżono czerwonych o spisek w celu przejęcia władzy „po wywołaniu ogólnej paniki”11. W tym samym czasie Göring wściekał się na człowieka, który miał sporządzić raport dla oficjalnej pruskiej agencji prasowej. Rzuciwszy okiem na składający się z dwudziestu linijek szkic wymieniający jednego podpalacza, Göring wykrzyknął: „Nie taki komunikat miałem na myśli! Te brednie nadają się na raport policyjny!”. Chwycił kopiowy ołówek i zastąpił jeden cetnar ładunku zapalającego tysiącem. Gdy autor zaprotestował, wskazując, że jeden człowiek nie zdołałby udźwignąć takiego ciężaru, Göring odparował: „Wszystko jest możliwe! Po co pisać, że podpalacz był jeden? Było ich dziesięciu albo nawet dwudziestu! Nie rozumiesz, co się dzieje?! To był sygnał do komunistycznego powstania!”. Kiedy Göring napisał zupełnie nowy komunikat sugerujący, że pomocnikami van der Lubbego byli dwaj 385

komunistyczni członkowie Reichstagu, autor pierwszego doniesienia poprosił, żeby podpisał tekst, gdyż nie było to już oficjalne doniesienie, ale dokument polityczny. „Agencje informacyjne – wyjaśnił – przyjmą ode mnie tekst tylko wtedy, gdy go pan podpisze”12. Marudząc pod nosem, Göring nagryzmolił u dołu duże „G”. W tym czasie

wszystkie

policyjne

radiostacje

nadawały

rozkaz

aresztowania

komunistycznych członków Reichstagu, zgromadzeń krajowych i rad miejskich. Mieli zostać ujęci także inni funkcjonariusze partii komunistycznej, a wszystkie gazety czerwonych miały zostać zamknięte. Nocne wydarzenia zachęciły Hitlera do wyzbycia się ostatnich zahamowań, ponieważ następnego ranka stanął do otwartej walki o władzę. Zaczęło się całkiem niepozornie, od spotkania członków gabinetu, gdy kanclerz witał się uprzejmie z każdym ministrem stosownie do jego pozycji. Po tym tradycyjnym wstępie przybrał pozę dyktatora. W takiej kryzysowej sytuacji jak obecna, powiedział, trzeba „bezlitośnie wyrównać rachunki z komunistami (…), nie bacząc na ograniczenia prawne”. Zaproponował wydanie nadzwyczajnego dekretu chroniącego naród przed czerwonymi; przedstawił go jednak w taki sposób, że miał wyłącznie obronne i niewinne znaczenie, na marginesie nadmieniając o „specjalnych środkach w celu ochrony dzieł kultury narodu niemieckiego”13. Kiedy Frick odczytał szkic, stało się jasne, że dekret znosił większość praw przysługujących demokratycznemu społeczeństwu. Po pierwsze, zawieszał wszystkie swobody obywatelskie przyznane przez konstytucję weimarską – wolność wypowiedzi, wolność prasy, ochronę miru domowego, tajemnicę korespondencji i rozmów telefonicznych, wolność zgromadzeń i zakładania organizacji oraz nienaruszalność własności prywatnej. Po drugie, upoważniał ministra spraw wewnętrznych Rzeszy do przejęcia tymczasowej kontroli nad każdym rządem krajowym, który nie będzie umiał przywrócić ładu. Żaden minister nie sprzeciwił się pozbawieniu Niemców praw obywatelskich, choć Papen zwrócił uwagę, że ingerencja w wewnętrzne sprawy krajów związkowych spotka się z głęboką niechęcią, szczególnie w Bawarii. Sprzeciw Papena okazał się krótkotrwały. Zaaprobował dokument z drobną poprawką, która była zmianą jedynie z nazwy. Wieczorem obaj z Hitlerem stawili się u Hindenburga. Führer argumentował, że dekret jest niezbędny, aby stłumić rewolucję czerwonych. Prezydent podpisał go bez słowa komentarza, gdy Papen i Meissner nie zgłosili żadnych zastrzeżeń.

386

Cywilny stan wyjątkowy został zastąpiony wojskowym, za którym opowiadali się konserwatyści. Rząd miał władzę, która w wojskowej dyktaturze zwykle przysługiwała głównodowodzącemu. Uprawnienia te nie budziły trwogi, gdyż w rządzie nie dominowali narodowi socjaliści. Dekret został uchwalony tak pośpiesznie i w takim napięciu emocjonalnym, że nikt nie miał pewności, kto wpadł na pomysł zniesienia swobód obywatelskich zamiast ich ograniczenia, jak to czynili poprzedni kanclerze. Być może nie była to zakulisowa intryga dążącego do dyktatury Hitlera, ale jeden z przypadków historii. Pożar najwyraźniej pchnął Hitlera na skraj histerii, poza tym naprawdę obawiał się on rewolucji czerwonych. Z pewnością chaotyczne działania Hitlera oraz kroki podejmowane przez Göringa i innych ludzi z bliskiego otoczenia Führera nie były posunięciami konspiratorów posiadających jakiś rozsądny plan. Hitler działał nie tyle w panice, ile w całkowitym przekonaniu o słuszności swojej misji. Jeśli o niego chodziło, pożar stanowił dowód na to wszystko, co od lat powtarzał o czerwonych i Żydach. Środki nadzwyczajne, które w rezultacie uzyskał i które pierwotnie miały pomóc w stłumieniu nieistniejącej rewolty, okazały się milowym krokiem na drodze Hitlera do władzy absolutnej. Rzesze pośpiesznie zaprzysiężonych członków SA i SS utworzyły oddziały pomocnicze, wspierając policję w egzekwowaniu dekretu. Zapukano do mieszkań i lokali, gdzie bywali znani komunistyczni działacze, i odprowadzono ich do więzień lub piwnic, w których odbywały się przesłuchania. Funkcjonariusze policji umieścili w areszcie prewencyjnym ponad trzy tysiące komunistów i socjaldemokratów. Lotniska i porty znalazły się pod bacznym nadzorem, a na granicach sprawdzano pociągi. Göring pławił się w chwale. Następnego dnia, jako minister spraw wewnętrznych rządu pruskiego, przemówił do narodu przez radio, odsłaniając podstępne knowania czerwonych, którzy zamierzali przebrać się w mundury brunatnych koszul i Stahlhelmu, żeby przeprowadzić zamachy terrorystyczne i zniszczyć jedność narodu. Podpalenie Reichstagu, przepowiadał, było pierwszym z wielu podpaleń, które miały odwrócić uwagę policji i wydać naród na pastwę rewolucjonistów. Naród nie musi się jednak lękać, zakończył. „Powiadam komunistom, że moje nerwy wytrzymały, że czuję się dość silny, by pokrzyżować ich przestępcze plany!”14. Chociaż Niemcy uwierzyli w jego wyjaśnienia, świat nie był równie łatwowierny. „Twierdzenie, że niemieccy komuniści mieli coś wspólnego z pożarem, jest czystą głupotą, pisała londyńska „News Cronicle”, a pogląd ten podzielały kręgi 387

dyplomatyczne oraz przedstawiciele zagranicznej prasy. Narastały podejrzenia, że to naziści podpalili Reichstag, by mieć pretekst do rozprawienia się z komunistami. Następnego dnia, 2 marca, Sefton Delmer, udał się do Hitlera po odpowiedź. Führer pomstował na cudzoziemców za wysuwanie takich oskarżeń, powinni być bowiem wdzięczni za odważne kroki, które podjął, aby ich ratować przed powszechną czerwoną zarazą. Delmer zdołał w końcu powiedzieć, że masowe aresztowania budzą powszechny lęk, iż Hitler planuje krwawą zemstę na wrogach. „Nie potrzebuję nocy świętego Bartłomieja”, odparował Führer. Powstaną trybunały, które osądzą wrogów państwa i położą kres spiskom. Delmer odczytał to jako zapowiedź, że Hitler chce urządzić swoim wrogom rzeź w majestacie prawa, i zapytał, czy zawieszenie swobód obywatelskich będzie trwałe. „Nie – odrzekł Hitler. – Kiedy komunistyczne zagrożenie zostanie zażegnane, powróci normalny porządek. Nasze prawo jest zbyt liberalne, aby można było szybko i skutecznie rozprawić się z bolszewickim podziemiem. Osobiście pragnę jak najszybszego przywrócenia normalnego stanu rzeczy, wcześniej jednak muszę unicestwić komunistów”15. Z każdym dniem w Europie narastało przekonane, że to naziści odpowiadają za pożar Reichstagu. Hipotezę tę uprawdopodobniła sensacyjna wiadomość o tunelu łączącym rezydencję przewodniczącego Göringa z Reichstagiem. Protesty za granicą skłoniły Hitlera do przyśpieszenia procesu van der Lubbego i wyjaśnienia jego rzekomych związków z czerwonymi, mimo obiektywnego raportu policji stwierdzającego „ponad wszelką wątpliwość”, że Lubbe „dopuścił się tego czynu w pojedynkę”. Okazało się to nieroztropną decyzją, gdyż szybki proces, który zdaniem Hitlera miał oczyścić atmosferę, ciągnął się miesiącami, dostarczając żeru jego wrogom w kraju i za granicą.

3 Na krótką metę skutki pożaru Reichstagu okazały się jednak korzystne dla Führera. Ponieważ zbliżały się wybory, pożar wzbudził strach przed rewolucją, który podzielała większość Niemców. Niewielu wyrażało sprzeciw, gdy bojówki brunatnych koszul zrywały plakaty wyborcze czerwonych, zastępując je własnymi. Hitler nie popełnił politycznego błędu i nie zdelegalizował partii komunistycznej, ale postanowił poczekać do wyborów, by większość robotników przeniosła swoje głosy na socjaldemokratów. Zamiast rozwiązywać partię, naziści zasypywali cały 388

kraj przerażającymi opowieściami o krwawej łaźni, którą zaplanowali czerwoni, i drakońskich środkach, jakie trzeba będzie przedsięwziąć. Wzywali przy tym wyborców do głosowania na NSDAP. Göring był jeszcze bardziej szczery: „Rodacy! Niemcy! Nie wycofam się z powodu jakiegoś wyroku sądowego – powiedział słuchaczom zgromadzonym we Frankfurcie 3 marca, na dwa dni przed wyborami. – Nie cofnę się z powodu biurokratycznych decyzji. Nie będę się przejmował sprawiedliwością, gdyż moje zadanie polega na niszczeniu i eksterminacji. Moja walka jest walką z chaosem! Nie stanę do niej, mając do dyspozycji siłę policji. Mogłoby tak postąpić burżuazyjne państwo. Drodzy komuniści, zapewniam was, że użyję całej potęgi państwa i policji, dlatego nie wyciągajcie fałszywych wniosków. Poprowadzę brunatne koszule do śmiertelnej walki, moje pazury wbiją się w wasze karki!”16. Było to otwarte wyznanie, że Göring nie cofnie się przed użyciem brutalnej siły, nawet gdyby miało to być sprzeczne z prawem. Można było się na to poważyć jedynie w napiętej atmosferze, jaka powstała po pożarze Reichstagu. Na szczęście dla nazistów Papen, Hindenburg i niemieccy przemysłowcy nie zważali na alarmujące wypowiedzi i udzielali znacznego, choć niekiedy milczącego wsparcia kampanii Hitlera. Pruski minister finansów zapewnił swojego kolegę, Austriaka, że ekscesy nazistów są niemożliwe dopóty, dopóki będą w rządzie „pragmatyczni, przyzwoici” ludzie pokroju Schwerina von Krosigka. Gwałtownych słów komediantów w rodzaju Göringa i Goebbelsa nie należy brać poważnie, „bo nad sytuacją panują konserwatywne elementy w rządzie, a Hitler został odsunięty na bok”17. Przemysłowcy byli tak silnie przekonani, że zdołają zapanować nad Hitlerem, iż dwudziestu pięciu z nich na niedawnym spotkaniu postanowiło udzielić NSDAP finansowego wsparcia. Kiedy Krupp von Bohlen wyraził jednomyślne pragnienie zebranych, aby poprzeć Hitlera, Göring zwrócił się z prośbą o dotację: „Łatwiej wam będzie ponieść ofiarę, jeśli zrozumiecie, że to ostatnie wybory w ciągu dziesięciu, może nawet stu lat”18. Groźba położenia kresu demokratycznym procedurom została odczytana jako obietnica przez bankiera Schachta, który powiedział: „A teraz, panowie, pieniądze na stół”19. Przemysłowcy zaczęli szeptać między sobą. Starszy Krupp obiecał milion marek od przemysłowców Zagłębia Ruhry, a przedstawiciel koncernu I.G. Farben – czterysta tysięcy marek. Wraz z innymi dotacjami dało to łącznie trzy miliony.

389

Dysponując takimi pieniędzmi, narodowi socjaliści i ich dwaj koalicyjni partnerzy mogli zalać cały kraj materiałami propagandowymi. Wszystkie główne partyjne mowy były transmitowane przez radio, a dla osób nieposiadających odbiorników na placach i ulicach zainstalowano głośniki, z których rozlegały się obietnice i ostrzeżenia przed zagrożeniami dla nowego rządu. Aby potwierdzić swoją wiarygodność, Hitler często powoływał się na Hindenburga. Kilka miesięcy wcześniej te same głośniki przedstawiały prezydenta jako zniedołężniałego starca. Teraz Hindenburg zamienił się bohaterską postać pełną niezwykłej siły. Licząc na umocnienie władzy po miażdżącym zwycięstwie, członkowie partii z błogosławieństwem rządu entuzjastycznie przystąpili do kampanii. Członkowie SA i SS nie byli już represjonowani przez policję, która traktowała ich jak oddziały pomocnicze i ignorowała ekscesy popełniane w imię patriotyzmu. W przemówieniach Hitler krytykował przeciwników za brak programu, choć nie przedstawił własnego. Pragnął jedynie czterech lat rządów, aby dowieść swojej wartości. Goebbels zamienił wigilię wyborów w swoiste święto, nazywając je „Dniem przebudzenia narodu”. Wydawało się, że niemal wszyscy opowiadają się po stronie Hitlera. Führer był nadzieją młodych idealistów i patriotów. Ci, którzy lękali się rewolucji zainspirowanej przez Moskwę, widzieli tylko dwie możliwości – czerwone albo brunatne Niemcy, a te drugie wydawały się dużo łatwiejsze do zaakceptowania. Wielu dawnych krytyków Hitlera, jak Theodor Heuss, który miał zostać pierwszym prezydentem Republiki Federalnej Niemiec, utrzymywało, że dostrzega u Hitlera pewne oznaki umiarkowania. „Nie ciska tylu gromów, co kiedyś. Przestał zionąć ogniem na Żydów, może dziś wygłosić czterogodzinną mowę bez wymówienia słowa »Żyd«”20. Hitler uzyskał nawet poparcie kręgów żydowskich. Żydowski Związek Narodowy nie tylko opowiadał się za zakazem wjazdu do kraju „ulicznych żydowskich handlarzy” ze wschodu, lecz także popierał nowy rząd Hitlera. Mimo zewnętrznych pozorów oraz ogromnych ilości pieniędzy i energii włożonych w kampanię narodowi socjaliści zdobyli jedynie 43,9 procent głosów i trzeba było poparcia nacjonalistycznych sojuszników, żeby uzyskali marną większość w parlamencie. Zwycięstwo, choć nieznaczne, wystarczyło, aby Hitler mógł ogłosić, że otrzymał mandat od narodu, i podjął próbę przejęcia władzy w krajach związkowych, które jeszcze mu się opierały. Pewni poparcia Berlina, naziści z Bawarii postanowili rozstrzygnąć sprawę siłą. W Monachium zmobilizowano miejscowy oddział SA i w południe 9 marca gauleiter Adolf Wagner 390

w towarzystwie kapitana Röhma w galowym stroju SA wparowali do gabinetu premiera Helda. Zażądali, by Held niezwłocznie mianował na generalnego komisarza krajowego generała Rittera von Eppa, który w 1919 roku pomógł obalić monachijską republikę rad. Held wysłał telegram protestacyjny do Berlina, ale w odpowiedzi usłyszał, że Epp otrzymał już nominację. Kolejny protest skierowany do Hindenburga dowiódł, jak bezsilny stał się prezydent: poprosił Helda, aby dalsze skargi kierował bezpośrednio do Adolfa Hitlera. W końcu Bawaria znalazła się w rękach narodowych socjalistów. Dzięki tej samej metodzie – oddolnej groźbie użycia przemocy i telegraficznej interwencji Berlina – przejęli władzę w pozostałych wolnych krajach związkowych. W dniu objęcia władzy w Bawarii Hitler poleciał do Monachium, gdzie powitały go tłumy. Był w euforii. „Monachium to niemieckie miasto, które jest najbliższe mojemu sercu – powiedział. – Tam zaczynałem jako młody mężczyzna, żołnierz i polityk. To miasto zostało ochrzczone krwią towarzyszy poległych w 1923 roku”. Polecił lokalnym przywódcom partyjnym utworzenie stabilnego bawarskiego rządu, nawet kosztem przyjęcia do niego ludzi spoza NSDAP. „Wasze zadanie, panowie, jest trudne – stwierdził. – Dla politycznej stabilności narodu ważne jest, aby władza w Rzeszy nie była osłabiona przez różne ruchy, a nawet separatystyczne tendencje w Bawarii. Muszę dokończyć dzieła Bismarcka: kraje związkowe pozostaną nimi, dopóki sprzyja to interesowi Rzeszy”21. Ktoś zapytał, co zrobić z doktorem Ehardem, jedynym prokuratorem, który skutecznie występował na procesie Hitlera w 1924 roku. „Był surowy, ale obiektywny i uprzejmy – odpowiedział Hitler. – Pozostawcie go w Ministerstwie Sprawiedliwości”22.

Wielu cudzoziemców błędnie sądziło, że Hitler umocnił już swoją pozycję w Niemczech. Jako wytrawny polityk sięgał jednak po władzę stopniowo, za zgodą obywateli. „Władza – oznajmił kiedyś Frankowi – stanowi jedynie odskocznię, krok prowadzący do następnego”23. W konsekwencji jego celem stała się koalicja ze wszystkimi warstwami niemieckiego społeczeństwa. Z szacunku dla Hohenzollernów i Hindenburga wybrał kościół garnizonowy w Poczdamie na miejsce uroczystości z okazji otwarcia nowego Reichstagu, zorganizowanej 21 marca. Stare miasto, założone przez Fryderyka Wilhelma I i chlubiące się 391

grobem Fryderyka Wielkiego, było głęboko przesiąknięte pruską tradycją wojskową. Na tę okazję udekorowano je sztandarami ze swastyką oraz czarno-biało-czerwonymi flagami dawnego cesarstwa. Rozległy się karabinowe salwy. Armia, Stahlhelm i oddziały SA uformowały kolumny. Gdy w jasnym świetle wiosennego słońca kawalkada samochodów ruszyła w drogę do małego kościoła, uderzono w dzwony. Kiedy ukazała się rosła postać Hindenburga ubranego w szary mundur polowy pruskiego feldmarszałka, publiczność wstała z miejsc. Opierając jedną rękę na lasce i niosąc marszałkowską buławę w drugiej, poruszał się z dostojną godnością. W galerii cesarskiej odwrócił się, uniósł buławę i zasalutował przed pustym krzesłem cesarza, za którym stali członkowie rodzin królewskich. Marszałek całkowicie przytłoczył znacznie mniejszego mężczyznę kroczącego w ślad za nim. Hitler, który czuł się nieswojo we fraku, wydał się ambasadorowi François-Poncetowi „nieśmiałym nowicjuszem przedstawionym ważnemu protektorowi, do którego towarzystwa się nie zaliczał”24. Prezydent i kanclerz usiedli naprzeciw siebie. Hindenburg wyjął okulary w szylkretowej oprawie i zaczął czytać swoją mowę. Zadania stojące przed nowym rządem, powiedział, są trudne i złożone, wezwał też do odnowienia patriotycznego, karnego ducha dawnych Prus. Przemówienie Hitlera było skierowane raczej do ludzi zgromadzonych w zatłoczonym kościele niż słuchaczy przy odbiornikach. Cesarz i Niemcy zostali zmuszeni do wojny, oznajmił, wskazując źródło kryzysu gospodarczego i bezrobocia, które odziedziczył. Zarysowawszy program rządu, zwrócił się do Hindenburga, jakby ten był nadal jego dowódcą, i złożył mu głęboki pokłon jako wojskowemu i cywilnemu liderowi. „Poczytujemy sobie za błogosławieństwo, że zgodził się pan, abyśmy pracowali nad odrodzeniem Niemiec”25. Hitler podszedł do Hindenburga i pochylił się nisko, by ująć jego dłoń. Starszy pan, wyraźnie wzruszony, wolno zszedł do krypty Fryderyka Wielkiego i Fryderyka Wilhelma I w towarzystwie syna i adiutanta, który złożył wieńce na dwóch grobach przy wtórze armatnich salw. Uroczystość zaaranżowana przez Goebbelsa wywarła oczekiwane wrażenie. Wszyscy obecni – wojskowi, junkrzy i monarchiści – byli przekonani, że Hitler jest posłuszny Hindenburgowi i będzie postępował zgodnie z pruskim ideałem. Jednak dwa dni później Führer dał jasno do zrozumienia każdemu obiektywnemu obserwatorowi, że nie ma zamiaru służyć żadnemu panu. Tym razem miejsce było 392

inne – berlińska Krolloper, tymczasowe miejsce zgromadzeń Reichstagu – inna też panowała atmosfera. Członkowie SA i SS patrolowali korytarze, a za sceną wisiała ogromna flaga ze swastyką jako przypomnienie, kto będzie panem Niemiec. O czternastej

pięć

przewodniczący

Göring

otworzył

obrady.

Po

krótkim

przemówieniu zawierającym cytat z pieśni Niemcy, obudźcie się!, oddał głos Hitlerowi, który pojawił się na sali w prostym mundurze brunatnych koszul. Momentalnie zapadła cisza, po której rozległ się pojedynczy okrzyk: Sieg Heil! Sieg Heil! Pozdrowienie wzbudziło burzliwą owację. Führer ruszył ku podium wśród lasu uniesionych rąk. Było to jego pierwsze wystąpienie na forum parlamentu.

Zaczął

odczytywać

mowę

nacechowaną

niezwykłą

rozwagą

i umiarem. Przysiągł, że będzie szanował własność prywatną i prywatną inicjatywę; obiecał pomóc rolnikom i klasie średniej. Położy kres bezrobociu i będzie działał na rzecz pokoju z Francją, Wielką Brytanią, a nawet Związkiem Radzieckim. W celu zrealizowania tego planu potrzebuje jednak uchwalenia ustawy o ochronie narodu i państwa. Ustawa o pełnomocnictwach dawała mu nadrzędną, choć tymczasową władzę w kraju, zadbał jednak o to, aby sprawiała wrażenie umiarkowanej, i obiecał, że użyje nadzwyczajnych uprawnień „jedynie w takim stopniu, w jakim będzie to konieczne do zrealizowania żywotnych interesów”. Po zapewnieniu parlamentu, prezydenta, krajów związkowych i Kościoła, że żadne z ich praw nie zostanie naruszone, Hitler zakończył mocnym akcentem, który właściwie unieważnił wszystkie poprzednie zapewnienia. Jeśli Reichstag nie skorzysta z „możliwości przyjacielskiej współpracy”, nowy reżim jest gotów walczyć o swoje zasady. „Do was, panowie, posłowie Reichstagu, należy wybór między wojną i pokojem”26. Podczas przerwy przeciwnicy nowej ustawy zwarli szyki i gdy ponownie rozpoczęto obrady, przywódca socjaldemokratów złożył odważny, choć kiepsko sformułowany protest, mimo że członkowie brunatnych koszul skandowali na korytarzach: „Chcemy ustawy albo ognia i mordu!”. Hitler udzielił mu osobistej odpowiedzi, choć Papen próbował go powstrzymać. Przemówił w stylu nawiązującym do dawnych czasów, kiedy naziści spotykali się w piwiarniach Monachium; zaatakował socjaldemokratów sarkazmem i obelgami. „Nie chcę waszych głosów! Niemcy będą wolne, ale nie stanie się to dzięki wam! Nie mylcie nas z burżuazją! Gwiazda Niemiec wschodzi, wasza zbliża się ku zachodowi! Zabrzmiało wasze podzwonne!”27. 393

Atak Hitlera nie tylko zmiażdżył bunt socjaldemokratów, ale onieśmielił partię centrową. Oddano głosy, a gdy Göring ogłosił wynik znacznie przekraczający wymagane dwie trzecie – 441 za ustawą, 94 przeciwko niej – narodowi socjaliści zerwali się z radości na równe nogi, jakby ich drużyna zdobyła zwycięskiego gola w końcowych sekundach meczu. Z uniesionymi rękami zaśpiewali Horst Wessel Lied: Wysoko wznieście sztandary! Stańcie ramię przy ramieniu, Oddziały szturmowe! Maszerujcie miarowym, spokojnym krokiem…

Niemal bez słowa protestu z niemieckiego parlamentu usunięto demokrację. Tylko socjaldemokraci głosowali przeciwko ustawie. Inne partie przekazały Hitlerowi władzę, a on przysiągł sobie, że nigdy jej nie odda. Władza przekazana człowiekowi, który wie, do czego ją wykorzystać, rzadko bywa zwracana. Przywódca partii centrowej otrzymał list od Hindenburga chwalący poparcie, które udzielił Hitlerowi. „Pragnę pana zapewnić, że kanclerz wyraził wolę, mimo braku formalnego konstytucyjnego obowiązku, że skorzysta z uprawnień zawartych w ustawie jedynie po wcześniejszym skonsultowaniu się ze mną”28. Słowa te, napisane w dobrej wierze, dodały otuchy zdradzonym centrystom. Większość Niemców potrzebowała zapewnienia, a wielu pośpieszyło, żeby zapisać się do NSDAP. Inni udzielali poparcia w mniej otwarty sposób. Urzędnicy państwowi i biurokraci (podobnie jak urzędnicy cywilni i pracownicy biurokracji w innych krajach) pozostali na swoich stanowiskach, aby machina rządowa mogła gładko działać, jakby zwyciężyła najbardziej konserwatywna z partii. Zwycięstwo w Reichstagu sprawiło, że ujawniła się także pewna liczba przemysłowców, którzy potajemnie wspierali Hitlera. Magnat stalowy Krupp otwarcie pozdrawiał znajomych na ulicy gestem heil. Napisał do Hitlera list z gratulacjami, w którym zapewniał, że on i jego koledzy są przekonani, iż Niemcy mają w końcu „podstawy dla stabilnego rządu”. Został nagrodzony wyborem na „cara” niemieckiego przemysłu, co uświęciło małżeństwo wielkiego przemysłu z narodowym socjalizmem. Nieprzypadkowo też Hitler wybrał Hjalmara Schachta na prezesa Reichsbanku. Ten błyskotliwy finansista pomógł wprowadzić Hitlera do kręgów przemysłowców, podzielając jego pogardę dla demokracji i parlamentaryzmu. (Minister finansów w rządzie Hitlera aprobował ten wybór, uważał bowiem Schachta za geniusza w swojej dziedzinie. „Z drugiej strony był

394

jednym z najlepszych kłamców, jakich znałem – wspominał Schwerin von Krosigk. – Naciągał prawdę, dopóki nie okazało się, że ma rację”29). Przed wyborami Hitler zapytał Schachta, ile banki byłyby skłonne przeznaczyć na jego działalność publiczną i program zbrojeń. Schacht nie chciał podać konkretnej sumy, ale zapewnił, że Reichsbank powinien dostarczyć każdą, jaka będzie potrzebna, „aby z ulic zniknęli bezrobotni”. Szybko zabrał się do roboty i wkrótce wprowadził system rozliczeń Mefo – od Metall-Forschungsgesellschaft A.G., fasadowej firmy utworzonej przez cztery przedsiębiorstwa zbrojeniowe, za której zobowiązania poręczyło państwo. Rozliczenia Mefo, używane głównie przez państwowych wykonawców, przypominały weksle własne, które można było spłacać

w okresie

do

pięciu

lat,

stanowiły

zatem

swoistą

pożyczkę

krótkoterminową. Pierwotnie Schacht planował udzielić reżimowi nieograniczonego kredytu i w ten sposób pozwolić Hitlerowi na ponowne uzbrojenie Niemiec na wielką skalę. Nie tylko przedstawiciele biurokracji i przemysłu uznali za możliwe służenie Führerowi. Za odrodzeniem Niemiec opowiedziało się także grono intelektualistów i pisarzy. Byli wśród nich filozofowie Ernst Krieck i Alfred Bäumler, pisarze Blunck i Rudolf Binding, a także najbardziej znany niemiecki dramaturg, Gerhard Hauptmann, który odmówił zrezygnowania z zaszczytów członka Akademii niezależnie od tego, jaki rząd był u władzy. „Jestem rad, że Hauptmann się ze mną zgadza – napisał Binding wczesną wiosną. Powinniśmy służyć narodowi, którego część stanowimy. Nie ma powodu, abyśmy rezygnowali z członkostwa w Akademii przy każdej zmianie rządu. Akademia ma stać na straży wolności artystycznej, a nie swobód politycznych”30. Działając w duchu współpracy, Hauptmann wywiesił w swoim oknie flagę ze swastyką, a parę miesięcy później zapewnił Harolda Nicolsona, że Niemcy „się wyzwolą”, jak wcześniej Włochy.

4 Rewolucja trwała, ale ponieważ na zewnątrz wydawała się niemal bezkrwawa, wielu Niemców nie zdawało sobie z tego sprawy lub świadomie nie przyjmowało tego faktu do wiadomości. Wstępny etap brunatnej rewolucji otrzymał niewinną nazwę Gleichschaltung (ujednolicenie). Działania Hitlera i NSDAP przypominały skuteczny proces jednoczenia narodu i nie wywołały większego zaniepokojenia. Jednak skutkiem Gleichschaltung było poddanie politycznego, gospodarczego 395

i społecznego życia narodu pod kontrolę NSDAP i zasiało nasiona bezosobowej dyktatury. Opór był niewielki, głównie dlatego że Hitler trzymał się granic prawa. W konsekwencji jego przeciwnicy sądzili, że chciał rządu podobnego do władz Republiki Weimarskiej. Instrukcje przesłane do lokalnych biur socjaldemokratów w dniu uchwalenia ustawy o pełnomocnictwach ilustrują tępotę członków partii. Pełno tam rad na temat sposobu wypełniania kwestionariuszy

i innych

przyziemnych spraw, ale ani jeden akapit nie wspomina o postępach nazistowskiej rewolucji. Chociaż socjaldemokratyczni przywódcy byli rewidowani po zmroku w poszukiwaniu broni, a w więzieniach gniły tysiące komunistów i ludzi podejrzewanych o to, że im sprzyjają, partia socjaldemokratyczna, która powinna być bastionem demokracji, wzywała swoich członków do unikania błędów księgowych. „Całe miasto uległo epidemii cichego, zaraźliwego strachu – napisał tej wiosny przebywający w Berlinie Isherwood. – Czuję to w kościach jak grypę”. Miasto było „pełne szeptów. Krążyły pogłoski o nielegalnych nocnych aresztowaniach, o więźniach torturowanych w koszarach SA, zmuszanych do plucia na zdjęcie Lenina, picia oleju rycynowego, zjadania starych skarpet. Zagłuszał je donośny, gniewny głos rządu, zaprzeczający temu tysiącem ust”. Poza granicami stolicy, szczególnie w mniejszych miastach i miasteczkach, uwagę ludzi rozpraszały masowe zgromadzenia, parady i wielkie gale. Ochotnicze organizacje „ujednolicano” z poczynaniami ruchu narodowosocjalistycznego. Stopniowo każdy obywatel wiązał się z reżimem. Dla przykładu, w Herne Rathausplatz przemianowano na Adolf Hitler Platz, a Bebelstrasse na Hermann Göring Strasse. Co tydzień powstawały nowe organizacje: Wiejska Szkoła dla Matek, Organizacja Opieki nad Matką i Dzieckiem, Obozy Dziecięce i Organizacja Pomocy Żywnościowej. Miesiąc po nieudanej próbie przekonania do siebie większości wyborców Hitler zyskał tymczasowe zaufanie Niemców poprzez stopniowy proces Gleichschaltung. Isherwood obserwował porządnych obywateli uśmiechających się z aprobatą do młodych członków oddziałów szturmowych „kroczących dumnie w wielkich buciorach, żeby obalić traktat wersalski. Byli radzi, bo nadchodziło lato, bo Hitler obiecał chronić drobnych przedsiębiorców, bo w gazetach czytali, że nadchodzą dobre czasy… Promieniowali podejrzanie zmysłową radością niczym uczniacy, bo Żydzi, z którymi rywalizowali w interesach, i marksiści, bliżej nieokreślona,

396

obojętna mniejszość, zostali uznani za winnych wojennej klęski oraz inflacji i mieli zostać niebawem schwytani”31. Od chwili przejęcia władzy Żydzi i marksiści byli systematycznie prześladowani. Zajęto konta bankowe Alberta Einsteina, gdyż w jego domu znaleziono nóż do chleba, który uznano za śmiertelną broń. W Niemczech tego rodzaju opowieści piętnowano jako zagraniczną propagandę, a w Stanach Zjednoczonych sekretarz stanu Cordell Hull zapewniał przywódców amerykańskiej wspólnoty żydowskiej, że fizyczne poniżanie niemieckich Żydów „całkowicie ustało”. Mimo to protesty zagranicznych liberałów zwiększyły irytację Hitlera, który zagroził, że interesy niemieckich Żydów ucierpią, jeśli Żydzi w Anglii i Ameryce nie zaprzestaną kampanii oszczerstw. Protesty nie ustały, więc z dniem 1 kwietnia Hitler wprowadził bojkot następującymi słowami: „Wierzę, że działam zgodnie z wolą wszechmogącego Stwórcy: zwalczając Żydów, walczę za Pana”. Był to ostrożny pierwszy krok, jakby Hitler sprawdzał, jak daleko rodacy pozwolą mu się posunąć. W wigilię ogłoszenia bojkotu ambasador Włoch Cerruti wezwał Führera w imieniu Mussoliniego do złagodzenia stanowiska wobec Żydów. Hitler odparł, że we Włoszech mieszka niewielu Żydów, więc Il Duce nie rozumie kwestii żydowskiej, którą on „studiował długie lata, pod każdym kątem, jak nikt dotąd”. Przepowiedział „z absolutną pewnością”, że za pięćset albo sześćset lat we wszystkich krajach nazwisko Hitler będzie wymawiane ze czcią „jako człowieka, który raz na zawsze wytępił żydowską zarazę na świecie”32. Członkowie brunatnych koszul stanęli przed drzwiami większości żydowskich sklepów i biur. Doszło do nielicznych aktów przemocy. Młodzieńcy z SA zwykle uprzejmie pouczali żydowskich przedsiębiorców, że będą „wspierać” żydowski biznes. „Małe gromadki przechodniów przystawały, aby obserwować przedstawienie – zainteresowane, rozbawione lub obojętne”. Do dużego domu handlowego obserwowanego przez Isherwooda weszło całkiem sporo ludzi. Isherwood poszedł za ich przykładem. Kupił pierwszą rzecz, jaką zobaczył – tarkę do gałki muszkatołowej – i wyszedł, wywijając paczką. Akt nieposłuszeństwa wywołał grymas niezadowolenia na twarzy jednego z młodych obserwatorów z SA. Chociaż uczestnicy bojkotu mieli wsparcie organizacji, które wezwały na pomoc rolników, akcja przeciwko dużym domom handlowym i bankom okazała się nieskuteczna i została przerwana po trzech dniach33.

397

Hindenburg osobiście zaprotestował przeciwko krokom podejmowanym wobec Żydów i wystosował do kanclerza ostry list potępiający dyskryminację żydowskich weteranów wojennych. „Jeśli byli godni tego, żeby walczyć i przelewać krew za Niemcy, muszą zostać uznani za godnych służenia ojczyźnie w swoim fachu”. Prezydent nie był jednak partnerem dla człowieka, który za potajemny cel życia obrał sobie wymordowanie Żydów. Hitler odpisał, że Żydzi, którzy zmonopolizowali osiemdziesiąt procent rynku usług prawnych i medycznych, zaczynają się pchać na stanowiska rządowe. „Jednym z głównych powodów czystości starego państwa pruskiego było ograniczenie Żydom dostępu do służby publicznej. Kadra oficerska była niemal w całości czysta”. Ten argument musiał zrobić wrażenie na feldmarszałku. Połączenie go z mglistym zapewnieniem zadbania o żydowskich weteranów wystarczyło do uchwalenia ustawy z 7 kwietnia usuwającej Żydów ze wszystkich stanowisk publicznych oraz znoszącej swobodę wykonywania zawodów prawniczych34. Tego samego dnia na posiedzeniu Związku Lekarzy Hitler oznajmił, że jest świadomy ich obecnych bolączek, szczególnie młodych członków, i delikatnie ujawnił swój dwuczłonowy Weltanschauung: „To właśnie z myślą o Lebensraum dla młodych Niemców i możliwości wykonywania zawodu trzeba przystąpić do energicznego represjonowania przedstawicieli obcej rasy (…). Zadanie oczyszczenia narodu poprzez higienę rasową, które zostało dziś podjęte, zajmie z pewnością setki lat. Ważne jest jednak to, by już dziś położyć solidne fundamenty przyszłego politycznego rozwoju”35. Kilka tygodni później, na mocy ustawy o przeludnieniu w niemieckich szkołach, zredukowana została liczba Żydów w szkolnictwie wyższym. Hitler bronił swoich działań w rozmowie z biskupem Wilhelmem Berningiem i monsignore Paulem Steinmannem. Po przypomnieniu kapłanom, że to Kościół umieścił Żydów w gettach i zakazał robienia z nimi interesów, wyjaśnił, że uważa Żydów „za szkodliwych wrogów państwa i Kościoła, dlatego chce usunąć ich jak najwięcej z życia akademickiego i publicznego”. Czyni to jedynie bardziej skutecznie niż Kościół rzymskokatolicki w ciągu wielu wieków36. Liczni Żydzi wyjechali z kraju, ale inni nie sądzili, że antysemicki program Hitlera jest wymierzony w nich. W ciągu wieków Żydzi przeżyli wiele podobnych dekretów, płynąc wraz z prądem. Cóż złego może ich spotkać w kraju, który wydał Goethego i Beethovena? Przecież prawdziwym celem ataków Hitlera byli Żydzi ze wschodu.

398

Mimo pozorów sukcesu NSDAP nie była zjednoczona ani dobrze zorganizowana. Doszła do władzy, dysponując marnymi kadrami, ze zbyt wielu nieudolnymi „starymi bojownikami” na kluczowych stanowiskach. Partia szybko się rozwijała. Liczyła obecnie ponad półtora miliona członków, a kolejny milion kandydatów czekał na przyjęcie. Hitler nie był jednak rad, że partia stała się tak niewydolna, i polecił Schwarzowi, żeby z dniem 1 maja wstrzymał proces przyjmowania zgłoszeń. Był to również początek ataku na związki zawodowe. Hitler ogłosił Narodowe Święto Pracy dla uczczenia jedności robotników z rządem. Główny wiec odbył się wieczorem na lotnisku Tempelhof, gdzie zebrało się kilkaset tysięcy robotników i ich przywódców, żeby posłuchać, jak Hitler prawi o godności pracy i potrzebie narodowej jedności. Zgaszono wszystkie światła z wyjątkiem tych, które były skierowane na mówcę. Wielki tłum słuchał z zapartym tchem. Hitler posługiwał się ogólnikami, ale mówił z taką pasją, że gdy skończył, robotnicy zaczęli wiwatować, jakby obiecał im cały świat. Nie zdążyli się otrząsnąć z magii jego słów, a już śpiewali hymn państwowy i Horst Wessel Lied. Kiedy wybrzmiały ostatnie nuty, niebo rozbłysło sztucznymi ogniami. „Był to efektowny, wspaniały festyn – wspominał francuski ambasador. – Ludność niemiecka i zagraniczni goście wrócili do domu w przekonaniu, że fala pojednania i zgody ogarnęła III Rzeszę”37. Następnego ranka członkowie SA i SS z pomocą policji zajęli biura związkowe w całym kraju. Przywódców robotników, którzy wczoraj ślubowali wierność rządowi, aresztowano w ich domach. Rekwirowano dokumenty, zajmowano konta bankowe, wstrzymywano ukazywanie się robotniczych gazet. Przed zapadnięciem nocy przestały istnieć niemieckie organizacje związkowe, ale Hitler obiecał robotnikom, że w nowym Niemieckim Froncie Pracy będzie im się wiodło jak nigdy dotąd, a ich prawa będą w pełni chronione. Nie było buntu i zorganizowanych protestów, a pod koniec miesiąca wielka armia robotników maszerowała potulnie pod sztandarem swastyki.

Sukces nie zawrócił Hitlerowi w głowie. Ku rozczarowaniu radykałów we własnej partii pozostał ostrożny i rozważny, czego dowodzi odpowiedź na wystosowany w połowie maja apel Franklina Delano Roosevelta o pokój na świecie. Niemcy, odparł Hitler, z radością przyjmują propozycję wkroczenia do polityki europejskiej Stanów Zjednoczonych jako gwaranta pokoju. Nie wysuwał 399

buńczucznych roszczeń z pierwszych dni sprawowania urzędu. „Niemiecki rząd pragnie żyć w pokoju ze wszystkimi krajami i w pokojowy sposób rozstrzygać wszystkie kwestie sporne. Niemcy wiedzą, że wszelkie działania militarne w Europie, nawet gdyby zakończyły się całkowitym powodzeniem, wymagałyby poniesienia ofiar niewspółmiernych od osiągniętych zysków”38*38. Tylko polityk sprawujący całkowitą kontrolę nad własną partią mógł tak radykalnie zmienić kurs. „Mowa, którą ostatnio słyszałem, była najlepszą z wygłoszonych przez Hitlera – napisał swoim dzieciom Lochner. – Często zastanawiałem się, jak naziści zdołają sobie poradzić z przeciwnikami – w rodzaju Stresemanna lub Brüninga – skoro Führer ośmielił się wystąpić w takim pojednawczym tonie! Tak czy owak, to bardzo interesująca cecha dyktatury: w polityce zagranicznej są potulni niczym owieczki (dowodem Mussolini, Hitler, Stalin i Piłsudski), bo mają tak duże problemy z utrzymaniem władzy w kraju, że za wszelką cenę starają się unikać czegokolwiek, co sprawiałoby trudności w relacjach z innymi państwami. Wydaje się rzeczą całkiem oczywistą, że Hitler nie chce wojny”39. Mowa ta nie tylko zjednała Hitlerowi zachód, ale dostarczyła Hindenburgowi kolejnego dowodu, że nowy kanclerz jest człowiekiem, któremu można ufać. Hitler już wcześniej zdołał się wkraść w łaski feldmarszałka. Zawsze uprzejmy i pełen szacunku, posługiwał się pozornie logicznymi argumentami, które rozwiały ostatnie wątpliwości prezydenta. „W ciągu trzech tygodni – wspominał Hitler – udało się nam osiągnąć niezwykły postęp: jego postawa wobec mnie stała się serdeczna i ojcowska”40. Po pozyskaniu Hindenburga nic już nie przeszkadzało Hitlerowi w stopniowym sięganiu po władzę absolutną. Wczesnym latem za pomocą szeregu nowych ustaw wzmocnił pozycję NSDAP jako kierowniczej siły politycznej w kraju. Najpierw doszło do podporządkowania organizacji rolniczych przepisom nowego Fundamentalnego Prawa Rolnego „w celu ochrony nierozerwalnych więzów łączących krew i ziemię”. W połączeniu z polityką osadniczą „opartą na zasadach rasowych” dawało to Hitlerowi podstawę do zasiedlenia terenów wschodnich przez czystej krwi Niemców po podboju tego obszaru. Kiedy kontrola rządu nad ziemią została umocniona poprzez polityczne organizacje chłopskie pozostające pod lokalnym, regionalnym i krajowym przywództwem narodowych socjalistów (pod osobliwą nazwą Agencji Wyżywienia Rzeszy), Hitler zabrał się do podporządkowania gospodarki. 3 maja utworzono Agencję Handlu i Rzemiosła 400

Rzeszy, a miesiąc później nowa organizacja przejęła funkcję Niemieckiej Izby Przemysłu i Handlu. Co ważniejsze, 1 czerwca założono Fundację Niemieckiego Przemysłu imienia Adolfa Hitlera dla wzajemnej korzyści przemysłowców i NSDAP. Nadzór organizacyjny w połączeniu z kontrolą nad rynkiem i cenami spowodowały, że niemiecka gospodarka znalazła się na drodze prowadzącej do całkowitego podporządkowania rządowi. Hitler był teraz gotów do następnego, być może najważniejszego kroku: usunięcia opozycji politycznej. Komuniści zostali wyeliminowani już wcześniej, a 22 czerwca zdelegalizowano partię socjaldemokratyczną jako „wrogą narodowi i państwu”. Jej członkowie zostali usunięci z Reichstagu, a wielu przywódców dołączyło

do

innych

opozycjonistów

w nowo

powstałych

obozach

koncentracyjnych. W ciągu kilku dni dobrowolnie rozwiązała się partia państwowa – Niemiecka Partia Demokratyczna. Dwa tygodnie później – kiedy Hitler mówił swoim gubernatorom Rzeszy: „Musimy usunąć ostatnie resztki demokracji” – rozwiązano także Niemiecką Partię Ludową42. Do tego czasu Hitler wprowadził pięciu kolejnych nazistów do swojego gabinetu, więc propozycja, by Niemcy stały się krajem monopartyjnym, napotkała niewielki sprzeciw. Nowy pomysł nie tylko ignorował konstytucję, ale całe prawo, gdyż pozbawiał Reichstag władzy i czynił system parlamentarny farsą. „Kiedy dyskutowaliśmy w rządzie o tym kroku, nie spotkaliśmy się praktycznie z żadnym sprzeciwem”, wspominał Papen43. Gdy Hitler wezwał ministrów do głosowania, jego pomysł przeszedł bez jednego sprzeciwu. Przeszedł i stał się obowiązującym prawem 14 lipca, w rocznicę zburzenia Bastylii. Niemcy, podobnie jak Związek Radziecki, były teraz kontrolowane przez jedną partię, a ta z kolei przez jednego człowieka opętanego przez jedno marzenie.

5 W każdej niemieckiej wiosce i miasteczku czerwono-czarne sztandary ze swastyką powiewały obok czarno-biało-czerwonych flag dawnej Rzeszy. Koncepcja rewolucji poprzez wchłonięcie dokonywała się w narodzie, który pragnął, aby przewroty odbywały się w sposób zorganizowany i zgodny z prawem. Oddziały szturmowe Führera stały się niemal ramieniem rządu. Prawie każde ważne stanowisko w kraju było zajmowane przez nazistów lub ludzi kontrolowanych

401

przez NSDAP. W szkole i kościele brunatna rewolucja spotykała się z pochwałą i błogosławieństwem. Hitler w dalszym ciągu powtarzał, że zmiany mają jedynie tymczasowy charakter. „Rewolucja nie jest stanem permanentnym – oznajmił gubernatorom krajów związkowych na chwilę przed ogłoszeniem systemu monopartyjnego. – Uwolniony strumień rewolucji musi zostać skierowany w bezpieczne koryto ewolucji”44. Rozstrzygającym kryterium mają być jedynie umiejętności, a nie partyjna przynależność. Führer nie chciał krwawego powstania, nie pragnął gruntownych reform, które mogłyby odstręczyć przeciętnego obywatela lub przemysłowca, więc zarysował wytyczne dla swoich gauleiterów. „Aby zdobyć władzę polityczną, trzeba dokonywać szybkich podbojów jednym uderzeniem. W sferze gospodarki naszymi działaniami muszą jednak rządzić inne zasady. Tu postęp musi się odbywać krok po kroku, bez radykalnej zmiany istniejących warunków, gdyż to zagroziłoby podstawom naszego bytu”45. Takie słowa wzbudzały bunt jego najzagorzalszych zwolenników, brunatnych koszul, którzy długie lata czekali na to, żeby cieszyć się łupami. Dzięki sile swojej osobowości Hitler zdołał jednak osiągnąć niezwykły sukces polegający na stłumieniu oddolnej rewolucji. Później ogłosił koniec kryzysu gospodarczego i zastąpił partyjnego specjalistę od gospodarki przedstawicielem wielkiego przemysłu. Stworzył własny socjalizm, podporządkowując go swoim potajemnym celom. Jego koncepcja zorganizowanej gospodarki była bliska autentycznemu socjalizmowi, ale on sam był socjalistą tylko o tyle, o ile służyło to jego wyższemu celowi. Żywił pogardę dla własności prywatnej, typową raczej dla przedstawiciela artystycznej bohemy niż rewolucjonisty, a kapitał był mu potrzebny jedynie do odbudowania armii i wzmocnienia gospodarki, żeby zapewnić Niemcom należne miejsce. Bardziej przypominał Cezara niż Lenina, posługując się socjalistycznymi hasłami tylko po to, żeby zyskać sobie poparcie mas. Gdyby wierzył, że robotnicy daliby się skusić kapitalistycznymi hasłami, pewnie zacząłby je głosić. Dla Hitlera ocalenie Niemiec usprawiedliwiało wszelkie środki. Na zewnątrz wyglądało, że tworzy społeczeństwo robotników. Dla nich był żołnierzem robotnikiem, więc pomagali propagować taki obraz. W ten sposób miliony Niemców, upokorzonych wojenną porażką i sprowadzonych na skraj gospodarczej katastrofy przez czasy pokoju, chętnie utożsamiały się ze swoim bohaterem – wojownikiem i robotnikiem. Komuniści, których przywódcy siedzieli 402

w obozach koncentracyjnych, w coraz większej liczbie znajdowali przystań w narodowym socjalizmie. Przyjęcie definicji tego, co zdaniem Hitlera odróżniało socjalizm od marksizmu, nie było trudne: „Na czele niemieckiego socjalizmu stoją Niemcy; międzynarodowy socjalizm jest narzędziem w rękach Żydów”46. W połowie 1933 roku Hitlera popierała większość Niemców. Do obozu nazistów napływali przedstawiciele burżuazji i robotnicy, wojskowi i urzędnicy, rasiści i najwięksi myśliciele w kraju. W polityce od dawna rządziła zasada, że władza korumpuje. Teraz okazało się, że także uświęca. Hitler, kilka lat wcześniej uliczny włóczęga, stał się człowiekiem szanowanym z racji piastowanego urzędu. Niektórzy Niemcy kierowali się własnym interesem, ale większość uległa fali idealizmu. Można było odnieść wrażenie, że przez Niemcy przetacza się fala reform. Co więcej, sytuacja gospodarcza uległa poprawie, a z ulic dużych miast zniknęli żebracy. Coraz większa liczba intelektualistów i artystów szła za przykładem dramaturga Gerharda Hauptmanna, oddając, w różnym stopniu, hołd Führerowi. W lipcu Spengler spędził z nim półtorej godziny. Zgodzili się w kwestii polityki zagranicznej Niemiec wobec Francji, podzielali też pogardę dla marnych przywódców Kościoła ewangelickiego. Na pożegnanie Hitler zapewnił autora, że „przywiązuje ogromną wagę do tego, by pozyskać dla niemieckiej polityki zagranicznej ludzi spoza kręgów partyjnych”. Spengler przytaknął i odszedł w przekonaniu, że Führer, choć nieznaczący, jest „bardzo przyzwoitym gościem”47. Richard Strauss, którego trudno uznać za ulubionego kompozytora Führera, był jeszcze bardziej bezpośredni i ogłosił, że jest rad ze zmian, które dokonały się w Niemczech, a gdy Führer zjawił się na nowej inscenizacji Der Rosenkavalier (Kawalera srebrnej róży) w Berlinie, kompozytor w przerwie z radością przyjął zaproszenie do jego loży48. Także książęta Kościoła byli gotowi zabiegać o jego łaski. „Hitler wie, jak sterować okrętem – oznajmił monsignore Ludwig Kaas, przywódca niedawno zdelegalizowanej Partii Katolickiej, po audiencji u papieża. – Zanim został kanclerzem, spotkałem się z nim kilkakrotnie. Byłem pod wrażeniem klarowności jego myślenia, sposobu, w jaki stawia czoło rzeczywistości, nie rezygnując z wyznawanych, szlachetnych ideałów (…). To, kto rządzi, nie ma większego znaczenia, dopóki w kraju panuje ład”. Pius XI podzielał ten punkt widzenia, czego dowiodło podpisanie 20 lipca konkordatu między Watykanem a Hitlerem. Kościół przyrzekł trzymać księży i religię z dala od polityki, a Hitler wyraził m.in. zgodę na swobodne zakładanie szkół wyznaniowych w całym kraju, co dla niemieckich katolików było dużym zwycięstwem. Jego Świątobliwość niezwykle serdecznie 403

przyjął przedstawiciela Hitlera, Franza von Papena, „mówiąc, że jest rad, iż na czele niemieckiego rządu stoi człowiek tak bezkompromisowo zwalczający komunizm i rosyjski nihilizm we wszelkich jego postaciach”49. Watykan był tak wdzięczny za to, że został uznany za równoprawnego partnera, iż prosił Boga o pobłogosławienie Rzeszy. Na bardziej praktycznej płaszczyźnie nakazał niemieckim biskupom, aby ślubowali wierność reżimowi narodowych socjalistów.

Nowy

tekst

przysięgi

zawierał

następujące

słowa:

„Podczas

sprawowania duchowego urzędu, w trosce o dobro i interes Rzeszy Niemieckiej, powstrzymam się od wszelkich szkodliwych działań, które mogą je narazić na szwank”. Niemcy ze wszystkich warstw społecznych znajdowali powody, aby wspierać nowy rząd. Dowodem niezwykłego poparcia mas, jakim cieszył się Führer, były tłumy ciągnące do Spital, żeby uczcić miejsce narodzin jego matki. Ludzie zachodzili do gospodarstwa, w którym mały Hitler spędzał letnie wakacje. Wdrapywali się na dach, żeby robić zdjęcia, zaglądali na podwórko, by obmyć się w drewnianym korycie, jakby zawierało święconą wodę, odłupywali kawałki dużych kamieni, na których stała stodoła, i zabierali co się dało na pamiątkę. Kiedy ówcześni właściciele gospodarstwa wracali z pola, otaczały ich rzesze turystów. „Przypominało to wiejski jarmark – wspominał Johann Stütz. – Malowali swastyki na krowach i paradowali dookoła, śpiewając pieśni o Hitlerze. Nie minęło wiele czasu, a dom zaczął przypominać ruinę”50.

Pod koniec lipca 1933 roku Hitler zrobił sobie krótkie wakacje, żeby odbyć kolejną pielgrzymkę do Bayreuth. Złożył wieńce na grobach Richarda i Cosimy Wagnerów oraz ich syna Siegfrieda. Wziął również udział w dorocznym festiwalu muzycznym. Było to jego pierwsze spotkanie z rodziną Wagnera od czasu, kiedy został kanclerzem. Przechadzał się po bibliotece w Wahnfried z nieskrywaną satysfakcją. „Przyjęła mnie pani tutaj dziesięć lat temu – powiedział Winifred Wagner, by po chwili popaść w przygnębienie. – Gdyby pucz się powiódł, wszystko mogłoby się potoczyć inaczej. Byłbym w odpowiednim wieku. Teraz jestem za stary. Straciłem zbyt wiele czasu, dlatego muszę pracować ze zdwojoną energią”. Fala depresji minęła równie szybko, jak się pojawiła. Oznajmił, że musi pozostać przy władzy dwadzieścia dwa lata. „Wtedy będę mógł przejść na emeryturę, ale wpierw muszę zdobyć większą władzę, żebym nie musiał się przejmować rządem. Teraz 404

uważają, że mają prawo wtykać nos we wszystkie sprawy, choć to nie ich interes”. Podczas wegetariańskiego obiadu zwierzył się Winifred, że gdy zdobędzie pełną władzę, rozwiąże zakony i skonfiskuje ich majątki51. Tego lata Hitler spędził dużo czasu w swojej górskiej willi na Obersalzbergu. Zaprosił Hanfstaenglów na święta do Haus Wachenfeld. Hanfstaengl był zajęty, ale wysłał Helene i Egona, który miał wówczas dwanaście lat. Hitler zaproponował, że pojadą razem z Monachium. Sam usiadł z przodu, obok szofera. Na pustym odcinku drogi niedaleko Rosenheimu samochód zacharczał i stanął. Kilka sekund później wóz otoczyło siedmiu ochroniarzy z automatami w ręku. Kempka sprawdził silnik w świetle latarki trzymanej przez Hitlera. „Znowu to samo, Führerze – wyjaśnił. – Czerwoni musieli nasypać cukru do baku”. Hitler nakazał ochroniarzom, żeby zachowywali czujność, a następnie z zainteresowaniem obserwował, jak Kempka odkręca część mechanizmu, zasysa paliwo i wypluwa płyn z grudkami cukru na drogę. Jak każdy dumny gospodarz, Hitler oprowadził Helene i Egona po Haus Wachenfeld. Jego pokój na pierwszym piętrze z widokiem na Salzburg był najskromniejszy, utrzymany w podobnym stylu jak reszta willi. „Było tam małe biurko i kilka prostych regałów – wspominał Egon. – Interesowało mnie szczególnie to, jakie książki Führer czyta dla rozrywki”. Co zaskakujące, większość z nich stanowiły powieści Karola Maya o Dzikim Zachodzie, bardziej odpowiednie dla Egona niż dla kanclerza Niemiec52. Chociaż Hanfstaenglowie byli jedynymi, którzy zatrzymywali się w tym domu, to odwiedzali go inni członkowie partii; mieszkali oni jednak w okolicznych pensjonatach i zajazdach. „Göring stale kręcił się w pobliżu. On i Hitler spacerowali po ogrodzie wąskimi ścieżkami wyłożonymi płytami, prowadząc poufne rozmowy. Krążyli bez końca wokół tego samego spłachetka trawy. Kiedy przechodzili obok werandy, można było usłyszeć strzępy rozmów. Mówił głównie Göring: »Właśnie podpisałem dwadzieścia wyroków śmierci…«. Tylko to zapamiętałem. Matka też to usłyszała. Oboje byliśmy zaskoczeni ponurym cieniem, który kładł się na jego chwalebnych rządach”. Jadali wspólne posiłki w ładnej, choć skromnie urządzonej jadalni na parterze. Egon nie mógł znieść austriackiego jedzenia przygotowywanego przez Angelę Raubal, a szczególnie fasolki szparagowej serwowanej w sosie z mleka, mąki i dużej ilości cukru, choć był zafascynowany swobodną, nieformalną rozmową przy stole. „Dyskutowali o muzyce i polityce, o sztuce chińskiej – właściwie o wszystkim. Hitler 405

był bardzo uprzejmy, jak na niego. To znaczy, nie przypominał cały czas, że jest Führerem. Z zasady nie prowadził rozmów – słuchał lub, co częściej mu się zdarzało, prawił kazania, wypowiadając się w taki sposób, jakby jego słowa posiadały autorytet religii objawionej. Aż tu nagle w swoim Landhaus zachowywał się jak zwykły gospodarz, przeciętny człowiek. Rozprawiał o samochodach osobowych,

silnikach,

wielkości

i osiągach

różnych

statków

oraz

innych

technicznych sprawach”. Kiedy ludzie dowiedzieli się, że Führer bawi w Haus Wachenfeld, do Obersalzbergu zaczęli napływać turyści z całych Niemiec. Hitler nie wychodził na dwór, żeby go nie widziano. Pewnego dnia ludzie wywołali Egona i spytali, czy Hitler do nich wyjdzie. Dwunastolatek poszedł do Führera i oznajmił oficjalnym tonem: „Herr Hitler, tłum oddanych zwolenników czeka, żeby ukazał się pan w bramie”. Hitler wybuchnął śmiechem i poszedł za Egonem, aby powitać pielgrzymów. „Ci omal nie zemdleli z wrażenia. Kiedy Führer wrócił do środka, podziękowali mi z wdzięcznością, a jakaś rozhisteryzowana kobieta podniosła parę kamyków, po których stąpał, włożyła do małego flakonika i żarliwie przycisnęła do piersi”. Później, gdy przed bramą zgromadził się inny tłum, Egon zebrał pocztówki, zdjęcia i kartki papieru, aby bez słowa położyć je przed Hitlerem razem z piórem. „Na Boga! – wykrzyknął z uśmiechem Führer. – Widzę, że jeszcze się nie poddałeś!”.

Kiedy Hitler zszedł ze swojej góry i wrócił do Berlina, postanowił ukazać światu równie przyjazne oblicze. W sierpniu pozwolił ojcu Egona wydać książkę z ośmieszającymi karykaturami własnej osoby, które ukazały się w niemieckich i zagranicznych gazetach oraz czasopismach. Na obwolucie książki zatytułowanej Hitler in der Karikatur der Welt (Hitler w światowej karykaturze) zamieszczono zdjęcie Führera śmiejącego się dobrotliwie ze swoich krytyków. Hanfstaengl zręcznie wybrał najlepsze karykatury z ostatnich dziesięciu lat, niektóre o satyrycznej, inne o bezlitośnie krytycznej wymowie. W przedmowie zacytował słowa Fryderyka Wielkiego, bohatera Hitlera („Pamflety należy wieszać niżej”). Hanfstaengl tłumaczył, że książka stanowi próbę odróżnienia prawdziwego i zmyślonego Adolfa Hitlera. Tego rodzaju propaganda napawała lękiem Goebbelsa, ale Hitler dał się przekonać argumentowi Hanfstaengla, że Brytyjczycy i Amerykanie będą pod jej 406

wrażeniem. Wśród wielu zachodnich obserwatorów panowało przekonanie, że Hitler częściej wzbudza drwiny niż strach. „Chociaż mit przywódcy zyskuje w Niemczech coraz większą siłę – napisał „Literary Digest” – niektóre niezależne europejskie dzienniki i tygodniki podkreślają komiczne cechy dyktatora. Ukazują Hitlera jako komedianta, tym śmieszniejszego, im bardziej jest poważny”53. Na korzyść Hitlera w jego sporze z Francją o granice i reparacje wojenne działało także tradycyjne angielskie współczucie dla słabszego. Lord Lothian przekonywał, że brutalność narodowych socjalistów w polityce krajowej stanowiła „w dużej mierze odzwierciedlenie zewnętrznych prześladowań, którym Niemcy byli poddawani od zakończenia wojny”54. Brytyjska krytyka traktatu wersalskiego ustępowała jedynie niemieckiej. W tak życzliwej atmosferze Hitler przystąpił do rewizji polityki zagranicznej swojego kraju. Zdominowały ją doktryny rasy i przestrzeni życiowej. Choć czasem robił dygresję, zawsze wracał do Lebensraum dla Niemców na wschodzie. Miał nadzieję, że zdoła skłonić Anglię, żeby stała się jego cichym sojusznikiem w krucjacie przeciwko komunizmowi. Aby to osiągnąć, musiał przekonać Anglików, że Rzesza zrezygnowała z handlu globalnego, a jej flota wyrzekła się wielkomocarstwowych ambicji. Przez jakiś czas Niemcy będą sprawowały kontrolę na kontynencie, tworząc bastion przeciwko komunizmowi, a Anglia będzie władała na morzach. Żeby dodatkowo wzmocnić swoją pozycję przed wyruszeniem na wschód, Hitler zaczął szukać poparcia we Włoszech, które odnosiły się z sympatią do zasad nazistów i podzielały wrogość Niemiec wobec Francji z powodu ambicji Mussoliniego w basenie Morza Śródziemnego. Choć kadry dyplomatyczne, które Hitler odziedziczył po Republice Weimarskiej, wywodziły się z innej warstwy społecznej i gardziły jego metodami, większość członków korpusu zgadzała się – choć ze zgoła odmiennych powodów – z jego najważniejszym celem, przekonana, że zdoła wykorzystać Führera i jego socjalistyczny sztandar dla własnych zamierzeń. „Panowały powszechne przekonanie i nadzieja – wspominał zawodowy dyplomata Herbert von Dirksen – że we właściwym czasie będzie można usunąć nieuleczalnych rewolucjonistów, a ich następcy, po zakosztowaniu upojnego wina władzy i luksusów, które są z nią związane, zajmą się produktywną pracą i przyjmą bardziej konserwatywny sposób myślenia”. Dirksen i jego podobnie myślący koledzy „czuli, że ich obowiązkiem jest pomaganie w procesie normalizacji”55.

407

Hitler

równie

przebiegle

manipulował

służbami

dyplomatycznymi,

jak

i przedstawicielami przemysłu oraz armii. Pozwolił, aby wszyscy czołowi urzędnicy zachowali stanowiska, w tym jeden Żyd i jeden ożeniony z Żydówką. Oznajmił również, że Rzesza pragnie nawiązać przyjazne stosunki ze Związkiem Radzieckim, jeśli ten nie będzie się mieszał w wewnętrzne sprawy Niemiec. Jego kampania skierowana przeciwko domorosłym czerwonym nie oznacza wrogości wobec Rosji. Pragnąc okazać dobrą wolę, wyraził potajemną zgodę na odroczenie spłaty długoterminowej pożyczki zaciągniętej przez Związek Radziecki, zanim sięgnął po władzę. Na jesieni 1933 roku Hitler uznał, że pora zakończyć ostrożną grę wewnętrzną. Postanowił wystąpić z Ligi Narodów, która zajmowała niejasne stanowisko w sprawie ponownego zbrojenia Niemiec. „Musimy odejść – powiedział Papenowi w stanie bliskim egzaltacji. – Wszystkie inne względy są kompletnie bez znaczenia”56. Kiedy Hindenburg wyraził wątpliwość, czy opuszczanie Ligi Narodów jest mądrym posunięciem, Hitler stwierdził, że trzeba to uczynić, aby podkreślić równoprawną pozycję Niemiec. Prezydent niechętnie zgodził się, wbrew własnym przekonaniom. Na jego decyzję mógł mieć wpływ dar w postaci dwóch znacznych posiadłości oraz ustne zapewnienie Hitlera i Göringa, że przeznaczą na każdą po czterysta tysięcy marek z kasy Rzeszy i Prus. 14 października drogą radiową Hitler oficjalnie ogłosił światu, że Niemcy wycofują się z udziału w konferencji i wychodzą z Ligi Narodów. „Dalsze pozostawanie w tej instytucji bez równych praw jest nieznośnym upokorzeniem dla wielkiego narodu liczącego sześćdziesiąt pięć milionów obywateli i jego dumnego rządu”. Te słowa wydawały się w pewnym sensie usprawiedliwione, więc opuszczenie przez Niemcy organizacji dyskryminującej stronę przegraną było bardziej symbolicznym odrzuceniem traktatu wersalskiego niż wyzwaniem rzuconym zachodowi. Hitler nie zapomniał jednak o tym, żeby zapewnić Francję o swych pokojowych zamiarach, wplatając do przemówienia fragment o nadziei na niemiecko-francuskie pojednanie. Zastosowana przez Hitlera akcja przez zaskoczenie była ryzykowna, choć zapewnienia o pragnieniu pokoju czyniły ją względnie bezpieczną. Zgodnie z przewidywaniami Brytyjczycy okazali więcej sympatii niż potępienia. Lord Allen Hurtwood oznajmił w Izbie Lordów: „(…) jesteśmy zmuszeni przyznać, że my i inne narody w ciągu ostatnich piętnastu lat nie traktowaliśmy Niemiec z całą mądrością 408

i sprawiedliwością, na jaką ten kraj sobie zasłużył, wypędzając ze swojej ziemi reżim odpowiedzialny za wybuch wojny”57. Hitler rozwiązał problem zdobycia powszechnego poparcia w typowy dla siebie sposób, ogłaszając, że pod koniec miesiąca rozpisze plebiscyt w tej sprawie. W ciągu kilku godzin jego urząd zalały listy z gratulacjami, m.in. telegram od Akcji Katolickiej wyrażający „jednomyślne” poparcie dla Führera. „To nie pusta ambicja kazała Führerowi wyjść z Ligi Narodów – mówił swoim studentom Martin Heidegger, jeden z największych ówczesnych niemieckich filozofów – nie gniew czy ślepy upór ani pragnienie przemocy. Decyzja ta wypływała z wzięcia na siebie bezwarunkowej odpowiedzialności za los naszego narodu”58. (Heidegger, wówczas jeszcze nazista, opuścił partię kilka miesięcy później). Hitler żadną miarą nie zrezygnował ze swojej dwulicowej polityki zagranicznej. 18 października udzielił rozsądnego i wyważonego wywiadu korespondentowi „Daily Mail”, Wardowi Price’owi. Choć Niemcy „nie zniosą dłużej uporczywego prześladowania” własnego kraju, nie chcą kolejnej wojny światowej. Uspokajające słowa skierowane do reportera miały niewielkie znaczenie w świecie realnej dyplomacji. Niemiecki ambasador we Włoszech przekazał do centrali telegram, że Mussolini był „bardzo rozgniewany krokiem Niemiec i mocno nad nim ubolewał”. Il Duce nie tylko żałował, że Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów, uważając to za poważny cios we własny prestiż, ale „nie widział żadnego wyjścia z zaistniałej sytuacji i nie miał pojęcia, jak Niemcy zamierzają robić postępy w przyszłości”59. Chociaż zmartwiony reakcją Mussoliniego, Hitler skoncentrował całą uwagę na zdobyciu mandatu w nadchodzącym plebiscycie. Zorganizował kampanię, jakby chodziło o wybory, wykorzystując wszystkie partyjne środki, by przekonać społeczeństwo o słuszności decyzji wyjścia z Ligi Narodów. I tym razem Kościół udzielił mu entuzjastycznego poparcia. Każdy biskup w Bawarii poparł apel kardynała Faulhabera, żeby głosować Ja: „W ten sposób katolicy na nowo wyrażają swoją lojalność wobec narodu i ojczyzny oraz zgodę na dalekowzroczne i zdecydowane wysiłki Führera pragnącego oszczędzić narodowi niemieckiemu potworności wojny i okropieństw bolszewizmu, zapewnić ład publiczny i dać pracę bezrobotnym”60. Pismo podzielało powszechną niechęć do przegranej wojny oraz postanowień represyjnego traktatu wersalskiego. Właśnie dlatego Hitler wyznaczył datę plebiscytu na 12 listopada, następnego dnia po rocznicy podpisania zawieszenia broni. 409

Führer zwrócił się do wszystkich warstw społeczeństwa, jakby stanowiły jedną grupę. „Nie możemy sobie pozwolić na wewnętrzny konflikt, skoro walczymy o odzyskanie swojej pozycji wśród narodów – powiedział robotnikom fabryki Siemensa. – Jeśli Niemcy nie chcą pozostać wyrzutkiem, muszą się domagać równych praw, a tego można dokonać, jedynie występując jak jeden mąż. Zaakceptujcie mnie jako swojego Führera. Dowiodłem, że potrafię być przywódcą, że nie należę do żadnej klasy ani grupy, a jedynie do was”61. W przeddzień plebiscytu Hindenburg udzielił poparcia Hitlerowi, od którego otrzymał tak hojne dary. „Jutro okażcie swoją narodową dumę i opowiedzcie się po stronie rządu Rzeszy – doradził narodowi w wystąpieniu radiowym. – Opowiedzcie się wraz ze mną i kanclerzem za zasadą równości i godnym pokojem. Pokażcie światu, że odbudowaliśmy jedność Niemiec i z Bożą pomocą ją utrzymamy”62. Takiemu apelowi zdołało się oprzeć niewielu patriotów. Kiedy następnego dnia podliczono głosy, okazało się, że 95,1 procent wyborców poparło zagraniczną politykę Hitlera. W wyborach do Reichstagu oddano 92,2 procent głosów na narodowych socjalistów, jedyną partię na liście. Chociaż niektórzy z zagranicznych obserwatorów drwili z rezultatów (w obozie koncentracyjnym Dachau 2154 z 2242 osadzonych głosowało na Führera), były one prawdziwym barometrem emocji w kraju. Adolf Hitler zaryzykował i wygrał w polityce zagranicznej, jednocześnie umacniając swoją pozycję w Niemczech. Jego mandat był tak przygniatający, że w ciągu kilku tygodni mógł wydać prawo scalające partię i państwo. Ustawa stwierdzała, że NSDAP stanowi „ucieleśnienie idei państwa niemieckiego i jako taka jest nierozerwalnie związana z państwem”63. Kiedy cały naród niemiecki znalazł się pod kontrolą nowego reżimu, polityka Gleichschaltung została oficjalnie zakończona. Chociaż Führer zdobył potężną władzę za przyzwoleniem narodu (lub pod groźbą), nie był jeszcze prawdziwym dyktatorem, nadal bowiem groził mu sprzeciw ze strony armii, a nawet podupadającego na siłach Hindenburga. Hitler wprowadził Niemcy na drogę wiodącą do dyktatury. Ludzie nie potrzebowali pejcza, żeby podążać za Zygfrydem, który wyprowadził ich z kryzysu gospodarczego i zmył hańbę traktatu wersalskiego. Oczywiście Hitler nie zdołałby tego osiągnąć bez represji. Obozy koncentracyjne (termin zapożyczony z czasów wojny burskiej) stały się elementem akceptowanym jako groźba dla znajdujących się na zewnątrz i kara dla zamkniętych w nich. Nie rozległy się też poważne protesty w prasie po konfiskacie marksistowskich 410

i socjaldemokratycznych gazet oraz oficyn wydawniczych. Redaktorzy i wydawcy znaleźli się pod surową kontrolą, a ostatnie resztki niezależności zostały usunięte przez ustanowienie Izby Prasy Rzeszy. Z wolnością wypowiedzi pożegnały się też literatura, radio, teatr, muzyka, film i sztuki piękne. W grudniu 1933 roku Niemcy stanęły na progu systemu totalitarnego, bardziej pod wpływem potrzeby czasu i pragnienia podporządkowania się władzy niż terroru. Duch posłuszeństwa nie miał związku z klasą społeczną – istniał wśród naukowców i robotników. „Pragniemy dostosować się do ducha totalitarnego państwa, uczciwie i lojalnie z nim współdziałając – oznajmił swoim kolegom prezes Niemieckiego

Towarzystwa

Matematycznego.

–

Radośnie

i bezwarunkowo

poświęciliśmy się, jak każdy Niemiec, służbie na rzecz narodowego socjalizmu i jego przywódcy, naszego kanclerza Adolfa Hitlera”64. W ten sposób totalitaryzm i postawy konformistyczne przeniknęły do każdego zawodu, do każdej warstwy niemieckiego społeczeństwa. Chociaż inne narody i rasy mogły sobie tłumaczyć, że takie posłuszeństwo i represyjny charakter reżimu są typowo germańskie, oba zjawiska były wynikiem nieznośnej sytuacji gospodarczej, położenia geograficznego i czasów. Niemcy maszerujący w takt narodowego socjalizmu nie byli wyjątkowi ani w swoim umiłowaniu ładu i militaryzmu, ani w okrucieństwie i arogancji.

6 Jedynym przykrym akcentem na tle sukcesów Hitlera było ślimaczenie się procesu o podpalenie Reichstagu. Sprawa trafiła na wokandę dopiero pierwszego dnia jesieni, gdy niemieccy komuniści przekonali już większość światowej opinii publicznej, że pożar został wywołany przez ludzi, którzy ich oskarżali. Zaczęli od wydania w Paryżu książki ujawniającej, że rządy terroru sprawowane przez Hitlera i oskarżenia o podpalenie Reichstagu były oparte na konfabulacji. „Nie mieliśmy bezpośrednich dowodów ani dostępu do świadków, a jedynie tajne kontakty z działaczami w Niemczech – wyznał później Arthur Koestler. – Szczerze mówiąc, nie mieliśmy bladego pojęcia o faktycznych okolicznościach”. Wypędzeni z kraju komuniści, zachęceni sukcesem książki, zorganizowali własny proces. Rozpoczął się on w Londynie 14 września 1933 roku z udziałem międzynarodowego składu sędziowskiego, w którym zasiedli Anglik D.N. Pritt i Arthur Garfield Hays ze Stanów Zjednoczonych. Wśród znakomitych 411

obserwatorów znalazł się George Bernard Shaw, którego dzieła, szczególnie Święta Joanna, były podziwiane przez Hitlera. Shaw odmówił zajęcia miejsca w ławie przysięgłych, przyjmując typową rolę odszczepieńca: „Zawsze gdy używa się więźnia jak kija do okładania rządu – powiedział – jego los jest z góry przesądzony”65. Po sześciu dniach sąd kapturowy ogłosił oczekiwany werdykt: „Istnieją poważne powody, by podejrzewać, że Reichstag został podpalony przez czołowych przywódców partii narodowosocjalistycznej lub za ich namową”66. Następnego dnia w Lipsku rozpoczął się niemiecki proces. Göring, który występował w roli oskarżyciela, został ośmieszony przez czterech komunistycznych obrońców. W końcu stracił cierpliwość i krzyknął do Georgiego Dimitrowa (późniejszego premiera Bułgarii): „Zobaczymy, jak będziesz śpiewał, kiedy dopadniemy cię poza sądem, draniu!”67. Göring miał ostatnie słowo, ale zwycięstwo przypadło komunistom, którzy zostali w całości uniewinnieni przez sąd. Van der Lubbe, który powtarzał bez końca, że on i tylko on jest winny, został skazany na śmierć i stracony. Świat zewnętrzny wolał wierzyć, że Holender był jedynie narzędziem w ręku nazistów, którzy podpalili Reichstag, aby mieć pretekst do rozprawy z czerwonymi. Podobnie sądziło wielu historyków, m.in. Alan Bullock i William L. Shirer, ale doszli do tego wniosku przed opublikowaniem szczegółowej książki Fritza Tobiasa, który udowodnił, że ani naziści, ani komuniści nie brali udziału w podpaleniu oraz że jedynym sprawcą był van der Lubbe. Chociaż niektórzy historycy, m.in. Brachter, krytykowali tezy zawarte w książce Tobiasa, zostały one potwierdzone przez Hansa Mommsena w miarodajnym artykule opublikowanym przez Institut für Zeitgeschichte, instytucję, którą trudno posądzać o popieranie nazistowskiej wersji tego zdarzenia. Co więcej, analiza osobistych dziejów van der Lubbego i stenogramów z procesu wykazała, że Holender odznaczał się ponadprzeciętną inteligencją, a jego działania były samotnym atakiem wymierzonym w establishment. Chociaż na werdykt sędziów z Lipska oczywisty wpływ wywarła opinia zagraniczna, treść wyroku wskazywała, że niemiecki system sądowniczy nadal odznaczał się pewną niezależnością. Na skargę Göringa, że sędziowie zachowali się haniebnie („Można by pomyśleć, że to my stoimy przed sądem, a nie komuniści”), Hitler odpowiedział: „Mein lieber Göring, to tylko kwestia czasu. Niebawem starsi panowie zaczną przemawiać naszym językiem. Wszyscy są gotowi do przejścia

412

na emeryturę. Umieścimy w sądach swoich ludzi, ale dopóki staruszkowie żyją, niewiele możemy zrobić w tej sprawie”68. Hanfstaengl

utrzymywał,

że

podsłuchał

tę

rozmowę

podczas

obiadu

w Kancelarii Rzeszy. Jeszcze tej jesieni próbował skłonić Hitlera do obrania kursu łatwiejszego do zaakceptowania przez zachód. Zadzwonił do Marthy Dodd, atrakcyjnej córki amerykańskiego ambasadora, i oznajmił: „Hitler powinien mieć amerykańską kobietę – uroczą damę, która mogłaby zmienić los całej Europy. Ty nią jesteś, Martho!”69. (Podobnie jak wielu członków najbliższego otoczenia Hitlera, Hanfstaengl nie wiedział, że Hitler miał już kochankę, Ewę Braun, nawet jeśli ją zaniedbywał). Martha Dodd była „podekscytowana tą perspektywą” i zgodziła się poznać Hitlera, aby podjąć próbę „zmiany historii Europy”. W kawiarni hotelu Kaiserhof Hitler ucałował jej dłoń i wybąkał nieśmiało kilka słów. Panna Dodd nie mogła uwierzyć, że stoi twarzą w twarz z jednym z najpotężniejszych ludzi w Europie. „Wydawał się skromnym przedstawicielem klasy średniej, raczej nudnym i nieśmiałym – z drugiej strony o dziwnej delikatności i pociągającej bezradności”. Kiedy opisała swoje wrażenia podczas obiadu z ojcem, ten „nie krył rozbawienia jej wrażliwością” i poradził, aby nie myła dłoni, która została ucałowana przez wielkiego człowieka70. Ambasador Dodd mógł się odnosić lekceważąco do Hitlera, ale jego brytyjscy koledzy traktowali go całkiem serio. Byli gotowi iść na znaczne ustępstwa w kwestii jego żądań zbrojeniowych. Chęci dojścia do porozumienia dowiodła wizyta w Berlinie złożona w pierwszych dniach 1934 roku przez lorda tajnej pieczęci Anthony’ego Edena. Hitler zrobił wrażenie na Edenie, który doszedł do wniosku, że ma do czynienia z kimś wybitniejszym niż zwykły demagog. „Wiedział, o czym mówi, i w trakcie długiej rozmowy dowiódł, że całkowicie panuje nad tematem”. Niemcy były gotowe do udzielenia międzynarodowych gwarancji, pod warunkiem że będą mogły się bronić. Jeśli dojdzie do porozumienia, Hitler obiecał zagwarantować, że SS i SA zostaną rozbrojone. Następnego dnia, 21 lutego, w celu podkreślenia woli pojednania Hitler wykonał niezwykły gest, przyjmując zaproszenie na obiad do brytyjskiej ambasady. Führer pierwszy raz wszedł na teren placówki obcego państwa. Nie okazał większego zainteresowania jedzeniem i piciem, ale „odtajał”, gdy zaczęli rozmawiać o swoich osobistych przeżyciach z czasów wojny. Eden zauważył, że byli żołnierze jako ostatni powinni pragnąć kolejnej wojny, a Hitler „przytaknął mu gorąco”. 413

Po obiedzie Hitler złożył bardziej konkretną propozycję. Poprosił o trzydzieści procent łącznej liczby samolotów, którymi dysponowały kraje sąsiednie, i był gotów uznać, że liczba niemieckich maszyn nie powinna przekroczyć sześćdziesięciu procent stanu francuskich sił powietrznych. Mile zaskoczył Edena, kiedy zaproponował ograniczenie liczebności SA i SS i dodał, że „zdrowy rozsądek i instynkt polityczny nigdy nie pozwolą mu na usankcjonowanie istnienia drugiej armii w państwie. Nigdy, powiadam nigdy!”71. Był to czas ustępstw, więc 14 marca Hitler wykonał kolejny przyjazny gest, tym razem

w kierunku

Stanów

Zjednoczonych.

Minister

spraw

zagranicznych

Konstantin von Neurath przesłał depeszę swojemu konsulowi generalnemu w Nowym Jorku. Polecił przekazać ustnie ambasadorowi Doddowi, który wkrótce miał przypłynąć do miasta na pokładzie S.S. Manhattan, następującą notę: KANCLERZ RZESZY PROSI PANA DODDA O PRZEKAZANIE POZDROWIEŃ PREZYDENTOWI ROOSEVELTOWI. GRATULUJE PREZYDENTOWI HEROICZNYCH TRUDÓW PODEJMOWANYCH W INTERESIE NARODU AMERYKAŃSKIEGO. POMYŚLNE ZMAGANIA PREZYDENTA Z KRYZYSEM GOSPODARCZYM SĄ Z ZAINTERESOWANIEM OBSERWOWANE PRZEZ CAŁY NARÓD NIEMIECKI. KANCLERZ RZESZY ZGADZA SIĘ Z PREZYDENTEM, ŻE TAKIE PRZYMIOTY, JAK POCZUCIE OBOWIĄZKU, GOTOWOŚĆ DO PONOSZENIA OFIAR I DYSCYPLINA, MUSZĄ BYĆ NAJWYŻSZĄ ZASADĄ DLA CAŁEGO NARODU. MORALNY WYMÓG, KTÓRY PREZYDENT STAWIA KAŻDEMU OBYWATELOWI, JEST KWINTESENCJĄ NIEMIECKIEJ FILOZOFII PAŃSTWA WYRAŻONEJ W JEGO NACZELNYM MOTTO: „DOBRO WSPÓLNE PRZED OSOBISTYM ZYSKIEM”72.

414

Wiadomość nie spełniła pokładanych w niej nadziei, ponieważ była obraźliwa i wystosowana w niesprzyjającym czasie. Tydzień wcześniej Amerykański Kongres Żydów

zorganizował

w Madison

Square

Garden

głośną

parodię

procesu

zatytułowaną: Cywilizacja kontra hitleryzm, zapis praw i działań reżimu Hitlera. Znany adwokat Samuel Seabury występował jako obrońca cywilizacji, a wśród świadków

znaleźli

się

burmistrz

Fiorello

LaGuardia,

polityk

Al

Smith

i współpracownik prezydenta – Raymond Moley. Ława przysięgłych jednogłośnie wskazała na zwycięstwo cywilizacji.

7 Obietnica utrzymania SS i SA w ryzach w pewnym stopniu uspokoiła Francję, ale jej przywódcy nie dali się przekonać, że program zbrojeń Hitlera posłuży wyłącznie do obrony. „Brytyjczycy chcieli jak najszybciej zakończyć sprawę – wspominał ambasador François-Poncet. – Przesłali nam notę z prośbą o przedstawienie gwarancji, które na tyle wzmocnią nasze poczucie bezpieczeństwa, abyśmy wyrazili zgodę na ograniczone dozbrojenie Niemiec”. Brytyjczycy byli w głębi serca zaniepokojeni szybkim wzrostem niemieckich sił powietrznych, choć nadal istniała znaczna publiczna sympatia dla losu nowej Rzeszy, a wielu drwiło z twierdzenia, że Hitler szykuje się do wojny. Ambasador François-Poncet podzielał pogląd, że należy iść na pewne ustępstwa wobec Niemiec. „Ograniczone i kontrolowane uzbrojenie Rzeszy jest lepsze niż nieograniczony, niekontrolowany i niepowstrzymany wyścig zbrojeń!”. Uważał, że każde porozumienie, nawet umiarkowane, będzie lepsze od żadnego, i robił wszystko, by pozyskać dla tej opinii przełożonych. Na początku kwietnia pojechał do Paryża, żeby osobiście przedstawić swój punkt widzenia, ale podczas spotkania z premierem Doumerguem „nie pozwolono mu dojść do słowa”. Przerywano mu za każdym razem, gdy próbował podjąć temat73. Francja stała na stanowisku, że należy utrzymać w ryzach niemieckie ambicje poprzez stworzenie antynazistowskiego bloku na wschodzie. Ogniwami w łańcuchu bezpieczeństwa pod egidą Mateczki Francji miały być Polska, ZSRR i Czechosłowacja. Kiedy na wiosnę Francja i Związek Radziecki doszły do porozumienia, Hitler ze zrozumiałych względów wyraził obawę, że oznacza to początek okrążenia Rzeszy. Aby móc się przeciwstawić temu blokowi, potrzebował silnego sprzymierzeńca. Najlepszym kandydatem wydawały się Włochy, których przywódca okazywał (od 415

1924 roku, kiedy to odmówił pożyczenia nazistom marnych paru milionów lirów) niewielkie zainteresowanie takim sojuszem. Hitlera uwierała rola petenta, ale duma ustąpiła przed koniecznością i podjął jeszcze jedną próbę. Opanowując niechęć, napisał Mussoliniemu: „(…) nasz podziw dla historycznych wysiłków Waszej Ekscelencji idzie w parze z pragnieniem współpracy w duchu prawdziwej przyjaźni dwóch ideologicznie pokrewnych narodów, które mogą wnieść nieoceniony wkład w uspokojenie sytuacji w Europie poprzez poświęcanie uwagi identycznym kwestiom”. Przekonywał, że skoro Niemcy się rozbroiły, mają prawo żądać rozbrojenia od innych krajów, a następnie wyliczył szczegółowo swoje typowe argumenty. W celu podkreślenia wagi listu doręczył go osobiście Hermann Göring74. Kilka tygodni później Mussoliniego odwiedził zagraniczny sekretarz prasowy Hitlera i jego nieoficjalny nadworny trefniś, Hanfstaengl, który zasugerował, by Il Duce spotkał się osobiście z Führerem. „Obaj podziwiacie muzykę Wagnera, co daje dobry punkt wyjścia do rozmowy – miał powiedzieć Hanfstaengl. – Proszę pomyśleć, jaką wymowę miałoby zaproszenie Führera do Palazzo Vendramin w Wenecji, gdzie umarł Richard Wagner. Hitler mógłby skorzystać z pańskich długoletnich doświadczeń i poznać sposób postrzegania europejskich problemów poza granicami Niemiec”75. Mussolini nie był przeciwny takiemu pomysłowi i w odpowiednim czasie wystosował zaproszenie, które zostało przyjęte po odegraniu spektaklu wahania. Historyczne spotkanie było od początku skazane na porażkę. Według Filippa Bojano, włoskiego przedstawiciela prasowego w Berlinie, Mussolinim powodowała przede wszystkim ciekawość – pragnął osobiście poznać polityka, o którym mówiła cała Europa. „Hitler to zwyczajny otumaniony głupiec – rzekł Bojano. – Napchał sobie głowę filozoficznymi i politycznymi sloganami, które są zupełnie niespójne. Nie mogę pojąć, czemu tak długo zwlekał z przejęciem władzy i zgrywał błazna, ogłaszając śmieszne konkursy wyborcze, żeby zgodnie z prawem przejąć ster władzy. Jest rewolucjonistą czy nie? Włoscy faszyści nie doszliby do głosu bez marszu na Rzym. My jesteśmy dynamiczni, a signor Hitler to zwykły gaduła”76. Pogardliwa postawa Mussoliniego stała się tak powszechnie znana, że włoska prasa zjawiła się masowo, „żeby zobaczyć tego osobliwego dziwaka Hitlera”. Kiedy 14 czerwca Führer wysiadł ze swojego junkersa na lotnisku w Lido, wyglądał na zabiedzonego sprzedawcę w wytartym trenczu i granatowym garniturze z serży. Na powitanie wyszedł Il Duce ubrany w czarną koszulę, ze złotym szamerowaniem 416

i wojskowymi butami z wysoką cholewą, w asyście wojskowego oddziału w pełnej gali. Mussolini tak energicznie wyrzucił rękę w rzymskim pozdrowieniu, że korespondent prasowy H.R. Knickerbocker pomyślał, iż biedak „może stracić ramię”. Hitler ruszył niepewnie naprzód, z niemal przepraszającym gestem ręki uniesionej

w cherlawym

przedstawieniem

nazistowskim

urządzonym

przez

salucie.

Był

Mussoliniego.

wyraźnie Mrugając

zakłopotany w jasnych

promieniach słońca, niezgrabnie zszedł po stopniach, by uścisnąć dłoń swojego wzoru doskonałości. „Byli w odległości niecałych trzech metrów ode mnie – napisał Knickerbocker. – Z zafascynowaniem przyglądałem się ich twarzom. Pod pozorem oficjalnej serdeczności dostrzegłem rozbawienie w oczach Mussoliniego i jawną niechęć w spojrzeniu Hitlera”77. Zakłopotanie Führera nie osłabło, kiedy gospodarz poprowadził go przed szpalerem wojska. Zachowywał się jak uczniak na pierwszym oficjalnym przyjęciu. Wydawał się nie wiedzieć, co zrobić ze swoją nową fedorą. Najpierw zdjął kapelusz, żeby oddać honory włoskiej fladze, a później wykonał taki ruch, jakby chciał go ponownie założyć, ale zamarł w połowie, ściskając go w prawej dłoni. Później, idąc obok Mussoliniego, przemawiał ze swadą swoim osobliwym niemieckim, a równocześnie przekładał kapelusz z jednej ręki do drugiej, jakby był gorącym ziemniakiem. Do kolejnej komicznej sytuacji doszło, kiedy zdenerwowany Hitler próbował skłonić Mussoliniego, aby ruszył przodem po przyjeździe na obiad przygotowany w Wenecji. Mussolini, wzór gospodarza, znalazł się za plecami Führera, wskazując trap, jakby zaganiał kurczaka do klatki. Na podeście hotelu Hitler wysunął się na czoło i ruszył naprzód z pochyloną głową. „Mussolini wypadł znakomicie, świadomy, że wszyscy na niego patrzą. Spoglądał płomiennym wzrokiem, wyprostowany jak struna – istny teatralny Il Duce”78. Znalazłszy się w swoim hotelowym apartamencie, Hitler zaczął głośno wymyślać doradcom, którzy pozwolili mu przyjechać w cywilnym ubraniu, podczas gdy Mussolini miał na sobie tak efektowny strój. Był tak zdenerwowany, że pierwsze rozmowy z gospodarzem, mimo entuzjastycznego oficjalnego komunikatu, zakończyły się kolejną klapą. Il Duce zdominował konwersację, która skupiła się na Austrii. Mówił doskonale po niemiecku, choć Hitler chwilami go nie rozumiał. Z kolei Mussolini nie chwytał austriackiego dialektu Hitlera. Następnego ranka obaj politycy odebrali paradę faszystowskich oddziałów na placu Świętego Marka. W pewnej chwili przed samą trybuną dwie kolumny zaczęły 417

się spierać o drogę przemarszu. Nikt nie chciał ustąpić, a gdy obie ruszyły przed siebie, muzycy zaczęli fałszować. Hitler spytał później swojego nowego adiutanta, porucznika Fritza Wiedemanna, co sądzi o wojskowej wartości takich oddziałów. Wiedemann, adiutant pułku, w którym Hitler służył podczas wojny, stwierdził, że wartość bojowa nie ma nic wspólnego z defilowaniem. „Uwaga ta nie zrobiła żadnego wrażenia na Hitlerze, który oglądał przez okno włoski okręt wojenny. Ku swojemu zdumieniu spostrzegł, że na masztach zamiast chorągiewek łopoczą koszulki i majtki marynarzy”79. Tylko kompletny głupiec albo mistrz komedii zdołałby zaaranżować końcowe, najważniejsze spotkanie dyktatorów na polu golfowym w Lido. „Zauważyłem – wspomina Bojano – że Hitler cały czas mówił z ożywieniem, a Mussolini słuchał w milczeniu, z grymasem na twarzy”. Podczas dwugodzinnej rozmowy Bojano rzadko widział, by duce otworzył usta. „Był tak znudzony bredniami Hitlera, że wieczorem, w samym środku oficjalnego przyjęcia, ulotnił się w pośpiechu i opuścił lagunę, powiadając, że nie chce nikogo widzieć”80. Hitler opuścił Wenecję w przekonaniu, że nie tylko został obrażony przez Mussoliniego, ale politycznie wymanewrowany. Zgodził się na pełne uznanie niepodległości Austrii, którą uważał za część Rzeszy, nie otrzymując w zamian konkretnej obietnicy poparcia w kwestii rozbrojenia. Dyplomaci z rozbawieniem odczytali okólnik przesłany do ambasad przez ministra spraw zagranicznych von Neuratha: (…) WIZYTA KANCLERZA RZESZY W WENECJI PRZEBIEGŁA W ATMOSFERZE NIEZWYKŁEJ SERDECZNOŚCI I HARMONII, WYWIERAJĄC OGROMNE WRAŻENIE NA OPINII PUBLICZNEJ. (…) HITLER I MUSSOLINI ŚWIETNIE SIĘ ROZUMIEJĄ, DARZĄ PRZYJAZNYMI UCZUCIAMI I WZAJEMNYM SZACUNKIEM. SZCZEGÓŁOWE ROZMOWY PRZEBIEGŁY W ATMOSFERZE BLISKOŚCI, OBEJMUJĄC KWESTIE WYPŁYWAJĄCE Z POKREWIEŃSTWA DWÓCH KONCEPCJI PAŃSTWA. OSIĄGNIETO DALEKOSIĘŻNE POROZUMIENIE. NIE PRZEWIDYWANO ZAWARCIA OFICJALNEGO POROZUMIENIA, WIĘC DO NIEGO NIE DOSZŁO (…)81.

Sekretarz stanu Ernst von Weizsäcker z Ministerstwa Spraw Zagranicznych zwierzył się swojemu szwajcarskiemu koledze, że „nie wyobraża sobie bliższej współpracy obu panów”82. 418

Rozdział 12 DRUGA REWOLUCJA – „WSZYSTKIE REWOLUCJE POŻERAJĄ WŁASNE DZIECI” (luty–sierpień 1934)

1 Obietnica Hitlera, że zmniejszy liczebność oddziałów szturmowych, była szczera. Od lat SA wykazywało niepokojącą niezależność, a ich dowódca, kapitan Röhm, od miesięcy domagał się, żeby jego ludzie otrzymali status wojskowych. Oczywiście armia była temu przeciwna. Hitler wiedział, że jedyną szansą na przetrwanie jest udzielenie poparcia dowódcom armii, ponieważ bez ich pomocy nie zdołałby zrealizować swoich najważniejszych celów. Dlatego ogłosił: „Jedynie Reichswehra może nosić broń w kraju. Zadaniem SA jest polityczna edukacja ludności”1. Słowa te podsyciły dawną niechęć w szeregach czterech milionów brunatnych koszul, przypominającą długie zmagania pomiędzy północną i południową frakcją partii. Chociaż członkowie SA pozostali wierni Hitlerowi jako swemu duchowemu przywódcy, wielu miało poczucie, że zdradził brunatną rewolucję, dał się kupić i przesunął na prawo. Uważali się za symbol partyjnego radykalizmu i nie byli zadowoleni z reform pierwszego roku rządów. Od miesięcy Röhm („Tylko człowiek wolny od pesymizmu posiada ideały”) wzywał do drugiej rewolucji, która przyniosłaby im społeczne i materialne korzyści, o które walczyli. „Ten, kto myśli, że SA wykonało stojące przed nim zadanie – oznajmił osiemdziesięciu tysiącom brunatnych koszul zgromadzonych na lotnisku Tempelhof – będzie musiał przywyknąć do tego, że jesteśmy i zamierzamy tu pozostać bez względu na wszystko”2. Chociaż większość członków partii podzielała te antykapitalistyczne i antykonserwatywne sentymenty, SA było najbardziej radykalne i zaciekłe. Röhm wielokrotnie dawał do zrozumienia, że on i jego ludzie są prawdziwymi strażnikami idei narodowego

419

socjalizmu („Jesteśmy nieprzekupnymi gwarantami realizacji celów niemieckiej rewolucji”). Hitler sympatyzował z radykałami, ale zdrowy rozsądek podpowiadał mu, że kolejna rewolucja nie jest możliwa, dopóki Niemcy nie podniosą się z kryzysu gospodarczego i nie odbudują sił zbrojnych. Jednocześnie, nadal odgrywając pojednawczą rolę, mianował Röhma ministrem bez teki w swoim rządzie. Obiecał mu nominację na ministra obrony i pierwszego dnia 1934 roku przesłał rzadką pochwałę, znamienną z uwagi na przejście na formę „ty”. Hitler pragnął pochwalić Röhma, a jednocześnie udzielić mu subtelnego ostrzeżenia, aby pozostawił wojsku obronę kraju. Röhm nie zrozumiał. Ośmielony, wystosował memorandum do Ministerstwa Obrony, w którym utrzymywał, że zapewnienie bezpieczeństwa krajowi jest prerogatywą SA. Doprowadziło to do otwartej eskalacji konfliktu. Generał von Blomberg poprosił Hitlera o jasne określenie zasad. W ostatni dzień lutego Führer z żalem zaprosił dowódców SA i Reichswehry na spotkanie w marmurowej sali wykładowej ministerstwa. We „wzruszającej i porywającej” mowie wezwał obie strony do kompromisu. Partia, powiedział, rozwiązała problem bezrobocia, ale w ciągu ośmiu lat dojdzie do gospodarczej recesji, którą będzie można przezwyciężyć jedynie przez zdobycie przestrzeni życiowej dla nadwyżki ludności. Może to wymagać krótkich, zdecydowanych działań militarnych na zachodzie i wschodzie. Cywilna milicja, wbrew temu, co zasugerował Röhm, nie będzie „w najmniejszym stopniu zdolna do obrony kraju”. Rozwiązaniem jest narodowa armia, doskonale wyszkolona i wyposażona w najnowocześniejszą broń. SA musi się ograniczyć do spraw związanych z polityką wewnętrzną. Po zakończeniu przemówienia Hitler zmusił Blomberga i Röhma, aby podpisali porozumienie w jego obecności. SA przydzielono dwa paramilitarne zadania: w rejonach przygranicznych oddziały szturmowe miały funkcjonować jak siły policyjne; SA miało się również zajmować wstępnym szkoleniem wojskowym młodzieży w wieku od osiemnastu do dwudziestu lat, a mężczyźni od dwudziestego pierwszego do dwudziestego szóstego roku życia, którzy nie służyli w armii, mieli zostać „nauczeni dyscypliny w SA”, jak określano zorganizowane przysposobienie wojskowe. Choć Röhm uznał tę decyzję za cios, zaprosił wszystkich na pojednawczy obiad w swoim domu, niegdysiejszej rezydencji milionera. „Hitler postanowił nie brać w nim udziału – wspominał generał Maximilian von Weichs. – Jedzenie było dobre, 420

ale atmosfera lodowata. W każdym razie wyglądało, że przywrócono pokój. Wierzono, że autorytet Hitlera w partii jest tak duży, iż jego decyzja zostanie uznana przez SA za wiążącą”. Kiedy wojskowi wyszli, prawdziwe uczucia Röhma eksplodowały, być może pod wpływem wypitego alkoholu. „Słowa tego błazeńskiego kaprala nic dla nas nie znaczą – oznajmił swoim zwolennikom. – Nie mam najmniejszego zamiaru dotrzymać umowy. Hitler jest zdrajcą, w końcu musi pójść w odstawkę (…). Skoro nie możemy zrealizować naszych celów razem z nim, zrobimy to bez niego”. Przynajmniej

jeden

ze

słuchaczy

był

zaszokowany

tymi

słowami.

Obergruppenführer SA, Victor Lutze, uznał deklarację Röhma za zdradę i doniósł o tym Hessowi. Kiedy zastępca Führera wahał się, co zrobić, Lutze wybrał się osobiście do Obersalzbergu, żeby poinformować Hitlera o groźnym niezadowoleniu w gronie najwyższych dowódców SA. Także tym razem spotkał się z pozornym brakiem zainteresowania. „Zobaczymy, jak rozwinie się sytuacja”, odparł Führer i zakończył dyskusję, jakby nie chciał przyznać, że jego ukochane brunatne koszule znalazły się w stanie wrzenia graniczącym z buntem. Jednak kilka tygodni później sprzeciwił się kategorycznie słowom Röhma, że „szara skała [armia] musi się pogrążyć w brunatnej wodzie”, mówiąc: „Nowa armia będzie szara, a nie brunatna”3. Röhm zareagował zwołaniem w kwietniu konferencji prasowej dla przedstawicieli korpusu dyplomatycznego i korespondentów zagranicznej prasy w Berlinie. Wyglądał imponująco – przysadzisty, silny i poważny – i przemawiał chłodnym, władczym głosem człowieka nawykłego do wydawania rozkazów. „Oddziały SA są heroicznym ucieleśnieniem woli i myśli niemieckiej rewolucji”, zaczął, zwracając się do cudzoziemców. Następne słowa były przeznaczone dla Hitlera. Oznajmił, że członkowie partii sprzeciwiający się brunatnym koszulom są reakcjonistami i burżuazyjnymi konformistami. „SA są narodowosocjalistyczną rewolucją!”4. Tymczasem potajemni wrogowie Röhma w SS byli już głęboko zaangażowani w spisek mający go zniszczyć. Na pierwszy rzut oka wydawało się dziwne, że główną siłą sprawczą intrygi był Reinhard Heydrich, dowódca SD (Sicherheitsdienst, Służby Bezpieczeństwa), a nie dowódca SS. Himmler wahał się jakiś czas, czy przystąpić do intrygi, być może z obawy, że otwarty konflikt z SA doprowadzi do zgubnego rozłamu w partii. Zapomniał jednak o tym, kiedy usłyszał, że do spiskowców dołączył Göring. Göring nie tylko należał do grona najbliższych 421

współpracowników Führera, ale mógł dać Himmlerowi stanowisko, o którym marzył – szefa Tajnej Pruskiej Policji Państwowej (Geheimes Staatspolizeiamt39*). Himmler dołączył do spiskowców, gdy tylko otrzymał stanowisko szefa Gestapo, odwzajemniając się sugestią przekazaną wszystkim oddziałom SS, że niebawem może dojść do otwartej rozprawy z brunatnymi koszulami. Sprawa wydawała się przesądzona, gdy Heydrich oznajmił, iż zebrał dowody na to, że Röhm planuje zdradę. W rzeczywistości Röhm nie zamierzał dokonywać puczu. Pragnął jedynie zmusić Hitlera do przyznania SA należnego miejsca w Rzeszy, umieszczając Führera w „złotej klatce” i w ten sposób izolując od złych doradców. Prowadził wojnę nerwów, a nie intryg, ale jego groźby były powodem do zaniepokojenia. 4 czerwca Hitler wezwał Röhma do Kancelarii Rzeszy. Zgodnie z relacją tego pierwszego ich rozmowa trwała niemal pięć godzin. „Błagałem go ostatni raz, żeby z własnej woli sprzeciwił się temu szaleństwu – dałem mu czas, żeby mógł użyć swojej władzy do powstrzymania ciągu zdarzeń, które mogły doprowadzić jedynie do katastrofy (…). Minister odszedł po zapewnieniu mnie, że doniesienia, które otrzymałem, są po części nieprawdziwe, a po części przesadzone i że w przyszłości zrobi wszystko, co w jego mocy, aby skierować sprawy na właściwe tory”5. Chociaż jedyny świadek rozmowy, przebywający w poczekalni adiutant Papena, słyszał, jak „wrzeszczeli na siebie”, żaden element relacji Hitlera nie wskazuje, by rozmowa miała burzliwy przebieg. Być może Röhm wyszedł około północy w przekonaniu, że Führer odnosi się do SA z sympatią, ale pozostaje pod presją kręgów wojskowych, które pragną ograniczyć zakres działania brunatnych koszul. Nie można również wykluczyć, że Hitler był przekonany, iż udało mu się osiągnąć prawdziwy rozejm z Röhmem, SD bowiem niemal natychmiast ogłosiło, że w kilku punktach Führer doszedł do porozumienia z szefem SA. Uzgodniono, że miesięczny urlop dla całego SA rozpocznie się tak, jak zaplanowano. 7 czerwca wiadomość tę ogłosiło „Deutsches Nachrichtenbüro” (DNB, Niemiecka Agencja Prasowa). Następnego dnia DNB opublikowała intrygujące oświadczenie ministra Röhma: „Idąc za radą lekarzy, postanowiłem poddać się leczeniu, żeby odzyskać pełnię zdrowia, które w ostatnich tygodniach zostało poważnie nadszarpnięte przez bolesne dolegliwości nerwowe”. Oba ogłoszenia uspokoiły przywódców wojskowych, przekonanych, że oznaczają one początek upadku Röhma, ale zbulwersowały Heydricha, któremu dano marne trzy tygodnie na zebranie dossier przeciwko SA i zmuszenie Hitlera do podjęcia działania. Szwagierka Röhma i wielu innych ostrzegali go, że Göring, 422

Goebbels i Himmler spiskują przeciwko niemu. „Miał niejasne przeczucie, że dzieje się coś złego – wspominała – ale nadal nie brał tego poważnie. Nigdy nie miał żadnych wątpliwości wobec Hitlera”6.

2 Zaledwie kilka godzin po powrocie z Wenecji, po upokarzającej wizycie u Mussoliniego, Hitler musiał stawić czoło kolejnej fali niepokojów. 17 czerwca, w pogodną niedzielę, Franz von Papen przygotowywał się do przemówienia na uniwersytecie w Marburgu. Ludzie z niecierpliwością oczekiwali wystąpienia wicekanclerza, który sześć miesięcy wcześniej wygłosił kontrowersyjną mowę w Klubie Bremeńskim, ostrzegając przed narastającą falą niepokojów w Niemczech po atakach nowego reżimu na porządek prawny i Kościół. Kiedy Papen wszedł do wielkiego audytorium pękającego w szwach od studentów, profesorów i nielicznych członków partii, w powietrzu czuć było nastrój oczekiwania. Wicekanclerz zaczął od bezpośredniego ataku na kontrolowaną przez reżim prasę w ogólności, a w szczególności na Goebbelsa. Słuchacze byli zdumieni takimi słowami z ust osoby piastującej drugie stanowisko w państwie, ale był to zaledwie początek. Po skrytykowaniu nazistowskich bigotów i doktrynerów oraz systemu jednopartyjnego Papen wezwał Hitlera do zerwania z ludźmi nawołującymi do drugiej rewolucji. „Czy dokonaliśmy antymarksistowskiej rewolucji, żeby realizować marksistowski program? (…) Żaden naród, jeśli chce przetrwać w historii, nie może pobłażać stałemu oddolnemu buntowi. W pewnym momencie ruch musi się przerodzić w trwałą strukturę społeczną”7. Nieliczne okrzyki protestu z ust członków partii utonęły w burzliwych owacjach. Jedynie „Frankfurter Zeitung” zdołał wydrukować kilka fragmentów przemówienia w popołudniowym wydaniu. Goebbels nakazał konfiskatę całego nakładu i zabronił zaplanowanej retransmisji przemówienia przez radio. Jednak tekst został przeszmuglowany za granicę i wywołał sensację nie tylko na świecie, lecz także w całych Niemczech. Kiedy wicekanclerz pojawił się na wyścigach konnych w Hamburgu, powitano go okrzykami: Heil Marburg! Przez kilka dni Hitler nie komentował publicznie tego wystąpienia. To sam Papen wywołał temat, grożąc rezygnacją, jeśli Goebbels nie usunie zakazu rozpowszechniania jego mowy. Hitler starał się uspokoić wicekanclerza. Przyznał, 423

że Goebbels popełnił błąd, a następnie zganił niesubordynację SA, jakby aprobował tę część przemówienia. Przyrzekł zniesienie zakazu i poprosił Papena, aby wstrzymał się z rezygnacją do czasu, aż obaj udadzą się do Neudeck na spotkanie z Hindenburgiem. Papen zgodził się poczekać, Hitler jednak złamał słowo. Następnego dnia, 21 czerwca, pośpiesznie wyruszył do Neudeck w pojedynkę, nie uchyliwszy zakazu rozpowszechniania mowy. Celem miało być przedstawienie prezydentowi wyników ostatniego spotkania z Mussolinim, ale Führer przypuszczalnie chciał porozmawiać ze starszym panem bez krępującej obecności Papena. Być może pragnął się również dowiedzieć o stan zdrowia Hindenburga, aby ustalić, kiedy może zostać jego następcą. Żeby osiągnąć ten cel, Hitler potrzebował poparcia wojska, nie dziwi więc, że pierwszą osobą, którą spotkał na schodach rezydencji Hindenburga, był minister obrony von Blomberg, w pełnej gali mimo panującego upału. Prezydent miał własne powody, żeby porozmawiać z Führerem. Chciał się dowiedzieć o zamieszanie wywołane odczytem Papena, ale mówienie pozostawił von Blombergowi, przyjmując sztywną pruską postawę. Generał dał jasno do zrozumienia, że najważniejszą rzeczą jest spokój wewnętrzny. Jeśli Hitler nie potrafi rozładować nieznośnej atmosfery napięcia, powiedział, prezydent ogłosi stan wyjątkowy i powierzy to zadanie armii. W rozmowie nie wspomniano o Röhmie i drugiej rewolucji, gdyż nie było takiej potrzeby. Prezydent, który opuścił Berlin na wózku inwalidzkim – kupionym wbrew jego protestom, że jest za drogi – zebrał siły i nieco drżącym głosem potwierdził słowa von Blomberga. Cztery minuty później rozmowa była skończona, a Hitler siedział w swoim samolocie lecącym do Berlina. Podczas milczącej podróży jego myśli przypuszczalnie skupiały się na Röhmie. „Jeśli w ciągu tych miesięcy wielokrotnie się wahałem przed podjęciem ostatecznej decyzji – miał wyjaśnić kilka tygodni później w Reichstagu – było to spowodowane dwoma względami: po pierwsze trudno mi było uwierzyć, że relacja, którą uważałem za opartą na lojalności, w rzeczywistości zasadzała się na kłamstwie; po drugie nadal żywiłem cichą nadzieję, że będę mógł oszczędzić ruchowi i mojemu SA wstydu związanego z takim sporem; że będzie można usunąć intryganta bez wywoływania poważnego konfliktu”8. Tej nocy Hitler zdecydował się przystąpić do działania. Rano zatelefonował do Victora Lutzego, który kilka miesięcy wcześniej ostrzegł go przed Röhmem, i polecił, aby przyszedł niezwłocznie do Kancelarii Rzeszy. „Wprowadził mnie do gabinetu – zapisał w swoim dzienniku Lutze – i ujmując za rękę, zmusił do obiecania, że 424

zachowam wszystko w tajemnicy, dopóki cała sprawa się nie rozstrzygnie”. Führer w nieco emocjonalny sposób wyjawił, że Röhm musi zostać odsunięty, ponieważ upiera się przy uzbrojeniu SA i antagonizuje oddziały szturmowe z wojskiem. „Führer podkreślił, że zawsze wiedział, iż nie wezmę w tym udziału. Od tej pory miałem ignorować rozkazy Monachium i przyjmować polecenia wyłącznie od niego”9. Tymczasem Heydrich i Himmler robili wszystko, żeby zapędzić Röhma w pułapkę. Tego samego dnia Himmler wezwał do siebie jednego z dowódców SS, Friedricha Karla von Ebersteina, i oznajmił, że Röhm planuje przeprowadzenie puczu. Eberstein miał przekazać tę wiadomość dowódcom okręgów wojskowych oraz postawić swoich ludzi w „stan dyskretnego pogotowia”. Mieli przebywać w koszarach, gotowi do natychmiastowego działania. W ciągu kilku godzin ostrzeżenie zostało przesłane kanałami wojskowymi: szef sztabu generalnego poinformował kadrę oficerską, że SA niebawem podejmie próbę zamachu stanu, dlatego opowiadające się po stronie wojska SS ma otrzymać wszelką broń, jaka mu będzie potrzebna. Hitler był tak pewny, że Röhm planuje przewrót, iż oznajmił ministrowi obrony von Blombergowi, że wezwał wyższych dowódców SA do Bad Wiessee, uzdrowiskowej miejscowości nad Tegernsee, w której wypoczywał Röhm. Kiedy wszyscy się stawią, ciągnął Hitler, osobiście ich aresztuje i „wyrówna rachunki”10. Wojsko było przygotowane do działania. Generał Werner von Fritsch, naczelny dowódca Reichswehry, wydał rozkaz postawienia wszystkich oddziałów w stan pogotowia. Odwołano przepustki, a żołnierze otrzymali zakaz opuszczania koszar. W tym samym czasie Hess wygłosił niezwykłą mowę na falach ogólnokrajowej rozgłośni radiowej, zawierającą ostrzeżenie i prośbę skierowaną do Röhma. „Biada temu, kto nadużywa naszego zaufania i sądzi, że poprzez bunt służy sprawie rewolucji!”, oznajmił, a następnie nazwał spiskowców „naiwnymi idealistami”11. Cała mowa mogłaby zostać równie dobrze wygłoszona przez Hitlera, wzywała bowiem Röhma do zrezygnowania z drugiej rewolucji i powrotu do owczarni. Następnego dnia bardziej kategoryczne ostrzeżenie wyszło z ust Hermanna Göringa: Każdy, kto utracił wiarę w Hitlera, „zapłaci głową”. Chociaż Ernst Röhm przebywał w odosobnieniu, w Bad Wiessee, musiał być świadomy tych złowieszczych zapowiedzi. Kolejna nadeszła 28 czerwca, kiedy Niemiecki Związek Oficerów usunął go z grona swoich członków.

425

W Berlinie krążyły plotki, że nadchodzi ostateczna rozgrywka. Tego samego dnia Sefton Delmer otrzymał informację z pierwszej ręki, od zastępcy doradcy prasowego Papena, o dylemacie, przed którym stanął Hitler. „Trwa wojna o sukcesję po Hindenburgu”, wyjaśnił. Z jednej strony stoi Hitler, z drugiej – wicekanclerz i jego konserwatyści. Przepowiedział, że do rozstrzygającej rozgrywki dojdzie na następnym spotkaniu rządu, kiedy Papen wezwie Hitlera „do stłumienia terrorystycznej anarchii” Röhma i jego gangsterów drugiej rewolucji. Jeśli Führer odmówi, grupa Papena opuści rząd i Hindenburg będzie musiał zdymisjonować Hitlera, a następnie przekazać władzę wojsku. „Niezależnie od rozwoju sytuacji, mój szef uważa, że trzyma Hitlera za pysk. Jeśli posłucha, zostanie pozbawiony władzy, jeśli odmówi, rządy przejmie wojsko. Mam nadzieję, że odmówi, jednak nawet wówczas może to oznaczać wojnę!”12. W tym czasie Führer bawił w Essen, na pozór ciesząc się wakacjami jako gość na weselu miejscowego gauleitera. Inny z zaproszonych, Lutze, był wyraźnie zatroskany. „Miałem wrażenie – napisał w swoim dzienniku – że pewnym kręgom było na rękę pogłębianie i eskalowanie »afery« w chwili, gdy Führera nie było w Berlinie, bo nie mógł na własne oczy tego widzieć ani słyszeć i musiał się ograniczyć do rozmów telefonicznych”13. To właśnie telefon odegrał ważną rolę w dalszym rozwoju intrygi. Kiedy Hitler i Göring przybyli na weselne śniadanie, z Berlina zadzwonił Himmler i odczytał kilka alarmujących meldunków. Göring kiwał głową, gdy dowiadywał się o rzekomych machinacjach SA. Hitler tak się zdenerwował, że od razu pojechał do jednego z lokalnych biur. „W hotelowym pokoju – według relacji Lutzego, który znalazł się wśród pośpiesznie wezwanych współpracowników – nieustannie dzwonił telefon. Führer wydawał się głęboko zamyślony, choć wiedzieliśmy, że będzie musiał podjąć jakieś kroki”. Spotkanie ożywiło przybycie sekretarza Göringa z wiadomością od Himmlera o rychłym buncie brunatnych koszul. Meldunek wraz z innym, od agenta Heydricha, że brunatne koszule Röhma właśnie znieważyły zagranicznego dyplomatę, przelały czarę goryczy. „Mam tego dość! – oznajmił Hitler. – Uczynię ich przykładem dla innych!”. Polecił Göringowi, aby niezwłocznie wrócił do stolicy i przygotował się do podjęcia działań po otrzymaniu hasła „Kolibri” (koliber), a później osobiście wykonał telefon. Zadzwonił do Röhma przebywającego w Bad Wiessee i poskarżył się na rzekome niepokojenie cudzoziemców. Nie można tego dłużej tolerować, powiedział ze wzburzeniem. Oznajmił Röhmowi, że chce 426

przemówić do czołowych dowódców SA, którzy dwa dni później, o jedenastej, mieli się zebrać w Tegernsee14. Rozmowa nie zaniepokoiła Röhma albo udawał, że nie zrobiła na nim wrażenia, wrócił bowiem do stołu „wyraźnie zadowolony”. Poinformował swoich gości, wśród których znajdował się generał von Epp, że Hitler ma zamiar wziąć udział w spotkaniu dowódców SA zwołanym na 30 czerwca, po czym dodał z wyraźnym zadowoleniem, że da mu to okazję do „zerwania maski z twarzy Goebbelsa”. Wiedział, że może liczyć na swoje SA i wojsko. Ta nierealistyczna uwaga wskazuje, że Röhm fantazjował lub nie był świadomy rozmiarów intrygi, którą go opleciono. Tymczasem intryga nabrała rozpędu wraz z powrotem Göringa do Berlina. Następnego ranka, w piątek 20 czerwca, Göring postawił w stan pogotowia oddział pruskiej policji oraz wierną jednostkę SS ochraniającą Führera, która niedawno otrzymała nazwę Leibstandarte-SS Adolf Hitler. Co jeszcze bardziej znamienne, udzielił sobie nieograniczonej władzy, powołując się na słowa Hitlera o sytuacji wyjątkowej, a następnie delegował ją dowódcy Południowo-Wschodniego Okręgu SS na Śląsku, nakazał aresztowanie przywódców brunatnych koszul, rozbrojenie wszystkich wartowników w ich kwaterze głównej i przejęcie komendy policji we Wrocławiu. W tym czasie w wojsku ogłoszono już powszechny stan pogotowia, choć wielu wyższych oficerów nadal nie było przekonanych, że Röhm chciał przeprowadzić zamach stanu. Tego ranka jeden z nich przyleciał do Berlina, żeby wyrazić swoje wątpliwości głównodowodzącemu von Fritschowi. Owym sceptykiem okazał się generał Ewald von Kleist, dowódca Okręgu Śląskiego. W obecności generała Ludwiga Becka oznajmił Fritschowi, że dowódca SA na Śląsku (bliski przyjaciel Röhma) powiedział mu, iż stan pogotowia wprowadzony przez brunatne koszule stanowił jedynie reakcję na alarm ogłoszony w wojsku. Kleist był przekonany, że trzecia strona – wskazał Himmlera – stara się zantagonizować SA i wojsko. Zaniepokojony Fritsch wezwał do siebie generała von Reichenaua, szefa Ministerstwa Wojny, który był lojalnym nazistą jeszcze przed 1933 rokiem. Ten wytworny oficer z monoklem w oku, wzór pruskiego generała o nieskazitelnych manierach, wysłuchał relacji Kleista, a następnie powiedział: „Może to i prawda, ale teraz jest już za późno”15. Fala nowych dowodów – złożona z plotek, sfałszowanych raportów i spreparowanych dokumentów – płynęła już wojskowymi kanałami, aby przekonać wątpiących Tomaszów. Podobno po przeprowadzeniu zamachu Röhm 427

każe rozstrzelać lub zdymisjonuje wszystkich starszych oficerów, poczynając od Fritscha. Fikcyjne listy proskrypcyjne nadchodziły z tylu różnych źródeł, że zaczęły wyglądać na prawdziwe. Artykuł ministra obrony von Blomberga zamieszczony na łamach „Völkischer Beobachter” wydawał się potwierdzać tę iluzję. Blomberg ogłaszał w nim, że wojsko stoi lojalnie za kanclerzem. Jeśli Röhm przeczytał ten tekst, najwyraźniej nie odebrał go jako osobistego ostrzeżenia. Cieszył się pięknem Bad Wiessee, spokojnie witał dygnitarzy SA przyjeżdżających

do

jego

pensjonatu

i wyrażał

zadowolenie

z jutrzejszego

spotkania z Führerem. Nie był też zaniepokojony, gdy generał, towarzysz z czasów wojny, ostrzegł go, że „popełnia śmiertelny błąd”, jeśli sądzi, iż wojsko nie otworzy ognia do zbuntowanych oddziałów SA16. Działania podejmowane przez Röhma tego wieczoru trudno uznać za poczynania człowieka planującego przewrót. Po relaksującej partyjce taroka (bawarskiej gry dla trzech osób) dostał zastrzyk na nerwobóle od swojego lekarza i spokojnie poszedł spać. Nie można było tego powiedzieć o Hitlerze. Jego apartament w hotelu Dreesen w Bad Godesberg przypominał wojskową kwaterę główną przed bitwą, on sam zaś zachowywał się niczym niezdecydowany generał, który pierwszy raz objął dowodzenie. Przed północą rozkazał gruppenführerowi Josefowi (Seppowi) Dietrichowi, dowódcy swojej ochrony SS, żeby udał się do Bad Wiessee z dwiema kompaniami. Kilka sekund później dwa telefony, z Berlina i Monachium, zmusiły go do radykalnej zmiany planu. Pierwszy, od Himmlera (który przed chwilą oznajmił Ribbentropom, że „Röhm jest już trupem”). Himmler informował, że berliński oddział SA planuje rozpoczęcie zamachu o siedemnastej, od zajęcia gmachów rządowych. Podczas rozmowy Hitler odpowiadał monosylabami, ale gdy odłożył słuchawkę, krzyknął: „Mamy pucz!”. Wszystko wskazywało, że Karl Ernst, dowódca berlińskich oddziałów szturmowych, zamiast pojechać do Bad Wiessee, jak planowano, pozostał w Berlinie, żeby pokierować zdradzieckimi działaniami! (Ernst był w tym czasie w Bremie, szykując się do podróży poślubnej). Potok oskarżeń Führera przerwał drugi telefon, tym razem od Adolfa Wagnera, gauleitera Bawarii, który donosił, że hałaśliwi członkowie SA wyszli na ulice Monachium, wołając: „Reichswehra jest przeciwko nam!”17. (Niektóre oddziały zostały postawione w stan pogotowia przez broszurę tajemniczego pochodzenia zatytułowaną Członkowie SA! Wyjdźcie na ulice! Führer się od nas odwrócił!). Wściekłość Hitlera przerodziła się w panikę. Wreszcie otrzymał dowód na bunt Röhma. „W końcu stało się jasne – powiedział później – że tylko jeden człowiek 428

może i musi przeciwstawić się ministrowi [Röhmowi]. To mnie ślubował wierność i złamał przyrzeczenie, więc tylko ja mogę go pociągnąć do odpowiedzialności”18. Podjął wówczas nagłą decyzję, którą zaskoczył swoich towarzyszy: pojedzie do Bad Wiessee i osobiście rozprawi się z „gniazdem zdrajców”. Polecił, żeby przygotować do startu jego prywatny samolot, a następnie zaczął krążyć między tarasami i holem, wylewając swoje żale. Jak Röhm mógł coś takiego zrobić? Jak mógł zdradzić swojego Führera?

3 Wstrząśnięty Hitler wspiął się do trzysilnikowego junkersa 52, który zastąpił jego stały samolot mający problemy z silnikiem. Była druga nad ranem. Führer opadł na fotel i wbił wzrok w ciemność. Otto Dietrich, jego szef prasowy, „nie miał pojęcia, co się święci”, dopóki adiutant nie polecił wszystkim, żeby odbezpieczyli broń. Lutze wiedział, co się dzieje, myślał o Röhmie. Nucił sobie: Czerwony poranku, czerwony poranku, Opromieniasz naszą przedwczesną śmierć. Wczoraj wzniosłeś się dumnie nad ulicą, Dziś podarowałeś kulę w pierś19.

Noc była pochmurna, chwilami siąpił deszcz. Zaczęło szarzeć, kiedy Baur posadził maszynę na mokrym pasie startowym w Oberwiesenfeld, poligonie wojskowym, gdzie dwanaście lat wcześniej Hitler przeżył swoją pierwszą upokarzającą konfrontację z policją i wojskiem. Komendant lotniska był przygnębiony. Minister Röhm kazał mu powiadomić całe dowództwo SA, kiedy samolot Führera, D-2600, będzie podchodził do lądowania. Jednak po dokonanych w ostatniej chwili zmianach na podorędziu była tylko mała grupka – kilku partyjnych funkcjonariuszy i paru dowódców wojskowych – żeby powitać Hitlera. „To najczarniejszy dzień w moim życiu – powiedział im – ale pojadę do Bad Wiessee i przyjmę surową karę”20. Hitlera zawieziono do bawarskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Po dotarciu na miejsce wyskoczył z samochodu wraz z trajkoczącym bez końca gauleiterem Wagnerem, który nawiasem mówiąc, stał na czele tego urzędu. Führer wszedł do budynku, powiewając połami skórzanego płaszcza, i ruszył po schodach 429

do gabinetu Wagnera. Kiedy wpadł do poczekalni, dowódca północnobawarskiego oddziału SA zerwał się na równe nogi, żeby mu zasalutować, ale Hitler przeszedł obok, krzycząc: „Zamknąć go!”21. Zaczął przeklinać wszystkich zdrajców, w szczególności dowódców SA, którzy dali się wyprowadzić na ulice Monachium broszurami. „Jesteś aresztowany! – wrzasnął. – Zostaniesz rozstrzelany!”22. O szóstej rano Führer opuścił budynek, nadal w stanie „przerażającego podniecenia”. Drugi samolot z uzbrojonymi posiłkami jeszcze nie wylądował, ale on był zbyt niecierpliwy, żeby czekać. Wsiadł do samochodu Kempki, zajął miejsce obok szofera i kazał się zawieźć do Bad Wiessee. Ruszyli w asyście drugiego samochodu kierowanego przez Schrecka. W grupie było jedynie ośmiu lub dziewięciu mężczyzn i sekretarka Führera, panna Schroeder. Siedzący na tylnym fotelu Goebbels bez przerwy gadał o spisku brunatnych koszul, ale Hitler w milczeniu patrzył przed siebie. Słońce zaczęło wyglądać spomiędzy chmur wiszących na horyzoncie. Taka sceneria miała się stać „pogodą Hitlera”. W niecałą godzinę dotarli do jeziora Tegernsee, położonego obok przełęczy prowadzącej w stronę Alp. Nad wodami unosiła się mgiełka wczesnego poranka. „Jedź do pensjonatu Hanselbauer”, Hitler polecił Kempce. Czekała ich tam „brudna robota”, więc musieli zaskoczyć gości. Dochodziła siódma i kościelne dzwony zaczęły wzywać wiernych na poranną mszę, kiedy Kempka powoli i ostrożnie zajechał przed pensjonat. Szofer zauważył, że niektóre okna były otwarte, a inne zamknięte. W drzwiach nie stał wartownik. Hitler wszedł pierwszy. Parter sprawiał wrażenie opustoszałego. Nie znaleźli nikogo także w jadalni przygotowanej na bankiet, który miał się odbyć w południe. Później zjawiła się gospodyni. Zaszokowana widokiem Führera, zaczęła pokornie go witać, ale przerwał jej opryskliwie, każąc zaprowadzić się do Röhma. Kiedy przybysze zajęli miejsca przed pozostałymi pokojami, do drzwi Röhma zapukał ubrany po cywilnemu policjant. Po chwili Hitler wszedł do środka z pistoletem w dłoni. Wyglądający zza pleców Führera Kempka ujrzał zaspanego Röhma mrugającego; w jego oczach malowały się autentyczne zdumienie i szok. Był sam w łóżku23. „Erneście – powiedział Hitler, a następnie użył zażyłej formy Du – jesteś aresztowany”. W jego głosie nie było ani śladu furii, którą okazał wobec ministra spraw wewnętrznych. Führer wydawał się „nieco spięty, ale nie sprawiał wrażenia wzburzonego”24. Rzeczowo i uprzejmie oskarżył Röhma o zdradę i kazał mu się

430

ubrać. Dowódca SA zaczął energicznie protestować, zakładając cywilne ubranie, ale Hitler już wyszedł, więc marnował słowa na policjantów, którzy z nim zostali. Führer załomotał do kolejnych drzwi. Kiedy się otworzyły, na korytarz wyjrzał rozespany gruppenführer Edmund Heines. Za plecami Heinesa stał jego partner – przystojny młodzieniec, którego zatrudniał jako szofera. „Ta odrażająca scena sprawiła, że zachciało mi się rzygać”, zanotował Goebbels. Hitler podszedł niezwłocznie do kolejnych drzwi, a Lutze sprawdził, czy mężczyźni nie mają broni. „Lutze, nie zrobiłem nic złego! – wykrzyknął Heines. – Nie możesz mi pomóc?!”. „Nic nie mogę”, odparował Lutze bardziej zakłopotany, niż zadowolony z siebie. Później powtórzył to jeszcze raz, ale Heines ze wzburzenia lub szoku nie chciał się ubrać i nie zrobił tego, dopóki Hitler nie wrócił. Oznajmił mu, że jeśli się nie ubierze, zostanie zastrzelony na miejscu. Heines posłuchał i został zamknięty w pralni razem z Röhmem i swoimi kolegami. Było z nimi około dziesięciu wartowników z SA, którzy przespali nalot, oraz szofer Heinesa i kilku innych przystojnych młodzieńców przyłapanych na gorącym uczynku25. Kiedy Hitler zastanawiał się, co robić, Kempka poszedł do sąsiedniego pensjonatu, aby aresztować Maxa Vogla, kuzyna Röhma, który pracował u niego jako szofer. Vogel był w łóżku z dziewczyną – jedyny taki przypadek tamtego ranka. Kempka, jego bliski przyjaciel, przepraszającym tonem zakomunikował mu, że jest aresztowany. Kiedy szli do garażu po samochód Röhma, Vogel wyraził osobliwe ostatnie życzenie. Czy mógłby się jeszcze raz przejechać samochodem? Kempka zrozumiał i pozwolił mu na kilka wolnych rund wokół podjazdu, stojąc na stopniu. Gdy Kempka i jego więzień wrócili do pensjonatu Hanselbauer, z Monachium nadjechała ciężarówka z czterdziestoma uzbrojonymi członkami SA ze „straży kwatery głównej” Röhma. Ich szef siedział zamknięty w pralni, co nie wzbudziło ich zadowolenia. Jeden z adiutantów Hitlera, Wilhelm Brückner, rozkazał, żeby natychmiast wrócili do Monachium. Nie posłuchali, ale patrzyli na niego ponuro, jakby szykowali się do starcia. Widząc to, Hitler wyszedł naprzód. „Nie słyszeliście, co powiedział Brückner?”. Rozkazującym, a jednocześnie ujmującym tonem kazał im wrócić do Monachium. „Po drodze spotkacie oddział SS, który was rozbroi”. Jego zachowanie bardziej niż słowa pozbawiło ich ochoty do walki i posłusznie odjechali26. Więźniów zaprowadzono do dwóch zarekwirowanych autobusów i karawana ruszyła. Mercedes Hitlera jechał przodem, a dowódcy SA zmierzający na bankiet 431

w pensjonacie Hanselbauer byli zatrzymywani i wypytywani przez Hitlera. Ci, których nazwiska znalazły się na sporządzonej pośpiesznie przez Goebbelsa liście, byli rozbrajani i kazano im jechać w kawalkadzie. Dochodziła dziewiąta trzydzieści, gdy stale wydłużająca się kolumna dotarła do Brunatnego Domu. Budynek otoczyło wojsko. Hitler zadał sobie trud, by osobiście podziękować żołnierzom za to, że przyszli mu z pomocą, i zapewnić, iż nigdy nie miał zamiaru użyć ich przeciwko SA. Kiedy znaleźli się w partyjnej kwaterze, kazał Goebbelsowi zadzwonić do Göringa i podać umówione hasło. Rozpoczęła się czystka. „Poleciłem rozstrzelać prowodyrów buntu. Wydałem również rozkaz, by wypalić do żywego ciała wrzody zatruwające nasze studnie w kraju i za granicą”27. Słowa

te

przywołują

wspomnienie

nowotworowej

choroby

jego

matki,

potwierdzając diagnozę doktora Blocha o silnym wstrząsie emocjonalnym przeżytym przez młodego Hitlera. Cele Stadelheim były już pełne dowódców SA umieszczonych tam przez ich kolegów z SS. Ci, którzy nadal przebywali w Brunatnym Domu, m.in. Röhm, żądali widzenia z Führerem, a gdy odmówił, poprosili o Goebbelsa. Ten był zajęty prowadzeniem telefonicznych rozmów z Göringiem, a zanim skończył, ostatni więzień wyruszył już do Stadelheim opancerzonym samochodem. Dowódca SA został umieszczony w pojedynczej celi, niedaleko tej, którą zajmował po nieudanym puczu monachijskim. W Brunatnym Domu generał von Epp domagał się sądu wojskowego dla Röhma. Żądanie generała wytrąciło Hitlera z równowagi. Wściekł się tak jak wczesnym rankiem. Krzyczał, że Röhm dowiódł tego, że jest zdrajcą, i zasłużył na śmierć. Generał był zbyt zaskoczony tym napadem furii, aby odpowiedzieć, więc odszedł, mrucząc do swojego współpracownika: „To wariat!”28. Nieco później, o jedenastej trzydzieści, w przestronnej sali posiedzeń rozpoczęło się spotkanie dowódców oddziałów szturmowych. Hitler nie odzyskał jeszcze równowagi, a jego mowa skierowana do przerażonych zebranych składała się z pozbawionych związku oskarżeń pod adresem SA. Stali ponad godzinę, słuchając tyrady Hitlera. Jeden z nich był zafascynowany pianą, która spływała Führerowi z ust. „Urywanym, pełnym emocji głosem” oskarżył Röhma o to, że planował go zabić, aby oddać Niemcy w ręce wrogów. Obiecał, że Röhm i inni współspiskowcy zostaną rozstrzelani29. Egzekucje jeszcze się nie zaczęły, gdyż Hitler czekał na przybycie Seppa Dietricha, dowódcy elitarnego oddziału Leibstandarte, który miał się zająć tą 432

robotą. Ten niebawem się zjawił i wyjaśnił wyczerpanemu Führerowi, dlaczego kazał na siebie tak długo czekać – jego samochody miały zużyte opony i nie mogły szybko jechać po mokrych drogach. Okazawszy irytację z powodu zwłoki, Hitler nie przekazał żadnych rozkazów. Kazał Dietrichowi czekać, aż on i jego doradcy postanowią o losie oskarżonych. Minęły trzy godziny, ale nie zapadła żadna decyzja. Kiedy Führer się wahał, jego współpracownicy w Berlinie przeprowadzali egzekucje. Triumwirat Himmlera, Heydricha i Göringa potrzebował jedynie hasła „Kolibri”, żeby zrealizować dawno gotowy plan. Papen, który zjawił się w gabinecie Göringa, z irytacją zauważył, że cały gmach „roi się od uzbrojonych strażników SS z karabinami maszynowymi”. Kolejną niespodzianką była wiadomość, że Hitler udzielił Göringowi pełnomocnictwa do zajęcia się buntownikami w stolicy. Papen zaprotestował, przypominając, że jest wicekanclerzem i pod nieobecność Hitlera ta władza powinna przypaść jemu. Nalegał, żeby Hindenburg ogłosił stan wyjątkowy i wezwał Reichswehrę, która zaprowadzi porządek. Göring odmówił. Razem z SS pod dowództwem Himmlera sprawowali już całkowitą kontrolę nad sytuacją. Uciął protesty Papena i poradził wicekanclerzowi, żeby dla własnego dobra wrócił do domu. Zanim Papen dotarł na miejsce, policyjne samochody ruszyły z piskiem opon na ulice Berlina, by chwytać wrogów reżimu. Jeden z oddziałów otoczył gmach zajmowany przez Papena, zastrzelił jego sekretarza prasowego i aresztował innych członków personelu. Wicekanclerz mógłby zostać równie dobrze osadzony w areszcie, ponieważ gdy tylko wszedł do swojego domu, ten zamienił się w więzienie. Telefon Papena był głuchy, a siedzący w holu kapitan policji poinformował go, że nie może się kontaktować ze światem zewnętrznym30. W upalny sobotni ranek tylko nieliczni berlińczycy zauważyli, że w mieście dzieje się coś dziwnego. Dla spacerujących w Tiergarten i na Unter den Linden największym zmartwieniem był nasilający się skwar. Korespondent Delmer odczuwał jednak tak uporczywy niepokój, że przerwał poranny trening wioślarski i pojechał do swojego biura. „Nadstawiam karku z powodu jakiegoś artykułu Dyktatura Hitlera w niebezpieczeństwie”, powtarzał sobie. A jeśli nic się nie stało? Kiedy taksówka Delmera zatrzymała się przed kordonem policjantów, jego obawy prysły. „Coś się stało!”. Policjanci w stalowych hełmach, uzbrojeni w karabiny i ciężkie karabiny maszynowe, otoczyli wystawną berlińską rezydencję Röhma na rogu Tiergartenstrasse31. Na przedmieściach dwaj agenci Gestapo zostali wprowadzeni przez kucharza do gabinetu generała Kurta von Schleichera. Kiedy jeden z gości zapytał, czy 433

mężczyzna siedzący przy biurku to Schleicher, były kanclerz podniósł głowę i odpowiedział: Ja. Po tych słowach przybysze otworzyli ogień. Pani von Schleicher, która słuchała radia w kącie pokoju, podbiegła do trafionego męża i została ścięta przez kule. Schleicher zginął na miejscu, ona zmarła w szpitalu wkrótce po nim.

W tym czasie przebywający w Monachium Hitler nadal zastanawiał się, jaką karę wymierzyć Röhmowi i jego kolegom. Dyskusja w sali konferencyjnej stała się tak głośna, że Sepp Dietrich, czekający na zewnątrz, słyszał głosy przez podwójne drzwi. W końcu około siedemnastej wrota się otworzyły i z pokoju wyjrzał asystent Hessa, Martin Bormann. Zaprowadził Dietricha do Hitlera32. „Wracaj do koszar – rozkazał Führer, a następnie wydał polecenie, które zdaniem Dietricha zostało na nim wymuszone. – Zabierz oficera i sześciu ludzi. Rozstrzelasz dowódców SA za zdradę”33. Dietrich spojrzał na listę podaną przez Bormanna. Zawierała nazwiska wszystkich zabranych do Stadelheim, ale Hitler zaznaczył tylko niektóre. Na liście figurował Heines i dowódca północnobawarskiego oddziału SA, ale nie było na niej Ernsta Röhma. Hitler nie potrafił podjąć decyzji w jego sprawie. Kiedy Hans Frank, bawarski minister sprawiedliwości, dowiedział się, że w Stadelheim uwięziono tylu dowódców SA, postanowił tam pojechać i osobiście objąć dowodzenie. Po przybyciu na miejsce polecił umieścić więźniów SA w areszcie państwowej policji, a następnie wszedł do małej celi Röhma. „Co to wszystko znaczy?! – spytał Röhm. – Co się dzieje?!”. Frank nie mógł mu przekazać zbyt wielu informacji ani go pocieszyć. Miał nadzieję, że wszystko odbędzie się zgodnie z prawem. Röhm odparł, że jest przygotowany na najgorsze. „Nie martwię się o własne życie, ale błagam, zaopiekuj się moimi krewnymi. Mam kobiety na utrzymaniu”. Gdy Frank otworzył drzwi celi, Röhm uścisnął mu dłoń. „Wszystkie rewolucje – powiedział – pożerają własne dzieci”34. Kiedy Frank wrócił do swojego gabinetu, zjawił się Sepp Dietrich z kolegami i oznajmił, że dostał rozkaz rozstrzelania kilku dowódców SA. Mówiąc to, wyciągnął listę sprawdzoną osobiście przez Hitlera. Skamieniały Frank odpowiedział, że egzekucja jest wykluczona. Dietrich nalegał, że otrzymał rozkaz bezpośrednio od Hitlera, ale zgodził się zadzwonić do Brunatnego Domu. Najpierw zamienił kilka

434

słów z Hessem. Po chwili Dietrich podał słuchawkę Frankowi. „Hitler chce z tobą mówić”. Führer

zaczął

krzyczeć:

„Odmawiasz

wykonania

mojego

rozkazu?!

Współczujesz tym kryminalistom?! Zamierzam ich zniszczyć!”. Frank zaprotestował, wskazując, że nie otrzymał pisemnego upoważnienia, a jedynie listę z sześcioma nazwiskami. „Sam je zaznaczyłem – powiedział nieco spokojniej Hitler. – Ci panowie są przestępcami, zdradzili Rzeszę, a ja jestem jej kanclerzem. Ta sprawa dotyczy Rzeszy i nie podlega twojej jurysdykcji”.

Na dziedziniec Stadelheim wyprowadzono pierwszych sześciu skazańców, każdego pod eskortą dwóch policjantów. „Führer i kanclerz Rzeszy skazał was na śmierć – wycedził przez zęby oficer SS. – Wyrok zostanie wykonany natychmiast”. Kiedy dowódca północnobawarskiego oddziału SA, August Schneidhuber, zrozumiał, że głównym katem będzie Dietrich, zawołał: „Sepp, przyjacielu, co tu się, do diabła, dzieje?! Jesteśmy całkowicie niewinni!”. Dietrich zrobił zaciętą minę i stuknął obcasami. „Zostałeś skazany na śmierć przez Führera. Heil Hitler!”. Przed plutonem egzekucyjnym stanął pierwszy ze skazanych: nie pozwolił zasłonić sobie oczu. Od murów dziedzińca odbiło się echo wystrzałów. Także kolejni skazańcy nie chcieli opaski na oczy. Dietrich przyglądał się kilku egzekucjom, ale odszedł na bok przed straceniem Schneidhubera. „Miałem tego dość”35. Było ciemno, kiedy samochód Hitlera ruszył w kierunku lotniska. „Ułaskawiłem Röhma – oznajmił generałowi von Eppowi, który go żegnał – z powodu jego zasług”36. Hitler zajął miejsce w przedniej części samolotu i siedział w milczeniu, gdy Baur wystartował junkersem 52 w kierunku Berlina. Tymczasem przeciętny berlińczyk nie miał pojęcia, że kraj przechodzi poważny kryzys. To prawda, że w mieście krążyły złowrogie plotki, a na Charlottenburger Chaussee tworzyły się korki z powodu policyjnych blokad i kolumn pojazdów wojskowych. Wiedziano również o aresztowaniach, ale akty przemocy były dokonywane w ukryciu. Niewielu obywateli wiedziało, że generał von Schleicher i jego żona zostali zamordowani, a Gregor Strasser – odciągnięty od stołu podczas obiadu i umieszczony w celi numer szesnaście więzienia Gestapo. Tam przez okno celi niewidoczni zabójcy nafaszerowali go kulami, kiedy miotał się w środku niczym szczur w klatce. Gdy leżał ranny, jeden z oprawców wszedł do środka

435

i dokończył robotę. W ten sposób wrogowie Goebbelsa i Göringa, na swój sposób wierni Führerowi, zostali unicestwieni.

Prowodyrem czystki w Berlinie był Göring i to on późnym popołudniem zorganizował konferencję dla korespondentów zagranicznych w Ministerstwie Propagandy Rzeszy. „Göring przybył w galowym mundurze – napisał jeden z funkcjonariuszy Gestapo. – Także tym razem nie szedł, ale dostojnie stąpał w kierunku podwyższenia wolnym, majestatycznym krokiem. Rozpoczął spotkanie długą, wywołującą wrażenie ciszą, pochylając się lekko ku zebranym, z brodą opartą na dłoni, i przewracając oczami, jakby obawiał się tego, co ma do powiedzenia”37. Kiedy wspomniał o tym, że Schleicher brał udział w spisku Röhma i Strassera, ktoś z obecnych zapytał, co się stało z byłym kanclerzem. „Był na tyle nierozsądny, by stawiać opór – odparł z grymasem, który jeden z korespondentów nazwał drapieżnym uśmiechem. – Nie żyje”38. Kilka godzin później agencja DNB opublikowała inne wyjaśnienie przeprowadzonej czystki – telegram, który Führer przesłał Viktorowi Lutzemu, mianując go następcą Röhma. W piśmie tym wymienił kilkanaście „zadań” czekających nowego dowódcę SA i jego podkomendnych. Pierwsze brzmiało: „Żądam od dowódcy SA, podobnie jak od każdego członka SA, ślepego posłuszeństwa i absolutnej dyscypliny”. Hitler potępił również „oficjalne podróże drogimi limuzynami lub kabrioletami”, okazałe bankiety, pijaństwo i publiczne awantury. „Pragnę, aby każda matka mogła powierzyć swojego syna SA, partii lub Hitlerjugend bez lęku, że może na tym ucierpieć jego moralność”. W przyszłości wszyscy przywódcy brunatnych koszul, którzy będą się niewłaściwie zachowywać, zostaną niezwłocznie usunięci z SA i partii. „Chcę, żeby moi dowódcy SA byli ludźmi, a nie pokracznymi człekokształtnymi małpami”. Takie słowa w zaistniałej sytuacji wywołały drwiący śmiech większości zagranicznych obserwatorów, ale przeciętny Niemiec czytał je z aprobatą i poczuciem ulgi, że Führer podzielił jego odrazę do chuligańskich wybryków brunatnych koszul. W dalszej części telegramu Führer wzywał każdego dowódcę SA do „uczciwego, lojalnego i szczerego posłuszeństwa Reichswehrze”, do „okazania się prawdziwym przywódcą, przyjacielem i towarzyszem”. Na koniec, po pochwale udzielonej starym bojownikom z SA – „tym, którzy zdobyli Niemcy, a nie przebiegłym spóźnialskim z roku 1933 i późniejszych czasów” – pierwszy raz wspomniał 436

o gwardii stanowiącej jego osobistą ochronę: „Pragnę, żeby członkowie SS byli psychicznie i fizycznie przygotowani do tego, by stać się narodowosocjalistyczną elitą”39. Wieczorem żniwo śmierci było przerażające. Generał von Bredow, przyjaciel Schleichera, został zastrzelony na progu swojego domu. Komendanta policji we Wrocławiu wypatroszyła kula ze śrutówki, a dowódca kawalerii SS zginął we własnej palarni. Autor ostatniego kontrowersyjnego przemówienia Papena leżał bez życia w celi więzienia Gestapo przy Prinz Albrechtstrasse. W koszarach Lichterfelde wykonano również inne egzekucje pod nadzorem SS. Zginęli tam urzędnik Ministerstwa Transportu, przewodniczący Akcji Katolickiej oraz Karl Ernst40, którego przewieziono do Lichterfelde wprost z podróży poślubnej. Jego ostatnie słowa brzmiały: Heil Hitler! Brunatne koszule pogrążyły się w chaosie. Niektóre oddziały postawiono w stan pogotowia. Ludziom wydano rewolwery, każąc chwytać zdrajców, ale wkrótce otoczyły ich siły SS i trafili do aresztu. Inni byli bici na ulicach przez grasujących po mieście ludzi Himmlera. Niektórych zastrzelono na miejscu. Innych, skazanych na więzienie lub śmierć, oszczędzili przyjaciele z SS. Dla tysięcy ludzi, którzy mieli poczucie, że poświęcili wszystko dla partii, była to noc rozczarowania i trwogi.

437

Dopiero o dziesiątej wieczorem samolot Hitlera wylądował na lotnisku Tempelhof. Czekała na niego mała grupka osób należących do najbliższego kręgu: Göring, Himmler, Frick oraz paru funkcjonariuszy Gestapo i policyjna eskorta. Pierwszym, który wysiadł z samolotu, był Führer w brunatnej koszuli, czarnej muszce, skórzanej kurtce i czarnych wojskowych butach. „Nie miał kapelusza. Jego twarz była blada. Nieogolony i niewyspany, był jednocześnie wychudły i nadęty”, wspominał jeden z szefów Gestapo41. Po wymianie uścisków dłoni Hitler zabrał Göringa i Himmlera na stronę i uważnie wysłuchał ich raportów. Führer przeglądał listę otrzymaną od Himmlera, wolno przesuwając palcem w dół kartki, a jego towarzysze szeptali między sobą. Gdy cała trójka ruszyła nieśpiesznie w kierunku samochodu, z eskortą podążającą w dyskretnej odległości, Hitler wyjawił, że Röhm nie został rozstrzelany. Dał słowo generałowi von Eppowi, że tego nie uczyni. Göring i Himmler byli wściekli. Jeśli przywódca buntu zostanie oszczędzony, masakra, której dokonali, zamieni się w maskaradę. Spierali się nadal, gdy samochód odjeżdżał z lotniska.

4 Prezydent von Hindenburg spokojnie przyjął wiadomość o egzekucjach. „Mówiłem ci, że do tego dojdzie – burknął Meissnerowi. – Od miesięcy powtarzałem kanclerzowi, żeby zamknął tego niemoralnego i niebezpiecznego Röhma. Niestety, nie chciał mnie posłuchać! Sam widzisz, do jakiego rozlewu krwi doprowadził!”42. Następny ranek, pierwszy dzień lipca, był pogodny. Berlińczycy przechadzali się ulicami razem z dziećmi, jak w zwykłą niedzielę. Niewielu rozumiało doniosłość lakonicznego obwieszczenia, że dokonano pół tuzina egzekucji za zdradę, i zauważało nieprzerwane transporty z oddziałami SS. Ludzie, którzy mieli przywilej oglądać w tym czasie Führera, wiedzieli, że przechodził jeden z najbardziej traumatycznych kryzysów w swojej burzliwej karierze. Napięcie sięgnęło zenitu, gdy tego popołudnia zmuszono go w końcu do wydania rozkazu stracenia Röhma. Nawet w wyroku śmierci Hitlera można dostrzec cień sympatii. Polecił brigadeführerowi Theodorowi Eickemu, żeby umożliwił Röhmowi popełnienie samobójstwa. Było jeszcze widno, kiedy Eicke i jego dwaj podkomendni przybyli do Stadelheim z ustnym rozkazem Hitlera. Początkowo naczelnik odmówił przekazania więźnia bez pisemnego rozkazu, ale struchlał, gdy Eicke zaczął na niego wrzeszczeć, i kazał 438

strażnikowi zaprowadzić trzech esesmanów do celi czterysta siedemdziesiąt cztery w nowym bloku. Röhm siedział na żelaznej pryczy, z obnażonym torsem, pocąc się obficie w upale. „Zmarnowałeś życie – oznajmił Eicke. – Führer daje ci jeszcze jedną szansę wyciągnięcia właściwych wniosków”. Mówiąc to, położył na stole pistolet z jedną kulą i wyszedł z celi. Czekał na korytarzu prawie piętnaście minut, a później wyciągnął broń i wraz z zastępcami wpadł do celi. „Ministrze, przygotuj się na śmierć!”, wrzasnął Eicke. Kiedy zauważył, że pistolet w ręku jego zastępcy drży, rozkazał: „Celujcie wolno i spokojnie”. W małej celi rozległ się ogłuszający huk dwóch wystrzałów. Röhm osunął się na podłogę. „Mój Führerze! – stęknął. – Mój Führerze!”. „Trzeba było pomyśleć o tym wcześniej. Teraz już na to za późno”, skwitował Eicke. Dochodziła osiemnasta. Człowiek, który powinien był zginąć jako pierwszy, zginął razem z ostatnimi43. Po jego odejściu ci, którzy figurowali jeszcze na liście śmierci w rejonie Berlina – przetrzymywani w koszarach Lichterfelde i byłym więzieniu Columbia przekształconym w katownię SS – zostali przygotowani do egzekucji. Papen jeszcze żył, ponieważ wpływowi przyjaciele i zagraniczni dyplomaci zbyt często przejeżdżali wolno obok jego domu. W niedzielę ambasador Dodd zostawił w drzwiach wizytówkę z odręczną wiadomością: „Mam nadzieję, że wkrótce będziemy mogli do pana zadzwonić”. Dodd uważał Papena za pokrętnego tchórza, ale mimo to darzył go sympatią, a pozostawiony bilecik „stanowił protest przeciwko brutalności nazistów”44. Ludzie nadal wiedzieli niewiele o tym, co się stało, a długie oświadczenie Göringa tłumaczące kulisy zabójstwa, wydane poprzedniego dnia, nie przysłużyło się prawdzie. „Czystka zostanie przeprowadzona bez litości”, oznajmił Göring. Zapewnił obywateli, że w kraju panuje spokój, a Führer sprawuje całkowitą kontrolę nad sytuacją. Krnąbrne elementy w SA zostaną wyeliminowane. „Ludzie muszą wiedzieć, że chcemy zrobić dla nich wszystko”. Jak większość komunikatów ukazujących się we wszystkich krajach, jego treść była zręcznym połączeniem prawdy i fikcji, tak by opinia publiczna mogła uwierzyć w to, co chciała: że nie ma się czym martwić oraz że przykra, choć konieczna robota została wykonana najlepiej, jak się dało, dla dobra państwa45. Po wspomnianym komunikacie niemal natychmiast ujawniono oświadczenie wystosowane przez dowódcę Reichswehry, generała von Blomberga, w którym 439

zapewniał o swoim całkowitym oddaniu Führerowi. Mimo zarzutu, że wojsko „unikało zaangażowania w wewnętrzną walkę polityczną”, tekst komunikatu wymownie dowodził, że armię i Adolfa Hitlera nieodwołalnie połączyła przelana krew46. Chociaż Blomberg zapewniał obywateli, że kryzys minął, zabójstwa trwały do wczesnych godzin rannych 2 lipca. W więzieniu Columbia gruppenführer Karl Schreyer został wywołany ze swej celi przez podoficera, który oznajmił: „Zostaniesz rozstrzelany z rozkazu Führera”. Schreyer był świadkiem, jak co pół godziny wyprowadzano po trzech kolegów na egzekucję. „Włóż głowę pod kran, jak pozostali, żebyś świeżo wyglądał i zrobił dobre wrażenie”. Schreyer został sprowadzony schodami do małego sportowego samochodu, którym mieli go przewieźć do Lichterfelde na stracenie. Mercedes ryknął, gdy nagle wyskoczył oficer Leibstandarte, dając gorączkowe znaki ręką. „Stać! Stać! – krzyknął. – Dość tego! Führer dał słowo Hindenburgowi, że nie będzie więcej egzekucji!”47. Była czwarta rano. Do tego czasu sto, a może dwieście osób – nigdy nie poznamy dokładnej liczby – zostało zamordowanych bez sądu.

W upalny poniedziałek Niemcy z ponurą satysfakcją gratulowali sobie, że w końcu zrobiono porządek ze zbirami z brunatnych koszul. „Nikt nie lubił Röhma i jego oficerów parweniuszy – wspominał Delmer. – Nikt nie przepadał za byłymi kelnerami, portierami i hydraulikami, którzy wynosili się ponad zwykłych obywateli i zachowywali bardziej arogancko od oficerów pruskiej gwardii za czasów cesarza. Ci ludzie i ich nowe, eleganckie samochody mknące z rykiem ulicami miast były obiektem strachu i nienawiści prostych niemieckich obywateli”48. Usuwając zbirów, Hitler stał się bohaterem. Jednak Hindenburga ogarnęły wątpliwości. Brutalne zamordowanie generała von Schleichera i jego żony poruszyło go tak głęboko, że zażądał przeprowadzenia śledztwa. Po prostu nie był w stanie zaakceptować oficjalnej wersji, że małżonkowie zostali zastrzeleni podczas próby aresztowania. Jednocześnie nie umiał przekuć swojego wzburzenia w skuteczne działanie i posłusznie podpisał sporządzoną przez nazistów depeszę z gratulacjami dla Hitlera. Brzmiała ona następująco: Z PRZEKAZANYCH MI RAPORTÓW WYNIKA, ŻE PODEJMUJĄC ZDECYDOWANE DZIAŁANIA I ODWAŻNĄ OSOBISTĄ INTERWENCJĘ, STŁUMIŁ PAN ZDRADĘ W ZARODKU. OCALIŁ PAN NARÓD NIEMIECKI PRZED POWAŻNYM

440

NIEBEZPIECZEŃSTWEM. Z TEGO POWODU WYRAŻAM PANU NAJGŁĘBSZE PODZIĘKOWANIA I SZCZERE GRATULACJE49.

Dysponując takim dowodem poparcia, Hitler miał teraz aprobatę niemal całego narodu.

5 Czystki nie zaakceptowano jednak poza granicami Niemiec, gdzie niczym grzyby po deszczu zaczęły się pojawiać zjadliwe artykuły i wstępniaki. Chociaż Hitler obawiał się zagranicznych ataków, jego główną troską były słabe, lecz narastające wśród własnych obywateli podejrzenia, że mogli zostać wyprowadzeni w pole. Te obawy podsycały przekazywane szeptem wiadomości, na przykład, że ofiarą padł wróg Hitlera, dawny bawarski premier von Kahr, jeden z członków triumwiratu, którzy „złamali słowo” podczas monachijskiego puczu, oraz krytyk muzyczny, doktor Willi Schmid, którego aresztowano w jego mieszkaniu, kiedy grał na wiolonczeli, a później zamordowano, gdyż ktoś wziął go omyłkowo za Wilhelma Schmida, dowódcę lokalnego oddziału brunatnych koszul. Chociaż ziarno wątpliwości było niewielkie, pogorszyło stan umysłu Hitlera. Szczerze wstrząśnięty śmiercią starych przyjaciół i towarzyszy, unikał publicznych wystąpień. Prywatnie zlecił Hessowi, który stał się jego najbliższym przyjacielem i współpracownikiem, przeprowadzenie kilku misji miłosierdzia (pod wpływem wyrzutów sumienia) na rzecz wdów i krewnych ofiar. Hess starał się pocieszyć wdowę po krytyku muzycznym, radząc, żeby uznała śmierć męża za ofiarę męczennika złożoną na ołtarzu wielkiej sprawy. Zadbał również o to, żeby otrzymała rentę od Rzeszy. Rentę zaproponowano także pani Strasser oraz matce Röhma. Ta ostatnia, nadal nie mogąc uwierzyć, że jej syn był homoseksualistą (do dziś jego starszy brat i bratowa stanowczo temu zaprzeczają), grzecznie odrzuciła propozycję. Nie weźmie ani feniga od tych, którzy zamordowali jej dziecko. Hitler próbował również wynagrodzić upokorzenia Papenowi, zapraszając go do udziału w nadzwyczajnej sesji gabinetu zwołanej 3 lipca, jakby wicekanclerz nigdy nie był przetrzymywany w areszcie domowym. Z całą życzliwością zaprosił go do zajęcia miejsca przy stole obrad. Poirytowany Papen odmówił i zażądał spotkania z Hitlerem sam na sam. Panowie przeszli do pokoju obok, gdzie Papen poinformował, że przetrzymywano go w areszcie domowym i zamordowano jego sekretarza prasowego, a następnie zażądał, by niezwłocznie ogłosić jego rezygnację. 441

Grzeczna odmowa Hitlera spowodowała, że Papen udał się wprost na Bendlerstrasse, do swojego starego przyjaciela generała von Fritscha. Naczelny dowódca Reichswehry spojrzał na niego, jakby widział ducha. „Jak widzisz żyję – oznajmił Papen. – Trzeba powstrzymać to Schweinerei (świństwo)”. Czemu Fritsch nie zapobiegł czystce? Głównodowodzący potulnie wyjaśnił, że nie mógł podjąć działania „bez wyraźnego rozkazu Blomberga lub Hindenburga”. Pierwszy „stanowczo sprzeciwiał się interwencji wojska”, a drugi był nieosiągalny50. Tymczasem podczas narady rządu generał von Blomberg przekazał Führerowi gratulacje w imieniu wojska za szybkie rozprawienie się ze zdrajcami. Dało to Hitlerowi sprzyjającą okazję do usprawiedliwienia drakońskich metod. „Gdy dochodzi do buntu – miał powiedzieć według Schwerina von Krosigka – kapitan okrętu nie może czekać z podjęciem działań, aż nawa dobije do brzegu. Musi działać w czasie i miejscu, w którym to nastąpi”51. Nie zaprotestował żaden z ministrów (w tym minister sprawiedliwości, któremu wymordowano prawicowych przyjaciół). Chwilę później przeszli do sprawy, w której się spotkali – do wydania prawa legalizującego „środki podjęte 30 czerwca oraz 1 i 2 lipca” jako „nadzwyczajne kroki w celu obrony państwa”.

Papen nie był jedynym politykiem, który zamierzał złożyć rezygnację. Do dymisji chciał się podać także minister sprawiedliwości Bawarii, Frank. „Czy można opuścić statek na środku oceanu? – spytał zjadliwie Hitler. – Spieram się z wieloma, ale muszę utrzymać wszystkich razem. Jesteśmy walczącym oddziałem”. Nie można pogodzić sprawiedliwości i rewolucji, przekonywał. „Nie zapominaj, że nie ma rewolucji bez ofiar!”. Hitler rozumiał odrazę Franka do czystki, ale w obecnej chwili nie można było w tej sprawie niczego zrobić. „Mam zbyt wielu śmiertelnych wrogów. Wszystko opiera się na mojej władzy”. Kiedy Frank zaprotestował, wskazując, że policja ma zbyt duże uprawnienia że zbyt wielu członków partii bierze prawo w swoje ręce, Hitler odpowiedział: „System sprawiedliwości i prawnicy najlepiej przysłużą się społeczeństwu, pozostawiając innym organom działania, które są konieczne z politycznego punktu widzenia”. Miał nawet gotową odpowiedź na rosnącą liczbę obozów koncentracyjnych. „Gdybym miał do dyspozycji rozległą Syberię, jak Moskwa, nie potrzebowałbym obozów koncentracyjnych (…). Kto na świecie mówi o milionach ofiar bolszewików?

442

Żydowska prasa na świecie ściga mnie, bo jestem antysemitą. Herr Stalin to ich ulubieniec”. Frank podarł swoją rezygnację52. Jednak Papen nie dał się tak łatwo przekabacić. Nalegał, aby przekazano mu szczątki sekretarza prasowego – urnę z prochami – i domagał się urządzenia godnego pogrzebu na cmentarzu w Schönbergu, mimo ostrzeżeń Himmlera, że może to doprowadzić do publicznych demonstracji. Papen nie tylko wygłosił poruszającą mowę na ceremonii, lecz także zaczął zasypywać Führera listami, w których

protestował

przeciwko

przedłużającemu

się

uwięzieniu

swoich

podwładnych oraz nalegał na wszczęcie oficjalnego śledztwa w sprawie śmierci sekretarza prasowego. Hitler, który dla odmiany stał się wzorem cierpliwości, wezwał Papena do podobnej postawy. Podczas specjalnej sesji Reichstagu, która zostanie zwołana w ciągu czterdziestu ośmiu godzin, wyjaśni powody czystki. W tym czasie, jako Führer, weźmie na siebie pełną odpowiedzialność za to, co się stało, również za niefortunne wydarzenia zawinione przez ludzi działających „w nadmiernej gorliwości”. 13 lipca przypadł w piątek. W berlińskiej Krolloper zastosowano tak rygorystyczne środki ostrożności, że pewien dyplomata weteran zauważył: „Często oglądałem rządy innych krajów w opałach, ale czegoś takiego nie widziałem nawet w najbardziej niebezpiecznych czasach za panowania carów”. Wzdłuż całej drogi Hitlera, z Kancelarii Rzeszy do podium, po obu stronach stali uzbrojeni po zęby esesmani, a pomieszczenia opery były bez przerwy sprawdzane. Na sali siedzieli ubrani po cywilnemu policjanci, a żołnierze w stalowych hełmach, z szablami, pilnowali drzwi. „Wszyscy obecni – ambasadorowie Stanów Zjednoczonych, Francji i Rosji nie przybyli – czuli, że ludzi sprawujących władzę ogarnął dziki, pełen agresji strach”53. O dwudziestej Führer wszedł na podium z ponurą miną i uchwycił się mównicy, jakby dzięki niej próbował utrzymać równowagę. Wyciągnął ramię w sztywnym geście pozdrowienia i zaczął przemawiać głosem ostrzejszym niż zwykle, dając do zrozumienia, że ponownie panuje nad sytuacją. W obszerny, emocjonalny sposób opisał przebieg czystki, a następnie wyjaśnił, że była ona konieczna z powodu zdradzieckich działań różnych grup, które określił mianem „destrukcyjnych elementów” i „patologicznych wrogów państwa”. Równie dobrze mógłby opisać samego siebie z wcześniejszych czasów oraz swoją obecną rolę w światowej polityce. Ze zręcznością urodzonego gawędziarza przedstawił własną wersję wydarzeń, które doprowadziły do dramatycznej decyzji o osobistym rozprawieniu 443

się z rebelią. Z wyjątkiem zagranicznych obserwatorów niemal wszyscy obecni na sali byli pod wrażeniem tego wystąpienia, a w całym kraju tłumy tłoczyły się przy odbiornikach. W amerykańskiej ambasadzie Dodd, który poprzysiągł, że nigdy więcej nie pójdzie na przemówienie kanclerza ani nie będzie zabiegał o oficjalne spotkanie

(„Czułem

dreszcz

przerażenia,

patrząc

na

tego

człowieka”),

z niedowierzaniem słuchał zapewnień Hitlera, że za swoją haniebną zdradę zginęło jedynie siedemdziesięciu czterech spiskowców, w tym kilku cywilów i członków partii oraz trzech esesmanów, którzy „skandalicznie maltretowali” aresztowanych. Ostatnie twierdzenie było wyraźną próbą przekonania Papena, że mordercy niewinnych ofiar, np. jego sekretarza prasowego, zostali surowo ukarani. W duchu pojednania Hitler skierował emocjonalną propozycję amnestii dla tych, którzy nie zostali jeszcze ukarani, choć byli winni zdrady. „Wszyscy powinniśmy czuć się odpowiedzialni za najcenniejszy skarb narodu niemieckiego – za wewnętrzny ład i pokój, pokój wewnętrzny i zewnętrzny, tak jak czuję się odpowiedzialny przed sądem historii za dwadzieścia cztery godziny, podczas których musiałem podjąć najtrudniejsze decyzje swojego życia. Dzięki nim los nauczył mnie ponownie tego, by mimo trosk i niepokojów trzymać się rzeczy najdroższej, którą dano nam na tym świecie – narodu niemieckiego i niemieckiej Rzeszy!”54. Starannie dobrana publiczność zerwała się na równe nogi, by zgotować Führerowi entuzjastyczną owację. Niemal z poczuciem zawodu zrealizowano główny cel sesji: Reichstag jednomyślnie uchwalił ustawę legalizującą egzekucje jako „środek nadzwyczajny podjęty w obronie państwa”55. Hitler ex post facto otrzymał licencję na mordowanie. Nie rozległ się ani jeden głos protestu. Ustawodawcy otoczyli Führera czcią jako jedyne źródło prawa.

Minister obrony von Blomberg nie był jedynym wojskowym popierającym brutalne oczyszczenie szeregów SA przez Hitlera oraz zamordowanie generałów von Schleichera i von Bredowa. Środowisko oficerskie przyjęło wiadomość o śmierci dwóch towarzyszy z zaskakującym spokojem, przymykając oczy na metody stosowane przez Hitlera pod pozorem, że stłumienie puczu było gwarancją spokoju wewnętrznego. „Decydujący wpływ na nasz werdykt – wspominał Karl Dönitz – miała uchwała rządu wskazująca, że sytuacja nadzwyczajna sankcjonowała prawnie wszystkie podjęte środki”56.

444

Uczucia oficerów udzielały się poborowym, którzy witali Hitlera radosnymi okrzykami, gdy w otwartym samochodzie przejeżdżał przed kolumną piechoty podczas manewrów wojskowych zorganizowanych kilka dni później. „Taki rodzaj spontanicznej demonstracji – napisał francuski attaché wojskowy – nie jest typowy w niemieckiej armii”57. Jedynie garstka oficerów miała dość odwagi, żeby głośno zaprotestować, a ich przywódca był niemal tak stary jak Hindenburg. Feldmarszałek August von Mackensen, wyróżniający się oficer, próbował zadzwonić do prezydenta w nadziei, że zdoła powstrzymać czystkę, ale ciągle powtarzano mu, że Hindenburg jest zbyt zmęczony, by rozmawiać. Wówczas, wbrew sobie, udał się do Führera, żeby prosić o przywrócenie przyzwoitości w życiu publicznym. Jego słowa tak poruszyły Hitlera, że potrzebował chwili, by odpowiedzieć: „Może i jest tak, jak pan mówi, Herr Feldmarschall, ale nie mogę na to nic poradzić. Nie mogę cofnąć tego, co się stało”58. Zdeterminowany przekazać Hindenburgowi prawdę, Mackensen pomógł napisać memorandum ze szczegółami zabójstwa Schleichera i Bredowa i żądaniem ukarania sprawców. Wzywało ono również prezydenta do usunięcia z rządu Blomberga, Goebbelsa, Leya, Neuratha i dwóch innych nazistów oraz przekazania steru rządów w ręce nielicznego kierownictwa. Hitlera nie wymieniono z nazwiska, więc pewnie miał pozostać na urzędzie kanclerza pod rządami wojskowej dyktatury. Tekst memorandum kończył się emocjonalnym apelem: „Wasza Ekscelencja już trzykrotnie ocalił Niemcy przed klęską: pod Tannenbergiem, pod koniec wojny i wówczas, gdy został wybrany na prezydenta Rzeszy. Wasza Ekscelencjo, ocal Niemcy czwarty raz! Niżej podpisani generałowie i wyżsi oficerowie ślubują dochować wierności Panu i Ojczyźnie do ostatniego tchu”. Mackensen zdołał przekonać do złożenia podpisów dwudziestu ośmiu innych wysokich oficerów sztabu generalnego, z których wielu należało do pułku Hindenburga i Schleichera59. Pismo noszące datę 18 lipca dotarło do Neudeck dwudziestego. Odważna próba nie przyniosła jednak skutku. Nawet jeśli niedomagający feldmarszałek przeczytał pismo, choć pewnie zostało przechwycone przez jego otoczenie, nie zrobił żadnego ruchu. Wyglądało, jakby wszystkie wpływowe kręgi niemieckiego społeczeństwa zostały zastraszone lub pozyskane, a to, co mogło się zakończyć osobistą katastrofą Hitlera, okazało się swego rodzaju zwycięstwem. Czystka doprowadziła do 445

radykalnego zakończenia frakcyjnych podziałów, które od dawna trapiły partię. SA zostało wykastrowane jednym pociągnięciem noża. To, co dla SA było stratą, dla Himmlera oznaczało zysk. W dniu, gdy memorandum Mackensena dotarło do Neudeck, Hitler wyniósł SS do rangi niezależnej organizacji i wyraził zgodę na formowanie uzbrojonych oddziałów. Był to cios wymierzony w armię, która skalała swoją reputację, aprobując krwawą rozprawę z brunatnymi koszulami tylko po to, by stanąć wobec jeszcze potężniejszego rywala. Także partia poniosła znaczne straty związane z odejściem wielu najbardziej żarliwych członków i idealistów z SA. „Pamiętaj, że poświęciliśmy wszystko – pisał Hein Ruck, który miał zostać zaufanym pomocnikiem Ottona Skorzeny’ego, dowódcy ulubionej jednostki do zadań specjalnych Hitlera. – Spaliśmy na materacu w kuchni, a rano we trzech kupowaliśmy kostkę rosołową za dziesięć fenigów. Takie było całe nasze śniadanie”. Ruck spędził dwadzieścia dni w więzieniu podczas walki o władzę, a jego doświadczenia trudno uznać za wyjątkowe. „Później, mówiąc bez ogródek, zostaliśmy zdradzeni. Pragnęliśmy nowego społeczeństwa, a tu nagle zwrócono się przeciwko nam. Niech żyje patriotyzm! Koniec z rewolucją! 30 czerwca był logiczną konsekwencją ruchu, który jest teraz niszczony przez Hitlera”. Ludzie pokroju Rucka byli przekonani, że Röhm próbował jedynie skłonić Hitlera do powrotu na dawną drogę rewolucji i socjalizmu. „Wtedy też Hitler zyskał sobie pierwszych prawdziwych wrogów – wrogów we własnym obozie. Dla mnie i dla moich przyjaciół Hitler jako człowiek był skończony”60. Również Werner Naumann, inny młody przywódca SA, był rozczarowany i wściekły. Chociaż w przyszłości miał zostać prywatnym sekretarzem Goebbelsa, on także nigdy o tym nie zapomniał. „Sprawa Röhma – powiedział niedawno – była ważnym punktem zwrotnym w historii III Rzeszy, bo właśnie wówczas po raz pierwszy podjęto sprzeczne z prawem, nielegalne działania, usankcjonowane przez Reichswehrę oraz cały aparat biurokratyczny i prawny państwa. Zastosowane kroki były całkowicie bezprawne i nielegalne, ale nikt nie wstał i nie powiedział: »Dalej nie możecie się posunąć«. Nie uczynił tego nawet Kościół. Dodam, że żadna z tych grup nie może twierdzić, iż o niczym nie wiedziała. Wszyscy widzieli, co się święci. Według mnie był to początek końca, od tego momentu przeszliśmy bowiem od działań zgodnych z prawem i legalnych do bezprawnych i nielegalnych. Później nie było już odwrotu”61.

446

Chociaż Hitler wydawał się znajdować u szczytu popularności, jego ruch pozostawał w stanie głębokiego, pełnego goryczy rozdarcia. Tysiące najbardziej oddanych nazistów nigdy nie zapomniały weekendu hańby, który im zgotowano. Przywódcy SA, którzy czuli się zdradzeni przez Hitlera, wypowiedzieli mu cichą wojnę. Ich niechęć do elity SS ujawniła się kilka tygodni później w restauracji szczecińskiego hotelu Preussenhof, gdzie Victor Lutze raczył się piwem w towarzystwie około dwudziestu kompanów z brunatnych koszul i trzech dowódców SS. „Nadejdzie dzień – przemówił nowy dowódca SA, któremu piwo rozwiązało język – w którym pomścimy niesprawiedliwe i arbitralne działania podjęte 30 czerwca”. Lutze otwarcie powiedział, że to Himmler i jego SS napuścili Hitlera na Röhma. „Kto tkwi po uszy w tym, co rzekomo miał zrobić Röhm? SA? Te bestialstwa nie były dziełem SA, a przynajmniej nie jego samego. Inni byli jeszcze gorsi. Chcecie, żebym podał nazwiska? Mogę to zrobić na poczekaniu!”. Jeden z esesmanów próbował uciszyć podchmielonego Lutzego, ale ten miał ostatnie słowo. „Będę to powtarzał, nawet jeśli jutro zostanę zwolniony i trafię do obozu koncentracyjnego!”62.

6 Miesiąc wcześniej, podczas jakże frustrującej podróży do Włoch, Führer obiecał Mussoliniemu uszanować niepodległość Austrii. Było to znaczne ustępstwo, ponieważ Anschluss, wcielenie ojczyzny Hitlera do Wielkich Niemiec, był jednym z jego głównych celów. Mimo złożenia obietnicy SS nie zaprzestało przekazywania znacznej pomocy finansowej oraz okazywania moralnego wsparcia austriackim nazistom, którzy prowadzili kampanię terroru, wysadzając tory kolejowe i elektrownie przy pomocy niemieckiego dynamitu oraz mordując stronników kanclerza Engelberta Dollfussa niemiecką bronią. Jak na ironię drobny Dollfuss był nacjonalistycznym, despotycznym reakcjonistą, który przeciwstawił się zagrożeniu ze strony nazistów i socjalistów zawieszeniem rządów parlamentarnych. W tamtym roku Dollfuss stłumił lewicową rewoltę, bombardując socjalistów okopanych w dużej dzielnicy mieszkaniowej, dopóki ci nie złożyli borni. Od tego czasu koncentrował się na niszczeniu miejscowych nazistów, mając zapewnienie Mussoliniego, że powstrzyma Hitlera przed zemstą. Być może do podjęcia bezpośrednich działań skłoniła austriackich nazistów wrzawa, która wybuchła po aferze Röhma. Co więcej, choć nie ma na to żadnych 447

dowodów, wydaje się, że Hitler akceptował ich akcję. W każdym razie 25 lipca nieoczekiwanie przeprowadzili własny pucz pod kryptonimem „Letnie święto”. W południe tajna grupa uderzeniowa włamała się do Urzędu Kanclerskiego przy Ballhausplatz, aby schwytać Dollfussa i jego doradców. Chociaż spisek został wcześniej zdemaskowany i wszyscy z wyjątkiem dwóch członków gabinetu uciekli, dzielny Dollfuss pozostał na stanowisku. Został postrzelony w gardło z odległości piętnastu centymetrów. Kiedy leżał na podłodze, wykrwawiając się, ignorowany przez wszystkich, rebelianci nadawali przez radio kłamliwą wiadomość, że kanclerz podał się do dymisji. W Berlinie oficjalne kręgi powitały radośnie wiadomość o przewrocie, a DNB wysmarowała oświadczenie, w którym stwierdziła, że naród słusznie się zbuntował. „Stało się to, co nieuniknione. Niemiecka ludność zamieszkująca Austrię powstała przeciwko swoim ciemiężycielom, więziennym strażnikom i katom”63. Hitler, który bawił wówczas w Bayreuth na Festiwalu Wagnerowskim, początkowo udawał obojętność, ale gdy nadeszło popołudnie, stawał się coraz bardziej zaniepokojony możliwymi reperkusjami zamachu. Czy Mussolini uzna, że złamał słowo, i wprowadzi do gry siły wojskowe przekraczające te, którymi dysponowali Niemcy? (Il Duce faktycznie wpadł w furię, nie tylko z powodu słowa danego w Wenecji, ale z przyczyn osobistych: gościł właśnie w swoim domu Frau Dollfuss z dziećmi i przypadł mu w udziale bolesny obowiązek powiadomienia kobiety, że jej mąż jest umierający). Tego wieczoru Hitler pojawił się w swojej loży wraz z rodziną Wagnera. Wystawiano Złoto Renu, ale Führer raczej nie cieszył się przedstawieniem, co chwila mu bowiem przerywano, przekazując szeptem wiadomości od Schauba lub Brücknera, którzy odbierali telefony w holu. Było wśród nich niepokojące doniesienie, że Mussolini zarządził koncentrację sił lądowych i powietrznych przy granicy z Austrią, zgodnie z obietnicą, że udzieli pomocy temu krajowi. Kiedy kurtyna opadła, stało się jasne, że pucz wiedeński poniesie klęskę. Po przybyciu Hitlera do domu Wagnerów młoda Friedelind zauważyła, że Führer jest niezwykle zdenerwowany i rozkojarzony. Wydawało się, że pragnie jedynie popędzić do pobliskiej restauracji, w której spotykali się artyści, żeby wmieszać się w tłum znakomitości i stworzyć wrażenie, iż nie ma nic wspólnego z fiaskiem austriackich nazistów64. Późnym wieczorem z Berlina nadeszła wiadomość, że kanclerz Dollfuss zmarł o osiemnastej, ale pucz został stłumiony. Hitler zadzwonił na Wilhelmstrasse i poprosił sekretarza stanu von Bülowa o podanie szczegółów. Kiedy Bülow 448

odpowiedział, że ambasador Kurt Rieth, niemiecki przedstawiciel w Austrii, negocjuje przewiezienie aresztowanych zabójców na niemiecką granicę, Hitler wrzasnął, że Rzesza nie ma powodu, aby w tej sytuacji brać na siebie rolę mediatora. O dwudziestej trzeciej Führer ponownie zatelefonował do Bülowa po dalsze informacje na temat schwytanych zamachowców. „Kanclerz Rzeszy – odnotował w swoim oficjalnym memorandum Bülow – powiedział, że kazałby umieścić spiskowców w areszcie tymczasowym, a następnie wysłał do obozu koncentracyjnego”65. Znalazłszy się w tak poważnych tarapatach, Hitler zwrócił się do Papena, którego niedawno upokorzył aresztem domowym, i poprosił, żeby zastąpił Rietha. Papen nie był w nastroju do ustępstw, ale Hitler nalegał, odwołując się do patriotyzmu. Papen mógłby przynajmniej omówić z nim tę kwestię osobiście. Czy nie mógłby przylecieć osobistym samolotem Führera do Bayreuth? Papen nie potrafił się sprzeciwić takim ponagleniom i następnego ranka razem z synem wystartowali z lotniska Tempelhof. Podczas podróży na południe jego umysł był w stanie zamętu. Czemu spośród tylu ludzi Hitler wybrał akurat jego? Może dlatego, że protestował przeciwko terrorystycznym metodom stosowanym przez działających w konspiracji austriackich nazistów i był osobistym przyjacielem Dollfussa? Papen zastał Führera w „stanie histerycznego pobudzenia, oskarżającego Narodowosocjalistyczną Partię Austrii o brutalność i głupotę, bo wplątała się w tak paskudną aferę”. W pierwszej chwili Hitler odrzucił warunki postawione przez Papena: odprawienie mianowanego przez Hitlera nadzorcy Narodowosocjalistycznej Partii Austrii. Kiedy jednak Papen oznajmił: „On albo ja”, Führer w końcu się zgodził i Papen podjął się misji66. W przedpokoju Papen spotkał starego przyjaciela, Hjalmara Schachta, prezesa Reichsbanku, który czekał na spotkanie z Führerem. On także dostał ważne zadanie jako szef Ministerstwa Gospodarki. Schacht nie był zadowolony z kursu, jaki obrała nazistowska Rzesza, szczególnie z ekscesów z okresu ostatniej czystki, ale, jak Papen, przekonał samego siebie, że musi pomóc krajowi, i wyraził zgodę. „Miałem tylko jedną możliwość wywierania wpływu od środka, wykorzystania działań rządu do położenia tamy ekscesom nowego systemu i skierowania polityki na bardziej przyzwoite tory”. Podobnie jak Papen, twierdził, że przyjął stanowisko jedynie tymczasowo. Swój warunek postawił w formie pytania: „Przed przyjęciem urzędu chciałbym wiedzieć, jak zamierza pan rozwiązać kwestię żydowską”.

449

„W

sprawach

związanych

z gospodarką

–

odpowiedział

Hitler,

mistrz

wykorzystywania oportunistów – Żydzi mogą funkcjonować tak, jak do tej pory”67. Zachęcony

obietnicą

Papena

pomocy

na

froncie

dyplomatycznym

i zapewnieniem Schachta, że będzie działał na rzecz ponownego uzbrojenia Niemiec, Hitler czuł się przygotowany na falę krytyki, która nadciągnęła z zagranicy po zamordowaniu Dollfussa. Najbardziej gwałtowny atak przypuścił Mussolini. Duce nie tylko zatelegrafował do austriackiego wicekanclerza, księcia Ernsta Rüdigera von Starhemberga, że Włochy będą walczyć o niepodległość Austrii, ale pojechał do Wiednia, żeby osobiście wyrazić swoje uczucia. „Gdyby ten kraj pederastów i zabójców przejął kontrolę w Europie, oznaczałoby to kres zachodniej cywilizacji”, oznajmił Starhembergowi, a następnie oskarżył Hitlera o podżeganie do zamachu stanu. Według relacji Starhemberga był tak podekscytowany, że zaczął przewracać oczami. „Hitler jest zabójcą Dollfussa! To on jest winowajcą! On za to odpowiada!” Nazwał Führera „zdziczałym seksualnym degeneratem i niebezpiecznym głupcem”, a nazizm określił mianem „powstania starych germańskich plemion w pierwotnej puszczy przeciwko łacińskiej cywilizacji Rzymu”. Nazizmu nie można porównywać do faszyzmu. „Oczywiście, istnieją zewnętrzne podobieństwa. Oba systemy mają autorytarny charakter, oba są kolektywistyczne, socjalistyczne. Oba sprzeciwiają się liberalizmowi. Ale faszyzm jest reżimem zakorzenionym w wielkiej tradycji kulturowej narodu włoskiego. Faszyzm respektuje prawo jednostki, szanuje religię i rodzinę. Z kolei narodowy socjalizm to dzikie barbarzyństwo. Zgodnie z obyczajem barbarzyńskich hord nie daje jednostce żadnych praw. Wódz jest panem życia i śmierci swojego ludu. Mordowanie i zabijanie, grabież, plądrowanie i szantaż to wszystko, do czego jest zdolny”. Duce zaczął krzyczeć. „Ten gorszący i odrażający spektakl zgotowany przez Hitlera pokazał światu, że 30 czerwca nie może być tolerowany w żadnym kraju na świecie. Tylko prymitywni Niemcy, niewahający się przed mordem, mogli wymyślić coś takiego”. Miejmy nadzieję, dodał, że z zabójstwa Dollfussa wyniknie coś dobrego. Może wielkie światowe potęgi dostrzegą niemieckie zagrożenie i stworzą szeroką koalicję przeciw Hitlerowi. Wspólny front to jedyne rozwiązanie, powiedział. „Hitler uzbroi Niemcy i wyruszy na wojnę – może nawet za dwa lub trzy lata. Nie mogę stawić mu czoła w pojedynkę. Musimy coś zrobić i to szybko”. Odraza Mussoliniego do Hitlera i Niemiec była tak duża, że zaczął ją wyrażać publicznie. „Trzydzieści wieków historii pozwala nam traktować z najwyższą pobłażliwością pewne doktryny głoszone za Alpami przez potomków plemion, 450

które tkwiły w ciemnocie, gdy w Rzymie działali Cezar, Wergiliusz i August”, ogłosił z wieżyczki czołgu podczas inauguracji piątych obchodów Fiere del Levante. Epitety, których używał prywatnie, np. określanie Niemców mianem pederastów i zabójców, zaczęły pobrzmiewać echem we włoskiej prasie68.

7 Szok wywołany czystkami, po którym nastąpił kolejny, związany z zabójstwem Dollfussa, wywarł wyraźny wpływ na Hindenburga. Starzec szybko podupadał na zdrowiu i leżał przykuty do łóżka. Było to spartańskie żelazne łoże, ale prezydent odmówił innego, twierdząc, że zawsze sypiał na łóżku polowym. Mimo chłodu nie kupił też sobie szlafroka. Żołnierze nie używają takiej garderoby, gderał. Nie ma pieniędzy na takie rzeczy, a poza tym niedługo umrze. Führer nadal bawił w Bayreuth, gdy dowiedział się, że prezydent szybko słabnie. Pośpieszył do Neudeck 1 sierpnia w towarzystwie małego grona, w skład którego wchodziło dwóch specjalistów od kontaktów z prasą. Przyjęto ich chłodno. Oskar von Hindenburg zaprowadził Führera do sypialni prezydenta. „Ojcze – oznajmił – przyszedł kanclerz Rzeszy”. Kiedy leżący z zamkniętymi oczami Hindenburg nie zareagował, Oskar powtórzył swoje słowa. „Czemu nie przyszedłeś wcześniej?”, spytał prezydent, nie otwierając oczu. „Co miał na myśli prezydent?”, szepnął Hitler do syna Hindenburga. „Kanclerz Rzeszy nie mógł wcześniej przybyć”, wyjaśnił ojcu Oskar. Starzec mruknął jedynie: „Rozumiem”. Po chwili milczenia Oskar podjął: „Ojcze, kanclerz Rzeszy, pan Hitler, ma kilka spraw do omówienia”. Tym razem starszy pan otworzył oczy, budząc się z drzemki. Spojrzał na Hitlera, a następnie ponownie zamknął oczy i zacisnął usta. Może oczekiwał, że ujrzy swojego kanclerza Rzeszy, swego Franzchen – Papena. Hitler opuścił sypialnię z „zaciśniętymi ustami”, nie chcąc rozmawiać o tym, co się stało za drzwiami. Tej nocy zatrzymał się w posiadłości Finckenstein, gdzie Napoleon romansował z hrabiną Walewską. Gospodarz zasugerował, żeby przespał się w łożu Małego Kaprala, ale Hitler grzecznie odmówił tego zaszczytu69. Następnego ranka, kiedy Hindenburg jeszcze oddychał, gabinet Hitlera uchwalił prawo łączące urzędy prezydenta i kanclerza. Głosujący byli jednomyślni. Za nieobecnego Papena podpis złożył jego pełnomocnik. Prawo miało wejść w życie z chwilą śmierci Hindenburga, a ta nastąpiła zaledwie kilka minut później. Starszy 451

pan odszedł ze słowami „Mój cesarzu… moja ojczyzno” na ustach. Leżał na żelaznym łóżku z Biblią w dłoniach. Za sprawą prawnego zamachu stanu Hitler był teraz Führerem i kanclerzem Rzeszy. Oznaczało to, że stał się najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Jego pierwszą

decyzją

było

wezwanie

do

siebie

generała

von

Blomberga

i głównodowodzących trzech rodzajów sił zbrojnych. „Byliśmy w jego gabinecie – zeznał później admirał Erich Raeder. – Hitler poprosił nas bez ceremonii, żebyśmy podeszli do jego biurka. Złożyliśmy przysięgę, którą odczytał nam jako szef państwa i zwierzchnik sił zbrojnych”70. Czterech mężczyzn powtórzyło słowa przysięgi: „Ślubuję przed Bogiem bezwarunkowe posłuszeństwo Adolfowi Hitlerowi, Führerowi Rzeszy i jej narodu, najwyższemu zwierzchnikowi sił zbrojnych. Jako dzielny żołnierz przyrzekam, że dotrzymam przysięgi nawet za cenę życia”71. Było to bezprecedensowe wydarzenie. Poprzednia przysięga wymagała dochowania wierności i posłuszeństwa prezydentowi i konstytucji. Nowa żądała posłuszeństwa wobec konkretnej jednostki, stwarzając osobisty związek między Führerem i każdym żołnierzem, marynarzem i lotnikiem. Mimo to nikt z oficerów nie zaprotestował, nikt nawet nie zakwestionował niezwykłego sformułowania. Przed zachodem słońca każdy wojskowy w kraju złożył tę samą przysięgę osobistego posłuszeństwa. Pierwsze uroczystości związane z pogrzebem Hindenburga odbyły się 6 sierpnia w gmachu Krolloper. Trumnę prezydenta przeniesiono przed kolumną ubranego w szare mundury wojska oraz członków SA i SS w brunatnych i czarnych uniformach. Dwa ugrupowania w końcu zjednoczyła ta sama przysięga wierności Führerowi. Symboliczną wymowę miało również to, że na oprawę muzyczną wybrano marsz żałobny ze Zmierzchu bogów. Pogrzeb odbył się w południe następnego dnia, nie w Neudeck, jak chciał Hindenburg, ale zgodnie z wolą Hitlera w Tannenbergu, miejscu największego zwycięstwa feldmarszałka. Ciało umieszczono na katafalku w centrum pomnika upamiętniającego bitwę – imponującej struktury złożonej z ośmiu kwadratowych kolumn o wysokości około osiemnastu metrów, z ogniem płonącym na szczycie. Całość przypominała ambasadorowi François-Poncetowi krzyżacki zamek. Hitler ruszył w kierunku trumny. Na podium odkrył, że adiutant przygotował mu tekst niewłaściwej mowy. Zapadła kłopotliwa cisza, która wprawiła w zdumienie słuchaczy z całej Europy. Führer szybko wziął się w garść i zaczął 452

improwizować, wygłaszając jedną z najkrótszych mów, jakie słyszał z jego ust korespondent Lochner. Zakończył wystąpienie, przesadnie wychwalając wojskowe i polityczne zasługi Hindenburga i żegnając go słowami pasującymi raczej do wagnerowskiego bohatera niż ortodoksyjnego luteranina: „Wstąp do Walhalli!”72. Po zakończeniu nabożeństwa Hitler ucałował dłonie córek Hindenburga. Pod wpływem podniosłej atmosfery (albo oportunizmu) generał von Blomberg zasugerował, żeby od tej pory żołnierze zwracali się do niego Mein Führer zamiast zwyczajowego Herr Hitler. Wódz przyjął tę propozycję i wrócił do Berlina. Pragnąc skonsolidować swoją władzę, zadzwonił do Papena z pytaniem, czy prezydent zostawił polityczny testament. Papen odpowiedział, że spyta młodego Hindenburga. „Byłbym zobowiązany – powiedział Hitler – gdyby dopilnował pan, aby ten dokument jak najszybciej trafił w moje ręce”. Papen natychmiast wysłał prywatnego sekretarza do Neudeck. Ten wrócił z dwiema zapieczętowanymi kopertami, a Papen przekazał je Führerowi. Uznał, że Hitler nie był rad z tego, co w nich znalazł, gdyż wyjaśnił chłodno: „Zmarły prezydent przekazał rekomendacje do mojej osobistej wiadomości. Później zdecyduję, czy i kiedy je upublicznić”73. Pogłoski krążące wśród zagranicznych korespondentów, że Hitler próbował zataić treść testamentu, stały się tak uporczywe, iż Hanfstaengl poruszył tę kwestię przy herbacie. „Powiedz swoim zagranicznym przyjaciołom, żeby poczekali, aż dokument zostanie opublikowany – odparł poirytowany Hitler. – Nie obchodzi mnie, co sobie myśli ta zgraja kłamców”74. W końcu 15 sierpnia testament został przekazany do publikacji. Dokument wychwalał osiągnięcia Hitlera i jego rządu, jednocześnie podkreślając, że armia powinna być „symbolem i solidnym oparciem” nowego państwa. W stolicy krążyły plotki, że tekst został spreparowany przez redaktora wspomnień Hindenburga i że Oskar von Hindenburg i doradca jego ojca, Meissner, brali udział w zmowie. Uwiarygodnił je sam Oskar, przysięgając w swojej radiowej mowie skierowanej do narodu, że jego ojciec zawsze popierał Hitlera. Mimo twierdzeń cyników syn bynajmniej nie kłamał. Chociaż Hindenburg gardził pewnymi elementami reżimu Hitlera, widział w Führerze swojego bezpośredniego następcę. Słowa Oskara nie były konieczne, Hitler cieszył się bowiem już ogromnym poparciem wszystkich warstw niemieckiego społeczeństwa. Nawet Stowarzyszenie Niemców Pochodzenia Żydowskiego wystosowało przychylny mu apel. I tak 19 sierpnia niemal dziewięćdziesiąt procent Niemców dobrowolnie zagłosowało na Adolfa Hitlera jako następcę Hindenburga. W ten sposób usankcjonowali jego 453

program i przywództwo, skłaniając do wykonania kolejnego kroku w stronę dyktatury.

454

Rozdział 13 TRIUMF WOLI (1934–1935)

1 Po wygraniu plebiscytu Hitler wrócił do Berchtesgaden na spóźnione letnie wakacje. Godzinami spacerował po swoim ukochanym Obersalzbergu, oddając się ulubionemu sposobowi spędzania czasu – rozmowie. Przygotowywał się też do nadchodzącego zjazdu partii w Norymberdze, na który mogły rzucić cień pełne goryczy wspomnienia czystki wśród zwolenników Röhma. Postanowił temu zapobiec skuteczną mieszanką gróźb, obietnic i słów pojednania. Naród nadal znajdował się w stanie niepokoju, a pewna liczba intelektualistów, jak Spengler, który udzielił niechętnego poparcia narodowemu socjalizmowi, stała się teraz jego jawnymi wrogami. Martwili go również zagraniczni dziennikarze szukający materiałów, które mogłyby napiętnować lub wyszydzić jego reżim. Dorothy Thompson znalazła taką historię i opisała w artykule zamieszczonym na łamach „Harper’s Bazaar”. „To nie jest żadna rewolucja – miał jej powiedzieć amerykański turysta, który oglądał misterium pasyjne w Oberammergau (obwiniające Żydów o śmierć Jezusa40*). To przebudzenie. Oni uważają Hitlera za Boga. Możesz mi wierzyć lub nie, ale gdy podnosili Jezusa na krzyżu, Niemka siedząca obok mnie westchnęła: »Oto on! To nasz Führer! Nasz Hitler!«. Gdy Żydzi wypłacili trzydzieści srebrników Judaszowi, dodała: »A to jest Röhm, który zdradził przywódcę«”1. Opowieść Thompson jest niemal identyczna z notatką w dzienniku ambasadora Dodda sporządzoną 23 sierpnia, w której dyplomata opisuje to samo misterium: „Kiedy Jezus stanął przed rozwścieczonym żydowskim trybunałem, elegancko ubrany Niemiec powiedział mi uroczystym głosem: Es ist unser Hitler [To nasz Hitler]. Ida Horne, moja daleka krewna, która siedziała w innej części sali, szepnęła, kiedy się spotkaliśmy: »Gdy Judasz przyjął trzydzieści srebrników, kobieta obok mnie 455

krzyknęła: Es ist Röhm!«. Podejrzewam, że niemiecka publiczność uważa Hitlera za niemieckiego mesjasza”2. Współczesny pogląd upatrujący w Hitlerze bardziej Judasza niż Jezusa był głęboko podzielany przez wielu członków brunatnych koszul, którzy mimo oporów pozostali w partii. Jeden z nich, Max Jüttner, były podwładny Röhma, nie mógł się powstrzymać przed pochwaleniem zmarłego szefa, gdy omawiał z Führerem nadchodzący Parteitag. Hitler stracił panowanie nad sobą. „Czemu podjąłeś ten temat?! – wrzasnął. – Sprawa jest zamknięta! Röhm został osądzony!”. Wystraszony Jüttner zaprotestował, mówiąc, że Führer nie mianowałby Röhma szefem swojego sztabu, gdyby był pozbawiony wszelkich przymiotów. Hitler nagle poweselał i klepnął Jüttnera po plecach. „Masz rację – powiedział – ale nie znasz całej historii. Röhm i Schleicher chcieli przeprowadzić pucz, żeby mnie obalić. Trzeba było temu zapobiec. Chciałem, żeby sprawę zbadał sąd, ale wydarzenia mnie przytłoczyły, dlatego wielu dowódców SA zastrzelono bez mojej zgody. Wziąłem na siebie winę z powodu rozgłosu, jaki ta sprawa nabrała na świecie”3. Hitler wybrał młodego Alfreda Speera na reżysera widowiska zorganizowanego w Norymberdze, które miało umocnić władzę Führera i przywrócić wewnętrzną jedność partii. Speer kazał wznieść odkryte trybuny na Zeppelinfeld i natchniony ołtarzem ze starożytnego Pergamonu zbudował kamienną budowlę długości trzystu dziewięćdziesięciu i wysokości dwudziestu czterech metrów. Nad stadionem górował gigantyczny orzeł o skrzydłach rozpostartych na szerokość trzydziestu metrów. Wszędzie powiewały tysiące sztandarów ze swastyką. Wokół placu co dwanaście metrów rozmieszczono sto trzydzieści przeciwlotniczych szperaczy o zasięgu siedmiuset pięćdziesięciu metrów. Göring długo się opierał przed ich wypożyczeniem, gdyż stanowiły jego rezerwę strategiczną, ale Hitler poparł Speera. „Jeśli użyjemy ich teraz w tak dużej liczbie – argumentował – inne kraje uznają, że mamy ich mnóstwo”4. Sięgał wyobraźnią poza propagandową wymowę chwili. Pragnąc obrazu, który można by wyeksportować, poprosił Leni Riefenstahl, znaną niemiecką aktorkę i reżyserkę, żeby nakręciła film upamiętniający to podniosłe wydarzenie. Przyznał, że podziwia jej dzieła, szczególnie Błękitne światło, i zapewnił, że może liczyć na jego pełne poparcie, jeśli zgodzi się nakręcić pełnometrażowy film dokumentalny o zjeździe partii w 1934 roku. Zgodziła się, mimo pewnych oporów, ale kiedy się rozstali, doszła do wniosku, że nie ma kwalifikacji, aby zrealizować dokument. Przekazała reżyserię swojemu asystentowi i poleciała do Hiszpanii robić własny 456

film. Kiedy wróciła do kraju, do wiecu w Norymberdze pozostały zaledwie dwa tygodnie. Czekał też na nią list od Hessa: Führer był zaszokowany, że zleciła robotę komuś innemu, i chciał się z nią natychmiast widzieć. Hitler nie był rozgniewany, a jedynie nalegał. „Musi pani poświęcić na to tylko sześć dni życia”, argumentował, a gdy odpowiedziała, że montaż zajmie jej sześć miesięcy, dodał: „Jest pani taka młoda!”. Zaczęła go przekonywać, że jest ostatnią osobą na świecie, która się do tego nadaje. „Nie jestem nawet członkiem partii, nie wiem, na czym polega różnica między SA i SS”. „Właśnie dlatego chcę, żeby pani nakręciła ten film – powiedział Hitler. – Dzięki pani zyska świeże spojrzenie”. W końcu Riefenstahl podjęła się osobistego wykonania trudnego zadania. Aby zainteresować widzów sześciodniowym programem, zaplanowała zdjęcia z samolotów, dźwigów, wrotek oraz małej platformy przytwierdzonej do najwyższego masztu flagowego. Po przybyciu do Norymbergi na tydzień przed uroczystą inauguracją zespół filmowy, złożony ze stu dwudziestu ludzi, w tym szesnastu kamerzystów, otrzymał wszelką pomoc obiecaną przez Hitlera. Riefenstahl dano do dyspozycji sprzęt strażacki oraz urządzenia służb komunalnych5. Rzesze uczestników już napływały do Norymbergi. Wiele miesięcy wcześniej każdy otrzymał własny numer, miał wyznaczone miejsce w ciężarówce oraz pryczę w wielkim miasteczku namiotowym niedaleko miasta. Do czasu rozpoczęcia uroczystości 4 września tysiące członków partii przećwiczyły każdy najdrobniejszy element. Wieczorem Führer wygłosił krótką mowę powitalną w starym ratuszu, po której nastąpiło dłuższe wystąpienie Hanfstaengla wzywające przedstawicieli zagranicznej prasy, by „relacjonowali wydarzenia w Niemczech bez próby ich interpretowania”. Później przynajmniej dziesięć tysięcy entuzjastów otoczyło hotel Deutscher Hof, w którym zatrzymał się Hitler, skandując nieprzerwanie: „Chcemy naszego Führera!”, aż ten ukazał się na balkonie. Ich fanatyczne twarze przypomniały Williamowi L. Shirerowi (pracującemu wówczas dla Universal Service) oszalały grymas na twarzach holy rollers, członków zielonoświątkowej sekty w Luizjanie. Następnego ranka Hitler pojawił się na Luitpoldarena bardziej jako obiekt czci niż orator. Wkroczył w efektowny sposób, przy dźwiękach Marsza Badenweiler, mając za plecami Göringa, Goebbelsa, Hessa, Himmlera i kilku adiutantów. Po poruszającym wykonaniu uwertury Egmont Beethovena Hess wyszedł naprzód i powoli odczytał nazwiska tych, którzy zginęli podczas puczu w 1923 roku. Dla 457

trzydziestotysięcznej publiczności, jeśli nie dla zagranicznych korespondentów, było to wzruszające przeżycie. Najważniejsze słowa padły z ust gauleitera Adolfa Wagnera, który odczytał oświadczenie Hitlera głosem tak podobnym do głosu Führera, że niektórzy korespondenci słuchający transmisji radiowej uznali, że przemawia sam wódz. „Niemiecki styl życia został określony na następnych tysiąc lat – czytał Wagner. – Dla nas, Niemców, niespokojny dziewiętnasty wiek wreszcie dobiegł końca. Przez następne tysiąclecie nasz kraj nie zazna rewolucji”6. Mimo upojenia niemal bezustanną owacją Hitler nie mógł się uwolnić od niepokoju. Wiele brunatnych koszul odczuwało głęboką niechęć i rozczarowanie. Obawa przed kłopotliwym i groźnym incydentem powodowała, że Führer był spięty i czasami ujawniał własne resentymenty. Podczas jednego z posiłków w restauracji odwiedzanej przez partyjnych funkcjonariuszy nagle zwrócił się do Hansa Franka. „Rozgniewałeś mnie, zwlekając z podjęciem działania 30 czerwca w Monachium!”, wykrzyknął, a kiedy Frank ponownie wyraził chęć ustąpienia, uciął niecierpliwie: „Za kilka tygodni skończy się ta cała farsa państwowej sprawiedliwości”. Rzesza będzie rozkazywać, a Bawaria i inne kraje związkowe potulnie słuchać, powiedział i po chwili niezręcznego milczenia odzedł7. Podczas wiecu, ogarnięty falą narastającego entuzjazmu, odzyskał radosny nastrój. Było to szczególnie widoczne wieczorem siódmego dnia zjazdu, kiedy na Zeppelinfeld w idealnym szyku ustawiło się dwieście tysięcy członków partii z ponad dwudziestoma tysiącami rozwiniętych sztandarów. Widok wywołany przez sto trzydzieści ogromnych szperaczy Speera okazał się bardziej oszałamiający, niż oczekiwano. „Oświetlony reflektorami stadion sprawiał wrażenie ogromnej hali otoczonej lśniącymi, gigantycznymi białymi kolumnami – wspominał Speer – z surrealistycznymi obłokami przesuwającymi się od czasu do czasu na tle majestatycznej ściany światła niczym półprzezroczyste anemony unoszone na powierzchni morza”. W niezwykłej ciszy głos Hitlera rozlegający się z głośników robił niesamowite wrażenie. „Jesteśmy silni, a będziemy jeszcze silniejsi!”, grzmiał, grożąc i obiecując8. Leni Riefenstahl i jej kamerzyści sfilmowali tę scenę z wielu punktów mimo przeszkód ze strony nadgorliwych brunatnych koszul. Mężczyźni za namową Goebbelsa, choć bez wiedzy Hitlera, dręczyli operatorów, usuwając ich z najlepszych miejsc, a nawet rozmontowując kilka kamer. Sam Hitler stanął wobec potencjalnego zagrożenia ze strony SA, kiedy dwa dni później spotkał się z pięćdziesięcioma tysiącami członków Oddziałów 458

Szturmowych. „Na stadionie panowało wyczuwalne napięcie – wspominał Shirer. – Zauważyłem, że ściągnięto znaczną liczbę ochroniarzy SS, którzy oddzielili go od morza brunatnych koszul”. Nie wiedział, czy ktoś w ogromnym tłumie nie wyciągnie rewolweru w trakcie przemówienia Führera wzbogaconego typowymi elementami „kija i marchewki” i ostatecznie oczyszczającego zebranych z zarzutu współudziału w spisku Röhma. Jednak i to spotkanie zakończyło się bez żadnych incydentów, zapewniając sukces wydarzeniom 10 września – ostatniego dnia obchodów. W Dzień Armii na wielką

łąkę

płynnie

wjechały

zmechanizowane

oddziały

wyposażone

w najnowocześniejszy sprzęt. Była to pierwsza od czasów wojny publiczna demonstracja wojskowej potęgi Niemiec. Trzysta tysięcy widzów ogarnął stan niemal niekontrolowanej euforii na widok realistycznej inscenizacji bitwy. Militaryzm, napisał w swoim dzienniku Shirer, nie był wyłącznie produktem Hohenzollernów. „Był głęboko zakorzeniony w duszy wszystkich Niemców. Reagowali jak dzieci bawiące się ołowianymi żołnierzykami”. Hitler sprawiał wrażenie równie podekscytowanego jak tłum, a po jego ostatnim przemówieniu przez pewien czas nie można było uciszyć owacji. W końcu Hess zdołał przekrzyczeć zgiełk i pożegnał Führera w imieniu NSDAP. „Partia to Hitler! – zakrzyknął. – A Hitler to Niemcy, tak jak Niemcy są Hitlerem! Heil Hitler! Sieg Heil! Sieg Heil! Sieg Heil Hitler!”. Oszalały tłum odśpiewał pieśń Witaj, zwycięstwo! Było to upojne, porywające i podniecające przeżycie, ale ludziom, którzy nie znajdowali się pod wpływem uroku Hitlera, przypominało mrożący krew w żyłach zwierzęcy ryk, niczym pomruk dochodzący z jaskini9. Trudno sobie wyobrazić lepszy symbol zaślubin Führera z armią. Wódz zdecydował się wykonać pojednawczy gest w kierunku starszych generałów. Tego wieczoru, po odegraniu capstrzyku przez orkiestry zgromadzone przed jego hotelem, zaprosił ich na kolację. „Wiem, że oskarżacie mnie o wiele złych rzeczy, które działy się w partii – miał powiedzieć według generała von Weichsa, który prowadził skrupulatne notatki. – Przyznaję, macie stuprocentową rację, ale musicie pamiętać, że w czasach walki opuściła mnie inteligencja, nadal mam do dyspozycji kiepsko wyszkolonych ludzi. Staram się nieprzerwanie zaradzić temu brakowi, ale wyszkolenie dobrej kadry partyjnych przywódców wymaga więcej czasu niż stworzenie kadry oficerskiej dla nowych sił zbrojnych”. Jego słowa dały pożądany efekt, odnotował Weichs, „gdyż Hitler doskonale wiedział, jak przemawiać do różnych grup słuchaczy”10. 459

Później odwiedził żołnierzy na biwaku. Jako kapral weteran wmieszał się między nich, żartując i wspominając dawne czasy. Wrócił do hotelu zrelaksowany, a podczas późnego posiłku z najbliższymi znajomymi szczegółowo opisał to spotkanie. Dobry nastrój Hitlera dał o sobie znać dwa dni później podczas przyjęcia wydanego na jego cześć w Pałacu Prezydenckim. Wszyscy dyplomaci, którzy go unikali,

musieli

przybyć,

żeby

złożyć

formalne

uszanowanie

nowemu

prezydentowi. Ambasador Dodd nigdy nie widział Hitlera „tak szczęśliwego, gdy przechodził wzdłuż szpaleru gości, witając przedstawicieli innych krajów”11. Mimo pewnych zakłóceń i paru chwil niepewności zdołał osiągnąć w Norymberdze to, co zaplanował. Partia była ponownie zjednoczona, a on miał poparcie obywateli i wojska.

460

Natrętne nękanie przez ludzi Goebbelsa nie przeszkodziło też w przygotowaniu pamiątkowego filmu o partii. Leni Riefenstahl i jej kamerzyści nakręcili setki metrów fantastycznego materiału. Podczas montowania Triumfu woli Riefenstahl zalewały protesty partyjnych przywódców, którzy czuli się pominięci, i innych, którzy zarzucali filmowi, że ma zbyt słabą propagandową wymowę. Kiedy Riefenstahl odmówiła wprowadzenia zmian, Hitler zaproponował kompromis: niech wstawi do filmu zdjęcia pominiętych funkcjonariuszy. Riefenstahl uznała to za pogwałcenie swoich artystycznych zasad i odmówiła. Hitler równie gorąco obstawał przy swoim. Według jej wersji w końcu tupnęła nogą i krzyknęła: „Nie zrobię tego!”. „Zapominasz, z kim mówisz!”, odparł Führer, lecz ona była tak pewna swego, a on tak cenił jej talent, że ukończyła film bez wprowadzania żadnych zmian. Pozwoliła, żeby nazwano obraz Triumfem woli, ponieważ nie miała lepszego tytułu. Podczas premiery Riefenstahl została chłodno przyjęta przez partyjnych oficjeli, ale nawet Goebbels, jej największy krytyk, zrozumiał, jak wybitnym osiągnięciem był ten film, na swój sposób znacznie bardziej korzystny propagandowo dla Führera i narodowego socjalizmu od obrazów, które wcześniej nakręcono. 1 maja nagrodzono go jako „osiągnięcie kulturalne”, przyznając tytuł najlepszego filmu roku, później powszechnie okrzyknięto jednym z najważniejszych filmów dokumentalnych w historii, a w 1937 roku uhonorowano go złotym medalem na Wystawie Światowej w Paryżu za wartości artystyczne, jeśli nie za przesłanie12.

2 Krążyły plotki, że Leni Riefenstahl była kochanką Hitlera. Oskarżenie to wydaje się równie bezzasadne, jak twierdzenie, że sypiał z innymi sławnymi aktorkami: Olgą Czechową, Lil Dagover i Polą Negri. Hitler nie oczekiwał od tych czarujących kobiet seksu, ale stymulacji, której pożądała jego stłumiona artystyczna natura. Unity Mitford, córka lorda Redesdale, niedawno wróciła do Anglii. Studiowała sztukę w Monachium i tam udzielił się jej entuzjazm, który jak fala przesunął się przez nowe Niemcy. Od chwili, gdy Hitler pocałował jej dłoń, stała się oddaną rzeczniczką narodowego socjalizmu. Hitler nigdy nie spotkał kogoś podobnego do tej beztroskiej, żywiołowej, złotowłosej dziewczyny, która wygłaszała najbardziej zaskakujące i zuchwałe uwagi. Swobodny język, oryginalny sposób postrzegania świata i żywiołowe poczucie humoru, które dzieliła z pięcioma siostrami, były dla 461

Hitlera nowym i odświeżającym doświadczeniem. Radość, jaką czerpał z jej towarzystwa, szybko wywołała falę plotek – równie bezzasadnych, jak pozostałe – że była jego kochanką. Kiedy Hitler zdobył władzę, okazało się, że o jego względy zabiega coraz większa liczba kobiet. Może to właśnie ów poszerzający się krąg wielbicielek zaprawił goryczą jego starą znajomość z panią Bechstein. Zaczęła go otwarcie krytykować i ganić za pewne reformy. Według Friedelind Wagner Frau Bechstein zaczynała od pytania, czy zwariował, a później zasypywała Hitlera takim potokiem oskarżeń, że nie mógł się wybronić. „Podczas tych gwałtownych połajanek Führer stał jak speszony uczniak, który popełnił jakieś wykroczenie”13. Poszerzenie towarzyskich horyzontów Hitlera jeszcze bardziej martwiło Ewę Braun. Kilka dni po dojściu do władzy, na dwudzieste pierwsze urodziny Führer ofiarował jej komplet biżuterii złożony z pierścionka, kolczyków i bransoletki z turmalinów. Nie oznaczało to jednak, że zamierza poślubić kochankę. Widywała go teraz rzadziej niż kiedyś. Czasami dzwonił do niej z Berlina – zwykle z publicznej budki telefonicznej. Aby rodzice nie dowiedzieli się o intymnym związku, który łączy ją z Hitlerem, poprosiła o własny telefon w sypialni. Zawsze gdy Hitler przyjeżdżał do Monachium, zapraszał Ewę do swojego mieszkania, ale w Berchtesgaden zatrzymywała się w hotelu, dla zachowania pozorów. Na jesieni 1934 roku Ewa popadła w długotrwałą melancholię. Straciła nadzieję, że Hitler ją poślubi. Powiedział jej, że jako przywódca III Rzeszy musi się całkowicie poświęcić narodowi, a rodzina tylko by mu w tym przeszkadzała. Właściwie to jest jak papież. Jeszcze bardziej odważne było wyznanie złożone kapitanowi Wiedemannowi. Pewnego wieczoru Hitler zwierzył się adiutantowi, że brakuje mu życia rodzinnego, ale gdyby się ożenił, utraciłby głosy wielu kobiet. „Tak więc – zakończył – mam w Monachium dziewczynę na każde skinienie”14. Jeszcze więcej powiedział swojej sekretarce Chriście Schroeder. „Ewa jest bardzo miła – stwierdził – ale tylko Geli potrafiła wzbudzić we mnie prawdziwą namiętność. Nie mogę sobie wyobrazić małżeństwa z Ewą. Jedyną kobietą, z którą mógłbym się związać na całe życie, była Geli”15. Kłopotliwy zaczął się także stawać jego związek z mieszkającą w Anglii bratową. Brigid Hitler, była żona jego przyrodniego brata Aloisa, znajdowała się w rozpaczliwym położeniu finansowym, więc ponownie poprosiła o pomoc sławnego krewnego. Wróciła do Niemiec z synem Williamem Patrickiem i nawiązała kontakt z Hitlerem w nadziei, że „będzie skłonny coś jej zapłacić za to, 462

żeby milczała”. Hitler zaprosił matkę i syna do Berchtesgaden, gdzie ten ostatni został wprawiony w osłupienie (powiedział to agentowi OSS) i „surowo skarcony” przez siostrę Führera, Angelę, która powtórzyła bajeczkę, że Hitler „nie był nawet jego wujem”41*16.

W tym okresie Hitler poświęcał dużo czasu polityce zagranicznej. Ponieważ sukcesy w tej dziedzinie niemal zawsze umacniają władzę, starał się błyskawicznie uzbroić Rzeszę. Za zasłoną dymną negocjacji rozbrojeniowych prowadzonych w Genewie pośpiesznie rozbudowywał siły zbrojne na każdym poziomie. Zachęcony reakcją opinii publicznej na imponujące widowisko wojskowe zorganizowane w Norymberdze, trzy tygodnie później wydał tajne polecenie, by zwiększyć trzykrotnie liczebność armii liczącej sto tysięcy ludzi. Tego samego dnia do wojska zaciągnęło się siedemdziesiąt tysięcy rekrutów. Budżet Ministerstwa Obrony wzrósł do sześciuset pięćdziesięciu czterech milionów marek. Nieoczekiwane utworzenie sztabów dziewięciu korpusów, czternastu dywizji piechoty i siedmiu batalionów zmotoryzowanych, mimo zachowania dużych środków ostrożności, wywołało falę niepokojących pogłosek o złamaniu postanowień traktatu wersalskiego. Plotki te w połączeniu z pogorszeniem stosunków angielsko-niemieckich były dla Hitlera poważnym zmartwieniem. Co więcej, wkrótce stało się oczywiste, że w obliczu ekspansji Niemiec Wielka Brytania i Francja dążą do zawarcia sojuszu wojskowego. Z drugiej strony, wiele faktów wskazywało, że Anglia nie jest gotowa do podjęcia większego ryzyka. „Żaden kraj, a szczególnie Anglia – zwierzył się osobisty sekretarz brytyjskiego ministra spraw zagranicznych księciu Ottonowi von Bismarckowi tej jesieni – nie wyruszy na wojnę w interesie innych krajów, których ziemie znajdują się poza obrębem jego własnego terytorium”18. Ponieważ Hitler nie miał żadnych planów wobec Imperium Brytyjskiego, a jego polityka zagraniczna zakładała wyrozumiałość, jeśli nie przyjaźń Wielkiej Brytanii, zaczął otwarcie zabiegać o odzyskanie jej sympatii. Pierwszym krokiem było oficjalne przyjęcie wydane 19 grudnia. Spośród dwudziestu pięciu gości czterej pochodzili z Wielkiej Brytanii – dobrze znany członek Towarzystwa Anglo-Niemieckiego, lord Rothermere z synem oraz Ward Price, redaktor naczelny „Daily Mail”, najbardziej wpływowej gazety Rothermere’a. Na przyjęcie Hitler założył strój wieczorowy zamiast partyjnego uniformu. Kiedy goście zasiedli do prostego posiłku złożonego z pieczonego kurczaka, oznajmił: 463

„Dziesięć lat temu wyszedłem z więzienia w Landsbergu”. Następnie opowiedział o tym, jak cały personel więzienia, w tym jego naczelnik, nawrócił się na narodowy socjalizm. „Bawarski rząd wpadł w furię i za karę wysłał większość strażników do szkoły policyjnej. Nie byli tam nawet pół roku, gdy szkoła stała się ośrodkiem rekrutacyjnym NSDAP i musiała zostać zamknięta”19. Po kolacji Hitler zaprosił niepalących, żeby udali się z nim do specjalnego pokoju. Do Hitlera dołączył lord Rothermere, Ribbentrop i kilka pań. Księżna Stephanie von Hohenlohe, pół-Żydówka, przedstawiła go magnatowi prasowemu. Rothermere’a przyciągnęła do Hitlera wspólna nienawiść do bolszewizmu. Kilka tygodni później „Daily Mail” przyklasnął, gdy ponad dziewięćdziesiąt procent wyborców Zagłębia Saary (pod wpływem apelu Kościoła rzymskokatolickiego) oddało głos za przyłączeniem do Niemiec. Pod koniec stycznia 1935 roku Führer przyjął dwóch kolejnych przyjaźnie nastawionych gości z Angli – Allena lorda Hurtwood, który przywiózł przesłanie dobrej woli od premiera Ramsaya MacDonalda, oraz markiza Lothiana, lewicowego liberała, którego tak oczarowały zapewnienia Hitlera o pokojowych intencjach Niemiec, że pomógł przekonać ministra spraw zagranicznych sir Johna Simona o szczerości zamiarów Führera. Nawet Francja doznała ulgi po pokojowym oddaniu Niemcom Zagłębia Saary i oficjalnie przedstawiła Hitlerowi propozycję porozumienia na zasadzie równości oraz „wschodniego Locarno”42*. 14 lutego Hitler udzielił ostrożnej odpowiedzi, oświadczając, że z radością przystąpi do negocjacji w sprawie zbrojeń, i zaproponował, aby Niemcy i Anglia przed przystąpieniem do rozmów wstępnie uzgodniły wspólne stanowisko. Sir John Simon zgodził się przyjechać do Berlina na początku następnego miesiąca. Zapowiedź jego wizyty początkowo wywołała atmosferę optymizmu w berlińskiej społeczności zagranicznej, ale 5 marca Shirer zanotował w swoim dzienniku: „Coś musiało pójść źle. Simon miał przybyć pojutrze na rozmowy z Niemcami, ale dziś rano von Neurath zakomunikował Brytyjczykom, że Hitler się przeziębił i prosi, by Simon odłożył swoją wizytę. Po południu zasięgnąłem języka na Wilhelmstrasse. Okazało się, że chodzi o »chorobę dyplomatyczną«””20. Führera rozsierdziło opublikowanie brytyjskiej białej księgi potępiającej przyśpieszenie niemieckiego programu zbrojeń. Anglików szczególnie zaniepokoił ogromny entuzjazm mieszkańców Zagłębia Saary z powodu przyjazdu Hitlera, który przybył na obchody zajęcia spornego terytorium.

464

10 marca Hitler wykonał kolejny ruch w dyplomatycznej partii szachów, ujawniając Price’owi z „Daily Mail”, że Luftwaffe stała się niedawno pełnoprawną częścią sił zbrojnych. Hitler miał nadzieję, że nie dojdzie do oficjalnego potępienia ze strony Anglii lub Francji. Zamiast tego sir John Simon, który przypuszczalnie był już w posiadaniu tej informacji, zawiadomił Izbę Gmin, że nadal planuje jechać do Berlina, kiedy Führer powróci do zdrowia. Reakcja francuska sprowadziła się do propozycji ministra wojny, aby wydłużyć okres służby wojskowej. Hitler przebił tę słabą kontrę bez radzenia się własnych generałów. Rano 15 marca wyznaczył swojemu głównemu adiutantowi spotkanie w monachijskim hotelu Vier Jahreszeiten, który był kiedyś ośrodkiem antysemickich działań Sebottendorfa. Polecił adiutantowi, żeby ogłoszono wprowadzenie poboru i kolejne powiększenie sił zbrojnych. Tego wieczoru zebrała się Rada Obrony Rzeszy, żeby omówić niepokojący plan poboru ogłoszony przez Hitlera. Generał von Blomberg wyraził zaniepokojenie reakcją głównych mocarstw, ale Ribbentrop zbagatelizował jego słowa. Nie ma się czym martwić. „Mówi pan nonsensy!”, oburzył się Blomberg i nie przestał krytykować tego pomysłu. Spór ciągnął się do późnej nocy, ale gdy rano on i Fritsch stawili się u Hitlera, wątpliwości Blomberga się rozwiały. Po południu w sobotę około stu zagranicznych korespondentów stłoczyło się w sali konferencyjnej Ministerstwa Propagandy. Nikt nie wiedział, czemu tak nagle ich wezwano. W powietrzu wyczuwało się napięcie. W końcu pojawił się Goebbels z „bardzo ważną, ponurą miną” i głośno odczytał tekst nowego dekretu o powszechnym obowiązku służby wojskowej oraz zwiększeniu liczebności armii w czasie pokoju do trzystu tysięcy żołnierzy21. Chociaż wszyscy się tego spodziewali, przeżyli szok. Lochner i kilku innych korespondentów pognali do telefonów w holu, gdy Goebbels odpowiadał na pytania. W tym samym momencie francuski ambasador otrzymywał te informacje z pierwszej ręki, od Führera, z którym rozmawiał w gabinecie Kancelarii Rzeszy. François-Poncet zaprotestował, wskazując, że ten krok stanowi pogwałcenie traktatu wersalskiego, i wyraził żal, że Niemcy postawiły Francję przed faktem dokonanym bez wcześniejszego powiadomienia lub dyskusji. Hitler udzielił stanowczego, uroczystego zapewnienia, że cele działań są czysto obronne. Francja nie ma się czego obawiać. Jego głównym wrogiem jest komunizm, powiedział, a następnie wygłosił tak długą mowę na temat Rosjan, że François-Poncet niemal uwierzył, iż Hitler nie ma zamiaru toczyć wojny przeciwko Francji lub Anglii, a pragnie jedynie zniszczyć sowiecki reżim22. 465

Francuską odpowiedzią na kolejną niemiecką demonstrację siły był pozbawiony znaczenia protest na forum Ligi Narodów. Rankiem 25 marca oficjalna delegacja brytyjska spotkała się z Hitlerem w przyjaznej atmosferze. Paul Schmidt, który po raz pierwszy wystąpił w roli tłumacza Führera, zwrócił uwagę, że uśmiech wodza wydawał się „szczególnie przyjazny”, gdy witał sir Johna Simona, Anthony’ego Edena i ambasadora Erica Phippsa. Panowie zasiedli przy niskim stole w Kancelarii Rzeszy wraz z von Neurathem i Ribbentropem. Simon oświadczył, że rząd i obywatele Wielkiej Brytanii pragną ponad wszystko pokoju i mają nadzieję, iż Niemcy będą mogły współdziałać z innymi europejskimi państwami w tej dziedzinie. Brytyjska opinia publiczna, decydujący czynnik w kraju, powiedział, „była bardzo zaniepokojona wyjściem Niemiec z Ligi Narodów, mieszaniem się w sprawy wewnętrzne Austrii oraz pewnymi jednostronnymi oświadczeniami”. Anglia jako taka „nie jest antyniemiecka, ale sprzeciwia się stanowczo wszystkiemu, co mogłoby zakłócić pokój”23. „Odpowiedź Hitlera – wspomina Eden, który wystarczająco dobrze znał niemiecki, aby wiedzieć, że Schmidt zręcznie tłumaczy – stanowiła umiejętne połączenie prośby z nutką groźby”. Podczas drugiego spotkania Führer zrobił na Edenie „bardzo niekorzystne wrażenie”. Wydał mu się „wrogi i nieprzekonujący”, co więcej, sprawiał wrażenie „krętacza”. Z drugiej strony Eden podziwiał sposób, w jaki Hitler prowadził spotkanie, „bez najmniejszego wahania, mimo braku notatek, jak przystało na człowieka, który wie, dokąd zmierza”24. Wiarygodnie wyjaśnił każde ze swoich posunięć, unikając nachalnego przekonywania. Na przykład odparł zarzut pogwałcenia traktatu wersalskiego, przypomniał bowiem, że go nie podpisał. Utkwiwszy błękitne oczy w sir Johnie, dodał, że wolałby raczej umrzeć, niż to uczynić. Niemcy nie są krajem łamiącym traktaty – z wyjątkiem sytuacji, gdy pruska armia przybyła Anglikom z odsieczą pod Waterloo. Wówczas Wellington nie protestował. „Był to największy żart, na jaki było go stać – zauważył Eden. – Uznałem te słowa za zręczną ripostę wygłoszoną z przelotnym uśmiechem”. Podczas porannej sesji Hitler zdumiał nie tylko Brytyjczyków, ale i własnego tłumacza spokojną i uprzejmą argumentacją. Jednak po obiedzie stracił zimną krew, kiedy wypłynęła kwestia paktu wschodniego i Litwy. „Nie chcemy mieć nic wspólnego z Litwą!”, wykrzyknął. Na Litwie trwał właśnie proces o spisek, w który miała być zamieszana mniejszość niemiecka. Oczy mu zabłysły, głos stał się ochrypły i zaczął grasejować. „Pod żadnym pozorem nie zawrę paktu z państwem, 466

które łamie prawa mniejszości niemieckiej w Memlu [Kłajpedzie]!”, wrzasnął. Po chwili burza ustała i Führer ponownie stał się uprzejmym negocjatorem. Tym razem zaprotestował przeciwko paktowi z przyczyn ideologicznych. „Nie ma mowy o żadnych układach pomiędzy narodowym socjalizmem i bolszewizmem – oznajmił cicho, choć z naciskiem. – Wszelkie kontakty są wykluczone”25. Na bankiecie wydanym wieczorem rozluźniony Hitler wdał się z Edenem w ożywioną rozmowę o ich przeżyciach z czasów wojny. Walczyli naprzeciw siebie nad rzeką Oise i wspólnie wykreślili linię frontu na odwrocie karty dań43*. Fragment rozmowy został podsłuchany przez François-Ponceta, który po posiłku zapytał Edena, czy naprawdę walczył przeciwko Hitlerowi. Kiedy Eden przytaknął, francuski ambasador zauważył oschle: „I pan chybił?! Trzeba było go zastrzelić!”. Tej nocy Eden zanotował w swoim dzienniku: „Kiepskie rezultaty. Ton i nastrój inne niż przed rokiem. Liczne dowody wskazują na to, że Niemcy zbroją się bez przerwy w dawnych pruskim duchu. Teraz straszakiem jest Rosja”26. O dziesiątej następnego ranka sir John zaproponował, by omówili kluczową kwestię zbrojeń. Wielka Brytania, powiedział, niedawno rozpoczęła odrębne rozmowy z innymi mocarstwami, aby przygotować wielką konferencję w sprawie floty wojennej, która zrewiduje obowiązujące porozumienia morskie. Zaprosił Niemcy, żeby wzięły udział w podobnych nieoficjalnych rozmowach w Londynie. Hitler od razu wyraził zgodę, a następnie powtórzył swoją propozycję złożoną ambasadorowi Phippsowi, by ograniczyć tonaż niemieckiej floty wojennej do trzydziestu pięciu procent tonażu floty brytyjskiej. Jednocześnie podkreślił, że nie wyobraża sobie, aby jakaś „boska lub ziemska władza” mogła go zmusić do „zgody na przewagę floty francuskiej albo włoskiej”. W tym momencie teatralnym gestem wyciągnął depeszę i zaczął czytać z płomiennym oburzeniem. Ponownie zaszła w nim uderzająca zmiana, z powściągliwego męża stanu przeistoczył się w fanatyka. Telegram informował, że przedstawiciele mniejszości niemieckiej sądzeni na Litwie pod zarzutem udziału w spisku, zostali uznani za winnych. Jak postąpiłaby Wielka Brytania, spytał gniewnie, gdyby traktat wersalski pozbawił ją części własnego terytorium, przekazując ją takiemu krajowi jak Litwa. Jak by się zachowała, gdyby wsadzano do więzień i torturowano ludzi tylko za to, że są Anglikami? Jego gniew szybko wyparował i Hitler przyjął na nowo rolę człowieka powściągliwego, domagającego się jedynie militarnego parytetu z Anglią i Francją. W południe w brytyjskiej ambasadzie podano skromny poczęstunek. Führer drugi 467

raz w życiu wszedł do obcej ambasady. Kiedy dyplomaci przeszli do Kancelarii Rzeszy, zaczął się skarżyć, że Sowieci próbują przeć na zachód. Na marginesie nazwał Czechosłowację „wyciągniętym ramieniem Rosji”. Powtórzył także, że Niemcy mają równe prawa w dziedzinie zbrojeń. Schmidt był pod wrażeniem Simona i Edena, którzy cierpliwie i spokojne go wysłuchali. „Gdyby dwa lata temu przedstawiciel

Niemiec

zgłosił

takie

żądania,

zadrżałyby

niebiosa.

Hitler

przedstawiał je teraz w taki sposób, jakby były najbardziej naturalną rzeczą na świecie. Zastanawiałem się, czy Hitler nie osiągnął więcej swoją strategią faktów dokonanych, niż byłoby to możliwe metodami negocjacji stosowanymi przez nasze Ministerstwo Spraw Zagranicznych”27. Tego wieczoru Hitler wydał kolację w Kancelarii Rzeszy. Prostą brunatną koszulę oraz czerwoną opaskę ze swastyką zastąpił frakiem. Swojemu tłumaczowi wydał się „czarującym gospodarzem, poruszającym się wśród gości tak swobodnie, jakby wychował się w atmosferze tego wielkiego domu”. Później Hitler z radością opowiedział przyjaciołom, w tym Winifred Wagner, o swoim dyplomatycznym sukcesie. Klepnął dłońmi o kolana i klasnął jak uczeń, wspominała. „Świetni goście, ci Anglicy – stwierdził – nawet gdy kłamią, robią to na wielką skalę, całkiem inaczej niż pazerni Francuzi”28. W dzień po zakończeniu rozmów Hitler powiedział dowódcy marynarki Raederowi o wynegocjowanych trzydziestu pięciu procentach tonażu brytyjskiej Royal Navy i polecił, by zgodnie z planem zaczął rozbudowywać flotę, ale „bez hucznych publicznych zapowiedzi, żeby uniknąć komplikowania trudnej sytuacji Anglii w relacjach z innymi mocarstwami”. Hitler pragnął współdziałać z Wielką Brytanią i zabiegał o względy wpływowych angielskich obywateli nastawionych przyjaźnie do Niemiec. W kwietniu zaprosił na lunch do swojego monachijskiego mieszkania sir Oswalda Mosleya, który wystąpił z Partii Pracy i został przywódcą Brytyjskiej Unii Faszystów. Mosley zwrócił uwagę na „całkowity brak hipnotycznego oddziaływania [Hitlera]; może nie byłem nań podatny; w każdym razie on nie podejmował żadnej próby wywarcia takiego efektu. Zachowywał się w sposób prosty, odnosił się do mnie z delikatnym, niemal kobiecym wdziękiem”29.

468

W Londynie znacznie ważniejszy zwolennik sprawy niemieckiej potwierdził swoje dawne sympatie. Okazją była długa rozmowa ambasadora Hoescha z księciem Walii, podczas której następca tronu „ponownie okazał całkowite zrozumienie dla sytuacji i aspiracji Niemiec”30.

3 Tymczasem w Berlinie wydarzenia międzynarodowe

na krótko zostały

przyćmione przez przygotowania do ślubu Hermanna Göringa i aktorki Emmy Sonnemann. (Jego pierwsza żona Carin zmarła w 1931 roku po długiej chorobie). Państwo młodzi zostali zasypani prezentami od organizacji i osób prywatnych zabiegających o ich względy. Muzea przesyłały w depozyt malowidła, m.in. dwa bezcenne obrazy olejne Cranacha. Oprócz wschodnich dywanów, gobelinów, srebrnych kandelabrów i klejnotów znalazły się też saksońskie pierniki, szwarcwaldzki tort wiśniowy, ser, a nawet krowa mleczna. Mniejsze przedmioty wystawiono na pokaz w berlińskiej rezydencji Göringa, a większe przewieziono ciężarówką do Karinhall, wiejskiej posiadłości niedaleko stolicy, nazwanej, choć z błędem ortograficznym, od imienia jego pierwszej żony. Ślub zaplanowany na 10 kwietnia, z relacją na żywo transmitowaną przez radio dla całego narodu, równie dobrze mógłby się odbyć w Hollywood. Pompatyczną uroczystość – celebrowaną przez biskupa i obserwowaną przez samego Führera – przerwały dwa bociany krążące nad ewangelicką katedrą. Niepoprawny dawny towarzysz broni pilot zanurkował i wypuścił ptaki nad świątynią. Kiedy państwo młodzi wyszli z kościoła, orkiestra wojskowa odegrała marsza z Lohengrina. Nowożeńcy przeszli pod szpelerem wyciągniętych szabel, a na zewnątrz powitały ich ekstatyczne okrzyki i masowe rzymskie pozdrowienie. Następnego dnia Göring zaprosił Lochnera i pięciu innych korespondentów, żeby pochwalić się prezentami wyłożonymi w Kancelarii Rzeszy. „Panowie – oznajmił – zaprosiłem was, żebyście mogli zobaczyć dary, które ofiarował mi mein Volk. Niczym królowi, nicht wahr?”. „Tak czy owak – napisał córce Lochner – Göring nie będzie musiał głodować. Jeśli kiedykolwiek znajdzie się w tarapatach, zarobi milion albo więcej, sprzedając prezenty”31. Cyrk z udziałem Göringa zszedł na dalszy plan, kiedy Brytyjczycy, Francuzi i Włosi rozpoczęli konferencję w Stresie. Wbrew oczekiwaniom Hitlera, że propozycja Francji nie spotka się z poparciem dwóch pozostałych mocarstw, 469

spotkanie doprowadziło do ogłoszenia wspólnego komunikatu potępiającego nielegalne

zbrojenia

Niemiec

i potwierdzającego

obowiązywanie

traktatów

lokarneńskich. W obecności Lavala MacDonald i Mussolini złożyli oficjalne oświadczenie. Hitler, który liczył, że uda mu się izolować Francję, sam stanął przed perspektywą izolacji. Zagrożenie wzmocniła podpisana kilka tygodni później francusko-radziecka

umowa

o pomocy

wzajemnej,

która

tak

zaburzyła

podstawową strategię Führera, że podjął kolejne wysiłki, aby zapewnić swojego przyjaciela, lorda Rothermere’a, że Anglia nie ma powodu, aby obawiać się Rzeszy. Od pierwszych dni istnienia partii, napisał 3 maja Hitler, myślał o współpracy z Wielką Brytanią. „Porozumienie między Anglią i Niemcami miałoby ogromne znaczenie

dla

pokoju

i dobrobytu

stu

dwudziestu

milionów

najbardziej

wartościowych mieszkańców świata. Wyjątkowa historyczna pozycja, kolonialna i morska potęga Wielkiej Brytanii połączyłyby się z siłą czołowego wojskowego mocarstwa świata”. Chociaż Rothermere’a nie trzeba było do tego przekonywać i w dalszym ciągu prezentował w swoich gazetach obraz łagodnych Niemiec, Anglia zareagowała z dużą rezerwą. Kiedy członkowie rządu MacDonalda dowiedzieli się, że Hitler w połowie maja wyda ważny polityczny komunikat, tak się przejęli, że przełożyli debatę w sprawie zbrojeń w Izbie Gmin. Mowa, której tak się lękano, została wygłoszona 21 maja. Hitler ponownie zaskoczył cały świat. Tego samego dnia, nieco wcześniej, ujawnił tajną ustawę obronną stawiającą Schachta na czele przemysłu wojennego i reorganizującą siły wojskowe. Reichswehra stała się oficjalnie Wehrmachtem, a Hitler został mianowanych jego najwyższym zwierzchnikiem. Tytuł Blomberga został zmieniony z ministra obrony na ministra wojny, generał otrzymał też stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych. Zagadkowy tytuł Ludwiga Becka, Chef des Truppenamtes, zmieniono na szefa sztabu generalnego. Przynajmniej prywatnie rzeczy nazwano po imieniu, ale gdy tego wieczoru rozluźniony i pewny siebie Hitler stanął przed mikrofonem, jawił się jako istny wzór umiaru. Jego głównym celem był pokój, nie marzył o podbojach. Po powtórzeniu, że „Niemcy potrzebują i pragną pokoju”, zaproponował zawarcie dwustronnych układów pokojowych ze wszystkimi sąsiadami (oczywiście, z wyjątkiem perfidnej Litwy!) i obiecał przestrzegać traktatów lokarneńskich. Pragnął jedynie, żeby niemiecka flota wojenna osiągnęła trzydzieści pięć procent

470

tonażu Royal Navy. Przyrzekł, że położy to kres jego żądaniom. „Dla Niemiec – obiecał uroczyście – żądanie to jest ostateczne i wiążące”. W wielu wpływowych zagranicznych kręgach przyjęto jego słowa za dobrą monetę, np. londyński „Times” określił przemówienie Hitlera mianem „rozsądnego, szczerego i wszechstronnego”. Jednym pociągnięciem Führer odwrócił trend zmierzający do izolacji Niemiec na nadchodzącej konferencji morskiej. Spotkanie zaczęło się dokładnie dwa tygodnie później w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Na czele delegacji niemieckiej stanął Joachim von Ribbentrop. Zasiadł do stołu negocjacji uzbrojony w dobre rady otrzymane przez morskiego attaché

Japonii

niemieckiego

w Londynie.

odpowiednika,

Kapitan że

Arata

Japończycy

Oka

poinformował

przystąpili

do

swojego

konferencji

waszyngtońskiej w 1921 roku w fałszywym przeświadczeniu, że z Anglikami można zawrzeć „umowę”. „Dlatego byliśmy zupełnie nieprzygotowani, kiedy wbili klin między naszych dyplomatów i ekspertów morskich, oddzielając ich od siebie i antagonizując”. Zasugerował, żeby Niemcy skupili się na jednym jasnym żądaniu – np. 35-procentowym wskaźniku – i trzymali się go konsekwentnie, nawet jeśli zagrozi to fiaskiem całej konferencji32. Simon otworzył obrady o dziesiątej rano, w typowy dla siebie przyjacielski sposób wskazując, że celem konferencji jest stworzenie podwalin pod nadchodzące spotkanie wszystkich morskich potęg. Jeśli zamiar się nie powiedzie, wyścig zbrojeń jeszcze bardziej się nasili. Nie wystarczy ograniczenie tonażu. Trzeba wycofać ze służby pewne rodzaje niebezpiecznych okrętów. Idąc za radą Oki, Ribbentrop nie chciał rozmawiać o niczym z wyjątkiem żądania, by flota niemiecka mogła sięgnąć trzydziestu pięciu procent tonażu floty brytyjskiej. „Jeśli rząd brytyjski nie przyjmie tego warunku – powiedział – kontynuowanie negocjacji stanie się bezcelowe. Jesteśmy zmuszeni zażądać natychmiastowej decyzji”33. Kiedy Brytyjczycy zaakceptują ten wskaźnik, obiecał, szybko rozstrzygną techniczne szczegóły programu budowy okrętów. Schmidt tłumaczył, choć Ribbentrop dobrze mówił po angielsku. Był zdumiony, gdy jego przełożony natychmiast – w jakże niedyplomatyczny sposób! – przeszedł do najtrudniejszych kwestii. Schmidt nie wiedział, czy wynikało to z braku dyplomatycznego doświadczenia Ribbentropa, czy ślepego wykonywania poleceń. Ribbentrop poszedł za radą Oki, a jednocześnie stosował taktykę wprawiania w zakłopotanie, którą Hitler wykorzystywał z powodzeniem od lat. Wczorajsze przemówienie Führera było marchewką, dziś przyszła pora na kij. 471

Tłumaczący słowa Ribbentropa Schmidt zauważył, że Simon poczerwieniał. Nie jest przyjęte, odparł oschle, stawianie takich warunków na początku negocjacji, więc nie skomentuje tej kwestii. Powiedziawszy to, skłonił się ozięble i wyszedł z pokoju. Po chwili zamieszania miejsce Simona zajął sir Robert Craigie i stanowczym tonem przedstawił wątpliwości Wielkiej Brytanii. Uparty Ribbentrop nie ustąpił. Spotkali się ponownie po południu i tym razem bez powodzenia. Schmidt był pewny, że rozmowy zostały skutecznie storpedowane. Kiedy zaczął się zastanawiać, jaką będą mieli pogodę podczas lotu do Berlina, ku jego zaskoczeniu Brytyjczyk zasugerował, żeby spotkali się ponownie następnego ranka – tym razem w historycznej sali posiedzeń Admiralicji. W dużej, wyłożonej boazerią sali stał długi stół otoczony krzesłami obitymi czerwoną skórą. Zaskoczenie Schmidta przyjacielską atmosferą przerodziło się w zdumienie („Nie mogłem uwierzyć własnym uszom”), kiedy budzący respekt Craigie otworzył spotkanie oświadczeniem, że Brytyjczycy są gotowi przyjąć żądania Herr von Ribbentropa. Całkowite zwycięstwo nadeszło następnego dnia, 6 czerwca, gdy rozpromieniony sir John powrócił, jakby nic się nie stało. Pełne porozumienie osiągnięto w tak przyjaznej atmosferze, że Ribbentrop porzucił swój „osobliwy sposób postępowania” i stał się niezwykle towarzyski. Brytyjczycy nie tylko wyrazili zgodę, by tonaż niemieckiej floty sięgnął trzydziestu pięciu procent stanu Royal Navy, ale zgodzili się na czterdziestopięcioprocentowy wskaźnik dla okrętów podwodnych. Ribbentrop wrócił do Niemiec w glorii bohatera. Zrealizowanie przez Niemcy wszystkich tajnych celów dotyczących floty wojennej sprawiło, że Hitler z człowieka używającego siły przerodził się w męża stanu. Francja, zdumiona jednostronnym działaniem (notabene podjętym w rocznicę bitwy pod Waterloo) rzekomego sojusznika, przesłała gniewną notę do Londynu, ale brytyjska opinia publiczna była niemal całkowicie przychylna osiągniętemu porozumieniu i nawet politycy generalnie wrogo nastawieni do Hitlera okazali mu poparcie (z wyjątkiem Winstona Churchilla, który uznał porozumienie za szkodliwie dla bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii). Zgodnie z oczekiwaniami książę Walii wyraził zadowolenie z zawartej umowy i w dniu jej podpisania powiadomił ambasadora Hoescha (na obiedzie zorganizowanym przez królową w Ascot) o entuzjastycznej aprobacie, którą wyraził podczas spotkania niemieckich i brytyjskich weteranów w kontrowersyjnej mowie „wygłoszonej wyłącznie z własnej inicjatywy”. Nie wspomniał, że ojciec udzielił mu ostrej reprymendy z tego powodu. „Ile razy mam ci powtarzać, drogi 472

chłopcze, żebyś się nie mieszał do polityki, a szczególnie do spraw zagranicznych. Poglądy, które wczoraj wyraziłeś, choć rozsądne, są sprzeczne ze stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych”. Nie wolno mu więcej zabierać głosu w kontrowersyjnych kwestiach bez wcześniejszego skonsultowania się z rządem34. Królewska reprymenda, choć niepokojąca, nie powstrzymała księcia, który wkrótce wygłosił kolejną kontrowersyjną mowę, atakując władze hrabstwa Londynu za zakaz używania broni, w tym drewnianych karabinów, w szkołach korpusu kadetów znajdujących się w obrębie ich jurysdykcji. Książę Walii dodał: „Nieśmiałość i wahanie, cechy właściwe politykom, powodują, że do pożądanych rezultatów dociera się znacznie wolniej, niż dałoby się to osiągnąć przy pomocy otwartych słów wypowiedzianych w odpowiedniej chwili, choć mogłyby one wykraczać poza zwyczajowe granice rezerwy”35. Treść jego wystąpień została przekazana na Wilhelmstrasse za pomocą poczty dyplomatycznej i stała się wątpliwym uzasadnieniem poglądu o silnych proniemieckich sentymentach w Anglii. Skłoniło to Hitlera do wniosku, że od tej pory ustępstwa Brytyjczyków nie będą miały granic. Związek Radziecki zareagował na umowę londyńską niemal tak gwałtownie jak Francja. Wydarzenie to potwierdziło obawy, że pewni członkowie brytyjskiej klasy panującej, w tym następca tronu, chcą pomóc Niemcom wzmocnić flotę na Bałtyku, aby mogła zaatakować ZSRR, i jednocześnie popierają japońskie dążenia na Dalekim Wschodzie. Mimo tych obaw Sowieci podpisali nową umowę handlową z Hitlerem, który zwiększył im kredyt do dwustu milionów marek i był gotów zwiększyć tę sumę do pięciuset milionów w ciągu dziesięciu lat. Nie oznaczało to rezygnacji z marzenia o Lebensraum, ale było chytrym posunięciem w międzynarodowej grze politycznej. Kiedy Hitler rozmawiał o pokoju na zachodzie i robił interesy na wschodzie, potajemnie trwało ponowne zbrojenie Niemiec w tempie przewyższającym szacunki większości zagranicznych obserwatorów.

4 Podobnie jak horyzonty działalności politycznej Adolfa Hitlera poszerzała się sfera jego życia prywatnego. Wokół Führera utworzyły się dwa kręgi – do jednego zaliczali się jego najważniejsi współpracownicy, jak Goebbels, Göring i Hess (z żonami), do drugiego, znacznie bardziej osobistego, należeli szoferzy, sekretarki, 473

służący i inni bliscy znajomi. Ten najbardziej wewnętrzny z kręgów otaczających Führera, złożony z całkiem odmiennych postaci, jak architekt Speer czy pilot Baur, obejmował także młodszych adiutantów wojskowych, jak porucznik marynarki von Puttkamer i przedstawiciel Luftwaffe, Nikolaus von Below. Kilku należało do obu kręgów równocześnie. Najważniejszym z nich był Martin Bormann, który od wczesnych lat pracował dla Hessa, a teraz jako jego przedstawiciel w Berlinie, miał okazję wytrwale zabiegać o zaspokojenie codziennych potrzeb Führera. Chociaż nieznany większości Niemców, niezmordowany Bormann stał się cieniem Hitlera, nie odstępując go na krok, gotów zanotować na mankiecie lub w notatniku najdrobniejszy kaprys wodza. Sam Hitler poruszał się z łatwością między oboma kręgami, podobnie jak wśród wpływowych kół cywilnych i wojskowych. Nie potrafił jedynie kierować sprawami wysokiego urzędu w rzeczowy, metodyczny sposób. Przeglądał komunikaty prasowe wybrane dla niego przez Ottona Dietricha, a później pędził na obiad. Po powrocie odkładał załatwienie spraw, które go nudziły, żeby zamknąć się w gabinecie i zająć tymi, które go interesowały. Godzinami dyskutował o przebudowie Berlina, Monachium i Linzu z architektami Speerem i Gieslerem, gdy jego sekretarze stanu, Hans Lammers i Otto Meissner, których odziedziczył po Hindenburgu, niecierpliwie czekali na decyzje, jakie mogła podjąć jedynie głowa państwa. Jego metody pracy były przedmiotem ustawicznej troski kapitana Wiedemanna. Bardzo rzadko osobisty adiutant Führera potrafił go skłonić do zapoznania się z materiałami przed podjęciem ważnej decyzji. „Uważał, że sprawy same się o siebie zatroszczą – zapisał Wiedemann – pod warunkiem że się im w tym nie przeszkodzi”36. W równie „artystyczny” sposób dobierał swoich gości. Niektórzy urzędnicy mogli czekać całymi dniami w przedpokoju, ale gdy pojawił się znajomy z dawnych czasów, z miejsca dostawał zaproszenie na obiad i mógł wtedy opowiedzieć o swoich problemach, które były zwykle na poczekaniu rozwiązywane. Zaaferowanie sprawami międzynarodowymi dodatkowo zaburzyło i tak chaotyczny rozkład zajęć Hitlera, który w konsekwencji nie miał czasu dla swojej kochanki. Miłością życia Adolfa Hitlera stała się Ewa Braun, choć dał jej jasno do zrozumienia, że dopóki będzie Führerem Rzeszy, nigdy się nie ożeni. „W moim przypadku małżeństwo byłoby katastrofą – wyjaśnił siedem lat później członkom swojego wewnętrznego kręgu. – Między mężem i żoną muszą się pojawić 474

nieporozumienia. Kiedy mąż nie może poświęcić żonie całego czasu, ta czuje się uprawniona do stawiania żądań”. Żona żyje wyłącznie dla męża i oczekuje, że mąż odwzajemni jej tym samym. Tymczasem on, niewolnik własnych myśli, jest posłuszny obowiązkowi. „Nie miałbym nic z małżeństwa oprócz ponurej miny zaniedbywanej żony albo musiałbym zaniedbać swoje obowiązki (…). Złą stroną małżeństwa jest to, że rodzi prawa. Lepiej już mieć kochankę. Brzemię jest lżejsze, a wszystko sprowadza się do daru”. Widząc zawiedzione miny swoich sekretarek, Johanny Wolf i Christy Schroeder, starych panien w średnim wieku, dodał pośpiesznie: „Oczywiście to, co powiedziałem, odnosi się jedynie do mężczyzn większego formatu!”37. Ewa pogrążyła się w głębokiej depresji, z rzadka przerywanej krótkimi wizytami kochanka. „Wczoraj zjawił się nieoczekiwanie – zapisała w swoim dzienniku pod datą 18 lutego – spędziliśmy uroczy wieczór (…). Jestem niezmiernie szczęśliwa, że tak bardzo mnie kocha, i modlę się, aby zawsze tak było”. W ciągu dwóch kolejnych tygodni zapisała: „Znowu jestem głęboko nieszczęśliwa. Ponieważ nie mogę do niego pisać, ten dziennik stał się powiernikiem wszystkich opowieści o moich niedolach”. Przyszedł w sobotę, ale po spędzeniu z Ewą „kilku cudownych godzin” wyszedł, nie wspominając ani słowem, kiedy wróci. „Siedzę jak na rozżarzonych węglach, myśląc, że w każdej chwili może przybyć”. Tydzień później skreśliła chaotycznie, jakby znajdowała się w wielkim pośpiechu lub emocjonalnym napięciu: Żałuję, że nie jestem poważnie chora, bo nie miałam od niego wiadomości od ośmiu dni. Czemu nie spotka mnie coś złego? Czemu muszę przez to wszystko przechodzić? Żałuję, że w ogóle go poznałam. Jestem zrozpaczona. Kupię pigułki nasenne, przynajmniej będę na pół przytomna i przestanę o tym rozmyślać (…). Czemu tak mnie dręczy, czemu tego nie zakończy?

Kilka dni później zaczęła go tłumaczyć – miał „tyle do zrobienia w polityce”. Postanowienie, że będzie „cierpliwie czekać”, prysło niczym mydlana bańka, choć Hitler zaprosił ją do hotelu Vier Jahreszeiten. Siedziałam obok niego trzy godziny, nie mogąc wydusić z siebie jednego słowa. Na pożegnanie wręczył mi, jak to zrobił kiedyś, kopertę z pieniędzmi. Byłoby miło, gdyby w środku znajdował się liścik z pozdrowieniami lub dobrym słowem. Uczyniłoby mnie to niezmiernie szczęśliwą, ale on nie ma głowy do takich rzeczy.

475

Pod koniec miesiąca samotność przerodziła się w pełną goryczy zazdrość, kiedy dotarły do niej plotki, że Hitlera widziano z inną kobietą nazywaną Walkirią. (…) to przesada z jego strony, że mi o tym nie powiedział. Powinien znać mnie na tyle, aby wiedzieć, że nigdy nie stanę mu na drodze, jeśli nagle odkryje, że jego serce należy do innej.

Pod koniec maja w rozpaczy wysłała do niego list, stanowiący swego rodzaju błagalną prośbę. Później zapisała w dzienniku: (…) jeśli nie odpowie do dziesiątej wieczór, wezmę dwadzieścia pięć pigułek i we śnie przejdę łagodnie na drugą stronę. Czy to jest wielka miłość, którą tak często mi obiecywał? Od trzech miesięcy nie napisał jednego słowa pocieszenia. Wiem, że ma na głowie mnóstwo spraw związanych z polityką, ale powinien znaleźć czas na relaks. Jak było w ubiegłym roku? Przecież Röhm i podróż do Włoch wiązały się z wieloma problemami, a jednak znalazł dla mnie czas… Obawiam się, że kryje się za tym coś innego. Nie można mnie o to winić. Na pewno nie. Może chodzi o inną kobietę… ale z pewnością nie o Walkirię. Z drugiej strony jest przecież tyle innych… Jakiż inny może być powód? Nie potrafię go znaleźć.

Kilka godzin później dodała ostatni wpis: Dobry Boże, tak się boję, że dziś się nie odezwie. Oby ktoś mi pomógł, wszystko wydaje się takie beznadziejne. Może mój list dotarł do niego w nieodpowiednim czasie. Może w ogóle nie powinnam była pisać. Jakkolwiek jest, ta niepewność jest trudniejsza do zniesienia niż nagłe zerwanie. Dobry Boże, błagam, pomóż mi, spraw, żebym mogła dziś z nim mówić. Jutro będzie za późno…

476

Ewa Braun nie wiedziała, że Hitler leżał właśnie na stole operacyjnym. Od kilku miesięcy uskarżał się na ból gardła. Jego głos, nadszarpnięty licznymi długimi przemówieniami wygłaszanymi przy różnej pogodzie, stał się zachrypnięty, a zmiany odkryte w krtani obudziły dawny lęk. Według Speera od miesięcy wspominał o cesarzu Fryderyku III, który zmarł na raka krtani38. Podrażnieniu gardła towarzyszyły bóle żołądka – być może podobne do dokuczających mu w młodości w Wiedniu – które leczył neo-balestolem. Przyjmował nadmierne ilości leku zawierającego olej fuzlowy i przynajmniej raz uległ tak silnemu zatruciu, że wezwano doktora Grawitza, aby złagodzić ból i zawroty głowy, szum w uszach i podwójne widzenie. 23 maja, po wygłoszeniu przez Führera dwóch ważnych mów na temat polityki zagranicznej, profesor Karl van Eicken, szef oddziału otolaryngologii Uniwersytetu Berlińskiego, usunął jednocentymetrowy polip ze strun głosowych Hitlera. Był to prosty zabieg przeprowadzony w kanclerskim apartamencie, wymagający jedynie niewielkiej dawki morfiny jako środka znieczulającego. Hitler spał głęboko czternaście godzin. „Byłem bardzo zaniepokojony”, wyjawił później Eicken. Po operacji lekarz nakazał pacjentowi mówić kilka dni przyciszonym głosem i nie pozwalać, żeby emocje „skłoniły go do krzyku (…). Führer przyznał, że mówiono mu to już wcześniej, ale zapominał się podczas przemawiania44*. Chociaż Eicken zapewnił swojego podopiecznego, że usunął „zwykły polip”, małą nieszkodliwą narośl, Hitler nie przestawał się martwić, że może umrzeć na raka, jak matka. Może to właśnie zaabsorbowanie ponurymi myślami (i sprawami państwa) sprawiło, że nie zadał sobie trudu odpisania na rozpaczliwy list Ewy ani nie poprosił asystenta, żeby do niej zadzwonił ze słowami otuchy. Czując się zupełnie bezradna i porzucona, 29 maja we wczesnych godzinach rannych połknęła dwadzieścia tabletek vanoformu. Jej siostra Ilse znalazła Ewę w stanie śpiączki. Po udzieleniu pierwszej pomocy, której nauczyła się, gdy pracowała jako recepcjonistka w gabinecie chirurga, zadzwoniła do swojego pracodawcy, doktora Martina Marxa, na którego dyskrecji mogła polegać. Kiedy lekarz zajmował się Ewą, Ilse odnalazła dziennik siostry. Postanowiła zachować w sekrecie próbę samobójczą, więc wydarła obciążające strony, żeby nie mieszać w sprawę doktora Marxa, który był Żydem. Ilse, obawiając się gwałtownej reakcji ojca oraz tego, że Führer może zwątpić w zrównoważenie emocjonalnie kochanki, zasugerowała, iż samobójstwo było odegrane. W końcu Ewa wzięła jedynie

477

dwadzieścia pigułek leku słabszego od weronalu, poza tym wiedziała, że jedna z sióstr po powrocie do domu przyjdzie powiedzieć jej dobranoc. Pomocny doktor Marx zdiagnozował u chorej nadmierne przemęczenie wywołane przedawkowaniem leków. Hitler przyjął to wyjaśnienie (chociaż Ilse Braun do dziś uważa, że domyślił się prawdy). W każdym razie „wypadek” zdziałał coś, czego nie zdołały zdziałać błagalne słowa. Tego lata Hitler znalazł Ewie własne lokum. 9 sierpnia 1935 roku ona i jej młodsza siostra Gretl przeprowadziły się do trzypokojowego mieszkania w spokojnej dzielnicy Bogenhausen niedaleko od mieszkania Führera. Opłacił czynsz za pośrednictwem Hoffmanna i umeblował lokum sprzętami kupionymi na wyprzedaży. Prawdziwy najemca rzadko do niego zaglądał, a gdy już to robił, lokatorzy kamienicy spali głębokim snem. Jednak nawet wówczas jego schadzki z Ewą trudno było uznać za prywatne, gdyż tajna policja obserwowała schody i otoczenie domu. W dodatku Hitlerowi nadal dolegała krtań i ciągle głośno odchrząkiwał. Zasięgnął porady lekarza w Berchtesgaden na dzień przed przeprowadzką Ewy do nowego mieszkania, skarżąc się, że czuje w gardle obce ciało. Kiedy odbierał bukiet od wielbiciela, kolec wbił mu się się pod paznokieć. Hitler obawiał się, że połknął go niechcący, wyciągając zębami. Lekarz nie znalazł niczego w gardle i zdezynfekował krtań dwuipółprocentowym roztworem azotanu srebra. Mimo to pacjent ponownie wspomniał profesorowi van Eickenowi o swoich obawach przed rakiem. Ten przesłał koledze z uniwersytetu serię próbek do zbadania (nazywając pacjenta „Adolfem Müllerem”). W końcu 21 sierpnia nadeszło potwierdzenie, że „Adolf Müller” nie ma się czego obawiać. Polip nie był złośliwy. Niepokój Hitlera osłabł – przynajmniej na chwilę – ale nadal nie znajdował czasu, żeby odwiedzić Ewę, zajęty przygotowaniami do nadchodzącego zjazdu partii w Norymberdze w 1935 roku. Co więcej, jego nocne wizyty w mieszkaniu Ewy zaczęły wywoływać plotki, które mogły mu politycznie zaszkodzić. Swoboda Ewy stała się przyczyną innego problemu. Jej ojciec czuł się osobiście zhańbiony potajemnym związkiem córki, nawet jeśli spotykała się z Führerem całych Niemiec. 7 września Fritz Braun tak się zdenerwował, że wysłał list do Hitlera, wzywając go, żeby pozwolił jego Ewie „wrócić na łono rodziny”. Braun był na tyle roztropny, by poprosić Hoffmanna, żeby doręczył pismo osobiście. Fotograf wykazał się jeszcze większą roztropnością, przekazując je Ewie. Ta podarła list, dając ojcu do zrozumienia, że Führer go przeczytał, ale nie raczył odpowiedzieć. Podobny list

478

został napisany przez panią Braun bez wiedzy męża i wysłany bezpośrednio na adres Hitlera. Także ona nigdy nie doczekała się odpowiedzi.

11 września

Hitler

wygłosił

pierwszą

ważną

mowę

w Norymberdze.

Wystąpienie, które rozpoczęło się apelem o rozwój kulturowy, zamieniło się w kolejny atak na Żydów. Oskarżył ich, że nigdy nie stworzyli własnej odrębnej sztuki i nigdy tego nie uczynią. Była to tak łagodna przygana, że zagraniczni obserwatorzy

zastanawiali

się,

czy

Führer

nie

zrezygnował

ze

swojego

antysemickiego programu, aby przesłać pozytywny sygnał innym wielkim mocarstwom. Było wręcz przeciwnie. Wezwania do bojkotu niemieckich towarów, które nasilały się na zachodzie, skłoniły go do wniosku, że pora wykorzystać przeciwko Żydom środki prawne zasugerowane przez niego w pierwszej antysemickiej deklaracji ogłoszonej niemal dokładnie szesnaście lat wcześniej. 13 września nakazał, by w ciągu czterdziestu ośmiu godzin sporządzić roboczą wersję ustawy o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci. Ledwie komisja opracowała roboczą wersję prawa zakazującego małżeństw i kontaktów pozamałżeńskich Żydów i obywateli „Niemiec lub pokrewnej krwi”, przybył posłaniec z kolejnymi rozkazami od Hitlera. Tym razem polecał stworzyć nowe prawo regulujące zasady przyznawania obywatelstwa Rzeszy. Udręczonym autorom musiał się skończyć papier, gdyż zaczęli pisać na starych kartach menu. 15 września o drugiej trzydzieści uzgodniono, że obywatelami Rzeszy mogą być jedynie „Niemcy lub ludzie pokrewnej krwi”. Pozostałe regulacje wydawały się do przyjęcia, więc o dwudziestej pierwszej Hitler zabrał głos na nadzwyczajnym posiedzeniu Reichstagu w Norymberdze. Uchwalenie nowych praw, oznajmił, daje korzyści Żydom. Nowe przepisy pomogą „stworzyć podwaliny akceptowalnych stosunków między narodem niemieckim a ludnością żydowską”. Po łagodnych słowach nastąpiły groźby: „Jeśli ta nadzieja się nie ziści, a niepokoje wszczynane przez Żydów w Niemczech i za granicą nie ustaną, trzeba będzie zrewidować to stanowisko”39.

5 Na szczęście dla Hitlera głupie posunięcie jego dawnego idola, Benita Mussoliniego, odwróciło uwagę świata od nowego ataku na Żydów i rozbudowy 479

Wehrmachtu. 3 października Włochy rozpoczęły inwazję na Abisynię. Oburzenie było niemal powszechne. Jak cywilizowany naród mógł zaatakować słabszego przeciwnika, zmuszonego wystawić konnych wojowników przeciwko samolotom i czołgom? Szczególnie ostro zaatakowały Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, wygodnie

zapomniawszy

o własnych

akcjach

pacyfikacyjnych.

Brytyjczycy

rozpoczęli nawet kampanię na forum Ligi Narodów w celu nałożenia na Włochy sankcji gospodarczych. Chociaż w Niemczech było wielu sympatyków Abisynii i wrogów Włoch, Hitler publicznie odmówił udzielenia pomocy cesarzowi Hajle Sellassjemu, potajemnie posyłając mu pewną pomoc militarną. Jednocześnie dostarczył Mussoliniemu surowce, aby Włochy (i Anglia, na co potajemnie liczył) wplątały się w osłabiającą kampanię, która da Niemcom swobodę działania. Publiczne poparcie udzielone Il Duce miało też sprawdzić, jak Brytyjczycy zareagują na bunt Niemiec wobec postanowień Ligi Narodów. Gdy stało się jasne, że Wielka Brytania nie podejmie żadnych działań odwetowych, Hitler umocnił się w przekonaniu, iż uda mu się osiągnąć porozumienie z Anglikami.

Hitler usunął się na pewien czas z życia publicznego, aby odzyskać kontrolę na sytuacją i sobą samym. Nie widywano go publicznie przez cztery ostatnie tygodnie jesieni. Rosenberg sądził, że Führer jest chory, ale równie prawdopodobne było to, że uległ typowej dla siebie przedświątecznej chandrze. Jakby tego było mało, stanął przed kolejną ważną i nieprzyjemną decyzją związaną z przyszłością NSDAP oraz kierunkiem, który obierze narodowy socjalizm. Dotarł do swojego Rubikonu. Chociaż Führer i jego partia sprawowali kontrolę nad wszystkimi sferami życia publicznego w Niemczech, brunatna rewolucja utkwiła w impasie. Hitler zaniedbał politykę wewnętrzną, poświęcając się sprawom zagranicznym, w kraju ograniczając się do reagowania zamiast inicjowania działań. W konsekwencji zainteresowanie opinii publicznej NSDAP znacznie osłabło. Liczba kandydatów do partii malała, a członkowie okazywali coraz mniej poświęcenia NSDAP. 3 stycznia 1936 roku Hitler wezwał gauleiterów i reichsleiterów na konferencję w nadziei, że uda się zaradzić nowym wyzwaniom. Rozpoczął swoje przemówienie od ujawnienia planu ponownego uzbrojenia narodu, wskazując wielką przyszłość, którą widzi przed Niemcami, a później w nastroju rozpaczy nawiązał do mrocznych dni z końca 1932 roku, kiedy partia wydawała się bliska rozłamu, i błagał swoich słuchaczy, aby zdali sobie sprawę, że nie osiągnęliby zwycięstwa, gdyby partyjne 480

przywództwo nie tworzyło „jednolitej wspólnoty lojalnej wobec niego”. Po prośbie przyszło emocjonalne żądanie całkowitego poświęcenia, a po nim – jak w 1932 roku – groźba, że targnie się na swoje życie. Publiczność zamarła, a przewodniczący Hess natychmiast zapewnił Hitlera, że wszyscy na sali podążą za nim bez mrugnięcia okiem40. Nastrój Führera uległ nagłej poprawie i w połowie stycznia był gotów do wykonania kolejnego kroku – zajęcia strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii, obejmującej tereny niemieckie położone na zachód od Renu oraz pas szerokości pięćdziesięciu kilometrów na wschód od rzeki, z Kolonią, Düsseldorfem oraz Bonn. Utwierdziła go w tej decyzji śmierć angielskiego monarchy. Wieczorem 20 stycznia zmarł król Jerzy V, a na tronie Anglii zasiadł Edward VIII – człowiek niezależny i indywidualista, który nie krył swoich sympatii dla wielu niemieckich aspiracji. W pierwszym przemówieniu radiowym nowy król dał jasno do zrozumienia, że nie zmienił stanowiska. Potwierdzenie nadeszło następnego dnia z Waszyngtonu, w telegramie ambasadora Hansa Luthera przesłanym na Wilhelmstrasse41. Szef zachodnioeuropejskiego wydziału Departamentu Stanu został niedawno poinformowany przez nowego króla w „niezwykle szczerej” rozmowie, że „nie aprobuje wysiłków Francji zmierzających do odnowienia Entente cordiale i zaprzęgnięcia Wielkiej Brytanii do francuskiego wozu (…). Dezaprobował również francuskie pragnienie rzucenia Niemców na kolana i stwierdził, że ma wiele sympatii dla trudnej sytuacji Niemiec”. W trakcie trzech rozmów z królem, podczas pierwszego miesiąca jego panowania, książę Coburga otrzymał osobiste zapewnienie Edwarda. „Na moje pytanie, czy rozmowy Baldwina [premiera Wielkiej Brytanii] z Adolfem Hitlerem byłyby pożądane dla stosunków niemiecko-angielskich – wspominał książę – Edward odpowiedział następującymi słowami: »Kto jest królem? Baldwin czy ja? Chciałbym osobiście pomówić z Hitlerem i zrobię to tutaj albo w Niemczech. Proszę mu to przekazać«”42. Zachęcające słowa napływające z Anglii oraz marne półśrodki zastosowane przez Ligę Narodów wobec włoskiej agresji umocniły Führera w przekonaniu, że powinien zająć Nadrenię. Ponieważ Anglia nie potrafiła przywołać do porządku Mussoliniego, z pewnością ograniczy się do formalnego protestu, kiedy Hitler pójdzie w ślady Il Duce. 12 lutego wezwał swojego chargé d’affaires w Paryżu na naradę w sprawie możliwej reakcji Francji na remilitaryzację Nadrenii. Tego samego popołudnia spotkał się z generałem von Fritschem w sprawie podjęcia działań wojskowych. Dowódca sztabu nie okazał entuzjazmu. Czemu nie podjąć 481

negocjacji? Hitler odpowiedział, że konferencja może się ciągnąć tygodniami, i wyjaśnił, że chodzi mu wyłącznie o symboliczne działanie. Ile czasu zajmie przesunięcie dziewięciu batalionów piechoty i kilku batalionów artylerii w rejon Renu? Dwa dni, odparł Fritsch, ale ostrzegł, że nie należy podejmować żadnych działań, jeśli w najmniejszym choćby stopniu groziłoby to wybuchem wojny. Hitler ogólnie się z nim zgodził, ale wezwał do siebie ambasadora Niemiec we Włoszech, Ulricha von Hassella, i oznajmił, że „rozważa pewną dalekosiężną kwestię”. Czy Niemcy powinny uznać ratyfikowanie umowy francusko-rosyjskiej przez Paryż za pretekst do podważenia traktatu w Locarno i rozmieszczenia swoich wojsk w Nadrenii? Później, według oficjalnego memorandum Hassella, Führer zdradził, że zawsze uważał wiosnę 1937 roku za odpowiedni moment na zajęcie Nadrenii, ale nowa sytuacja polityczna może wskazywać, że właściwy moment psychologiczny właśnie nadszedł. „Czy nie powinien zasugerować Mussoliniemu, że mógłby zrobić użytek z pogwałcenia traktatu w Locarno, jakim było zawarcie umowy francusko-rosyjskiej? Może mógłby wykorzystać to jako pretekst do wypowiedzenia traktatu, a Niemcy poszłyby za jego przykładem?”. Chociaż Hitler zastanawiał się nad podjęciem działań w najbliższej przyszłości, nie przestawał zapewniać Francji o swoich pokojowych zamiarach. „Czy w interesie obu krajów nie leży pozostawanie w dobrych stosunkach? – zapytał dziennikarza Bertranda de Jouvenela 21 lutego. – Chciałbym, żeby w stosunkach z Francją zapanowało détente [odprężenie] (…). To niezwykłe, że nadal dopuszczacie myśl o niemieckiej agresji”. Uspokojeni takimi słowami Francuzi powinni byli zwrócić uwagę, jak Führer zareagował na słowa krytyki pod adresem pewnych frankofobicznych fragmentów Mein Kampf: „Chce pan, żebym dokonał rewizji książki jakbym był pisarzem przygotowującym nowe wydanie. Nie jestem nim. Jestem politykiem (…), a swoją rewizję wprowadzę do wielkiej księgi dziejów!”43. Dopiero następnego dnia ambasador von Hassell poinformował Mussoliniego o poważnym zaniepokojeniu Führera ratyfikacją umowy francusko-radzieckiej. Mussolini odparł, że choć nie aprobuje porozumienia, nie dotyczy ono bezpośrednio Włoch. Zrozumiawszy, że Włochy zareagują powściągliwie, jeśli Niemcy wycofają się z traktatów lokarneńskich, Hitler nakazał rozpoczęcie przygotowań do operacji „Zimowe ćwiczenia”. 2 marca Blomberg wydał szefom trzech rodzajów wojsk rozkazy, aby przemieścili oddziały w dniu Z do zdemilitaryzowanej strefy Nadrenii. Trzy dni później Blomberg wyznaczył datę dnia Z na sobotę 7 marca. Kiedy wszystko było przygotowane, Hitler z jakiegoś 482

powodu stracił odwagę i spytał swojego adiutanta z Wehrmachtu, pułkownika Friedricha Hossbacha, czy operację można jeszcze zatrzymać. Usłyszał twierdzącą odpowiedź. Następne słowa Hitlera były jeszcze bardziej znamienne: Kiedy najpóźniej będzie można odwołać „Zimowe ćwiczenia”. Tego popołudnia minister spraw zagranicznych Eden wrócił do Londynu. Wieczorem przekazał członkom rządu, że Francja chciałaby użyć siły w Nadrenii. „Dla obywateli brytyjskich była to bardzo wątpliwa sprawa – napisał w swoich wspomnieniach Eden. – W owym czasie w kraju nie było jednego człowieka na tysiąc gotowego poprzeć działania wojskowe Francji w celu uniemożliwienia Niemcom zajęcia Nadrenii”44. To właśnie Francja, a nie Anglia, martwiła Führera tak mocno, że tej nocy „nie mógł zmrużyć oka”. „Ciągle zadawałem sobie pytanie: jak zachowa się Francja? – zwierzył się Hoffmannowi. – Czy sprzeciwi się wejściu do Nadrenii garstki moich batalionów? Wiedziałem, co ja bym zrobił na miejscu Francuzów: przeprowadziłbym uderzenie i nie pozwolił, żeby choć jeden niemiecki żołnierz przekroczył Ren”45. W piątek, na dzień przed rozpoczęciem operacji, ogłoszono, że Reichstag zbierze się w sobotę w południe. Dyplomatyczna społeczność w Berlinie czuła, że szykuje się coś ważnego. Wieczorem reporterzy i fotografowie czołowych niemieckich gazet zostali zaproszeni na spotkanie w Ministerstwie Propagandy. Goebbels poinformował zdumionych dziennikarzy, że następnego ranka zostaną zabrani w tajną podróż, dlatego do tego czasu muszą zostać zatrzymani. Tymczasem Führer drugą noc przewracał się niespokojnie na białym żelaznym łóżku, obawiając się reakcji Francji. Anglia go nie martwiła. Operacja miała się rozpocząć w sobotę, gdyż wiedział, że tego dnia brytyjscy urzędnicy nie przyjdą do swoich biur. „Wrócą dopiero w poniedziałek – powiedział Wiedemannowi – a wówczas fala podniecenia opadnie!”46. W sobotę wczesnym rankiem specjalna grupa prasowa została zawieziona na lotnisko Tempelhof, gdzie oczekiwał transportowy junkers. Maszyna wystartowała, ale reporterzy nadal nie mieli pojęcia, dokąd się udają. Nawet pilot nie znał celu lotu. O wyznaczonym czasie miał otworzyć zapieczętowaną kopertę kierującą go do Nadrenii. O dziesiątej niemiecki ambasador złożył wizytę Edenowi. Po dyskusji o kolejnej umowie morskiej pomiędzy Anglią i Niemcami Hoesch nagle oznajmił: „Mam panu do zakomunikowania sprawę wielkiej wagi. Obawiam się, że pierwsza część mojej 483

wiadomości nie spodoba się panu, ale druga zawiera propozycję o niezwykle doniosłym znaczeniu, jak żadna inna w najnowszej historii”. Powiedziawszy to, zaczął odczytywać memorandum stwierdzające, że umowa francusko-radziecka stanowi pogwałcenie traktatu w Locarno. Z tego powodu Niemcy zajmą strefę zdemilitaryzowaną Nadrenii. Hoesch przeszedł pośpiesznie do fragmentu, w którym Hitler proponował zawarcie odrębnych paktów o nieagresji z krajami Europy Wschodniej i Zachodniej. Chciał również ponownie wstąpić do Ligi Narodów. Eden wyraził głębokie ubolewanie z powodu wkroczenia wojsk do Nadrenii, ale obiecał poważnie rozważyć niemieckie propozycje. Najważniejszy jest stosunek Niemiec do Ligi Narodów, dodał. Hoesch odparł, że jego kraj powróci do Ligi Narodów bez żadnych warunków wstępnych, a potem rzucił, niby od niechcenia, że do strefy zdemilitaryzowanej wkroczą jedynie małe oddziały niemieckie. Kiedy Hoesch wychodził, Eden wezwał do siebie ambasadora Francji, aby wyrazić głęboki żal z powodu posunięcia Niemiec. Zerwanie traktatu w Locarno jest „godne ubolewania”, ale wymaga rozważenia przez rząd brytyjski. To jednak musi poczekać do poniedziałku, ponieważ większość ministrów wyjechała do swoich wiejskich rezydencji47. Po krótkiej rozmowie z dyplomatami Włoch i Belgii Eden zatelefonował do premiera Baldwina, a później wyruszył do Chequers, żeby złożyć mu raport. „Chociaż prywatnie Baldwin był przyjaźnie nastawiony do Francji – wspominał Eden – wiedział, że nasz kraj nie udzieli żadnego wsparcia działaniom wojskowym Francji. Nie mogłem się z nim nie zgodzić. Przypomniałem sobie solenne obietnice Hitlera, który zapewniał, że dotrzyma umów z Locarno. Uznałem, że nie mogę mu dłużej wierzyć”. Baldwin był podobnego zdania, ale zgodził się, że powinniśmy poczekać na reakcję Francji48. Około jedenastej trzydzieści junkers wiozący przedstawicieli niemieckiej prasy wylądował w Kolonii, a pół godziny później reporterzy stali już wraz z tysiącami innych przepełnionych patriotycznymi uczuciami Niemców na moście Hohenzollernów rozpiętym nad Renem. Osiemnaście lat wcześniej przygnębieni żołnierze niemieccy wycofywali się nim z Francji, porzuciwszy karabiny. Nagle tłum usłyszał tupot nóg, dudnienie obitych żelazem kół i stukot końskich kopyt. Kiedy pierwszy żołnierz wszedł na most, rozległy się radosne okrzyki. Pozostałe oddziały przekraczały Ren pięcioma innymi mostami, a nad ich głowami przelatywała niewielka grupa samolotów wojskowych. Choć jedynie trzy 484

z dziewiętnastu batalionów piechoty biorących udział w operacji „Zimowe ćwiczenia” przekroczyły Ren, uniesienie (Niemców) i lęk (Francuzów), jakie wzbudziła ta garstka, były ogromne. W Krolloper Hitler przemawiał do Reichstagu. Powitały go gromkie oklaski całej sali

z wyjątkiem

cześci

zajmowanej

przez

zagranicznych

dyplomatów.

Korespondent agencji United Press, Richard Helms, który niedawno ukończył Williams College, obserwował Hitlera „niczym jastrząb”. Po długim wstępie, opisującym niesprawiedliwości traktatu wersalskiego i pilną potrzebę zdobycia Lebensraum, Führer spuścił z tonu. Zaczął nerwowo przekładać chustkę z ręki do ręki za mównicą. Był nienaturalnie blady i spięty. Później niskim, opanowanym głosem oznajmił: „W tej chwili maszerują niemieckie oddziały”49. W gmachu opery zapanował szał. W tym czasie trzy bataliony znajdowały się już na drugim brzegu Renu. Rozkazano im wycofać się, gdyby Francuzi podjęli walkę.

485

Część V ZAWOALOWANA WOJNA

Można zawierać tak subtelne umowy, bo pokój jest niczym innym jak zawoalowaną wojną. DRYDEN

Rozdział 14 „Z PEWNOŚCIĄ LUNATYKA” (marzec 1936–styczeń 1937)

1 Londyn nigdy poważnie nie rozważał podjęcia działań zbrojnych, kiedy w sobotni ranek 7 marca 1936 roku niemieckie oddziały wchodziły do Nadrenii. François-Poncet nawoływał z Berlina do „zdecydowanej reakcji”. Być może wzbudziło to iskierkę oporu we francuskim rządzie, gdyż premier wezwał sztab generalny do podjęcia działań. Jak większość podobnych ciał, sztab był jednak konserwatywny w stopniu graniczącym z paraliżem. Generał Maurice Gamelin ostrzegł, że „operacja wojskowa, nawet ograniczona, łączy się z nieprzewidywalnym ryzykiem i nie może być podjęta bez ogłoszenia powszechnej mobilizacji”. Zgodził się jednak, żeby przesunąć trzynaście dywizji na Linię Maginota. Ten ostrożny gest wprawił w panikę odpowiednika Gamelina w Berlinie. W niedzielny ranek generał von Blomberg błagał Hitlera, żeby wycofał oddziały przynajmniej z Akwizgranu, Trewiru i Saarbrücken. Jeśli Francuzi zaatakują, powiedział, Niemcy będą musieli się wycofać bez walki, ponosząc w ten sposób ogromną klęskę moralną i wojskową. Mimo złych przeczuć Hitler pozostał nieugięty. Kazał Blombergowi czekać. Wycofają się jutro, jeśli okaże się to konieczne. Nie ugiął się też, gdy francuski premier wygłosił dumną mowę radiową: Francja nigdy nie zasiądzie do stołu negocjacji, jeśli Strasburgowi będą zagrażać niemieckie karabiny. W poniedziałek dwadzieścia pięć tysięcy niemieckich żołnierzy, powitanych przez księży z kadzielnicami, którzy przyszli, żeby ich pobłogosławić, było już rozlokowanych w strefie Renu. Chociaż ze strony Francji nadal padały jedynie słowa, Hitler się niepokoił. Później wyznał, że nie zniósłby podobnego napięcia w ciągu dziesięciu następnych lat. „W całym życiu nic tak nie zszargało mi nerwów, jak czterdzieści osiem godzin po wejściu do Nadrenii” – wyznał swojemu 487

tłumaczowi.

Gdyby

Francja

wzięła

odwet,

„musielibyśmy

się

wycofać

z podwiniętym ogonem, bo zasoby wojskowe, którymi dysponowaliśmy, nie wystarczyłyby nawet do stawienia skromnego oporu”1. Bez żadnych incydentów objechał jednak triumfalnie okupowany obszar, a w drodze do domu zrelaksował się w pociągu specjalnym. „Dobry Boże, ulżyło mi, że wszystko tak gładko poszło! – zawołał, przechodząc od poczucia ulgi do triumfalnej dumy. – To prawda, że świat należy do odważnych. Bóg im sprzyja”. Poprosił o nastawienie płyty z Parsifalem Wagnera. Słuchając, zauważył, że na podstawie tej opery stworzył sobie własną religię. „Człowiek może służyć Bogu wyłącznie jako bohater” – powiedział2. Paryska narada mocarstw z Locarno była tak bezowocna, że francuski minister spraw zagranicznych, Flandin, poleciał do Londynu prosić o pomoc. Spotkał się z reakcją, którą można podsumować słowami lorda Lothiana: „W końcu Niemcy wrócili jedynie na swoje podwórko”3. Neville Chamberlain, szykowany na następcę Baldwina, oznajmił mu z naciskiem, że brytyjska opinia publiczna jest przeciwna jakimkolwiek sankcjom, i zapisał w swoim dzienniku: „Flandin uważa, że gdyby Francja i Anglia utworzyły zdecydowany front, Niemcy poddałyby się bez wojny. Nie możemy uznać tego za wiarygodne przewidywanie reakcji obłąkanego dyktatora”4. Co zaskakujące, ogólne poczucie niemożności ustąpiło następnego dnia, 12 marca, kiedy na sesji Ligi Narodów zwołanej w Londynie jednogłośnie uchwalono rezolucję potępiającą Niemcy za łamanie postanowień traktatu. Stało się to powodem wysłania do Berlina niepokojącego telegramu przez trzech niemieckich attaché wojskowych. Blomberg popędził z depeszą do Führera, który wetknął kartkę do kieszeni, nawet na nią nie spojrzawszy. Odmówił rozważenia błagalnej propozycji Blomberga, żeby pójść na ustępstwa, i szorstko zażądał, by generał w przyszłości powstrzymał się od prób wpływania na decyzje polityczne. Politykę, powiedział, tworzy się w Kancelarii Rzeszy, a nie w Ministerstwie Wojny. Jego minister spraw zagranicznych był znacznie bardziej wojowniczy od generałów. Neurath sprzeciwił się jakimkolwiek ustępstwom, doradzając Führerowi, by poczekał na oficjalną reakcję, zanim wycofa wojska z Nadrenii. Hitler poszedł za tą radą, ogłaszając w Monachium: „Z pewnością lunatyka podążam drogą wskazywaną przez Opatrzność”5. Kilka godzin później nadeszła wiadomość z Londynu od Ribbentropa, że kryzys został zażegnany, a Edena wydają się interesować jedynie negocjacje.

488

Führer wpadł w ekstazę. Cóż by się stało, gdyby Niemcy miały w tym czasie innego przywódcę, przechwalał się przed członkami swojego wewnętrznego kręgu. „Każdy, kogo moglibyście wymienić, straciłby nerwy. Byłem zmuszony blefować, ocaliła nas moja niewzruszona pewność siebie. Zagroziłem, że wyślę sześć dodatkowych dywizji do Nadrenii, jeśli w ciągu dwudziestu czterech godzin sytuacja się nie uspokoi. W rzeczywistości dysponowałem jedynie czterema brygadami”6. Chociaż Hitler miał najsłabsze karty w grze, udało mu się wyprowadzić w pole Anglię i Francję, co dowiodło, że słowa potępienia ze strony organizacji międzynarodowych są daremne, jeśli nie stoi za nimi siła. Jednocześnie Führer przekonał się, że ma lepszy instynkt polityczny od swoich generałów. Osiągnął zwycięstwo o dalekosiężnym znaczeniu i umocnił się w wierze we własne przeznaczenie. Odkrył, jak daleko może się posunąć człowiek zdecydowany, niebojący się użyć siły wobec przeciwników drżących na myśl o kolejnej wojnie światowej. Był też na tyle sprytny, aby wykorzystać zwycięstwo w Nadrenii do umocnienia swojej władzy w kraju. Rozwiązał Reichstag i poddał swoją politykę pod decyzję plebiscytu. Kampania wyborcza przerodziła się w triumfalną podróż z miasta do miasta, z majestatycznym nowym sterowcem Hindenburg wymalowanym w swastyki, który towarzyszył mu na niebie. „Nie uzurpowałem sobie urzędu – oznajmił ludziom zebranym w Karlsruhe. – Zrobiłem to w zgodzie z własnym sumieniem, według najlepszej wiedzy, przepełniony troską o naród, zdając sobie sprawę z konieczności obrony jego czci i pragnąc mu przywrócić godną pozycję w świecie. Jeśli ten naród kiedykolwiek doświadczy niepotrzebnych cierpień lub smutków z powodu moich działań, sam będę błagał Boga Wszechmogącego, żeby mnie ukarał”7.

Żaden przywódca na świecie nie cieszył się taką popularnością jak on. Co więcej, w ciągu zaledwie trzech lat Hitler przekształcił własny naród z pokornego petenta w groźnego rywala. Nigdzie nie dostrzegano tego awansu bardziej wyraźnie niż w Anglii. Thomas Jones, walijski liberał o szerokich koneksjach, przyjechał do Niemiec jako nieoficjalny ambasador. Najpierw wstąpił do Dahlem, gdzie Ribbentrop, świadomy jego zażyłych stosunków z Baldwinem, poprosił go, żeby przyjął rolę pośrednika w kontaktach z premierem. 489

„Pragnę, żeby pan Baldwin spotkał się z Hitlerem – powiedział Ribbentrop według zapisków w dzienniku Jonesa. – W rozmowie nie zachowuje się jak dyktator. Przypomina pana Baldwina. Sprawy, które musimy omówić, zadecydują o przyszłości pokoleń (…). Baldwin powinien wysłuchać opinii Hitlera z ust jego samego, bez żadnych pośredników. Hitler będzie z nim mówił zupełnie otwarcie”. Ribbentrop starał się ukazać Führera w interesującym świetle: prywatnie był konserwatystą, wiódł żywot artysty, był oddany muzyce i malarstwu. „W polityce zagranicznej – dodał – liczy się tylko Hitler i rada von Ribbentropa”. „A sztab generalny?” – spytał Jones. „Wpływ junkrów kończy się na rządzie Rzeszy – odparł minister spraw zagranicznych. – Przywrócenie poboru nie było decyzją armii, ale Hitlera. Fundamentalną ideą narodowego socjalizmu nie jest podbój i panowanie nad innymi, ale bycie sobą”8. Następnego ranka, 17 maja, polecieli do Monachium na rozmowy z Führerem, zabierając ze sobą tłumacza, Schmidta. Cała czwórka spotkała się w niedzielę tuż po dwunastej, w przestronnym salonie mieszkania Hitlera, który wywarł na Jonesie wrażenie solidnego i wiktoriańskiego. „Równie dobrze moglibyśmy się znajdować w Park Terrace, w Glasgow, w salonie armatora około 1880 roku”. Jones oznajmił, że Baldwin ma nadzieję na współpracę z Niemcami, ale „trzeba przebyć jeszcze długą drogę”. Chociaż ostatnie zwycięstwo Włoch w Abisynii zaszokowało zwolenników Ligi Narodów, Anglicy zasiadający w tej instytucji byli podzieleni. Hitler odpowiedział, że Brytyjczycy dzielą się na tych, którzy opowiadają się za wzmocnieniem Ligi w obecnym kształcie, i tych, którzy pragną jej przekształcenia w ciało doradcze. Osobiście opowiadał się za drugim rozwiązaniem i sprzeciwiał podejmowaniu wielkich, bliżej nieokreślonych zobowiązań, których nie da się zrealizować. Sprawa Abisynii uczy, że znacznie lepsze rozwiązania można uzyskać bez udziału międzynarodowej organizacji. „Wskutek działań Ligi Narodów – powiedział – wzrosły jedynie nadzieje Abisyńczyków, a inne narody zostały omamione, że w Genewie udało się znaleźć jakieś skuteczne rozwiązanie, i pozwoliły, by Włochom uszło to płazem”. Równie dobrze mógłby mówić o własnym ryzykownym posunięciu w Nadrenii, ale nawet jeśli Jones tak pomyślał, nie zanotował tego w swoim dzienniku. Na zakończenie półtoragodzinnego spotkania panowie zwierzyli się sobie nawzajem. „Zwróciłem uwagę, że pan Baldwin jest nieśmiałym i skromnym mężem stanu, który nigdy nie przestał się

490

dziwić, że został premierem. Kiedy przetłumaczono moje słowa, Führer uśmiechnął się i zauważył: »To tak jak ja«”9.

Był to dla Hitlera bardzo ciężki okres. Jego szofer Schreck zginął niedawno w wypadku samochodowym, a on sam miał problemy ze snem. Kilka dni po spotkaniu z Jonesem poskarżył się doktorowi Brandtowi na wysokie metaliczne brzęczenie w lewym uchu. Brandt zalecił spacer przed snem, a później moczenie stóp na przemian w gorącej i zimnej wodzie oraz kilka słabych pigułek nasennych. Führer zaczął brać tabletki i poddał się bardziej rygorystycznemu rozkładowi zajęć w nowej Kancelarii Rzeszy, którą przebudowano według jego własnego projektu. Na noc zamykał się nieodmiennie w swojej spartańskiej sypialni. Jedyną dekoracją pokoju był olejny portret matki wykonany na podstawie starej fotografii. Po prawej stronie łóżka stał nocny stolik. Karl Krause, jeden ze służących Führera, otrzymał wyraźne polecenie, żeby umieszczać podobny stolik w każdym miejscu, gdzie spał Hitler. Rano Führer golił się i ubierał bez niczyjej pomocy. Wychodził z pokoju dopiero po założeniu marynarki. Witał wówczas Krausego i przechodził do biblioteki na śniadanie złożone z dwóch filiżanek mleka, do dziesięciu sucharków i kilku kostek półmlecznej czekolady. Jadł, siedząc wyprostowany i zapoznając się z doniesieniami DNB. Pięć minut później, kiedy śniadanie było skończone, udawał się do Kancelarii Rzeszy. Jedyną rozrywką w tamtych pracowitych dniach były filmy oglądane niemal co wieczór w ogromnym salonie. Krause podawał mu listę pięciu lub sześciu filmów, z których Führer wybierał kilka. Jeśli jakiś go nudził, wołał: „Szmira!” i prosił o następny. „Jego ulubioną aktorką była Greta Garbo – wspomina sir Ivone Kirkpatrick – a jednym z ulubionych filmów Bengali, który obejrzał trzy razy. Lubił ten film, bo pokazywał garstkę Brytyjczyków trzymających w posłuchu cały kontynent. W taki sposób musi postępować rasa wyższa. Wszyscy członkowie SS musieli go obowiązkowo zobaczyć”10. Wolał filmy francuskie, gdyż, jak mówił, wiernie oddawały życie drobnej burżuazji. „Przykro mi, że nie można ich pokazywać publicznie” – powiedział do Friedelind Wagner, chociaż to on sam zajmował się cenzorowaniem filmów, które nie zostały dopuszczone przez urząd Goebbelsa11. Kiedy stan zdrowia Hitlera nie uległ poprawie, doktor Brandt zalecił wyjazd na wakacje, najlepiej do Berchtesgaden, gdzie zawsze dobrze sypiał. Führer posłuchał 491

rady i w ciągu następnych miesięcy spędzał w Haus Wachenfeld tyle czasu, ile mógł. Tego lata ponownie pojechał na Festiwal Wagnerowski. Ponieważ przyjechały tam również Unity Mitford i jej siostra Diana, Frau Wagner zasugerowała, żeby zaprosić je na obiad. Hitler był uszczęśliwiony. „Czy wiesz, że Unity utrzymuje się przez miesiąc za nieco ponad jedną markę – miał spytać według Friedelind Wagner. – Rodzice pozbawili ją kieszonkowego, żeby wróciła do Anglii. Pojechała tam raz lub dwa, ale zawsze wracała”. Nocą 22 lipca idyllę w Bayreuth zakłócili dwaj Niemcy z Maroka, należący do zagranicznej komórki NSDAP. Przywieźli list od hiszpańskiego generała Francisco Franco, przywódcy wojskowej rewolty przeciw republikańskiemu rządowi. Franco rozpaczliwie potrzebował samolotów. Musiał przetransportować swoje oddziały z Afryki, aby mogły walczyć z czerwonymi. Hitler natychmiast wezwał do siebie Göringa, który też przyjechał na festiwal. Ten zachęcił Führera do udzielenia pomocy Franco z dwóch powodów: żeby zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu i „poddać próbie swoją młodą Luftwaffe”. Hitler wyraził zgodę na wysłanie samolotów transportowych oraz pewnej liczby nowych myśliwców, bombowców i działek przeciwlotniczych, ale na tym koniec. W interesie Niemiec leżało przedłużanie wojny domowej w Hiszpanii i powstrzymanie Mussoliniego, który już udzielił znacznej pomocy Franco, przed nawiązaniem lepszych stosunków z Francją i Anglią. Wiedział, że izolowany Mussolini będzie musiał się zwrócić ku Niemcom. Ribbentrop radził Hitlerowi, żeby trzymał się z daleka od wojny w Hiszpanii. Nie czekały tam na niego żadne laury, a poza tym obawiał się „nowych narzekań Wielkiej Brytanii, której z pewnością nie przypadnie do gustu niemiecka interwencja”. Hitler przekonywał, że jego obowiązkiem jako przywódcy ruchu narodowosocjalistycznego jest wspieranie Franco. Gdyby Hiszpania przeszła na stronę komunistów, Francja (już rządzona przez lewicowy reżim) też uległaby bolszewizacji. „Znalazłszy się między potężnym blokiem radzieckim na wschodzie i silny blokiem francusko-hiszpańskim na zachodzie, będziemy mogli niewiele zdziałać, jeśli Moskwa nas zaatakuje”12.

2 Tego lata w Berlinie miała się odbyć olimpiada, wbrew wysiłkom liberałów z Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych i Francji, którzy wzywali do jej 492

bojkotu głównie z powodu antysemickiego charakteru niemieckiej polityki. Pragnąc wykorzystać igrzyska olimpijskie do pokazania nazistowskich osiągnięć światu, Hitler poszedł na szereg ustępstw. Kilku Żydom – m.in. Helene Mayer, zawodniczce uprawiającej szermierkę, i Rudiemu Ballowi, gwieździe hokeja – pozwolono wystąpić w barwach Rzeszy, a kapitan Wolfgang Fürstner, kolejny Żyd, miał zbudować i zorganizować wioskę olimpijską. Ponadto usunięto antysemickie plakaty wiszące przy drogach i ogłoszenia zakazujące Żydom wjazdu do kurortów. W Berlinie z kiosków zniknął „Der Stürmer” Streichera. Wytłumiono także całą antysemicką kampanię. Uroczyste otwarcie igrzysk 1 sierpnia zostało pobłogosławione czystym, błękitnym niebem. Po południu Hitler poprowadził uroczystą paradę na stadion przez Via Triumphalis. Jego samochód, za którym wlokła się długa kolumna pojazdów, jechał wolno liczącym piętnaście kilometrów bulwarem, chroniony przed tłumem przez czterdzieści tysięcy brunatnych koszul i inne oddziały. Kiedy sznur pojazdów dotarł do stadionu, ubrany w prosty strój Hitler ruszył przodem w asyście dwóch działaczy olimpijskich. Za nim podążał król Bułgarii, następcy tronu Szwecji, Grecji i Włoch oraz synowie Mussoliniego. Dostojnicy wparadowali tunelem na największy stadion świata, gdzie powitały ich fanfary trzydziestu trąbek. Orkiestra pod dyrekcją Richarda Straussa i chór złożony z trzech tysięcy osób wykonali Deutschland über alles, a po nim Horst Wessel Lied i Hymn olimpijski, który Strauss skomponował na tę okazję. Dziesięć tysięcy widzów zaczęło klaskać, kiedy Hitler zajął miejsce na trybunie honorowej. Niektóre z delegacji pozdrowiły zebranych olimpijskim gestem, unosząc w bok wyprostowane ramię, ale ku radości widzów Austriacy zmodyfikowali ten znak, przekształcając go w nazistowski salut. Bułgarzy ich prześcignęli, dodając do tego energiczny krok paradny. Największy aplauz zgotowano dwustupięćdziesięcioosobowej drużynie Francji, której pozdrowienie było bardziej rzymskie niż olimpijskie. Za Francuzami szli Brytyjczycy w słomkowych kapeluszach, którzy ograniczyli się do wykonania komendy „w prawo patrz”, obrażając tym wielu widzów. Amerykanie otrzymali najmniejsze brawa i zostali pogardliwie wytupani, gdy mijali trybunę honorową ze wzrokiem zwróconym w prawo, nawet nie opuszczając flagi. Następnego dnia Hitler zjawił się na stadionie, żeby pogratulować Niemcowi Hansowi Wölkemu ustanowienia nowego rekordu olimpijskiego w pchnięciu kulą. Pogratulował również trzem Finom, którzy wygrali bieg na dziesięć kilometrów, oraz dwóch Niemkom, które zajęły pierwsze i drugie miejsce w rzucie oszczepem. 493

Kiedy Niemcy odpadli w skoku wzwyż, zapadł już zmrok, więc Hitlera nie było na stadionie i nie uścisnął dłoni trzem amerykańskim zwycięzcom, w tym dwóm Murzynom. Skłoniło to przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego do poinformowania Führera, że jako gość honorowy powinien odtąd gratulować albo wszystkim zwycięzcom, albo żadnemu. Hitler wybrał drugie rozwiązanie i nie poznał Jessego Owensa, który zdobył cztery złote medale. Sam Owens zaprzeczył, by Führer publicznie odwrócił się do niego plecami. Stwierdził później, że Hitler złożył mu wyrazy uznania. „Kiedy przechodziłem, kanclerz wstał i pomachał mi ręką. Odpowiedziałem mu tym samym. Myślę, że dziennikarze okazują zły smak, krytykując człowieka znajdującego się w centrum uwagi całych Niemiec”13. Ku zaskoczeniu członków swojej świty Führer obserwował niemal wszystkie konkurencje lekkoatletyczne. Z wykrzywioną twarzą, niczym mały chłopak, śledził wyczyny niemieckich sportowców. (W trakcie meczu hokeja podczas olimpiady zimowej w Garmisch-Partenkirchen był zbyt zdenerwowany, żeby wysiedzieć do końca, i ktoś musiał mu później opowiedzieć przebieg spotkania). 16 sierpnia olimpiada dobiegła końca i Hitler pojawił się na stadionie na uroczystości zakończenia. Kiedy orkiestra grała Igrzyska się skończyły, tłum przyłączył się do emocjonalnego pożegnania sportowców falujących w rytm muzyki. Z rzadka rozlegały się okrzyki Sieg Heil! na cześć Hitlera, który nie otrzymał żadnej roli podczas uroczystości. Inni podjęli okrzyki i po chwili cały stadion zaczął skandować: Sieg Heil! Unser Führer, Adolf Hitler! Sieg Heil! Igrzyska okazały się wielkim sukcesem nazistów. Niemcy zdobyli większość złotych medali (33) oraz większość srebrnych i brązowych. Co zaskakujące, pokonali zajmujących drugie miejsce Amerykanów pięćdziesięcioma siedmioma punktami. Co jeszcze ważniejsze, większość gości była pod wrażeniem serdeczności gospodarzy i osiągnięć Rzeszy Hitlera. Sukces odniesiony na igrzyskach dodatkowo podkreślił dwuczęściowy film dokumentalny nakręcony przez Leni Riefenstahl, który spotkał się z uznaniem na całym świecie, mimo że Goebbels próbował go sabotować. Starał się nawet uniemożliwić Riefenstahl wejście na stadion.

494

Atmosferę samozadowolenia, która zapanowała po olimpiadzie, zakłóciło tragiczne wydarzenie. Kapitan Fürstner, w ostatniej chwili zdjęty z funkcji komendanta wioski olimpijskiej z powodu żydowskiego pochodzenia, poszedł na bankiet wydany na cześć swojego następcy, a później się zastrzelił.

3 Po sukcesie w Nadrenii Führera jeszcze bardziej pochłonęły problemy i możliwości w polityce zagranicznej, co odwróciło jego uwagę od spraw krajowych. Zadowolony z obecnego stanu rzeczy, zmusił partię i państwo do zaakceptowania niełatwego współistnienia. Zaczął się też izolować od dawnych partyjnych towarzyszy. „Stał się mniej skory do przyjmowania politycznych gości, chyba że sam ich zaprosił – wspominał Otto Dietrich. – Jednocześnie zaczął wznosić bariery, oddzielając się od współpracowników (…). Nie potrafił tolerować krytyki własnych poglądów ani czegokolwiek, co podważałoby jego nieomylność”14. Kiedy Ignatius Phayre z „Current History” przyjechał tego lata do Haus Wachenfeld, żeby przeprowadzić wywiad z Führerem, odkrył, że ten znacznie się postarzał podczas ostatniego roku. Chociaż wypowiadał się obszernie na temat muzyki i malarstwa, swojego pobytu w Wiedniu, a nawet czystki wśród zwolenników Röhma, nie chciał odpowiadać na pytania o swoją polityczną przyszłość. Zamiast tego rozpływał się w zachwytach nad urokami Obersalzbergu. Tutaj i tylko tutaj potrafił „oddychać, myśleć… i żyć!… Pamiętam, kim byłem i czego jeszcze muszę dokonać – jeśli tylko starczy mi sił, a Bóg i los będą mi nadal sprzyjać!”15. Uderzył w tę samą melancholijną nutę w rozmowie z Angelą, gdy siedzieli na werandzie wychodzącej na Salzburg. Był rozdrażniony, że został oszukany przez sąsiada, który sprzedał mu część swojej nieruchomości. „Adolfie, przecież nie jest aż tak źle – powiedziała. – Tysiąc marek więcej albo mniej nie zrobi różnicy, kiedy za kilkadziesiąt lat zostaniesz »Dziadkiem na Obersalzbergu«!”. Hitler milczał chwilę, a w końcu otoczył ją ramieniem. „Po pierwsze, tysiąc marek więcej albo mniej ma znaczenie, po drugie, nigdy nie zostanę »Dziadkiem na Obersalzbergu«. Zostało mi niewiele czasu”16. Ich bliska relacja uległa zmianie jeszcze tego lata, głównie z powodu narastającej dezaprobaty Angeli dla jego związku z Ewą Braun, którą prywatnie nazywała die blöde Kuh (głupia krowa). Jednak jej próby poróżnienia Hitlera z kochanką spełzły 495

na niczym. Od czasu drugiej samobójczej próby Ewy Hitler stał się bardziej troskliwy, a niedawno kupił jej przytulny dwupiętrowy dom w pobliżu mieszkania, które dzieliła z siostrą. Hoffmann zapłacił trzydzieści tysięcy marek za willę, rzekomo przekazując ją Ewie i Gretl jako honorarium za fotografie, do których pozowały. Hitler tak często przywoził Ewę do Obersalzbergu, że Angela nie chciała podać jej ręki i tytułowała ozięble Fräulein zamiast używać bardziej uprzejmej formy Gnädiges Fräulein (łaskawa panienko). Zwykle pilnowała, żeby w Haus Wachenfeld nie było wolnego pokoju i Ewa musiała znaleźć sobie miejsce w Platterhof. Stosunki łączące Angelę i jej przyrodniego brata stały się tak napięte, że jesienią postanowiła zrezygnować z posady gospodyni. Krążyły plotki, że Hitler odprawił ją z powodu Ewy, ale zdaniem rodziny głównym powodem były jej plany ponownego zamążpójścia. Hitler chciał, żeby Angela dalej pełniła funkcję chatelaine (żona pana zamku) w Haus Wachenfeld, ale ona była równie uparta jak on i wyjechała, by poślubić profesora Martina Hammitzscha, dyrektora Państwowej Szkoły Budowlanej w Dreźnie45*. Oficjalny komunikat głosił, że Führer był „zbyt zajęty”, żeby wziąć udział w uroczystościach ślubnych. W ten sposób Ewa stała się niekwestionowaną panią Haus Wachenfeld, który przechodził właśnie całkowitą przebudowę. Jako oficjalna letnia rezydencja kanclerza musiał zostać powiększony, aby Führer mógł w nim prowadzić dyplomatyczne negocjacje na najwyższym szczeblu – a także mieć sypialnię, buduar i łazienkę dla Ewy, dyskretnie połączone z jego pokojem i gabinetem. Budowa tej atrakcji turystycznej, która została przemianowana na Berghof, oraz rozległego kompleksu budynków pomocniczych na zboczu góry została powierzona Martinowi Bormannowi, który starał się ze wszystkich sił być niezastąpiony w każdej sprawie, małej i dużej, dochodząc w tym niemal do absurdu. Pewnego razu podczas obiadu Hitler przyprawił swoje jedzenie maggi, a później zaczął się zastanawiać, jaki ma skład. Bormann wstał od stołu i kilka godzin później, po gorączkowych rozmowach z Berlinem, oznajmił rozbawionemu Hitlerowi: Mein Führer, maggi zawiera następujące składniki…”18. W mniej zabawny sposób traktował swoich podwładnych. Pewnego dnia podczas dyktowania jakiegoś listu Hildegardzie Fath, osobistej sekretarce Hessa, polecił, żeby zdjęła okulary. Gdy zaprotestowała, zwyczajnie złamał je na dwoje i powiedział: „Jesteś bez nich ładniejsza”19.

496

Kiedy wpływy Bormanna rosły, wpływy innych malały. Esser został przeniesiony na niższe stanowisko urzędnika do spraw turystyki, Rosenberga odsunięto na drugi plan, a Hanfstaengl był traktowany z wyraźnym chłodem. Swobodne komentarze tego ostatniego czyniły go podejrzanym w wielu partyjnych kręgach, szeptano też, że figuruje na czarnej liście. Gdy w 1936 roku rozwiódł się z Helene, pękło jedno z ostatnich ogniw łączących go z Hitlerem. Kiedy Führer się o tym dowiedział, mruknął pod nosem: „Cóż, będę musiał przesłać jej natychmiast telegram z życzeniami szczęścia”. Po chwili szybko dodał: „Nie, to byłoby bezcelowe” i zakończył: „Frau Hanfstaengl jest jedną z nielicznym prawdziwych niemieckich dam”. W dalszym ciągu przesyłał jej kwiaty z okazji urodzin20. Hanfstaengl

zwierzył

się

ze

swoich

zmartwień

Egonowi

–

wówczas

piętnastoletniemu – pod koniec lata, kiedy ich jolka utknęła na jeziorze Starnberg21. „Posłuchaj mnie uważnie, synu. Nie zapomnij ani słowa. Jesteśmy w kiepskim położeniu. Obaj wierzymy w nasz ruch, prawda? Przynajmniej ja staram się wierzyć”. Zdradził Egonowi, że wykrył przypadki wielkiej korupcji, ale Hitler daje posłuch gronu podłych kryminalistów i zboczeńców. „Jeśli dalej tak pójdzie, będziemy mieli wojnę – wojnę, w której Anglia i Ameryka staną przeciwko nam. Byłoby to bardzo groźne dla Niemiec i świata”. W kraju źle się dzieje, gdyż urzędy są zajmowane przez łajdaków. „Bóg wie, że próbowałem dotrzeć do Hitlera i go przed nimi ostrzec”. Jednak Führer nie chciał słuchać. „Nie ma sensu powtarzać, że nie wie, co się święci. Musi wiedzieć, a jeśli wie, musi ponieść za to karę”. Hanfstaengl wyjawił synowi, że wrogowie próbowali go wrobić w defraudację. „Nie zdołali. Całkowicie oczyściłem się z zarzutów, ale oni nie dają za wygraną. Spodziewam się, że niedługo będę musiał walczyć o życie. Ci ludzie prędzej czy później mnie zabiją”. Chłopak nie był zaskoczony, sam bowiem wyczuł zmianę w Hitlerze i zastanawiał się, czemu ojciec nie uciekł z kraju. Hanfstaengl odparł, że nie jest to takie łatwe. Pomógł partii w dojściu do władzy i kilka razy ocalił Führera przed fizycznym i politycznym niebezpieczeństwem. „Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni – powiedział. – Fundamenty, dziewięćdziesiąt pięć procent pierwotnych celów, są dobre. Nadal jest nadzieja”. Na wszelki wypadek opracowali plan ucieczki, uzgadniając hasło – nazwę małej jolki. Wiadomość rozpoczynająca się słowem „może” miała być dla Egona sygnałem, by natychmiast wsiadł do pociągu jadącego do Szwajcarii. Miał wyjechać, nie wspominając o tym nikomu, nawet własnej matce. Nie musiał się martwić, że wezmą na niej odwet, gdyż rozwiodła się z ojcem, a Hitler traktował ją teraz 497

z większą czułością niż kiedykolwiek. „Udawaj, że niczego nie zauważyłeś. Usuń się cicho z pola widzenia. Odejdź bez chwili wahania”. Do kryzysu doszło niecałe pół roku później. Hanfstaengl dostał polecenie, by niezwłocznie polecieć do Hiszpanii, rzekomo w celu obrony interesów niemieckich korespondentów w tym kraju, ale gdy maszyna znalazła się w powietrzu, pilot oznajmił, że ma wyskoczyć na spadochronie nad terytorium czerwonych, gdzieś pomiędzy Barceloną i Madrytem. Hanfstaengl wykrzyknął, że to oznacza wyrok śmierci. Pełen współczucia pilot wyjaśnił, że na chwilę przed startem otrzymał rozkaz podpisany przez Göringa. Niedługo potem w jednym z silników zaczęło stukotać, więc musiał zawrócić, twierdząc, że maszyna ma awarię. Spojrzał znacząco na pasażera i dodał, że będą lądowali na małym lotnisku polowym. Kiedy znaleźli się na ziemi, Hanfstaengl udał, że dzwoni do Berlina po instrukcje, a następnie wyszedł z budki telefonicznej i poinformował lotnika, że Führer kazał mu wrócić do Uffing. Wsiadł do nocnego pociągu do Monachium, a następnego ranka zabrał się innym, tym razem jadącym do Zurychu, skąd przesłał synowi wiadomość z umówionym hasłem. Egon spakował nieco rzeczy oraz zdjęcie z autografem Führera, wsunął pistolet do kieszeni płaszcza, a następnie wsiadł do pociągu do Zurychu i na kilka godzin schował się w toalecie. Tuż przed północą spotkał się ojcem46*.

4 Osobiste problemy nie odwiodły Hitlera od zabiegania o supremację Niemiec. Latem 1936 roku napisał długie, przeniknięte złymi przeczuciami memorandum o gospodarce wojennej. Tekst powielono w trzech egzemplarzach – dla Göringa, Blomberga i do prywatnego archiwum Hitlera. Führer stwierdzał w nim, że potęga militarna musi zostać rozbudowana do granic potencjału niemieckiej gospodarki. Pilność zadania nie pozwalała na żadne „rycerskie skrupuły”. Niemcy nie tylko nie posiadały wystarczającej ilości surowców, ale były przeludnione i nie mogły się wyżywić z własnej ziemi. „Powtarzanie tego bez końca jest bezcelowe. Trzeba podjąć kroki w celu przyszłego ostatecznego rozwiązania, a w okresie przejściowym wprowadzić czasowe rozluźnienie. Kluczem do trwałego sukcesu jest poszerzenie przestrzeni życiowej oraz zasobów surowców i żywności dla naszego narodu”. Zapewnienie surowców, ciągnął, jest problemem rządu. „Lepiej przeanalizować i rozwiązać te problemy w czasie pokoju, niż czekać 498

z przeprowadzeniem gospodarczych dociekań i eksperymentów do następnej wojny, kiedy będziemy mieli na głowie inne sprawy”. Autarchia (gospodarcza samowystarczalność) musi zostać osiągnięta tak szybko, jak to możliwe, przy uwzględnieniu następujących celów: „I) Armia niemiecka musi być gotowa do wojny w ciągu czterech lat. II) Niemiecka gospodarka musi być gotowa do wojny w ciągu czterech lat”22. Jednocześnie starał się pogłębić relacje z Brytyjczykami, choć ci uporczywie przejawiali nieudolność w kontaktach z tak zdeterminowanym i przebiegłym przywódcą jak on. Byli przekonani, że Hitlera da się skłonić do posłuchu okazywaniem zrozumienia i ustępstwami. Führer podsycał to błędne przekonanie przez ostatni rok, wypowiadając się w pojednawczym tonie i niejasno obiecując podpisanie traktatów. Korowód brytyjskich dygnitarzy z wiadomościami pełnymi nadziei i wyrazów dobrej woli nie ustawał. Historyk Arnold Toynbee wrócił z Niemiec przekonany o pokojowych intencjach Hitlera. Po nim zjawił się jeden z autorów traktatu wersalskiego, David Lloyd George, premier Anglii z czasów wojny, który toczył kampanię pod hasłem: „Powiesić cesarza Niemiec!”. 4 września po południu Hitler przyjął go serdecznie na schodach Berghofu. „Zawsze zależało mi na promowaniu dobrej relacji między naszymi krajami – oznajmił Lloyd George. – Odnowiłem te wysiłki po zakończeniu wielkiej wojny światowej”. Trzeba dołożyć wszelkich starań, aby doprowadzić do porozumienia w ciągu paru miesięcy, w przeciwnym razie oba narody zaczną się od siebie oddalać. „Zgadzam się z panem całym sercem” – odparł Hitler. On również marzył o takim sojuszu jako młody mężczyzna. Oba narody wywodzą się z tej samej rasy, a wzajemne zrozumienie wydaje się niezwykle ważne. Zagrożenie dla przyszłości cywilizacji to bolszewizm. Nie jest to moja fanatyczna obsesja, wyjaśnił pośpiesznie, ale realne niebezpieczeństwo, któremu Europa Zachodnia musi się przeciwstawić jak jeden mąż. Wyraził także zatroskanie o hiszpańską wojnę domową oraz niezwykły wpływ, który bolszewizm wywiera na ten kraj. „Czemu tak się niepokoję? Nie obawiam się napaści Rosji. Co czeka jednak gospodarkę mojego kraju, jeśli wszyscy sąsiedzi opowiedzą się po stronie bolszewików? Wszystko balansuje na krawędzi”23. Kiedy Anglik wyszedł, Hitler zwierzył się Heinzowi Lingemu, swemu służącemu, że były premier Wielkiej Brytanii wyznał mu, iż w pewnym okresie wielkiej wojny jego kraj stał na krawędzi kapitulacji. „Powiedziałem Lloydowi George’owi, że moim zdaniem tragedią Niemiec było to, iż skapitulowały pięć minut przed 499

dwunastą”. Jego gość przytaknął, że Niemcy poddały się zbyt szybko. „Powiedziałem mu, że jeśli kiedykolwiek dojdzie do kolejnej wojny między Anglią i Niemcami, Niemcy będą walczyły do dwunastej pięć, dopóki ja będę Führerem”24. Schmidt odprowadził premiera do hotelu. W wejściu powitała ich córka Lloyda George’a, ze śmiechem parodiując nazistowskie pozdrowienie i wołając: Heil Hitler!. Starszy pan nie odpowiedział uśmiechem. „Zaiste, Heil Hitler! – odrzekł z powagą. – Sam tak mówię, bo to naprawdę wielki człowiek”25. Zgodnie z oczekiwaniami Lloyd George był pod ogromnym wrażeniem zjazdu NSDAP w Norymberdze w 1936 roku. Bardziej spektakularne niż zwykle, doroczne uroczystości splotły się z ogłoszeniem dwóch nowych kampanii: czteroletniego planu samowystarczalności gospodarczej i antybolszewickiej krucjaty przeciwko „siłom chaosu”. W pogodny niedzielny poranek Hitler opowiadał o bolszewickim zagrożeniu stu sześćdziesięciu tysiącom brunatnych koszul i esesmanów zebranych na ogromnym stadionie w Norymberdze, a następnie odjechał do miasta otwartym mercedesem, pozdrawiając tłumy zgromadzone w wąskich uliczkach i wyglądające z okien. W samochodzie jadącym za limuzyną Führera siedział Richard Helms z United Press z kilkoma innymi zagranicznymi korespondentami, którzy zostali zaproszeni na obiad z Hitlerem w słynnym zamku w Norymberdze. „Kiedy dotarliśmy na miejsce – wspominał Helms – sam zacząłem cierpieć na megalomanię. Pomyślałem, że muszę mieć ze trzy metry wzrostu, nawet jeśli te owacje nie były przeznaczone dla mnie”26. Goście zostali zaproszeni na taras zamku, gdzie czekał na nich znacznie skromniej wyglądający Führer. Helmsa uderzyły pospolite maniery Hitlera. Był wyraźnie zakłopotany, nie używał słownych sztuczek, jak podczas porannego wystąpienia, a kolana mu dygotały. Trudno było uwierzyć, że jeszcze niedawno wyrzucał ramiona w górę, przemawiając do armii rozkrzyczanych, zahipnotyzowanych członków Oddziałów Szturmowych. „Cudem naszych czasów jest to, że mnie znaleźliście – nieznanego człowieka wśród milionów”. Kiedy ktoś wspomniał o bolszewizmie, słowa znów popłynęły. Führer ponownie przeistoczył się w mówcę. Oskarżył Moskwę, że stara się zdominować Europę. Niemcy do tego nie dopuszczą. „Ludzie pytają, czemu tak fanatycznie sprzeciwiamy się bolszewizmowi. Odpowiedź jest prosta: my i Włosi na własnej skórze doświadczyliśmy tego, co się teraz wyrabia w Hiszpanii”. Od strony ulicy dało się słyszeć coraz silniejsze skandowanie: „Chcemy ujrzeć naszego Führera!”. Hitler podszedł do balustrady i pozdrowił swoich zwolenników. 500

Helms wrócił do domu bardziej poruszony tym, co zobaczył na zamku niż na stadionie. Pomyślał, że oto ma przed sobą „racjonalnie myślącego człowieka głoszącego program, który uważa za racjonalny”. Ostatniego

dnia

zgromadzone

tłumy

obejrzały

imponujące

widowisko

wojskowe. Po pozorowanej walce powietrznej i zademonstrowaniu skuteczności najnowszych działek przeciwlotniczych, na stadionie rozegrała się przerażająco realna bitwa oddziałów zmotoryzowanych. Parteitag skończył się zapewnieniami o pokoju, ogłoszeniem nowych celów i groźną demonstracją siły. Wierni członkowie partii utwierdzili się w przekonaniu o nieomylności Führera, a Lloyd George był przytłoczony niemal wszystkim, co widział i słyszał w Niemczech. W artykule zamieszczonym na łamach „Daily Express” napisał, że Hitler sam jeden wydźwignął Niemcy z dna. Był urodzonym przywódcą, człowiekiem o dynamicznej osobowości, nieugiętej woli i nieustraszonym sercu, któremu wierzą starzy i którego ubóstwiają młodzi.

Przed podjęciem dalszych działań, które miały wyprowadzić w pole Lloyda George’a, Hitler poszukał zrozumienia we Włoszech. Wysłał do Rzymu Hansa Franka, by zaprosił Mussoliniego do odwiedzenia Niemiec nie tylko jako dyktator Włoch, lecz także przywódca pierwszej faszystowskiej rewolucji. Tym razem Il Duce okazał prawdziwe zainteresowanie współpracą z Niemcami. 21 października jego minister spraw zagranicznych i zięć, hrabia Galeazzo Ciano, przyjechał do Berlina w celu przygotowania wizyty. Pierwszą rozmowę odbył ze swoim odpowiednikiem, von Neurathem, który (jak donosili Włosi) wyśmiał iluzję Ribbentropa o głębszej przyjaźni angielsko-niemieckiej. Ciano był równie sceptycznie nastawiony do nowego Locarno i zasugerował, by Włochy pozostały w Lidze Narodów, żeby zajmować się „sabotażem dla obopólnej korzyści”. Trzy dni później Ciano spotkał się z Hitlerem w Berghofie. Pragnąc oczarować gościa, Hitler zaczął słowami: „Mussolini jest pierwszym mężem stanu na świecie, z którym inni nie mogą się równać”. Niemcy i Rzymianie, ciągnął, uzupełniają się wzajemnie. Wspólnie mogą stworzyć niezwyciężoną koalicję przeciwko bolszewizmowi i zachodniej demokracji27. Zleciwszy swojemu zięciowi wbicie klina między Anglię i Niemcy, Il Duce wręczył mu dokument, który wpadł w ręce Włochów – telegram brytyjskiego ambasadora w Berlinie adresowany do centrali w Londynie, w którym rząd Hitlera 501

określono mianem niebezpiecznych awanturników. Przeczytawszy wiadomość, Hitler gniewnie wykrzyknął: „Zdaniem Anglików na świecie są dwa narody awanturników: Niemcy i Włosi! Zapomnieli, kto nimi rządził, gdy budowali własne imperium! Dzisiaj mają za przywódców niekompetentnych ludzi”. Zapewnił Ciano, że nie trzeba się przejmować Anglikami, gdyż ponowne zbrojenie Niemiec i Włoch postępuje w znacznie szybszym tempie. Do 1939 roku Niemcy będą gotowe do wojny, a co dopiero za cztery, pięć lat28. Ich

nowa

relacja

umożliwiająca

współpracę

na

dużą

skalę

została

przypieczętowana tajnym porozumieniem podpisanym w Berlinie przez Ciano i Neuratha. Kilka dni później Mussolini nawiązał do niego w mowie wygłoszonej na Piazza del Duomo w Mediolanie, używając słów, które powinny zabrzmieć złowrogo w zachodnich uszach: „Linia Berlin–Rzym nie jest przegrodą, ale osią, wokół której mogą się obracać wszystkie kraje Europy mające wolę współpracy i pokoju”29. Przez resztę jesieni 1936 roku głównym przedmiotem troski Hitlera była Hiszpania. Niewielkie, choć znaczące ilości niemieckiego sprzętu i wojska zostały już przekazane Franco, ale Führer zastanawiał się nad udzieleniem sojusznikowi poważniejszej pomocy. Specjalna jednostka lotnicza dostarczająca powstańcom ważnego wsparcia taktycznego z powietrza operowała w Hiszpanii od początku listopada, a 18 listopada Hitler w porozumieniu z Mussolinim w końcu uznał reżim Franco za legalny rząd Hiszpanii. Chociaż minister spraw zagranicznych apelował do Hitlera, żeby postępował ostrożnie, odpowiedzialny za plan czteroletni Göring uważał wojnę domową w Hiszpanii za wstęp do prawdziwego konfliktu. „Jesteśmy już w stanie wojny – oznajmił na konferencji urzędników lotnictwa 2 grudnia – choć oficjalnie nie oddano żadnego strzału”. Mimo to z początkiem nowego roku „wszystkie fabryki lotnicze muszą pracować tak, jakby ogłoszono stan pełnej mobilizacji”30. Kilka dni później był równie szczery wobec grupy przemysłowców i urzędników wysokiego szczebla w Berlinie. „Wojna, która nadchodzi – powiedział – wymaga ogromnych zdolności wytwórczych. Nie istnieje coś takiego jak granica zbrojeń. Jedyną alternatywą zwycięstwa jest zagłada”31. Po deklaracji Göringa nadszedł niepokojący raport generała Wilhelma Faupela, nowego przedstawiciela Niemiec w Hiszpanii Franco: jeśli Niemcy nie wyślą niezwłocznie przynajmniej jednego dywizjonu wraz z kadrą instruktorów wojskowych, wojna może zostać przegrana. Gdy na Wilhelmstrasse jego sugestia 502

została zignorowana, wrócił do kraju, aby osobiście przedstawić sprawę Hitlerowi. Spotkali się w Kancelarii Rzeszy 21 grudnia wraz z Göringiem, Blombergiem, Hossbachem,

Fritschem

i podpułkownikiem

Walterem

Warlimontem,

który

niedawno wrócił z misji przedstawiciela wojskowego w kwaterze głównej Franco. Kiedy Faupel poprosił o trzy dywizje, żeby zapobiec przedłużającej się wojnie, Hitler zwrócił się do Warlimonta. Ten wskazał, że w Hiszpanii toczy się wojna domowa, którą ludzie Franco muszą wygrać sami. Skuteczne współdziałanie hiszpańskich i niemieckich oddziałów jest niemożliwe. Pomoc, której udzielono, wystarczy, aby ocalić powstańców przed porażką. Co więcej, Franco jest właściwym człowiekiem we właściwym miejscu i najlepiej wykorzysta istniejącą sytuację. Inni wojskowi poparli Warlimonta. Hitlerowi spodobało się to, co usłyszał. Niemcy nie wyślą większych sił do Hiszpanii, zdecydował. Powody nie były natury militarnej, ale politycznej. Führer wyznał szczerze, że ostatnią rzeczą, jakiej pragnie, jest szybkie zwycięstwo Franco. Krwawa, przedłużająca się wojna w Hiszpanii odwróci uwagę świata od ambitnego programu zbrojenia Niemiec. Obiecał udzielać pomocy antykomunistom, a gdyby sytuacja obróciła się na ich niekorzyść, był gotów ją zwiększyć. Jego ostatnie słowa stanowiły lekcję przebiegłości. Pozostawi zaszczyt wysłania znacznych sił wojskowych Mussoliniemu. Im silniej Il Duce zaangażuje się w Hiszpanii, tym bardziej zbliży się do Niemiec, a jeśli konflikt potrwa wystarczająco długo, będzie oddany stworzeniu osi Berlin–Rzym nie tylko w słowach, ale i czynach. W dyplomacji rok 1936 okazał się zwycięski dla Hitlera i to przy minimalnych kosztach. Zdołał oczarować Anglię, a Włochy stanęły na progu nierównego partnerstwa. Przekonał również Japonię do podpisania paktu antykominternowskiego zawierającego tajne (choć niejasne) klauzule, że oba kraje będą udzielały sobie pomocy w wojnie przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Choć pozbawione realnego znaczenia, porozumienie to było ważnym wybiegiem propagandowym usprawiedliwiającym ponowne zbrojenie Niemiec. Jedyną porażką sezonu był kryzys konstytucyjny w Anglii wywołany postanowieniem króla, by poślubić Wallis Warfield Simpson. Edward zakomunikował premierowi Baldwinowi: „Jeśli zdołam ją poślubić jako król, to będzie słuszne i dobre”, ale jeśli rząd sprzeciwi się temu małżeństwu, jak zapowiadał mu Baldwin, „będzie wiedział, co zrobić”32. Duża część opinii publicznej opowiadała się po stronie Edwarda VIII, ale Kościół i premier pozostali nieugięci.

503

Kryzys doprowadził Ribbentropa do szału, gdyż Führer liczył na poparcie króla w nadchodzących negocjacjach. „To nasza największa nadzieja!” – wyznał Ribbentrop Fritzowi Hessemu, przedstawicielowi DNB, który pełnił jednocześnie funkcję agenta prasowego niemieckiej ambasady. Uważany za eksperta w sprawach brytyjskich, otrzymał tajną misję jako specjalny przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych

upoważniony

do

nieoficjalnych

kontaktów

z urzędnikami

brytyjskimi, szczególnie z sir Horace’em Wilsonem, doradcą ekonomicznym premiera. „Nie sądzisz, że cała ta sprawa jest intrygą wrogów pragnących pozbawić nas ostatniego wielkiego atutu w tym kraju?”. Wkrótce Ribbentrop posłał ponownie po Hessego. Właśnie odbył rozmowę telefoniczną z Führerem, który nie chciał potraktować poważnie pogłosek o abdykacji. Twierdząc, że to jakieś urojenia, zakazał niemieckiej prasie w ogóle o tym wspominać. Pewność Hitlera zachęciła Ribbentropa. „Przekonasz się, że Führer ma rację – przepowiadał. – Cała ta sprawa to zasłona dymna. Król będzie wdzięczny, że podczas kryzysu zachowaliśmy taktowną powściągliwość”33. Wieczorem 9 grudnia Edward podpisał abdykację i stał się pierwszym brytyjskim monarchą w dziejach, który dobrowolnie zrzekł się tronu. Tego wieczoru oznajmił swoim poddanym i światu w poruszającym orędziu radiowym, że nie jest w stanie „dźwigać ciężkiego brzemienia odpowiedzialności i wykonywać monarszych obowiązków tak, jak pragnąłby to czynić, bez pomocy i wsparcia kobiety, którą kocha”34. Hitler nie mógł pojąć, jak człowiek może się wyrzec władzy dla miłości. Zadzwonił do Ribbentropa i (według Hessego) z przygnębieniem poinformował ambasadora, że równie dobrze może spakować manatki, bo gra jest przegrana. „Teraz, gdy król abdykował, w Anglii nie ma nikogo, kto zechce z nami rozmawiać. Donieś mi, co zdołałeś zdziałać. Nie będę cię winił, jeśli niczego nie wskórasz”35.

5 Mimo bolesnego rozczarowania rok 1936 przyniósł Hitlerowi tyle sukcesów, że Boże Narodzenie upłynęło szczęśliwie, pierwszy raz „od wielu lat”, jak wspominała Frau Göring. „Były to moje najwspanialsze święta Bożego Narodzenia”. Hitler powiedział to mimo silnych bólów brzucha, bezsenności i egzemy. 25 grudnia zatrudnił osobistego lekarza rekomendowanego przez fotografa Hoffmanna. Theo Morell był dermatologiem prowadzącym lukratywną praktykę przy berlińskiej 504

Kurfürstendamm, mając za pacjentów czołowe postacie teatru i filmu. Theo był otyły i śniady, o okrągłej twarzy i krótkowzrocznych oczach łypiących zza grubych soczewek. Dłonie miał duże i owłosione, do tego często brudne paznokcie. W pracy zdarzało mu się być niedbałym. Podobno owinął pacjentowi rękę bandażem, którym wcześniej wytarł stół, albo tą samą igłą, bez wysterylizowania, zrobił zastrzyk dwóm pacjentom. Z jakiegoś powodu, może za sprawą przyjaźni, która zawiązała się między panią Morell i Ewą Braun, Hitler spośród wszystkich niemieckich lekarzy wybrał akurat jego. Po raz pierwszy od czasów wojska rozebrał się do naga i poddał pełnemu badaniu. Morell zdiagnozował bóle i skurcze w górnej części brzucha jako nieżyt żołądka i jelit i przepisywał pacjentowi mutaflor oraz gallestol. Hitler cierpiał również na wzdęcia i gazy, dolegliwość pogłębioną przez wegetariańską dietę, na które lekarz przepisał antigas doktora Köstera. Wspomniane pigułki miały w swoim składzie nux vomica, ale Morell, który nie wiedział, że nasiona kulczyby wroniego oka zawierają strychninę, polecił pacjentowi przyjmować od dwóch do czterech podczas każdego posiłku. Oprócz tego uzupełnił wegetariańską dietę Hitlera dużą ilością witamin, często wstrzykując je dożylnie wraz z glukozą dla dodania energii. Większość czołowych specjalistów w kraju – m.in. doktor Grawitz, szef Niemieckiego Czerwonego Krzyża, i profesor doktor Bergmann ze szpitala Charité w Berlinie – nie zdołała uwolnić Hitlera od skurczów brzucha i egzemy, która była tak bolesna, że nie mógł nosić butów. Dermatolog z Kurfürstendamm obiecał, że w ciągu roku upora się z oboma problemami. Po upływie miesiąca Hitler radośnie oznajmił, że cudowny lekarz ocalił mu życie. „Grawitz i Bergmann kazali mi chodzić o pustym żołądku. Pozwalali mi jedynie pić herbatę i jeść sucharki (…), byłem taki osłabiony, że ledwie mogłem pracować przy biurku. Później zjawił się Morell i sprawił, że poczułem się dobrze”36. Führer upierał się, że odzyskanie zdrowia zawdzięcza Morellowi, i twierdził, że poprawa stanu dziąseł dokonała się za sprawą zastrzyków mutafloru, a nie dzięki starannemu masowaniu i szczotkowaniu zaleconemu przez jego dentystę, doktora Hugona Blaschkego. Kiedy 30 stycznia 1937 roku Hitler przemawiał w Reichstagu dla uczczenia końca swojej pierwszej czteroletniej kadencji, miał dobry nastrój i wyglądał na młodszego, niż był. Ponownie podkreślił opatrznościowy charakter swojej misji. „Muszę dziś jak najpokorniej podziękować Opatrzności, której łaska uczyniła mnie zdolnym, mnie – nieznanego żołnierza walczącego na wojnie – by stanąć na czele zakończonych zwycięstwem zmagań o godność i prawa naszego narodu”37. Była to 505

raczej mowa pełna obietnic niż gróźb i wywarła wpływ na słuchaczy, gdyż miała pokrycie w rzeczywistości. Osiągnięcia Hitlera w ciągu pierwszych czterech lat rządów były doprawdy imponujące i znaczące. Podobnie jak Roosevelt, utorował drogę systemowi ubezpieczeń społecznych i zasiłkom dla osób starszych. Jak Roosevelt, intuicyjnie odgadł, że zawodowi ekonomiści, posługujący się utartymi teoriami, nie rozumieli natury kryzysu gospodarczego. W konsekwencji obaj przywódcy

sprzeciwili

się

tradycji,

zwiększając

produkcję

i ograniczając

bezrobocie47*. Hitler zmienił również oblicze kraju, budując sieć autostrad, które spajały kraj podczas pokoju i pomagały w mobilizacji w czasie wojny. Aby zmotoryzować naród, stworzył koncepcję „samochodu dla mas”, tak małego i taniego, by mógł sobie na niego pozwolić przeciętny Niemiec. Poprosił Ferdynanda Porschego o zaprojektowanie pojazdu, który zdołałby przejechać około sześćdziesięciu kilometrów na jednym galonie paliwa, pomieścił czwórkę pasażerów i miał silnik chłodzony powietrzem, który nie będzie zamarzał zimą. Snuł również wizje innych innowacyjnych rozwiązań. W dużych miastach miały powstać zautomatyzowane podziemne parkingi, strefy wolne od ruchu miejskiego, liczne parki i tereny zielone; prowadzono by też ścisłą kontrolę zanieczyszczeń. Miał obsesję na punkcie czystości, być może związaną z powracającym lękiem przed zachorowaniem na raka. Problem skażenia środowiska tak go niepokoił, że zachęcał kręgi przemysłowe do całkowitego wyeliminowania trujących wyziewów. W niektórych fabrykach Zagłębia Ruhry już zainstalowano urządzenia ograniczające emisję spalin, a nowe zakłady musiały posiadać własne oczyszczalnie zapobiegające odprowadzaniu ścieków do rzek. Urbanistyczne zainteresowania Führera rozciągały się na mniejsze miasta i wioski. Bardzo ważnym elementem urbanistycznym jest przestrzeń (kolejna obsesja wodza), powtarzał najbliższym współpracownikom. „Z radością patrzę, jak nasi architekci planują zabudowę szerokimi, mocnymi liniami. Tylko w ten sposób unikniemy zakładania kolejnych miast, w których domy są tak gęsto skupione, że jeden wznosi się niemal na drugim, jak w Zwickau, Gelsenkirchen i im podobnych. Gdybym został wygnany do takiej pozbawionej wszelkiego uroku dziury, straciłbym wszelki zapał i szczęście, jakby wypędzono mnie z ojczyzny. Dlatego będę zabiegał o to, by odrobina kultury i piękna przeniknęła do najskromniejszego z naszych miast, żeby krok po kroku istniejące udogodnienia osiągnęły wyższy poziom”39. Wielką wagę przywiązywał do pomyślności i wykształcenia niemieckiej młodzieży. W systemie edukacji wprowadzono już drastyczne zmiany, stawiając 506

szkoły o profilu przyrodniczym i nieklasycznym na tym samym poziomie co klasyczne gimnazja. Wprowadzenie obowiązkowych pięciu godzin wychowania fizycznego w tygodniu i przymusowych zajęć z biologii rasy, a także położenie szczególnego nacisku na niemiecką historię i literaturę spowodowało, że ucierpiały języki klasyczne i nauki ścisłe. „Celem niemieckiego systemu edukacji jest kształtowanie charakteru – pisał jeden z nazistowskich pedagogów. – Nie chcemy kształcić naszych dzieci na małych naukowców (…). Powiadam, że lepiej mieć dziesięć funtów wiedzy mniej i dziesięć kalorii więcej charakteru”40. Wspomnianemu

procesowi

formowania

charakteru

towarzyszyło

quasi-ubóstwienie Hitlera. Przed obiadem dzieci z Kolonii musiały recytować następującą modlitwę: Führerze, mój Führerze, którego dał mi Pan! Miej mnie w swojej opiece i chroń, dopóki żyję! Ocaliłeś Niemcy od złego, Dlatego dziękuję ci za powszedni chleb. Bądź przy mnie i mnie nie opuszczaj, Führerze, mój Führerze, moja nadziejo i światłości! Bądź pozdrowiony, Führerze!

Brytyjski ambasador Phipps informował Londyn: „Niemieccy chłopcy są metodycznie, fizycznie i duchowo przysposabiani do obrony swojego kraju (…), obawiam się, że jeśli ten lub inny rząd Niemiec tego zażąda, będą chętni i gotowi, by pomaszerować i zginąć na obcej ziemi”. Ten złowieszczy rozwój rozpoczynał się w Jungvolk, organizacji przygotowującej chłopców w wieku od dziesięciu do czternastu lat do wstąpienia do Hitlerjugend. „Jungvolk to niedawno wywalczony element odwiecznej i nieugiętej prawdy – pisał autor broszurki poświęconej organizacji młodzieżowej. – Porządek i posłuszeństwo są dla nas najświętszym obowiązkiem, każdy ład wywodzi się bowiem od wielkiej postaci, a postacią, której zawierzyliśmy, jest Führer (…). Stoimy przed tobą, Niemiecki Ojcze i Niemiecka Matko, my, młodzi przywódcy Niemieckiej Młodzieży. Wykształcimy i wyszkolimy twoich synów, zrobimy z nich ludzi czynu i zwycięstwa. Zostaną poddani twardej szkole, aby ich pięści stały się niczym ze stali, aby nabrali odwagi i mieli wiarę, wiarę w Niemcy”41. Po wstąpieniu do Hitlerjugend każdy chłopiec otrzymywał sztylet z wyrytym napisem: „Krew i honor”, słyszał też, że od tej chwili może nie tylko nosić brunatną 507

koszulę, ale bronić jej siłą swoich ramion. „Rozumieliśmy przez to, że nie wolno nam kapitulować przed nikim i niczym – wyjaśnił jeden z członków Hitlerjugend, który uciekł do Anglii – że przewyższamy wszystkich cywilów i możemy ich pokonać, jeśli będą zadzierali nosa”42. Przed 1933 rokiem celem Młodzieży Hitlera było zebranie młodych ludzi ze wszystkich

warstw

w społecznych,

przecięcie

związków

z organizacjami

komunistycznymi za pomocą perswazji i propagandy oraz wpojenie walki o władzę. Później misją stało się krzewienie tężyzny fizycznej, edukacja polityczna i szkolenie tak, aby młodzież była gotowa pracować dla Führera i narodu. Zdaniem Hartmanna Lauterbachera, zastępcy Schiracha, wbrew powszechnemu mniemaniu młodzi ludzie nie przechodzili szkolenia wojskowego, a mundury „bardziej przypominały stroje ludowe noszone przez członków organizacji młodzieżowych przed powstaniem Hitlerjugend i to nie tylko w Niemczech, ale w innych krajach”. Przygotowując naród fizycznie i duchowo na przyszłość, Hitler w ciągu czterech lat zdołał tak znacznie podnieść standardy zdrowotne, że wielu cudzoziemców nie kryło zdumienia. „Śmiertelność niemowląt wyraźnie spadła, osiągając poziom znacznie niższy niż w Wielkiej Brytanii – pisał członek parlamentu sir Arnold Wilson, który odwiedził Niemcy siedem razy od czasu objęcia władzy przez Hitlera. – Wyraźnie zmniejszyła się również zachorowalność na gruźlicę i inne choroby. Sądy kryminalne jeszcze nigdy nie miały tak mało roboty, a więzienia tak niewielu osadzonych. Przyjemnie patrzeć na fizyczną tężyznę niemieckiej młodzieży. Nawet najubożsi są lepiej ubrani niż kiedyś, a ich radosne twarze świadczą o psychicznej przemianie, która się w nich dokonała”43. Poprawie uległy także warunki pracy. Hale fabryczne miały więcej okien, były mniej zatłoczone i miały lepsze sanitariaty. Pod hasłem „Upiększamy otoczenie” sprzątano i porządkowano wszystkie urzędy i warsztaty pracy. Wokół sadzono kwiaty, aby pracownicy mogli się cieszyć przyrodą. Osiągnięcia te nie były żadną miarą iluzoryczne. Nigdy wcześniej robotnicy nie mieli tylu przywilejów. Program Kraft durch Freude (Do siły przezz radość) zainicjowany przez Front Pracy Roberta Leya organizował dla robotników dotowane koncerty, przedstawienia teatralne, wystawy, pokazy tańca, projekcje filmowe oraz kursy. Najbardziej rewolucyjnym projektem okazała się dotowana turystyka. Nawet najzwyklejszy robotnik mógł się teraz wybrać z rodziną w zagraniczną podróż luksusowym liniowcem na wakacje, o jakich wcześniej nie marzył.

508

„Robotnik wie, że poważnie myślimy o podniesieniu jego pozycji społecznej – mówił Ley. – Widzi, że nie wysyłamy za granicę »inteligentów« jako reprezentantów Niemiec, ale pokazujemy światu jego, niemieckiego robotnika”44. Budowano statki z kabinami jednej klasy, którymi w identycznych warunkach podróżowali dyrekcja i robotnicy. Właśnie takiego ducha społecznej demokracji miał na myśli Hitler, kiedy 30 stycznia mówił w Reichstagu: „Dokonała się radykalna transformacja, wydając demokratyczne owoce w najwyższym sensie tego słowa, jeśli demokracja cokolwiek oznacza”. Führer starał się zjednoczyć ludzi ze wszystkich warstw społecznych – oczywiście z wyjątkiem Żydów – a jego socjalizm nie wykluczał ludzi bogatych ani członków klasy średniej. „Przedstawiciele burżuazji nie mogą uważać siebie za rentierów żyjących z tradycji lub kapitału, oddzielonych od robotnika marksistowsko pojmowaną własnością – powiedział jeden z moich rozmówców – ale muszą jak oni działać dla wspólnego dobra”45. W praktyce koncepcja ta gloryfikowała robotnika, jednocześnie akcentując teorię równości społecznej Hitlera. On sam był przedstawiany jako robotnik budowlany, artysta i student. Jako człowiek z ludu, który siedział obok swego szofera i jadł proste posiłki. Odmawiał przyjmowania honorowych doktoratów, a do robotników zgromadzonych w fabrykach zwracał się zażyłą formą Ihr, wy, przechwalając się, że on także nie ma majątku ani akcji, ale zapominając dodać, że dzięki Mein Kampf stał się milionerem. Atmosfera równości panowała też w siłach zbrojnych. Nigdy wcześniej między oficerami i żołnierzami nie istniał taki duch braterstwa, a elitarne oddziały SS stanowiły wzór demokracji. Nie było tam rozróżnienia rang, ale braterska dewiza „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego”, która wzbudziłaby grymas dezaprobaty u większości brytyjskich i amerykańskich oficerów. Egalitaryzm nie był nigdzie tak wyraźnie widoczny, jak w Młodzieżowych Hufcach Pracy, gdzie młodzi mężczyźni i kobiety ze wszystkich warstw społecznych w wieku od siedemnastu do dwudziestu pięciu lat musieli odpracować pewien czas dla Volk und Vaterland jako robotnicy rolni i przemysłowi. Hufce te stworzono, żeby zmniejszyć bezrobocie, ale w swoim zamyśle poszły dalej niż Civilian Conservation Corps Roosevelta, które miały podobny cel, i stały się manifestacją socjalizmu. Ściany baraków w obozach pracy były obwieszone flagami, fotografiami Führera i innych przywódców oraz inspirującymi hasłami w rodzaju „Niemcy potrzebują ciebie, tak jak ty potrzebujesz Niemiec”, „Twój naród jest wszystkim, a ty niczym” czy „Hufce pracy to honorowa służba niemieckiej młodzieży”. W jednym z obozów gość z Ameryki, G.S. Cox, 509

zauważył osobliwą parę cytatów. Obok słów Hitlera „Żyd nie jest Niemcem, ale zwyczajnym spekulantem; nie jest obywatelem, ale niszczycielem” umieszczono fragment z Kanta: „Miej odwagę posługiwać się rozumem”. Cox stwierdził, że młodzież wiodła wesoły żywot. „Odznaczali się doskonałym zdrowiem i mieli jedzenia w bród – a niektórzy nie doświadczyli takiego luksusu od lat – byli też zbyt zajęci, żeby mieć czas na krytykanctwo”46. Spośród

wszystkich

osiągnięć

Hitlera

pierwszych

czterech

lat

rządów

najbardziej brzemienne w skutki okazało się zjednoczenie narodu. Hitler nie cofnął wskazówek zegara, ostrzegał przełożonego dyplomata George Kennan. „Niemcy zostały zjednoczone i to do głębi. Tego, czego nie dokonali w tej dziedzinie Bonaparte i Napoleon III, dopełnił traktat wersalski. Hitler usuwa obecnie resztki partykularyzmu i różnic klasowych. Czyni to, sprowadzając wszystko do najniższego i najbardziej pospolitego mianownika, w którym nie ma tu ani tam. Jedność Niemiec jest faktem. Hitler może odejść, ale zjednoczony kraj pozostanie – musi pozostać – a dodam, że większość Niemców naprawdę łączy jedynie zazdrość, niepewność i poczucie niższości, z których wypływa pragnienie dominacji w Europie”47. Żaden obiektywny obserwator sceny niemieckiej nie mógłby zaprzeczyć znacznym osiągnięciom Hitlera, a chociaż robotnicy stracili związki zawodowe, to przemysłowcy zostali pozbawieni prawa zakładania własnych organizacji politycznych. Wszyscy utracili swoje prawa i przywileje, ale cały naród zyskał w dziedzinie równości i pomyślności. Jednak utrata swobód obywatelskich nie była jedyną ceną, którą należało zapłacić za program Hitlera. Chociaż Führer wydźwignął kraj z kryzysu gospodarczego i położył kres bezrobociu oryginalnymi metodami, szybkie tempo zbrojeń pchało Niemcy w kolejny potencjalny kryzys o katastrofalnych skutkach. Błyskotliwy Schacht starał się, jak mógł, przeciwstawić Hitlerowi i zapewnić niezależność niemieckiej gospodarce, po pierwsze przez wetowanie planów Ministerstwa Wojny i koncernu I.G. Farben w dziedzinie produkcji gumy syntetycznej, po drugie sprzeciwiając się prośbie Blomberga, który domagał się zwiększenia produkcji paliw. Schacht obawiał się, że zakłóci to równowagę gospodarczą. Jednak na początku 1936 roku jego wpływy osłabły, a gospodarka została wytrącona z równowagi rozkazem Hitlera, by zwiększyć armię do trzydziestu sześciu dywizji. Główne przyczyny były dwie: ceny towarów importowanych wzrosły o dziewięć procent, a eksportowanych spadły o tyle samo; na dodatek dwa kolejne nieurodzaje sprawiły, że niemieckie rolnictwo nie mogło 510

zaspokoić potrzeb żywnościowych narodu. Kurczyły się też zapasy surowców. Już pojawiły się sygnały o niepokojących brakach żywności i paliwa. Ten ostatni problem dodatkowo pogorszyły rosyjskie embargo na towary eksportowane z Niemiec oraz żądanie Rumunii domagającej się wyższych cen za swoje produkty. Zapasy ropy służącej do ogrzewania, oświetlania, wytwarzania smaru i paliwa do silników diesla znajdowały się na niebezpiecznie niskim poziomie i nie można ich było uzupełnić krajową produkcją. To właśnie z myślą o takiej wyjątkowej sytuacji w 1936 roku sporządzono wspomniane

wyżej

memorandum

Hitlera

o gospodarce

wojennej.

Jego

odpowiedzią na kryzys paliwowy było rozwiązanie powtórzone wiele lat później przez Stany Zjednoczone – autarkia48. Hitler wiedział, że Niemcy nie mają na swoim obecnym terytorium dość surowców, żeby pozwolić sobie na całkowitą samowystarczalność, jednak nalegał, aby kraj uczynił wszystko, na co go stać. Był przekonany, że absolutna autarkia będzie możliwa, gdy Niemcy dokonają ekspansji na wschód. Wbrew radzie Schachta zażądał zwiększenia produkcji gumy syntetycznej, wydobycia rudy żelaza, produkcji tłuszczu, wyrobów włókienniczych i metali lekkich, a następnie polecił znaleźć w ciągu osiemnastu miesięcy rozwiązanie kryzysu paliwowego. Zignorował ostrzeżenia ekspertów, że koszty realizacji takiego programu będą ogromne, nie zważał też na protesty przemysłowców, kiedy kontynuował produkcję na potrzeby wojska, zamiast zwiększać zapasy surowców. Nie posłuchał rad, ale zagroził wielkim przemysłowcom interwencją państwa, jeśli odmówią przyłączenia się do walki o autarkiczną gospodarkę. Oznajmił, że „finanse, gospodarka i wszystkie teorie służą temu, aby pomagać narodowi walczącemu o swoje prawa”. Dla Hitlera wszystko sprowadzało się do siły woli, dlatego oczekiwał gospodarczej mobilizacji „porównywalnej do mobilizacji wojskowej i politycznej”. Nie obchodziło go, w jaki sposób osiągną ten cel, byle Wehrmacht był gotów do wojny za cztery lata. Tak też brzmiał jego czteroletni program, który ogłosił na zjeździe partii w Norymberdze w 1936 roku. Miesiąc później obarczył Göringa odpowiedzialnością za jego realizację. Co znamienne, do grona swoich najbliższych współpracowników wybrał tylko jednego starego członka partii, resztę najważniejszych stanowisk obsadzając chętnymi do współpracy urzędnikami publicznymi, przedstawicielami przemysłu i oficerami ze sztabu generalnego. Oznaczało to, że NSDAP, z wyjątkiem Göringa, który był wierny wyłącznie sobie

511

i Hitlerowi, zostało faktycznie wykluczone z procesu podejmowania decyzji w kwestii gospodarki krajowej. W mowie wzywającej do narodowej mobilizacji Göring oznajmił, że robotnicy i chłopi muszą pracować z całą mocą, wynalazcy muszą się postawić do dyspozycji państwa, a przedsiębiorcy „nie myśleć o zysku, ale o silnej i niezależnej gospodarce Niemiec”. W słowach, które miały zostać sparafrazowane pokolenie później przez amerykańskiego prezydenta, wezwał wszystkich Niemców, aby służyli swojemu narodowi. „Każdy z nas powinien zadawać sobie codziennie pytanie, co może zrobić, w jaki sposób może się przyczynić do powodzenia wspólnych zamierzeń”49. Dwa miesiące później Hitler wystosował naglący apel do grupy czołowych przemysłowców, aby zaufali Göringowi jako wykonawcy pilnej misji. „To najlepszy człowiek do tego zadania, człowiek o stalowej woli i nieugiętej determinacji. Maszerujcie za nim w zwartym szeregu”. Na tym samym spotkaniu Göring poinformował przemysłowców, że nie chodzi już o zyskowną produkcję, ale o produkcję. Ma gdzieś, jak zareaguje rynek walutowy. Ścigani będą jedynie ci, którzy złamią prawo bez powodzenia50. „Moim obowiązkiem było zaprotestowanie przeciwko takim ekonomicznym nonsensom – napisał Schacht – sprzeciwienie się temu nieodpowiedzialnemu i bezsensownemu lekceważeniu prawa tak otwarcie, jak to było możliwe”. Uczynił to w swoje sześćdziesiąte urodziny, przemawiając w Izbie Handlowej do tych samych słuchaczy, do których zwracał się Göring. Skrytykował również twierdzenie Göringa, że liczy się jedynie produkcja. „Jeśli na jakimś obszarze zasieję cetnar zboża i zbiorę tylko trzy czwarte cetnara, będzie to największy ekonomiczny nonsens, jaki można sobie wyobrazić”51. Oznaczało to wypowiedzenie wojny przez urzędnika, który już wypadł z łask. Kilka miesięcy później Schacht został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska ministra gospodarki. Göring mógł teraz swobodnie przystąpić do realizacji planu Führera polegającego na przekształceniu niemieckiej gospodarki w instrument służący uzbrojeniu kraju… i wojnie.

Gdyby Hitler umarł w 1937 roku, cztery lata po dojściu do władzy, to mimo kryzysu gospodarczego zostałby niewątpliwie uznany za jedną z największych postaci w dziejach Niemiec. Miał miliony zwolenników w całej Europie. Gertruda Stein (która uważała Roosevelta za nudziarza) twierdziła, że Hitler powinien dostać Pokojową Nagrodę Nobla. W artykułach zamieszczanych na łamach gazet 512

i czasopism

George

Bernard

Shaw

bronił

Hitlera

i innych

dyktatorów52.

Wypowiedzi Shawa na temat faszyzmu doprowadzały do szału innych członków Fabian Society (Towarzystwa Fabiańskiego), wywołując lawinę gorących listów od wypędzonych z Niemiec antyfaszystów. Innym słynnym zwolennikiem Hitlera był Sven Hedin, znany szwedzki odkrywca, który napisał, że Hitler jest obdarzony niezłomnym umiłowaniem sprawiedliwości, szeroką wizją polityczną, nieomylnym darem przewidywania i „autentyczną troską o dobro współobywateli”. Hedin, dumny z tego, że w jednej szesnastej był Żydem, bronił antysemityzmu Hitlera, jednocześnie dezaprobując stosowane przez niego metody. Bezstronne zbadanie postępowania Żydów w latach powojennych, powiedział, wykazało, czemu Niemcy nimi pogardzają. „Zawsze, gdy głoszono politykę uległości i defetyzmu, jej czołowymi protagonistami okazywali się Żydzi. Z reguły byli to ci sami Żydzi, którzy maszerowali w awangardzie komunizmu i bolszewizmu”. Jego podsumowanie dokonań Hitlera mogłoby równie dobrze wyjść spod pióra Goebbelsa: „Człowiek, który w ciągu czterech lat wydźwignął Niemców z najgłębszej otchłani i uczynił ich świadomym siebie, dumnym i potężnym narodem, zasługuje na wdzięczność współobywateli i podziw całego świata”53. Hitler zainspirował nie tylko pojedynczych cudzoziemców, ale swoim przykładem przyczynił się do powstania podobnych ruchów w całej Europie. Najważniejszym z nich była Brytyjska Unia Faszystów, czarne koszule. Hitler nie tak dawno uhonorował ich przywódcę, sir Oswalda Mosleya, zjawiając się osobiście na uroczystym obiedzie z okazji jego ślubu z Dianą Mitford. We Francji – gdzie antysemityzm stanowił od dawna element nacjonalizmu – kwitła Action Française pod przywództwem Charles’a Maurrasa, wpływając na takich utalentowanych pisarzy, jak André Malraux. Działał również Croix de Feu (Ognisty Krzyż), skrajnie prawicowa organizacja weteranów, której przewodził pułkownik François de la Rocque, oraz kilka podobnych ugrupowań. Choć faszyzm budził odrazę nonkonformistów, osiągnięcia oraz wypowiedzi Hitlera i Mussoliniego mobilizowały ich przeciwko liberalnemu państwu, demokracji i parlamentaryzmowi. W Belgii młody Léon Degrelle, który miał się uważać za duchowego syna Hitlera, założył swoją organizację Rexist, mającą być bastionem przeciwko komunizmowi. „Nasz ruch – wspominał wiele lat później – był bardziej falangistowski niż faszystowski, bardziej duchowy niż polityczny”. Uważał go za sprzeciw wobec panującej wówczas korupcji. Rexist miał być ruchem politycznego odnowienia 513

i sprawiedliwości w polityce, który wypowie wojnę chaosowi, niekompetencji, nieodpowiedzialności, niepewności i, nade wszystko, bolszewizmowi54. Wpływy faszystów sięgnęły nawet Stanów Zjednoczonych, gdzie członkowie Związku Niemiecko-Amerykańskiego otwarcie nosili nazistowski strój składający się z białej koszuli, czarnego krawata, wojskowych butów z cholewą i emblematów ze swastyką. Faszyzm dotarł także do Chin, gdzie Czang Kaj-szek stworzył elitarną tajną grupę o nazwie niebieskie koszule. „Faszyzm jest obecnie uważany za wsteczny – zauważył wiele lat później jeden z członków organizacji – ale wówczas wydawał się bardzo postępowym środkiem ocalenia kraju”. Jego głównym celem była obrona narodu. „Faszyzm jest jedynym narzędziem samoocalenia dla narodów stojących na krawędzi zagłady – napisano w ówczesnym wstępniaku „Sze-hui hsin-wen”, prasowego organu niebieskich koszul. Faszyzm ocalił Włochy i Niemcy (…), dlatego nie ma innej drogi, jak tylko naśladowanie faszystowskiego ducha gwałtownych zmagań we Włoszech i Niemczech”. Czang Kaj-szek wyrażał się równie entuzjastycznie. „Czy faszyzm może ocalić Chiny? – zapytał grupę niebieskich koszul i sam udzielił sobie odpowiedzi. – Tak! Faszyzm jest tym, czego Chiny najbardziej potrzebują w obecnych czasach”. Mimo publicznych zaprzeczeń w kontaktach z przybyszami z zachodu, także on gardził demokracją („W ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci na próżno upajaliśmy się demokracją i popieraliśmy wolność myślenia” ) i podpisywał się pod zasadą wodzostwa głoszoną przez Hitlera. „Najważniejszym elementem faszyzmu – mówił grupie partyjnych funkcjonariuszy osiem miesięcy po przejęciu władzy przez Hitlera – jest absolutne zaufanie postaci przywódcy mędrca”. Jeśli naród nie zaufa całkowicie jednemu człowiekowi, nie zostanie uratowany. „Przywódca musi być wielką postacią przenikniętą rewolucyjnym duchem, aby mógł służyć za wzór wszystkim członkom partii. Co więcej, każdy członek partii musi poświęcić wszystko, działając na rzecz przywódcy i grupy, a pośrednio społeczeństwa, narodu i rewolucji. Od dnia, w którym przyłączyliśmy się do tego rewolucyjnego ugrupowania, całkowicie wyrzekliśmy się naszych praw, życia osobistego, swobód i prywatnego szczęścia dla dobra grupy, składając przysięgę przywódcy (…). W ten sposób mogliśmy po raz pierwszy zostać nazwani prawdziwymi faszystami”55. Dokonania Hitlera w ciągu pierwszych czterech lat rządów zachęciły innych o podobnych poglądach. Faszyzm przemawiał nie tylko do ludzi niezadowolonych i wykluczonych, ale odpowiedzialnych jednostek dobrej woli. Przyciągał ludzi młodych i intelektualistów, którzy znajdowali w nim świeżą alternatywę dla 514

burżuazyjnego liberalizmu. Chociaż każdy kraj miał własną odmianę faszyzmu, wszyscy jego zwolennicy (także Hitler i Mussolini) wierzyli, że duchowe zjednoczenie narodu wbrew wszystkiemu pozwoli rozwiązać piętrzące się problemy. Wierzyli też, że ten cel usprawiedliwia wszelkie środki.

515

Rozdział 15 „TAKI MAŁY LUDZKI ROBACZEK” (1937–luty 1938)

1 Trzy miesiące po mowie, którą Hitler wygłosił 30 stycznia 1937 roku, nadeszła kolejna, znacznie bardziej odkrywcza. Führer zwrócił się do ośmiuset przywódców okręgów podczas uroczystości otwarcia elitarnej szkoły politycznej w Vogelsang w osobistym, szczerym i pełnym powtórzeń monologu. Wyznaczył sobie dwa cele: pouczyć gauleiterów będących śmietanką ruchu o ich obowiązkach i upamiętnić rozpoczęcie politycznego kształcenia trzech tysięcy starannie wybranych młodych mężczyzn, którzy mieli pójść w jego ślady. Przypominał Metternicha lub Machiavellego uczącego synów politycznych i dyplomatycznych sztuczek oraz udzielającego praktycznych i cynicznych rad, jak manipulować masami. „Nasza organizacja będzie miała przyszłość jedynie wówczas, gdy podporządkuje wolność jednostki dobru całości”. Właśnie dlatego nie mogą tolerować żadnej władzy stojącej ponad narodem: „Nieważne jakiej, nawet władzy Kościoła”. Porównał ich totalitaryzm do demokracji, opisując ją jako mrowisko, w którym każdy biegnie w inną stronę. Demokraci mogli robić, co chcieli, i w rezultacie stali się bezwartościowi jako jednostki. „Są miękcy, bezwartościowi, pozbawieni wytrwałości”. Czyż nie byłoby rzeczą śmieszną kłopotać przeciętnego człowieka problemami, z którymi borykają się wyższe umysły? Wyobraźcie sobie obarczenie „małego ludzkiego robaczka” dramatycznymi decyzjami, np. takimi, które trzeba było podejmować w związku z kryzysem w Nadrenii! Co by się stało, gdyby plan czteroletni został najpierw przedstawiony w demokratycznym parlamencie? „Tylko Żydzi mogliby wpaść na tak idiotyczny pomysł”. Następnie przeszedł do problemu znalezienia przyszłych przywódców. Kiedy oznajmił, że pochodzenie i zamożność nie mają tu żadnego znaczenia, mógł mówić o swoich młodych latach. „Potrzebne są jedynie zdolności. Nieważne, kim są ich 516

ojcowie

i matki.

Muszą

jedynie

posiadać

cechy

przywódcze.

Zdolność

abstrakcyjnego myślenia jest tu bez znaczenia. Führer musi umieć przewodzić. Musi być zdolny powiedzieć: »Trzeba zrobić to i to«. Wiem o tym. Powinien słuchać rady

ludzi

odpowiedzialnych

za

zrealizowanie

wytyczonego

celu,

ale

w ostatecznym rozrachunku sam musi bronić własnych pomysłów i decyzji, bo to on musi je podejmować”. Czy można sobie wyobrazić piękniejszą i bardziej autentyczną demokrację? Po udzieleniu praktycznych rad w różnych sprawach przeszedł nagle do żydowskiego zagrożenia, używając osobistych, niejasnych określeń, które rozumieli wszyscy obecni na sali. „Chodzi mi o to, żeby nie zrobić niczego, co może nas cofnąć albo wyrządzić szkodę. Wszyscy wiecie, że zawsze dochodziłem do granicy zuchwałości, ale nigdy jej nie przekroczyłem. Trzeba wyczuć, co ujdzie nam płazem, a co nie”. Kiedy rozległy się śmiechy i oklaski, uderzył w emocjonalną nutę. „Nie zamierzam prowokować przeciwnika do walki. Nie mówię »walcz«, bo walka sprawia mi przyjemność. Zamiast tego mówię: »Zniszczę cię. Dzięki swojej przebiegłości zapędzę cię w kozi róg i nie zadam ciosu, dopóki nie zdołam trafić prosto w serce! I na tym koniec!«”. Jego ostatnie słowa, nie pozostawiające żadnej wątpliwości, jak zamierza rozwiązać kwestię żydowską, utonęły w spontanicznym, żądnym krwi okrzyku. Ten przyprawiający o gęsią skórkę ryk został zarejestrowany na taśmie i przypomina potomnym o pierwotnej dzikości drzemiącej w człowieku i o tym, jak w rzymskim Koloseum musiał brzmieć wrzask tłumu domagającego się śmierci pokonanego gladiatora! Kiedy wrzawa ucichła, Hitler powrócił do swojego cichego, racjonalnego katalogu praktycznych rad, jakby to, co przed chwilą powiedział, zostało przekazane w sekrecie. Zakończył mowę wezwaniem do powszechnego narodowego uzbrojenia: „Chcę, żeby naród niemiecki był najsilniejszym narodem Europy, a nie drugim lub trzecim!”. Salą wstrząsnęła radosna owacja. „Jeśli ta ofiara okaże się daremna, nie będzie według mnie ostatnim rozdziałem w dziejach Niemiec, ale przedostatnim, bo ostatni rozdział napiszemy sami!”1

517

Do tej pory Hitler zwracał się tak otwarcie jedynie do swoich najbliższych współpracowników. Już nieoficjalny charakter mowy i niemal całkowity brak odwołania się do emocji – z wyjątkiem krótkiego, przerażającego ujawnienia planu wobec Żydów – mogły wzbudzić lęk. Jego pozbawione udawania przemówienie było chłodnym i skalkulowanym monologiem człowieka sprawującego niemal absolutną władzę.

2 Stojący na progu władzy absolutnej Hitler pozostał artystą. Sztuka i polityka były dla niego nierozerwalnie związane. Jednym z pierwszych kroków, które podjął, aby dać początek nazistowskiemu malarstwu i architekturze, było rozwiązanie Bauhausu, uczelni artystycznej założonej zaraz po wojnie światowej przez architekta Waltera Gropiusa, który pragnął stworzyć eksperymentalną funkcjonalną architekturę wykorzystującą dorobek malarstwa, rzeźby i wzornictwa przemysłowego, a także dawnej architektury. Uczelnia zdołała przyciągnąć paru najbardziej utalentowanych europejskich architektów oraz malarzy – Klee, Kandinskiego, Feiningera i Mondriana – i uchodziła za uosobienie nowoczesności. Właśnie dlatego wydawała się bluźnierstwem dla klasycznie i romantycznie nastawionego Hitlera. Architektem, którego darzył najwyższym podziwem, był profesor Paul Ludwig Troost. „Nie mogłem dłużej patrzeć na swoje wcześniejsze prace – Hitler wyznał Speerowi. – Cóż za szczęście, że poznałem tego człowieka!”2 Był pod tak ogromnym wrażeniem, iż zwierzył się młodej żonie Troosta, „że gdy dojdzie do władzy i stanie się przywódcą narodu niemieckiego”, wezwie do siebie jej męża, którego prace są „pełne przejrzystości, siły i szlachetności”48*3. Być może najbardziej niezapomnianym przedsięwzięciem Hitlera było Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Monachium, Haus der Deutschen Kunst, zbudowane z dobrowolnych datków społeczeństwa. Führer przyczynił się osobiście do jego powstania, kładąc kamień węgielny na jesieni 1933 roku. Przed uroczystością tysiące brunatnych koszul, esesmanów i członków Hitlerjugend przemaszerowało Prinzregentenstrasse na miejsce, w którym miał stanąć gmach. Führera powitali brygadzista i robotnicy budowlani przebrani w średniowieczne stroje. Kiedy orkiestra odegrała uwerturę do Die Meistersinger, Hitler ponownie ogłosił swoją teorię o kulturowej misji Niemiec, a następnie nadał Monachium tytuł „stolicy 518

niemieckiej sztuki”4. Chwilę później widzów przeszedł zimny dreszcz, Führer bowiem tak energicznie uderzył kamień węgielny srebrnym młotem, że narzędzie rozpadło się na dwoje. Zapadła upiorna cisza, gdyż wierzono, że architekt umrze, jeśli młot ulegnie pęknięciu. Goebbels próbował obrócić wszystko w żart: „Kiedy Hitler uderza, czyni to potężnie”. Hitlerowi nie było jednak do śmiechu, ponieważ uznał, że to zły omen. Troost też miał stracha. Kilka dni później trafił do szpitala z powodu dusznicy bolesnej, a po paru miesiącach umarł na zapalenie płuc. Frau Troost kontynuowała dzieło męża, a Hitler często zaglądał do jej pracowni w Monachium. Ich wspólne zainteresowania wykraczały poza obszar architektury. Dama była osobą niezależną i otwarcie wyrażała swoje poglądy. Kiedy któregoś dnia spytano ją, co sądzi o Speerze, odwróciła się do Hitlera i powiedziała, że gdyby Herr Hitler poprosił jej męża o zaprojektowanie gmachu długości stu metrów, profesor Troost przemyślałby sprawę i zjawił się następnego dnia, mówiąc, że z powodów konstrukcyjnych i estetycznych budowla może mieć jedynie dziewięćdziesiąt sześć metrów. „Gdyby powiedział pan Speerowi: »Chcę mieć dom długości stu metrów«, ten odpowiedziałby bez wahania: »Mein Führer! Czemu nie dwieście?«, a pan na to: »Oto człowiek, którego szukałem!«”. Hitler nie poczuł się urażony, ale roześmiał się razem z nią. „Lubił się śmiać – wspominała. Hitler miał poczucie humoru – serdeczne, a nie sarkastyczne, jak Speer”. Ku zaskoczeniu współpracowników Hitler nie odnosił się z niechęcią do szczerych wypowiedzi profesorowej Troost. Na uroczyste otwarcie Haus der Deutschen Kunst latem 1937 roku zaplanowano ambitną wystawę sztuki niemieckiej. Jurorzy, w tym Frau Troost, dokonali wyboru prac według kryteriów artystycznych, dlatego wśród eksponatów znalazło się wiele wybitnych dzieł nowoczesnego malarstwa. Ponieważ Hitler uważał sztukę nowoczesną za zdegenerowaną, na dzień przed otwarciem wystawy między nim i panią Troost doszło do gwałtownej sprzeczki. Pani Troost argumentowała, że wybór prac jest właściwy, gdyż wśród eksponatów znalazły się dzieła wszystkich prądów. Wskazując stertę odrzuconych obrazów, powiedziała: „Te dawno poszarzały. Nawet nasze babki nie chciałyby na nie patrzeć”. Kolory spłowiały, a płótna nabrały matowej, brunatnej barwy. Hitler wskazał ogromne malowidło przedstawiające człowieka stojącego na wzgórzu i grającego na skrzypcach. Czemu odrzucono ten obraz? „Nie mogliśmy go przyjąć – odparowała – jest zbyt słodki na tę wystawę”. Spytała Hitlera, czemu akceptuje malarza dopiero za drugim razem. Kiedy sprzeczka stała się bardziej zjadliwa, członkowie świty Führera cofnęli się 519

dyskretnie. Hitler ani razu nie podniósł głosu, ale jego zachowanie stało się niezwykle chłodne i formalne. Ignorując groźne sygnały, Frau Troost oznajmiła, że nie może zdradzić swoich artystycznych przekonań. „Skoro nie aprobuje pan wyboru, którego dokonaliśmy, a nasze opinie są całkowicie różne, rezygnuję z zasiadania

w jury”.

Führer

pożegnał

ją

z lodowatym

chłodem

i kazał

Hoffmannowi wybrać najlepsze prace. Kilka tygodni później zjawił się u Frau Troost, jakby nic się nie stało. Otwarcie wystawy 18 lipca poprzedziły parady na ulicach Monachium przedstawiające

dwa

tysiące

lat

kultury

niemieckiej.

Krzyżacy

z dużymi

swastykami na piersi ciągnęli ogromne słońce, a inni nieśli wysoko uniesione, pokryte cynfolią repliki posypanego kosmicznym pyłem drzewa Yggdrasill, które według legendy spajało ziemię, niebo i piekło. Zamiast przywoływać przeszłość, wystawa była staroświecka. Najnowsze z pokazanych dzieł wyszły spod pędzla Adolfa Zieglera i jemu podobnych. Chociaż wśród eksponatów znalazły się dobre prace, głównie rzeźby, większość obrazów miała nastrojowy, heroiczny lub idylliczno-sielankowy charakter, często sławiący uroki rodzinnego wiejskiego życia. Wybrane dzieła nie ukazywały napięcia i mozołu życia w powojennych Niemczech. W mowie wygłoszonej tego dnia Hitler oznajmił, że Haus der Deutschen Kunst jest przeznaczony dla dzieł narodu niemieckiego, a nie sztuki światowej. Zadaniem artystów nie jest powracanie do przeszłości, deformowanie rzeczywistości ani czynienie jej odpychającą. „Nastały nowe czasy, w których rodzi się nowy człowiek. Mężczyźni i kobiety będą zdrowsi i silniejsi – pojawiło się nowe odczuwanie życia, nowa radość istnienia”. Cóż tworzą współcześni dekadenci? „Zdeformowane pokurcze i kretynów, którzy budzą jedynie odrazę. Nowocześni artyści przedstawiają ludzi przypominających dzikie bestie, dzieci, które gdyby żyły, musiałyby zostać uznane za przeklęte przez Boga”. Gdyby się okazało, że owi „artyści” rzeczywiście tak postrzegają świat, „trzeba spytać, co doprowadziło do wypaczenia widzenia. Jeśli ta skłonność zostanie uznana za dziedziczną, minister spraw wewnętrznych będzie musiał dopilnować, żeby nie utrwaliła się w kolejnych pokoleniach. Jeśli zaś wspomniani artyści sami nie wierzą we własne dzieła, ale z innych przyczyn wciskają narodowi ten humbug, sprawa nadaje się do sądu kryminalnego”. Nic tak wyraźnie nie ilustruje jego przekonania o ważności sztuki jak groźba sterylizacji współczesnych artystów postrzegających rzeczywistość w upośledzony sposób oraz uznania pozostałych za niebezpiecznych przestępców. Führer zaliczał do tej kategorii większość znanych malarzy niemieckich – nawet 520

Emila Noldego, zrzędliwego geniusza ekspresjonistę, który był sympatykiem narodowego socjalizmu – i już rozpoczął kampanię mającą na celu ograniczenie ich wpływu. Tysiące prac Noldego, Barlacha, Feiningera, Corintha i Grosza zostało skonfiskowanych wraz z pewną liczbą płócien zagranicznych malarzy, takich jak Picasso, Matisse, van Gogh, Braque i Cézanne. Niektóre z siedmiuset trzydziestu wspomnianych prac wystawiono w Monachium na wystawie zatytułowanej Sztuka zdegenerowana. Porozwieszano obrazy chaotycznie, bez ram, z wulgarnymi opisami w rodzaju: „W taki sposób zdegenerowany umysł postrzega naturę” lub „Chłopi niemieccy przedstawieni na sposób jidysz”5. W jednej z sal pokazano wpływy sztuki murzyńskiej, w innej zaś oddziaływanie marksistowskiej ideologii. Dużą część poświęcono twórczości żydowskich artystów. Na wystawie znalazły się również obrazy namalowane przez ludzi obłąkanych, aby dowieść, że dzieła artystów nowoczesnych są jeszcze bardziej chore. Dwa szkice do portretu wykonane przez Kokoschkę umieszczono obok impresjonistycznej głowy nakreślonej przez wariata. „Malarzy powinno się przywiązywać do ich obrazów, żeby każdy Niemiec mógł pluć im w twarz!” – wykrzyknął jakiś rozzłoszczony widz6. Choć takie oburzenie nie było bynajmniej zjawiskiem rzadkim, wystawa, która później objechała cały kraj, przyciągnęła dwa miliony gości gotowych zapłacić za bilet pięć razy więcej niż ci, którzy odwiedzili Haus der Deutschen Kunst, żeby zobaczyć, co Hitler rozumie przez najlepsze dzieła sztuki niemieckiej. Część gości dała się zwabić reklamowaną obscenicznością wystawionych prac, ale wielu przyszło, by ostatni raz ujrzeć zakazane owoce wielkiej sztuki.

3 W tamtym roku zjazd partii rozpoczął się 6 września. Hitler nawiedził Norymbergę w poniedziałkowe popołudnie i po inspekcji ochrony osobistej ruszył przez obwieszone flagami miasto wśród bicia kościelnych dzwonów i wiwatów tłumów. Następnego dnia jak zwykle wkroczył dramatycznie do Sali Kongresowej przy dźwiękach marsza Badenweiler. Ponownie jego alter vox, Wagner, odczytał oświadczenie Führera. Po zestawieniu krwawej przemocy bolszewików z łagodną narodowosocjalistyczną rewolucją oskarżono komunistów, że w ciągu ostatniego roku podejmowali zdecydowane wysiłki w celu przeniesienia bolszewickiego chaosu na zachód. W objawieniu tym krył się jednak pewien pocieszający pewnik: 521

„Świat wokół nas zapłonął, ale narodowosocjalistyczne państwo wyłoni się z tych bolszewickich płomieni oczyszczone niczym platyna”. Niemcy rozwiązały swoje problemy społeczne w sposób spokojny i sprawiedliwy, podczas gdy inne kraje chwiały

się

pod

ciosami

strajków

i aktów

terroru

dokonywanych

przez

żydowsko-bolszewickich agitatorów. Celem mowy nie było wzbudzenie bojowego ducha w narodzie, ale utrzymanie ludności w stanie błogiego samozadowolenia, gdy Führer będzie zabiegał o względy sojusznika w przyszłym nieuchronnym konflikcie. Benito Mussolini zgodził się przyjechać do Niemiec pod dwoma warunkami: nie przywiezie żadnych cywilnych strojów wieczorowych i będzie miał okazję spotkać się mit der grossen Menge (z wielkim tłumem). Wyjechał z Rzymu 23 września w towarzystwie stuosobowej świty, ubrany w szykowny mundur nowej faszystowskiej milicji, zaprojektowany specjalnie na tę okazję. Dwa dni później rano na dworcu kolejowym w Monachium powitał go gospodarz ubrany w prosty partyjny uniform. Kiedy zagrzmiały werble, Hitler wyciągnął rękę w geście powitania, a tłum ryknął Heil! i Duce! Ruszyli po czerwonym dywanie rozłożonym na dworcu, a następnie z wielką pompą pojechali do apartamentów Hitlera przy Prinzregentenplaz. Odbyli tam swoją pierwszą rozmowę. Ponieważ Mussolini mówił po niemiecku, tłumacz Schmidt miał okazję porównać obu polityków. Potargane włosy nadawały Hitlerowi niechlujny wygląd członka artystycznej bohemy. „Jego głos był szorstki i chropawy, gdy wypowiadał zdania pełne wibrujących »r« do mnie lub Mussoliniego. Czasami jego oczy płonęły blaskiem, a po chwili stawały się bez wyrazu, jakby ogarnęła go zaduma”. Zachowanie Il Duce było zupełnie inne. „Wyprostowany jak struna, kołysał się od pasa w górę, gdy mówił. Jego cesarska głowa mogłaby być wzorowana na popiersiach starożytnych Rzymian, z potężnym czołem i szeroką, kwadratową szczęką wysuniętą do przodu pod szerokimi ustami. Miał też znacznie żywszą mimikę od Hitlera, a gdy przyszła jego kolej, by zagrzmieć na bolszewików i Ligę Narodów, jego ruchliwa twarz zaczęła wyrażać oburzenie i pogardę, determinację i spryt. Miał teatralny talent naturalny u Włochów”. Mimo to ani razu nie powiedział jednego słowa za wiele. Schmidta uderzyła także różnica w śmiechu. Śmiech Hitlera był pełen szyderstwa i sarkazmu, podczas gdy Mussolini śmiał się swobodnie i całym sercem7. Podczas godzinnego spotkania, jedynej politycznej rozmowy przeprowadzonej w trakcie tej wizyty, uzgodnili, że będą odnosili się przyjaźnie do Japonii, wspierali Franco oraz blokowali ambicje Francji i Anglii. Hitler dał też jasno do zrozumienia, 522

że stracił nadzieję, iż zdoła skłonić Anglię do poparcia, choćby potajemnie, jego planu ekspansji. Po zakończeniu narady Mussolini był bez przerwy wożony z jednej uroczystości na drugą, m.in. był świadkiem oszałamiającej parady esesmanów, której miał nie zapomnieć do końca życia, manewrów wojskowych w Meklemburgii oraz odwiedził ogromną fabrykę Kruppa w Essen. Punktem kulminacyjnym wizyty okazał się 28 września. Kiedy dwa pociągi z dyktatorami zbliżały się do celu podróży, dworca kolejowego w pobliżu stadionu olimpijskiego, pociąg Hitlera dołączył do pociągu Il Duce i przez piętnaście minut oba składy jechały obok siebie równoległymi torami. Manewr ten, całymi dniami ćwiczony przez maszynistów, został wykonany tak płynnie, że Włosi i Niemcy mogli bez trudu rozmawiać przez otwarte okna. Później pociąg Hitlera zaczął niedostrzegalnie przyśpieszać, by przybyć na dworzec kilka sekund przed drugim, co pozwoliło Führerowi przejść peronem i powitać Mussoliniego z wyciągniętymi ramionami, gdy jego wagon stanął. Ten pokaz skuteczności, podobnie jak krok paradny oddziałów SS i manewry wojskowe, wywarł na gościu piorunujące wrażenie – tak jak liczył Hitler. Na tym jednak nie koniec. Niemal milion widzów, często przywiezionych ze wsi specjalnymi pociągami, stało wzdłuż alei biegnącej od dworca do centrum Berlina, udekorowanej faszystowskimi i narodowosocjalistycznymi flagami. Długie sztandary zwisały z dachów domów, a na każdym placu stały ogromne kolumny z niemieckimi i faszystowskimi symbolami. O czwartej po południu zakończono pracę, by miejscowi mogli zasilić szeregi widzów. Na straży rozentuzjazmowanego tłumu stało sześćdziesiąt tysięcy esesmanów z całych Niemiec. Nigdy wcześniej nie podjęto tak dużych środków ostrożności. Wielu tajniaków wmieszało się w ciżbę, a uzbrojone łodzie motorowe patrolowały Szprewę. Spontaniczne owacje na widok dwóch dyktatorów stojących obok siebie w otwartym samochodzie sprawiły ogromną przyjemność Il Duce. Następnego dnia przyjęto ich jeszcze serdeczniej, gdy wrócili na stadion olimpijski, żeby Mussolini mógł odbyć obiecane spotkanie z masami. Tym razem Hitler pozwolił, by włoski przywódca ukazał się jako pierwszy i przez chwilę samotnie sycił owacjami. Później Führer wygłosił krótką mowę powitalną transmitowaną przez radio „stu piętnastu milionom obywateli w obu krajach, głęboko przeżywającym to historyczne wydarzenie”. Stwierdził, że oba kraje łączy „nie tylko wspólnota poglądów, ale i działania. Niemcy stały się ponownie światową potęgą. Siła naszych narodów stanowi (…) najpewniejszą gwarancję przetrwania cywilizowanej Europy, wiernej swojej kulturowej misji i uzbrojonej przeciwko niszczycielskim siłom”. 523

Il Duce podszedł do mikrofonów. Ponieważ uparł się przemawiać po niemiecku i był podekscytowany widowiskiem, mówił coraz szybciej, tak że słuchacze mogli zrozumieć jedynie pojedyncze słowa. „Oś Berlin–Rzym – krzyczał – powstała jesienią 1935 roku, przez dwa ostatnie lata sprawnie działała na rzecz jeszcze większego

zbliżenia

naszych

narodów

i pokoju

w Europie!”.

Jego

wizyta,

powiedział, nie była zwykłym dyplomatycznym lub politycznym epizodem, ale wyrazem jedności dwóch rewolucji zjednoczonych we wspólnym celu. Nagle z nieba lunął ulewny deszcz i notatki Mussoliniego zaczęły rozmakać. „Największe i najbardziej autentyczne demokracje współczesnego świata to demokracja niemiecka i włoska” – mówił głosem zniekształconym przez mokre od deszczu mikrofony i głośniki. Ciągnął mężnie, a publiczność stała niewzruszenie do samego końca. „Mam przyjaciela, z którym będę na dobre i złe, do samego końca”. Dalsze wydarzenia okazały się jeszcze bardziej chaotyczne. Mussolini musiał wrócić samotnie do stolicy otwartym samochodem, żeby ludność mogła go jeszcze raz zobaczyć. Ponieważ nie miał płaszcza przeciwdeszczowego, zjawił się w swojej kwaterze przemoczony i brudny i usłyszał, że nie ma ciepłej wody, w której mógłby się wykąpać8. Chociaż Mussolini się nie przeziębił, to kiepsko spał, a następnego dnia zbudził się wyczerpany i przygnębiony. Jednak gdy jego pociąg wyruszył do domu, odzyskał pogodę ducha. Przyjechał do Niemiec, czując pogardę do Hitlera. Jak mógłby zaufać człowiekowi, który nie był żonaty i nie miał dzieci ani nawet kochanki? Teraz wyjeżdżał pod ogromnym wrażeniem tego, co zobaczył. Nawet jeśli nie dowiedział się o Ewie Braun, ujrzał potęgę znacznie przekraczającą swoje oczekiwania. Od tej chwili role obu dyktatorów się odwróciły. Mussolini znalazł się pod wpływem młodszego kolegi. Doktor Carl Gustav Jung, szwajcarski psychiatra, osobiście obserwował dwóch przywódców i zwrócił uwagę na uderzające różnice. W przeciwieństwie do Il Duce Hitler zachowywał się jak robot. „Wydawało się jakby był sobowtórem prawdziwego Führera, jakby Hitler ukrywał się w środku niczym jakiś dodatek, jakby był schowany celowo, żeby nie zepsuć mechanizmu”9. Co prawda w Berlinie nie podpisano żadnych umów ani nie wydano wspólnego komunikatu końcowego, ale niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych poinformowało wszystkie placówki, że obaj przywódcy uzgodnili, iż nie będą dążyć do zacieśnienia relacji z Anglią bez konsultacji ze sobą. Ustalono również, że Włochy będą miały wolną rękę w rejonie Morza Śródziemnego, a Niemcy w Austrii. Toasty wznoszone podczas uroczystego bankietu wydanego w Kancelarii Rzeszy 524

były bardziej wymowne niż jakikolwiek komunikat. Hitler potwierdził, że oba kraje łączy głęboka przyjaźń i wspólne cele polityczne. Jego gość odpowiedział, że solidarność włosko-niemiecka żyje i działa, a dwa narody są „odporne na wszelkie próby podzielenia”. Kiedy oś Berlin–Rzym stała się faktem, Hitler był gotów do wykonania następnego kroku.

4 Pod koniec października Führer zwierzył się grupie szefów propagandy z okręgów partyjnych, że członkowie jego rodziny nie dożywają późnego wieku, dlatego wielkie problemy, szczególnie kwestia Lebensraum, muszą zostać jak najszybciej rozwiązane. Ci, którzy po nim przyjdą, nie zdołają ich usunąć, gdyż tylko on jeden jest w stanie tego dokonać. „Obecnie – dodał – czuję się doskonale, jak źrebak na łące”10. Tydzień później, 5 listopada 1937 roku, wezwał dowódców wojskowych, swojego adiutanta z Wehrmachtu Hossbacha oraz ministra spraw zagranicznych von Neuratha. Rzekomym powodem spotkania miało być zapobieżenie narastającej rywalizacji o surowce pomiędzy Blombergiem i Göringiem. Minister wojny sprzeciwiał się kategorycznie wykorzystywaniu przez Göringa pozycji koordynatora planu czteroletniego do faworyzowania Luftwaffe i naciskał na Führera, żeby tego zakazał. Przed spotkaniem Hitler dyskretnie poinformował Göringa (który ujawnił to w swoich późniejszych zeznaniach), że głównym powodem narady będzie „wywarcie nacisku na generała von Fritscha, bo tempo uzbrojenia armii nie jest zadowalające. Dodał, że nie zawadzi, jeśli także Herr von Blomberg wywrze presję na von Fritscha”. Kiedy Göring spytał o powód obecności Neuratha, Führer odrzekł, że „nie chciał, aby spotkanie miało zbyt wojskowy charakter”, i ma nadzieję „dać jasno do zrozumienia głównodowodzącemu Fritschowi, że sytuacja polityczna wymaga przyśpieszenia zbrojeń”11. Hitler mógł to faktycznie powiedzieć, unikał bowiem opowiadania się po którejkolwiek ze stron i zrażania do siebie uczestników dyskusji. O szesnastej, kiedy wszyscy byli na miejscu, zaczął od polityki zagranicznej, zamiast od głównego tematu sporu. Poważna mina Führera wskazywała, że nie jest to zwykłe spotkanie. Kiedy kazał im przysiąc, że zachowają w tajemnicy to, co za chwilę usłyszą, jego słuchacze (może z wyjątkiem Göringa) przygotowali się na szok. Chwilę później 525

rzeczywiście go przeżyli. Hitler oznajmił, że „w interesie długofalowej polityki niemieckiej to, co za chwilę powie, w razie jego śmierci powinno zostać uznane za ostatnią wolę i testament Führera”. Hossbach odnotował to w swoich szczegółowych notatkach sporządzonych tuż po spotkaniu. Hitler mówił dalej, że celem niemieckiej polityki jest stworzenie, umocnienie i powiększenie wspólnoty rasowej. Przyszłość Niemiec zależy od zdobycia wystarczającego Lebensraum, a przestrzeń życiową można znaleźć jedynie w Europie. „Nigdy nie było i nie będzie ziemi bez pana, dlatego strona atakująca musi się zawsze zmierzyć z tym, który ją posiada. Pytanie, przed którym stanęły Niemcy, brzmi: gdzie mogą osiągnąć największy zysk najmniejszym kosztem”. Problem Niemiec, zakomunikował swoim zdumionym słuchaczom, „można rozwiązać jedynie przy użyciu siły, a to zawsze łączy się z ryzykiem”. Pozostają tylko dwa pytania: kiedy i jak. Za sześć lat Niemcy osiągną szczyt swojej potęgi, ciągnął Hitler. Później wyposażenie Wehrmachtu stanie się przestarzałe, a inne mocarstwa ponownie się uzbroją. Muszą zaatakować, gdy reszta świata nadal przygotowuje się do obrony. „Jeśli Führer dożyje tego czasu, będzie chciał rozwiązać problem przestrzeni życiowej dla Niemiec nie później niż w latach 1943–1945”. Hitler rzadko zaglądał do notatek, sypiąc faktami i liczbami w sposób typowy dla człowieka o fotograficznej pamięci, którą miał rzekomo dzielić z Cezarem, Napoleonem i Leninem. Baron von Neurath siedział sztywno, a dowódcy wojskowi wiercili się nerwowo, gdy Hossbach gorączkowo notował słowa Hitlera pod nieobecność stenotypisty. Pierwszym celem Niemiec, kontynuował Führer, jest zabezpieczenie wschodnich i południowych rubieży poprzez zajęcie Czechosłowacji i Austrii. Anglia i Francja „po cichu spisały Czechów na straty”. Wielka Brytania ma dość własnych problemów, aby jeszcze toczyć wojnę z Niemcami. Ostrzegł, że potencjał obronny Czechosłowacji wzrasta z roku na rok, a austriacka armia staje się coraz silniejsza. Obiecano mu, że po włączeniu obu krajów do Rzeszy popłyną duże ilości żywności. Aneksja będzie również oznaczała „krótsze i lepsze granice, a wolne siły będzie można wykorzystać w innym celu”. Pojawi się także możliwość wystawienia dodatkowych oddziałów, około dwunastu dywizji, tj. po jednej dywizji na milion mieszkańców. Włochy nie sprzeciwią się zajęciu Czechosłowacji, ale Führer nie wie, jak zareagują na aneksję Austrii. Wszystko zależy od tego, czy Il Duce będzie żył. „Element zaskoczenia i szybkości działania ma decydujące znaczenie w naszych stosunkach z Polską. (Co znamienne, kilka godzin wcześniej podpisał umowę z Polską w sprawie mniejszości 526

niemieckiej). Polska, mająca za plecami Rosję, nie będzie skłonna przystąpić do wojny ze zwycięskimi Niemcami”. Także interwencji radzieckiej wystarczy się przeciwstawić błyskawicznymi uderzeniami. Ściemniało się, gdy skończył. Zapytał o uwagi. Blomberg i Fritsch sprzeciwili się planowi podboju przedstawionemu przez Führera. Ostrzegli, by nie robił sobie wrogów we Francji i Anglii. Armia francuska nie zostanie na tyle osłabiona wojną z Włochami, żeby nie być groźnym nieprzyjacielem na froncie zachodnim. Blomberg zwrócił uwagę, że bardzo trudno będzie sforsować linię obrony Czechosłowacji, która jest równie silna jak Linia Maginota, a następnie razem z Fritschem ponownie omówił wszystkie punkty. Fritsch był tak zaniepokojony, że zaproponował przełożenie urlopu – miał zamiar wyjechać do Egiptu, aby podleczyć nieżyt oskrzeli – ale Führer powiedział, że nie będzie to konieczne. Konflikt nie jest taki bliski. Hitler pozostawił odpieranie zarzutów Göringowi, uważnie słuchając jego wywodów. Dyskusja stała się tak gorąca, że Hossbach notował z najwyższym trudem. „Zwróciłem uwagę – wspominał – że ostrość sprzeciwów, w treści i formie, wywarła wpływ na Hitlera, co potwierdzał zmieniający się wyraz jego twarzy. Każdy szczegół zachowania Blomberga i Fritscha wyraźnie komunikował, że – zamiast ze zgodą i aplauzem – jego plany spotkały się z chłodnym sprzeciwem”12. Równie mało entuzjazmu okazywał Neurath, ostrzegając, że konflikt między Włochami i Francją nie musi wyglądać tak, jak przewidywał Führer. Chociaż admirał Raeder nie brał udziału w dyskusji, było oczywiste, że on również pozostaje sceptyczny. Spotkanie zakończyło się piętnaście po ósmej wieczorem. Po wyjściu Hitlera Göring wziął Raedera na stronę, aby uspokoić jego obawy. Co zaskakujące, Blomberg, który jeszcze przed chwilą zgłaszał zastrzeżenia, teraz błagał admirała, by nie traktował słów Führera zbyt poważnie. Jego mowa miała jedynie zachęcić Fritscha do przyśpieszenia programu zbrojeń. Nie istniało najmniejsze niebezpieczeństwo konfliktu morskiego z Anglią. Raeder opuścił Kancelarię Rzeszy z poczuciem ulgi, że Hitler nie zamierza rozpętać kolejnej wojny światowej. W końcu marynarka nie miała ani jednego okrętu w służbie czynnej, a siły powietrzne były równie nieprzygotowane. „W żadnym razie nie jesteśmy przygotowani do wojny, a konflikt z Anglią – wspominał – byłby czystym szaleństwem”13.

527

W przeciwieństwie do niego Neurath zrozumiał Führera dosłownie, ale stało się to dopiero wówczas, gdy dotarł do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kiedy pojął, co się święci, zrobiło mu się słabo i trzeba było wezwać doktora. W ciągu czterdziestu godzin Neurath (który przeżył kilka ataków serca) poczuł silne wyrzuty sumienia i zignorował przysięgę zachowania tajemnicy. Spotkał się z generałami Beckiem i Fritschem na Bendlerstrasse, aby wspólnie znaleźć sposób, jak odwieść Hitlera od wojennych planów. Obaj przyrzekli, że zrobią wszystko, co w ich mocy. Nie chcieli walczyć bez pięćdziesięcioprocentowej szansy na zwycięstwo. Uzgodnili, że Fritsch jeszcze raz wyjaśni Führerowi, że w przypadku Niemiec wojna byłaby militarnym szaleństwem, a Neurath naświetli tę kwestię od strony dyplomatycznej. 9 listopada Fritsch odbył rozmowę z Führerem w Berghofie. Choć nie zanotował, co z niej wyniknęło, wieczorem napisał do dobrej przyjaciółki, baronowej von Schutzbar: „Ciągle pojawiają się trudne sprawy, które muszę rozwiązać przed wyjazdem. Czuję się bardzo zmęczony i wyczerpany, znacznie bardziej, niż można by wnosić po moim wyglądzie”14. Kilka godzin później wyjechał na wakacje do Egiptu, ale jego argumenty najwyraźniej nie odniosły skutku. Hitler nawet nie spotkał się z Neurathem. Czy naprawdę miał na myśli to, co powiedział podczas tamtej brzemiennej w skutki narady? A może był to spektakl, jak zasugerował Göring, czemu dali wiarę Blomberg i Reader? Niewydana książka Führera, jego liczne przemówienia oraz uwagi na temat Lebensraum i Żydów wyraźnie wskazują, że mówił śmiertelne poważnie. Potwierdza to również mowa, którą wygłosił dwa tygodnie później, ostrzegając słuchaczy ze szkoły politycznej w Sonthofen, że Niemcy nie zdołają przeżyć bez wystarczającej przestrzeni życiowej, dlatego trzeba zaryzykować wojnę, aby tę przestrzeń zdobyć. Chociaż słowa, które wypowiedział podczas tamtej doniosłej narady, nie stanowiły planu wojny, sugerowały, po jakie argumenty może sięgnąć, jeśli zawiodą dyplomatyczne groźby. Był zdecydowany rozpocząć dyplomatyczną wojnę, nawet jeśli istniało ryzyko globalnego konfliktu. Czas działał na jego niekorzyść. Do 1943 roku musiał kolejno usunąć mniejsze przeszkody, metodą politycznego szantażu lub serii błyskawicznych operacji wojskowych – blitzkriegu – najpierw w Czechosłowacji, a później w Polsce i Francji. Miał nadzieję, że zdoła przekonać Wielką Brytanię do zajęcia neutralnego stanowiska, ale jeśli Anglia by nie posłuchała, ona także musiałaby odebrać surową lekcję, która oduczy ją mieszania się w sytuację na kontynencie. W ten sposób w 1943 roku zostaną stworzone 528

warunki do rozpoczęcia najważniejszej wojny i pokonania Rosji, głównego wroga Niemiec. Tak czy owak, Hitler był zdecydowany obrać kurs na wojnę i z instynktem hazardzisty wyczuwającego właściwą chwilę przygotowywał się do realizacji ostatecznego celu, który wyznaczył sobie w 1928 roku.

5 Tymczasem w Anglii pojawił się nowy premier, bardziej pojednawczo nastawiony do Niemiec. „Naszym celem – napisał Neville Chamberlain tuż przed odebraniem nominacji – powinno być stworzenie politycznych gwarancji w formie ogólnego porozumienia. Jeśli rozmowy zostaną zerwane, pragniemy, aby było to spowodowane odrzuceniem przez Niemcy naszych rozsądnych warunków politycznych”15. Energiczny, zdeterminowany i pewny siebie Chamberlain szybko zaczął łagodzić linię zagraniczną swojego poprzednika, Baldwina. „Wierzę, że polityka oparta na ponownym uzbrojeniu oraz lepszych stosunkach z Niemcami i Włochami pomoże nam bezpiecznie przejść groźny okres – napisał w prywatnym liście – jeśli tylko Ministerstwo Spraw Zagranicznych sprosta wyzwaniu”16. Ponieważ kierował rządem niczym dyrektor generalny, nie miał wątpliwości, że zagłuszy poglądy ministra spraw zagranicznych Edena, który wątpił w zawarcie sensownej umowy z Hitlerem. Gotowość współpracy z Niemcami, którą ogłosił Chamberlain, została wystawiona na próbę najbliższej jesieni, kiedy lord Halifax, przewodniczący Tajnej Rady Królewskiej, otrzymał eleganckie zaproszenie na wystawę łowiecką w Berlinie pod patronatem Hermanna Göringa, wielkiego łowczego Rzeszy. Jako łowczy Middleton Hounds, Halifax miał pokusę przyjąć zaproszenie. Chamberlain poparł ten pomysł, gdyż Halifaxowi obiecano, że będzie mógł się spotkać z Hitlerem. Halifax opuścił Anglię w nadziei, że zdoła doprowadzić do porozumienia z Führerem, ale był złym kandydatem na posła. Uczciwy, religijny i konserwatywny, miał blade pojęcie o historii i charakterze narodowym Niemców, nie przeczytał nawet Mein Kampf. Uznał Göringa za „wspaniałego kompana, podobnego do szkolnego kumpla, człowieka pełnego życia i dumnego z tego, co robi (…), współczesnego Robin Hooda. Zrobił na mnie wrażenie gwiazdy filmowej i gangstera, wielkiego pana dbającego o swoje włości, premiera, partyjnego przywódcy i łowczego z Chatsworth”17. Spodziewał się, że nie polubi Goebbelsa,

529

ale stało się zgoła inaczej. „Pewnie mam jakiś moralny defekt, ale fakt pozostaje faktem”18. Wrażenia te, w połączeniu z serdecznym przyjęciem zgotowanym przez berlińczyków, którzy ochrzcili go „lordem Halalifaxem” (halali to niemiecki odpowiednik myśliwskiego okrzyku „wyczha”), usposobiły go przychylnie do spotkania z Führerem, które odbyło się w Berghofie 19 listopada. Kiedy Halifax wyjrzał przez okno samochodu, ujrzał nogi w czarnych spodniach i uznał, że to lokaj, który schodzi, żeby pomóc mu wejść po przysypanych śniegiem schodach, dopóki ktoś nie szepnął mu ochryple do ucha: Der Führer, der Führer. Wysoki, szczupły Brytyjczyk pośpiesznie wygramolił się z samochodu i ujrzał przyjazny uśmiech Hitlera, który uparł się, by pokazać Halifaxowi i sir Ivone’owi Kirkpatrickowi z berlińskiej ambasady otoczenie domu, zanim rozsiądą się wygodnie przy niskim stoliku w salonie. „Przywiozłem nowe propozycje z Londynu – oznajmił Halifax. – Przyjechałem, żeby poznać opinię niemieckiego rządu o obecnej sytuacji politycznej i wspólnie poszukać możliwych rozwiązań”. Na te słowa Führer skrzywił się tak gniewnie, że tłumacz Schmidt pomyślał, iż zapadnie w ponure milczenie. Zamiast milczeć, wódz przedstawił jednak szereg „kategorycznych żądań”. Grzmiał na brytyjską prasę, którą oskarżył o próby storpedowania wizyty Halifaxa przez opublikowanie rzekomych niemieckich warunków, i wyraził oburzenie, gdy Halifax wystąpił chłodno w jej obronie. Z delikatną, pełną godności uprzejmością Halifax starał się ugłaskać poirytowanego Hitlera. Pochwalił gospodarza za wyplenienie komunizmu z Niemiec i wyraził nadzieję, że ich dwa narody, wspólnie z Francją i Włochami, zdołają położyć solidne podwaliny pokoju. Później popełnił dyplomatyczną gafę. Chociaż Eden ostrzegał, żeby nie wspominał o sytuacji w środkowej i wschodniej Europie, Halifax podniósł ten temat, by utrzymać rozmowę w pojednawczym tonie. Kiedy naiwnie wyjawił brytyjskie zamiary, Hitler zaczął recytować listę niemieckich postulatów: ścisła unia z Austrią, położenie kresu prześladowaniom Niemców sudeckich w Czechosłowacji, swobodne rozwijanie stosunków gospodarczych w południowo-wschodniej i wschodniej Europie, z Niemcami jako głównym importerem towarów produkowanych przez kraje tego regionu. Jego argumentacja była spójna, choć pozbawiona wiarygodności, więc nagle przeszedł do oskarżeń. „Zachodnie mocarstwa nie przestają rzucać mi kłód pod nogi w południowo-wschodniej Europie!” – wykrzyknął. – Choć nigdy nie miałem ambicji politycznych, które się mi przypisuje!”. 530

Halifax taktownie powtórzył, że Anglia była zawsze otwarta na wszelkie rozwiązania, które nie są oparte na sile, a następnie dodał bez żadnego wyczucia: „Odnosi się to także do Austrii”. Wypowiedzenie tych słów przypominało uruchomienie alarmu. Hitler z irytacją odparł, że użycie siły wobec Austrii nigdy nie wchodziło w grę, ponieważ jej ludność sama domaga się połączenia z Niemcami19. Kiedy udali się na obiad, Schmidt miał wrażenie, że walka o pokój została przegrana. „Hitler był nadal w złym humorze – wspominał Kirkpatrick. – Neurath wydawał się zakłopotany, a lord Halifax mógł rozmawiać jedynie przez tłumacza. Czyniłem daremne próby podtrzymania rozmowy, ale wszystkie zawiodły, bo Hitler nie miał najmniejszej ochoty jej podjąć”. Kiedy już zabierał głos, jego sarkastyczne uwagi graniczyły z niegrzecznością. „Nie mam pojęcia, co można by tu ustrzelić – zauważył, gdy Halifax poruszył temat Niemiec. – Przyjechał pan uzbrojony w nowoczesną broń myśliwską, żeby zabić bezbronne zwierzę bez narażania się na ryzyko”. Ironicznie zasugerował, aby oszczędzili sobie trudów polowania i zabili krowę w rzeźni. „Krótko mówiąc – zapamiętał Kirkpatrick – zachowywał się jak zepsute, nadąsane dziecko”20. Po obiedzie zeszli na dół, gdzie Hitlerowi podano dużą filiżankę czekolady z ogromną górą bitej śmietany, a pozostałych uraczono kawą. Nastrój uległ wyraźnemu rozluźnieniu, szczególnie gdy kilku esesmanów bezszelestnie opuściło w podłogę ogromne panoramiczne okno, przekształcając pokój w zadaszony taras. W nocnym pociągu do Berlina Neurath wypił herbatę z dwoma Brytyjczykami. Szkoda, że Hitler był zmęczony i nieswój, zauważył, choć to dobrze, że mógł się spotkać z cudzoziemcami. Kiedy znaleźli się sami, Halifax zwierzył się Kirkpatrickowi, że Hitler go oszołomił. „Wątpię, czy zdołalibyśmy osiągnąć coś więcej od dwóch cudzoziemców, którzy próbują się porozumieć, choć nie znają swoich języków”. Z drugiej strony wpis dokonany tego dnia w dzienniku Halifaxa zdradza zaskakującą spostrzegawczość jak na łatwowiernego posłańca. „Odniosłem wrażenie, że gdy Hitler sięgał po władzę w ciężkich zmaganiach z dzisiejszą rzeczywistością, rząd brytyjski żył wygodnie we własnym świecie, w bajkowej krainie dziwacznych, choć czcigodnych iluzji. W świecie, który uczepił się kurczowo haseł w rodzaju »zbiorowe bezpieczeństwo«, »ogólne porozumienie«, »rozbrojenie«, »pakt o nieagresji«, nie stwarzających praktycznych perspektyw rozwiązania europejskich problemów”.

531

Kiedy jednak Halifax wrócił do Londynu (po kolejnej rozmowie z Göringiem, który zapewnił go: „W żadnych okolicznościach nie użyjemy siły”21, był święcie przekonany, że zrozumiał Niemcy, i przeszedł do obozu opowiadającego się za polityką ustępstw. Zapewniał kolegów, że Führer był wobec niego „niezwykle szczery”, a następnie złożył rządowi raport, w którym stwierdzał, że „Niemcy nie zamierzają prowadzić awanturniczej polityki. Są zajęci odbudową własnego kraju, który nadal znajduje się w stanie rewolucji”22. Jego osobisty sekretarz był przerażony. „Jestem zdumiony – napisał – że Halifax ze wszystkimi zasadami swojego High Church49* nie jest bardziej zaszokowany postępowaniem Hitlera, choć z drugiej strony zawsze starał się zrozumieć Niemców. Przymyka oczy na nieprzyjemne fakty, jest niezwykle pomysłowy, ba! jezuicki, w swoim dziwacznym sposobie myślenia”23. Hitler miał własne, osobliwe powody, aby przeciągnąć Halifaxa na swoją stronę: „Zawsze powtarzałem, że Anglicy znajdą się pod tą samą puchową kołdrą co ja. W swojej polityce kierują się identycznymi zasadami, czyli nadrzędną koniecznością unicestwienia bolszewizmu”24. Kolejne Boże Narodzenie, podobnie jak poprzednie, nie było dla Hitlera okresem depresji. Jego służący Krause wspomina, że w wigilię Führer wydawał się radosny. Kiedy obaj klęczeli na podłodze jego mieszkania w Monachium, pakując prezenty, Krause niechcący zawiązał kokardę na kciuku swojego chlebodawcy. Hitler roześmiał się, klepnął Krausego po plecach, a następnie poprosił o smoking. Nalegał, by obchodzili wigilię zgodnie z jego własną tradycją, i poprosił służącego, żeby mu towarzyszył. Niczym spiskowcy przemknęli schodami do oczekującej taksówki, omijając straże SS. „Hitler odetchnął z ulgą, gdy nikt nas nie zauważył. Chciałem usiąść obok kierowcy, ale on chwycił mnie za ramię i zmusił, żebym usiadł z tyłu, obok niego”. Przez dwie godziny taksówka kluczyła po Monachium, ciągle zmieniając kierunek. W końcu Hitler podał właściwy adres: kawiarnia Luitpold. Taksówkarz, który nie miał pojęcia, kim są pasażerowie, odetchnął z ulgą, gdy wysiedli, i po zainkasowaniu pieniędzy za kurs odjechał z piskiem opon. „Pewnie sądził, że jesteśmy parą czubków – wspominał Krause – to zrozumiałe. Mnie także cała ta eskapada wydawała się dziwaczna”. Zamiast udać się do kawiarni, Hitler ruszył w kierunku Königsplatz. Widząc, że służący rozgląda się niespokojnie, powiedział: „Nie bój się. Nikt nie uwierzy, że Adolf Hitler spaceruje samotnie po Monachium”. Mimo to opuszczał głowę, kiedy ktoś się do nich zbliżał. Zaczął padać grad, więc Führer chwycił Krausego pod ramię, gdyż ślizgały mu się lakierki. 532

Spacerowali przez jakiś czas, a w końcu wrócili do mieszkania. Führer wydawał się szczęśliwy jak mały chłopiec, któremu udało się wykiwać ochronę i w tajemnicy buszować po mieście. Następnego dnia Himmler udzielił Krausemu surowej reprymendy z powodu tej wyprawy, a później kazał donosić sobie o takich planach, nawet jeśli Führer tego zabroni25.

6 Pod koniec roku premier Chamberlain utwierdził się w przekonaniu, że jedynie polityka ustępstw może przynieść Europie trwały pokój. Nawet minister spraw zagranicznych Eden, mimo wyrzutów sumienia, wyraził ostrożną nadzieję w swojej rekomendacji Następne kroki w kierunku ogólnego porozumienia z Niemcami, którą przedłożył w Nowy Rok 1938. „Rozmowy lorda Halifaxa z Herr Hitlerem dowiodły, że jeśli pragniemy porozumienia z Niemcami, to do nas, a nie do rządu niemieckiego, musi należeć kolejny krok polegający na przedstawieniu konkretnych propozycji (…). A zatem inicjatywa leży po naszej stronie. Jeśli zależy nam na tym, aby nadzieje stworzone podczas ostatnich rozmów nie wyparowały, powinniśmy bez dłuższego zwlekania podjąć następne kroki. Musimy kontynuować nasze działania”26. Przez „konkretne propozycje” Eden miał na myśli łapówki, np. przekazanie Hitlerowi tego, co nigdy nie należało do Anglii (tj. dużej części Afryki będącej w posiadaniu Belgii i Portugalii), oraz ustępstwa w sprawie Niemców sudeckich w Czechosłowacji. Jednak Hitlera nie można było tak tanio kupić. Jego rozmowa z Halifaxem potwierdziła, że Brytyjczycy zgodzą się na każdą ekspansję Niemiec na wschód i południowy wschód, pod warunkiem że zostaną zachowane pozory legalności. Jednocześnie stało się jasne, że Fritsch, Blomberg i inni wyżsi dowódcy wojskowi obawiali się, iż jego awanturnicza polityka może doprowadzić do katastrofy. Krzywili się na samą myśl o tym, by użyć groźby wojny jako dyplomatycznej broni, a ich konfrontacja z Führerem wydawała się nieunikniona. Kryzys przyśpieszyła Erna Gruen była prostytutka, zatrudniona wówczas w gabinecie Blomberga jako sekretarka i maszynistka. Po krótkiej znajomości feldmarszałek, który sześć lat wcześniej owdowiał, postanowił się z nią ożenić, choć małżeństwo z kobietą, której matka była praczką, oznaczało naruszenie kodeksu oficerskiego.

533

12 stycznia feldmarszałek i maszynistka wzięli ślub w sali Ministerstwa Wojny, mając za świadków Göringa i Hitlera. Jednak gdy tylko państwo młodzi wyruszyli w podróż poślubną, rozeszły się plotki o przeszłości młodej pani Blomberg. Berlińska policja odkryła w swoich aktach, że panna Gruen była nie tylko notowana jako prostytutka, ale pozowała do pornograficznych zdjęć. Sensacyjna wiadomość wprawiła Hitlera w konsternację, a początkowy szok przerodził się w gniew. Przekonany, że Blomberg nakłonił go podstępnie, aby wziął udział w uroczystości i przez to był zmuszony wyciszyć plotki, które mogły się pojawić, Hitler rozkazał Göringowi, żeby powiadomił feldmarszałka o przeszłości Erny. Jeśli zgodzi się na unieważnienie małżeństwa, być może zdołają uniknąć publicznego skandalu. Jeśli odmówi, zostanie zwolniony. Oczywistym następcą Blomberga był Fritsch, który jeszcze bardziej stanowczo sprzeciwiał się polityce Führera. Göring zjawił się w Kancelarii Rzeszy przygotowany na tę ewentualność, z kolejnym dossier otrzymanym od Himmlera i Heydricha. Z dokumentów miało wynikać, że Fritsch dopuścił się kryminalnych czynów homoseksualnych z dwoma członkami Hitlerjugend oraz niejakim Bawarskim Joem, który zajmował się świadczeniem usług seksualnych. Okazja do usunięcia najbardziej opornego głównodowodzącego nadarzyła się w samą porę i Hitler z niej skorzystał. Kiedy Göring opuszczał gabinet Führera, musiał być uszczęśliwiony. Za jednym posunięciem udało się pozbyć ministra wojny Blomberga i najlepszego kandydata na jego następcę, co czyniło Göringa najbardziej prawdopodobnym sukcesorem. Kiedy następnego dnia poinformował Blomberga o ultimatum Führera, feldmarszałek lodowatym tonem odmówił unieważnienia związku. W kwaterze przy Bendlerstrasse generałowie odbierali liczne drwiące telefony od prostytutek uszczęśliwionych sukcesem jednej z koleżanek. Kadra oficerska, która przymknęła oczy na zabójstwo generałów von Schleichera i von Bredowa, nie mogła znieść takiej zniewagi. Zgodnie uznano, że Blomberg musi natychmiast zrezygnować i rozwieść się z żoną, jeśli nie chce zostać wykreślony z listy oficerów. Uradzono, że Fritsch powiadomi o tych żądaniach Hitlera, który był gotów sam je postawić. Mimo to cała sprawa budziła odrazę Führera. „Krążył po pokoju – wspominał jego adiutant Wiedemann – z dłońmi splecionymi na plecach, jak człowiek o złamanym sercu, nieprzerwanie mamrocząc: »Jeśli niemiecki feldmarszałek mógł poślubić dziwkę, wszystko na tym świecie jest możliwe!«”27.

534

Po jakimś czasie wezwał do siebie Hossbacha, żeby porozmawiać o następcy Blomberga. Jego główny adiutant nie miał żadnych zastrzeżeń do Fritscha. Dowody jego homoseksualnych ekscesów musiały zostać spreparowane. Dyskutowali o tym do wieczora, a gdy Hossbach wychodził, poprosił o pozwolenie na przekazanie Fritschowi oskarżeń pod jego adresem. To absolutnie wykluczone, odparł Hitler, wydając adiutantowi wyraźny zakaz. Mimo to Hossbach udał się prosto do mieszkania generała von Fritscha. Ten z oburzeniem odparł zarzuty. „Jeśli Hitler chce się mnie pozbyć – wykrzyknął – niech powie słowo, a sam odejdę!”. Następnego dnia, 26 stycznia, pułkownik Jodl zapisał w swoim notatniku: „Jakże wielki wpływ może mieć kobieta na historię kraju czy wręcz świata, nawet jeśli nie zdaje sobie z tego sprawy”. Tego ranka Hossbach miał śmiałość wyznać Hitlerowi, że zlekceważył jego rozkaz i zobaczył się z Fritschem. Co zaskakujące, Führer nie wpadł w furię. Można było odnieść wrażenie, że przyjął zapewnienie o niewinności generała, i dodał, że nie ma teraz powodu, dla którego nie miałby zostać mianowany ministrem wojny. Jednak kilka godzin później ponownie wezwał Hossbacha i zaczął gniewnie oskarżać Fritscha. Adiutant błagał go, żeby nie podejmował żadnych działań, dopóki osobiście nie porozmawia z generałem. Führer z ociąganiem zgodził się na spotkanie wieczorem. W trakcie dnia Wiedemann zgłosił się do wodza z kolejną przykrą propozycją. Göring przekonał Wiedemanna, aby rekomendował go na ministra wojny, ale Hitler odpowiedział: „Nie ma mowy! Göring nie wie nawet, jak przeprowadzić inspekcję! Znam się na tym lepiej od niego!”28. Hitler już usłyszał tę propozycję, gdy tego dnia z żalem poinformował Blomberga o jego zdymisjonowaniu, i z grzeczności poprosił o wskazanie następcy. Blomberg zasugerował człowieka, który doprowadził do jego upadku. Tym razem Hitler był jeszcze bardziej otwarty: Göring jest zbyt bezwolny i leniwy. W takim razie, zasugerował Blomberg, czemu Hitler sam nie obejmie stanowiska ministra wojny? Wyraźnie rozgoryczony Blomberg chciał się zemścić na korpusie oficerskim, który go zdradził, stawiając Hitlera na czele sił zbrojnych. Führer nie przyjął ani nie odrzucił jego sugestii, a spytał jedynie, kto w takim razie powinien stanąć na czele OKW, Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu. Kiedy Blomberg nie przedstawił żadnego kandydata, Hitler spytał, kto dowodzi jego sztabem. Generał Wilhelm Keitel, odparł Blomberg i pośpiesznie dodał, że przyszły teść jego córki nie jest odpowiednim kandydatem na tak ważne stanowisko. „Keitel prowadzi jedynie moje biuro”. 535

„Szukam właśnie kogoś takiego!”. Blomberg wrócił w południe do swojej kwatery i „całkowicie zdruzgotany, bliski załamania” opowiedział Keitlowi, co się stało. Wyznał, że nie miał pojęcia o podejrzanej przeszłości żony, ale „nie jest to powodem, by ją na zawsze potępić”. Rozstał się z Hitlerem po przyjacielsku, stwierdził, zapewniając, że gdy wybuchnie wojna, ponownie stanie u boku Führera. Kiedy Keitel zasugerował rozwód „dla dobra dzieci”, Blomberg zaprotestował, wskazując, że oboje się kochają i że „raczej palnie sobie w łeb, niż to uczyni”. Po tych słowach ze łzami w oczach wybiegł z gabinetu. O siedemnastej Keitel został wprowadzony do salonu Hitlera. Führer zaczął narzekać na samotność. Keitel będzie musiał przy nim stać. Ze wzburzeniem mówił o swoim podziwie dla Blomberga i o tym, ile mu zawdzięcza, a następnie zaczął się skarżyć, że nakłoniono go podstępem, aby był świadkiem na jego ślubie. Czy to możliwe, żeby niemiecki oficer wyraził zgodę na tak absurdalne małżeństwo? Keitel był zmuszony zaprzeczyć. Kolejne pytanie dotyczyło następcy Blomberga. Kogo zaproponowałby Keitel? Ten wskazał Göringa, jak Blomberg, a Hitler ponownie się sprzeciwił. Wówczas Keitel zasugerował Fritscha. Führer podszedł do biurka i wrócił z aktem oskarżenia podpisanym przez ministra sprawiedliwości, zarzucającym generałowi przestępstwa homoseksualne. Hitler przyznał, że wyciszył wcześniejsze oskarżenie o podobnej treści, bo nie mógł uwierzyć w zarzuty, ale znalezienie kandydata na najważniejsze wojskowe stanowisko w kraju wymagało, by wyjaśnić sprawę raz na zawsze. Zamierza odbyć osobistą rozmowę z Fritschem i spytać go wprost, czy jest winien, a następnie obserwować, jak zareaguje29. Do konfrontacji doszło późnym wieczorem w bibliotece Führera. Fritsch nie znał szczegółów rzekomych homoseksualnych epizodów z dwoma młodzieńcami z Hitlerjugend i Bawarskim Joem. Sądził, że zostanie zapytany o głupią sprawę z dwoma innymi członkami Młodzieży Hitlera, i był poirytowany, że niewinna znajomość została potraktowana tak poważnie. Wyjaśnił, że czasami zapraszał chłopców na obiad i udzielał lekcji czytania map, a jeśli któryś nie uważał, wymierzał mu lekkie uderzenie linijką w tylną część ciała. Führer nigdy nie słyszał o tych dwóch i z miejsca zwolnił Fritscha. Zanim oszołomiony generał opuścił Kancelarię Rzeszy, Hitler przekazał osobistemu adiutantowi własną ekscytującą wersję rozmowy. „Wyobraź sobie, Wiedemann,

536

nagle okazało się, że zadawał się nie z dwoma, ale czterema chłopcami! Nie da się utrzymać tego dłużej w sekrecie!” Führer był nadal poruszony, gdy Keitel zjawił się u niego następnego popołudnia i usłyszał, że Fritsch przebywa w areszcie domowym. Zaczęli ponownie rozmawiać o następcy Blomberga. Tym razem Hitler oznajmił, że zdecydował się osobiście objąć stanowisko głównodowodzącego. Keitel miał pozostać szefem sztabu. Z nową funkcją wiązał się przykry obowiązek. Musiał zwolnić Hossbacha za to, że za plecami Hitlera ostrzegł Fritscha. Führer nie chciał go więcej widzieć. Wiedemann

był

skonsternowany

i wzburzony

zwolnieniem

Hossbacha,

podobnie jak sam pułkownik. Podszedł do Hitlera, który przechadzał się nerwowo po ogrodzie zimowym. „Mein Führer! – wykrzyknął impulsywnie – wyrządził pan komuś ogromną krzywdę!”. „Kogo Wiedemann ma na myśli?”. „Pułkownika Hossbacha!”. „Tak, Wiedemann – odrzekł w końcu Hitler – masz rację. Dopiero dzisiaj dostrzegłem w Hossbachu »ludzką« istotę kryjącą się za »machiną« sztabu generalnego. Powiedz mu, że tego żałuję, ale nie mogę cofnąć dymisji. Niech jedzie nad Morze Śródziemne, a później wpadnie do mnie na obiad. Dam mu list polecający wymieniający jego wybitne przymioty”. Nastrój przebaczenia musiał szybko minąć, gdyż Hossbach nigdy nie otrzymał wspomnianego listu. „Ten człowiek mnie okłamał – miał powiedzieć Führer – osobiście dopilnuję, żeby już nigdy nie wrócił do sztabu generalnego!”50*30.

Tydzień później Führer zajął się osobiście problemami wywołanymi przez skandal wokół Blomberga i Fritscha. Przede wszystkim nakazał, żeby Gestapo przeprowadziło pełne śledztwo w sprawie tego drugiego, a następnie skoncentrował się na wyborze głównodowodzącego sił zbrojnych. Wybrał generała Walthera von Brauchitscha, który był jego zwolennikiem, choć nie należał do partii. Hitler udawał jednak, że jego pierwszą kandydaturą był Reichenau. Generał Gerd von Rundstedt, wypowiadając się w imieniu armii, wyraził oburzenie z powodu tej propozycji. Dla korpusu oficerskiego Reichenau był nie tylko zaciekłym nazistą, ale militarnym radykałem niekwalifikującym się na tak wysokie stanowisko. Rundstedt zaproponował Becka, ale Hitler go nie przyjął. Jego następnym kandydatem był oczywiście von Brauchitsch. Rozmowa przerodziła się negocjacje. W końcu Rundstedt oznajmił, że propozycja Führera byłaby do przyjęcia przez armię.

537

Na tym jednak kłopoty się nie skończyły. Brauchitsch ujawnił, że nie może przyjąć nominacji, dopóki nie rozwiąże pilnej sprawy natury osobistej. Był w trakcie rozwodu, żona domagała się znacznej sumy, a on tkwił po uszy w długach. Hitler nie tylko przekazał generałowi osiemdziesiąt tysięcy marek, ale przekonał panią von Brauchitsch, żeby przystała na warunki męża. Führer zrobił dobry interes. Zyskał głównodowodzącego, który miał wobec niego dług wdzięczności. Co więcej, kobieta, z którą Brauchitsch planował się ożenić, Charlotte Schmidt, była według Ulricha von Hassella „dwustuprocentową zagorzałą nazistką”. Dzięki zabiegom i determinacji Hitlera oraz wahaniu większości wyższych generałów kryzys został w końcu zażegnany. Co zaskakujące, nieudany bunt dowództwa armii nie nabrał szerszego rozgłosu. Z wyjątkiem najbliższych przyjaciół Fritscha, niewielu oficerów wiedziało o skandalu albo o tym, że on i Blomberg zostali odwołani. Gdy generałowie Wehrmachtu przyjechali do Berlina na konferencję zorganizowaną 4 lutego 1938 roku, dowiedzieli się wszystkiego z porannych gazet. Wezwano ich do dużej sali Kancelarii Rzeszy, gdzie Führer poinformował ich o kryminalnych zarzutach stawianych Fritschowi i konieczności odwołania Blomberga z powodu jego niefortunnego małżeństwa. „Słuchaliśmy jak osłupiali – wspominał Heinz Guderian. – Postawienie zarzutów najwyższym oficerom o nieposzlakowanej opinii zapiekło nas do żywego. Oskarżenia wydawały się niewiarygodne, ale w pierwszym odruchu uznaliśmy, że najwyższy urząd państwa niemieckiego nie mógłby wyssać takich opowieści z palca”31. Zdumieni oficerowie potulnie przyjęli ogłoszenie Hitlera o reorganizacji Wehrmachtu. Jeszcze tego wieczoru na spotkaniu rządu Führer zalegalizował objęcie przez siebie zwierzchności nad siłami zbrojnymi. Po przedstawieniu kandydatury Keitla i Brauchitscha oświadczył, że teraz sam będzie naczelnym wodzem. Było to ostatnie spotkanie rady ministrów, więc wydawało się słuszne, by jej członkowie siedzieli pokornie i aprobowali decyzje Führera. Przed północą naród niemiecki został poinformowany przez radio o doniosłym dekrecie Führera. Ludzie dowiedzieli się też o rezygnacji Blomberga i Fritscha oraz o usunięciu szesnastu generałów i przeniesieniu czterdziestu czterech kolejnych na inne stanowiska. Na koniec Hermann Göring otrzymał buławę feldmarszałka Luftwaffe jako pocieszenie za to, że nie został mianowany ministrem wojny. Czystka objęła również korpus dyplomatyczny. Ministra spraw zagranicznych von Neuratha zastąpił Ribbentrop, polityk przekonany, że każda godzina, która nie zostanie 538

przeznaczona na szykowanie się do wojny z Anglią, jest dla Niemiec stracona. Nie ma możliwości porozumienia się z Brytyjczykami, powiedział niedawno Hitlerowi, ci nie zniosą bowiem potężnych Niemiec. „Za tę sprawę będą gotowi walczyć”32. Był to pamiętny dzień w dziejach Niemiec. Najpotężniejsi przeciwnicy w Wehrmachcie zostali wyeliminowani albo podporządkowani, a dwaj główni dowódcy wojskowi, Keitel i Brauchitsch, mieli dług u Hitlera i byli zaledwie jego słabymi zastępcami. Po wygłoszeniu monologu przed członkami rady ministrów Hitler wyruszył do Berchtesgaden

w towarzystwie

majora

Rudolfa

Schmundta,

który

zastąpił

Hossbacha jako główny adiutant wojskowy, oraz nowego adiutanta armii Gerharda Engla. Następnego ranka musiał z najwyższą satysfakcją przeczytać nagłówki „Völkischer Beobachter”: KONCENTRACJA CAŁEJ WŁADZY W RĘKACH FÜHRERA!

W końcu stał się dyktatorem Rzeszy. Teraz był gotów wyruszyć w swoją ostatnią misję.

539

Rozdział 16 POWRÓT KRAJANA (luty–kwiecień 1938)

1 Skutki bezkrwawej czystki Hitlera niemal natychmiast dały o sobie znać w Wiedniu. W niemieckim poselstwie Franz von Papen – niegdyś kanclerz, a obecnie ledwie ambasador w niewielkim kraju – został wezwany do telefonu. Dzwonił Lammers, sekretarz w Kancelarii Rzeszy. „Führer pragnie pana poinformować – oznajmił – że misja w Wiedniu dobiegła końca. Chciałem przekazać wiadomość, zanim przeczyta pan o tym w gazetach”. Papen zaniemówił. Hitler przekonał go do objęcia drugorzędnej placówki, aby zażegnać groźną sytuację, która powstała po zamordowaniu Dollfussa. „Widać, wykonałem swoje zadanie i mogłem odejść” – wspominał z goryczą von Papen. W celu „rozeznania się w sytuacji” postanowił udać się niezwłocznie do Berchtesgaden, gdzie znalazł zaniepokojonego i wyczerpanego Hitlera. „Jego oczy nie potrafiły się na niczym skupić, błądził myślami gdzieś daleko. Próbował usprawiedliwić moją dymisję pustą wymówką”. Nieobecny myślami Führer nie zwracał uwagi na rozmowę, dopóki Papen nie zauważył, że tylko osobiste spotkanie Hitlera z kanclerzem Austrii, Kurtem von Schuschniggiem mogłoby rozwiązać problemy dzielące oba kraje. „To znakomity pomysł – przyklasnął Hitler i polecił Papenowi, żeby wrócił do Wiednia i jak najszybciej zorganizował spotkanie. – Byłbym wielce rad, gdybym mógł zaprosić Herr Schuschnigga do siebie i omówić z nim wszystkie kwestie”1. Schuschnigg przyjął zaproszenie Papena z pewnym niepokojem, a następnie zwierzył się swojemu ministrowi spraw zagranicznych, Guidonowi Schmidtowi, że zrobił to, aby „zapobiec przewrotowi i zyskać trochę czasu, dopóki sytuacja międzynarodowa nie zmieni się na korzyść Austrii”. Dodał ironicznie, że wolałby, aby naprzeciw Hitlera przy stole obrad zasiadł psychiatra. Schuschnigg był faktycznie źle przygotowany, by stawić czoło brutalnemu przeciwnikowi2. Pobożny 540

katolik, intelektualista i przyzwoity człowiek, miał w sobie zbyt mało próżności lub ambicji, aby przystąpić do rywalizacji na równych prawach. Wieczorem 11 lutego w towarzystwie Guidona Schmidta wsiadł do nocnego ekspresu do Salzburga. Kiedy pociąg przybył do miasta, w którym urodził się Mozart, wagon sypialny odłączono od składu. Następnego ranka obaj panowie przejechali przez stare miasto, minęli lotnisko i po pokonaniu rzeki Salzach dotarli do niemieckiej granicy. Papen powitał ich hitlerowskim pozdrowieniem. Niemieccy celnicy przytomnie unieśli ręce, podobnie jak ich austriaccy koledzy, co było pogwałceniem prawa. Po pierwszym niepokojącym znaku szybko nadszedł kolejny. Papen wyraził nadzieję, iż goście nie będą mieli nic przeciwko temu, że w Berghofie znaleźli się „całkiem przypadkiem” trzej generałowie. Gdyby Schuschnigg był Dollfussem, pewnie by zaprotestował, ale nowy kanclerz nie znosił scen i nie zamierzał prowokować Hitlera. „Nie – odpowiedział – nie mam nic przeciwko temu, ale to dziwne”. Na rogatkach Berchtesgaden skręcili ostro w lewo. U stóp Obersalzbergu czekał pojazd półgąsienicowy, który miał ich zawieźć stromą, oblodzoną drogą do Berghofu. Minęli schludne, przysypane śniegiem domy i stary kościół, a następnie dotarli do koszar SS, które były jeszcze w budowie. Tam ponownie wykonali ostry skręt i pojazd zatrzymał się poniżej dużego tarasu Berghofu. Hitler, jak przystało na uprzejmego gospodarza, ruszył ku nim z wyciągniętymi ramionami. Po przedstawieniu trzech generałów, którzy stali za nim, zaprowadził kanclerza Austrii do swojego gabinetu na drugim piętrze. Tam zrezygnował z pozorów życzliwości, zarzucając Austrii, że nie prowadzi dobrosąsiedzkiej polityki. Czy zachowała się po przyjacielsku, pozostając w Lidze Narodów, gdy Niemcy ją opuścili? Szczerze mówiąc, Austria nie zrobiła nic, żeby pomóc Niemcom. Całe dzieje Austrii to nieprzerwane pasmo zdrady. „Oświadczam panu, Herr Schuschnigg, że jestem zdecydowany położyć temu kres. Rzesza jest światowym mocarstwem, dlatego nikt nie zaprotestuje, gdy sama rozstrzygnie swoje problemy graniczne”. Schuschnigg, który postanowił zachować spokój, odparował, że historia Austrii stanowi ważną, nierozerwalną część historii Niemiec. „Wkład Austrii w nią jest znaczący”. „Zerowy! Powtarzam, absolutnie zerowy!” – wykrzyknął Hitler, jakby nie urodził się w Austrii i nie spędził w niej dzieciństwa. Kiedy Schuschnigg bąknął nieśmiało o Beethovenie, Führer przypomniał, że kompozytor pochodził z północnej 541

Nadrenii. „Powtarzam panu, trzeba położyć kres obecnej sytuacji. Otrzymałem historyczną misję. Wypełnię ją, bo Opatrzność mnie do tego wybrała. To całe moje życie (…). Niech pan spojrzy na dzisiejsze Niemcy, Herr Schuschnigg, a ujrzy pan jedną wolę”. Wybrał najtrudniejszą drogę i osiągnął najwięcej w dziejach swojego narodu, więcej niż jakikolwiek Niemiec. I to bez użycia siły! „Kieruje mną miłość do narodu. Mogę swobodnie podróżować po Niemczech, kiedy zechcę, bez ochrony, bo otaczają mnie miłość i zaufanie obywateli”. Oskarżył Austrię o rozlokowanie wojsk na granicy z Niemcami oraz śmieszne zabiegi w celu zaminowania dróg i mostów prowadzących do Rzeszy. „Chyba nie wierzy pan, że zdoła mnie powstrzymać albo opóźnić choćby o pół godziny? Może pewnego dnia zbudzi się pan w Wiedniu i odkryje, że tam jesteśmy, jak wiosenna burza. Dopiero wówczas pan zauważy! Bardzo chciałbym oszczędzić Austrii przykrego losu, bo podjęcie takich działań oznaczałoby rozlew krwi”. Kiedy Schuschnigg odpowiedział, że Austria nie jest sama na świecie, a napaść na jego kraj przypuszczalnie oznaczałaby wojnę, Hitler zaczął drwić. Nikt nie kiwnie palcem w obronie Austrii – Włochy, Anglia ani Francja. „Proszę się zastanowić, Herr Schuschnigg – powiedział, zniżając głos. – Proszę to sobie przemyśleć. Dam panu czas do popołudnia. Proszę rozumieć mnie dosłownie. Nie wierzę w blef. Dowodzi tego cała moja przeszłość”. Hitler celowo grał Schuschniggowi na nerwach. Kanclerz Austrii miał ochotę na papierosa, ale ostrzeżono go, by nie palił w obecności Führera. Spytał Hitlera czego dokładnie oczekuje. „Pomówimy o tym po południu” – odparł Führer i zakończył spotkanie z teatralną gwałtownością. Potrząsnął dzwonkiem i drzwi otwarły się cicho od zewnątrz. Jedli w jadalni, obsługiwani przez przystojnych młodych esesmanów ubranych w śnieżnobiałe mundury. W obecności innych Hitler uprzejmie traktował swojego gościa. Rozmowa była swobodna i niezobowiązująca3. Kawę podano w ogrodzie zimowym przylegającym do domu. Nagle gospodarz przeprosił zebranych i wyszedł do swojego gabinetu z Ribbentropem. Schuschnigg odetchnął z ulgą i zaczął palić jednego papierosa po drugim. Miał też okazję porozmawiać z trzema generałami, którzy nie mieli zielonego pojęcia, czemu wezwano ich do Berghofu. Dochodziła szesnasta, gdy Austriak został zaprowadzony do małego pokoju na rozmowę z Ribbentropem. Minister wręczył kanclerzowi dwustronicowy, spisany na maszynie tekst wstępnego porozumienia, które w istocie oznaczało ultimatum: Niemcy będą z całą mocą popierać suwerenność Austrii, jeśli wszyscy austriaccy narodowi socjaliści, także ci, którzy brali udział 542

w zamachu na Dollfussa, zostaną wypuszczeni na wolność w ciągu trzech dni, a zwolnieni urzędnicy o poglądach narodowosocjalistycznych zostaną przywróceni na

poprzednie

stanowiska.

Oprócz

tego

Artur

Seyss-Inquart,

przywódca

umiarkowanej frakcji pangermańskiej, miał zostać mianowany ministrem spraw wewnętrznych

i otrzymać

nieograniczoną

władzę

nad

austriacką

policją.

„Umiarkowany” austriacki nazista miał zostać ministrem obrony, a urzędujący szefowie propagandy odejść z zajmowanych stanowisk, aby umożliwić „gładkie przeprowadzenie rozejmu w prasie”. Dla Schuschnigga ustępstwa oznaczały koniec austriackiej niepodległości, więc stłumiwszy gniew, beznamiętnym tonem prawnika zaczął podważać poszczególne punkty. Zdołał skłonić Ribbentropa do kilku pomniejszych ustępstw, kiedy oznajmiono, że Hitler oczekuje go na piętrze. Führer niespokojnie krążył po gabinecie. „Herr Schuschnigg – zaczął, w dalszym ciągu pomijając „von” – zdecydowałem się podjąć ostatnią próbę”. Mówiąc to, wcisnął Schuschniggowi do ręki kolejny projekt umowy z Austrią. „Sprawa nie podlega dyskusji. Nie zmienię ani jednej litery. Albo pan podpisze, albo uznam nasze spotkanie za bezcelowe. Wówczas w ciągu najbliższej nocy zdecyduję o kolejnych krokach”. Schuschnigg odmówił podpisania dokumentu. Przypomniał, że jego podpis nie ma większego znaczenia, ponieważ zgodnie z konstytucją tylko prezydent Miklas może mianować członków gabinetu i udzielać amnestii. Nie mógł też w żadnym sensie zagwarantować dotrzymania terminów wskazanych w dokumencie. „Musi pan obiecać!”. „To niemożliwe”. Przemyślane, uprzejme odpowiedzi Schuschnigga rozwścieczyły Hitlera. Podbiegł do drzwi i wykrzyknął: „Generale Keitel!”. Odwrócił się ponownie do Schuschnigga. „Powinienem był wezwać pana później”. Ryk Führera był słyszalny w ogrodzie zimowym, więc Keitel podreptał na górę jak posłuszny pies. Wszedł do gabinetu, gdy Schuschnigg szykował się do wyjścia. Zdyszany Keitel spytał Führera o rozkazy. „Nie mam żadnych rozkazów! Proszę usiąść”. Zdumiony szef OKW potulnie przycupnął w kąciku i od tej pory koledzy nazywali go Lakeitel od Lakai (pachołek, sługus)4. Nieświadomy, że Hitler blefuje, głęboko wstrząśnięty Schuschnigg dotarł do ogrodu zimowego. Tam streścił przebieg rozmowy ministrowi spraw zagranicznych

543

Schmidtowi, który odparł, że nie byłby zaskoczony, gdyby zostali aresztowani „w ciągu następnych pięciu minut”. Tymczasem na górze inny Austriak, umiarkowany nazista i krytyk sztuki, zapewniał Führera, że Schuschnigg to człowiek uczciwy, który dotrzymuje słowa. Hitler, pod wrażeniem tego, co usłyszał, dokonał błyskawicznej zmiany taktyki i gdy

Schuschnigg

ponownie

wszedł

do

gabinetu,

zastał

w nim

Hitlera

wspaniałomyślnego. „Podjąłem decyzję – oznajmił. – Pierwszy raz w życiu zmieniłem zdanie, ale ostrzegam pana: to pańska ostatnia szansa. Dam panu trzy dni przed wejściem umowy w życie”. Po szoku wywołanym dwiema wcześniejszymi rozmowami drobne ustępstwa wyciśnięte z Hitlera wydawały się ważniejsze, niż faktycznie były, i Schuschnigg zgodził się podpisać porozumienie. Kiedy poprawiony dokument odesłano do przepisania, Hitler stał się ponownie serdecznym gospodarzem – człowiekiem, który przed chwilą sprzedał gościowi dzieło sztuki za wyśrubowaną cenę, przekonawszy go, że robi świetny interes. „Proszę mi wierzyć, Herr Bundeskanzler, tak będzie najlepiej. Będziemy się trzymali tej umowy przez pięć kolejnych lat”5. Wieczorem podpisano dwa egzemplarze umowy. Hitler zaprosił Schuschnigga i Schmidta na kolację, ale oni chcieli jak najszybciej wrócić do Salzburga. W mglistą noc w towarzystwie Papena wyruszyli w milczeniu do miasta. W końcu Papen zagaił: „Teraz ma pan wyobrażenie, Herr Bundeskanzler, jak trudno się rozmawia z tak niezrównoważoną osobą”. Szybko dodał, że jest pewien, iż następne spotkanie potoczy się inaczej. „Jak pan wie, Führer potrafi być czarujący”. Schuschnigg wyraził wątpliwość, czy będzie taki następny raz6. Tymczasem Hitler rozgrywał kolejny blef w Berghofie. Polecił generałom, żeby przy granicy z Austrią urządzili manewry przypominające sfingowaną inwazję. Miał nadzieję, że groźba ataku skłoni prezydenta Miklasa do ratyfikowania umowy. Jeśli Schuschnigg miał wątpliwości, miał je również Hitler. „Ten Schuschnigg to twardszy orzech do zgryzienia, niż sądziłem – zapisał w swoim notatniku. – Pojawienie się Keitla wywarło na nim wrażenie, ale nie sądzę, żeby podpisanie umowy oznaczało kapitulację. Trzeba być piekielnie ostrożnym, aby nie doszło do zmiany nastrojów. Żadną miarą nie można ufać jego braciszkom jezuitom”7.

544

2 Schuschnigg miał trzy dni na przekonanie swoich kolegów i prezydenta Miklasa do ratyfikowania umowy. Kanclerz wrócił do Wiednia w niedzielę, a termin ultimatum upływał we wtorek, 15 lutego. Natychmiast odbył naradę z Miklasem, a ten zgodził się udzielić amnestii austriackim nazistom, którzy siedzieli w więzieniu, ale gwałtownie sprzeciwiał się mianowaniu Seyssa-Inquarta ministrem spraw wewnętrznych. „Mógłbym mu dać inne stanowisko – powiedział – ale odmawiam oddania policji i wojska”. Wiadomość o tajnym spotkaniu w Berchtesgaden rozeszła się migiem po kawiarniach, nieoficjalnym austriackim parlamencie, i cały kraj ogarnął niepokój. Wśród członków gabinetu dochodziło do zażartych sporów – jedna grupa uważała, że Schuschnigg powinien publicznie ujawnić brutalną taktykę zastosowaną przez Hitlera w Berghofie, druga popierała ostrożną politykę kanclerza. Dwadzieścia godzin przed upływem ultimatum Hitlera różnice były tak duże, że w kancelarii prezydenta zwołano nadzwyczajną konferencję. Oprócz dwóch przywódców wziął 545

w niej udział burmistrz Wiednia, prezes banku narodowego i były kanclerz. Po zarysowaniu sytuacji Schuschnigg przedstawił trzy możliwości: mogą wybrać nowego kanclerza, który nie będzie związany porozumieniem w Berghofie, wykonać postanowienia umowy pod nowym kanclerzem lub zrealizować je pod Schuschniggiem. W pokoju zapanowała atmosfera rozpaczy, gdy napłynęły kolejne doniesienia o niemieckich manewrach przy granicy, które wyglądały tak, jakby miały poprzedzać inwazję. Dyskusja, która później nastąpiła, była nie tylko gorączkowa, ale i chaotyczna. Zgłaszano najbardziej nieprawdopodobne propozycje, m.in. przekazania Niemcom Braunau, miejsca urodzin Hitlera. Schuschnigg był przekonany, że Hitler dokona inwazji na Austrię, jeśli choć jedno z jego żądań nie zostanie spełnione. W końcu Miklas ugiął się pod presją, niechętnie przystając na trzeci scenariusz przedstawiony przez kanclerza: pozostawi Schuschnigga na urzędzie i ratyfikuje umowę z Berchtesgaden. Szarada Führera w Berghofie i sfingowana inwazja onieśmieliły Austriaków, skłaniając ich do kapitulacji. Wieczorem został zaprzysiężony nowy gabinet, a następnego dnia, 15 lutego, potajemnie przekazano część prawdy przedstawicielom Austrii za granicą. Zaszyfrowanym telegramem powiadomiono ich, że w Berchtesgaden doszło do „ostrej różnicy zdań” z powodu nasilających się niemieckich żądań i osobistej presji Hitlera. Dopiero po wielu godzinach negocjacji udało się znaleźć płaszczyznę porozumienia. Z obawy, że wiadomość została sformułowana w zbyt mocnym tonie, rząd pośpiesznie wystosował kolejny telegram, że „wiadomość o trudnych rozmowach w Berchtesgaden ma ściśle poufny charakter”. Tymczasem w Wiedniu narastały żądania, aby Schuschnigg ujawnił wszystko, co wydarzyło się w Berchtesgaden, ale ten, jako człowiek honoru, dotrzymał słowa i zachował milczenie, dopóki Hitler nie zabrał głosu na niedzielnej sesji Reichstagu. Z niemieckiego poselstwa zatelefonowano do Berlina z informacją o „znacznym zaniepokojeniu w Wiedniu z powodu politycznych i gospodarczych skutków” zawartego porozumienia. Miasto „przypominało mrowisko”, a „spora liczba Żydów szykowała się do wyemigrowania z kraju”. Potwierdzały to tajne raporty SD. 18 lutego jeden z agentów poinformował Heydricha, że kanclerz jest celem zmasowanych ataków Żydów i katolików. „Żydzi atakują głównie poprzez giełdę, wywierając presję na krajowy pieniądz. Od 17 lutego 1938 roku notuje się niezwykle duży odpływ kapitału, co doprowadziło do znacznego spadku 546

austriackich obligacji w Szwajcarii i Londynie oraz w innych krajach. Duża ilość szylingów została nielegalnie wywieziona za granicę, więc nie były notowane na giełdzie od ostatniej nocy”8. 20 lutego Hitler wygłosił w Reichstagu niecierpliwie oczekiwaną mowę, która była transmitowana przez radio do Austrii. Po ogłoszeniu, że on i Schuschnigg „wnieśli wkład do europejskiego pokoju”, oskarżył Austrię o złe traktowanie „mniejszości niemieckiej”. Sytuacja taka, dodał, „nie może być tolerowana przez światową potęgę. Niemcy nie mogą się pogodzić z tym, że pod ich bokiem nieprzerwanie prześladuje się rodaków z powodu ich sympatii politycznych oraz poczucia jedności z rasą niemiecką i jej ideologią”9. Grzmiąc i perorując, sypiąc faktami i liczbami, zdołał podbić większość słuchaczy zgromadzonych w Krolloper. „Podczas retorycznych tyrad jego głos sięgał szaleństwa: przypominał człowieka, który doznał przemiany, opętanego. Na naszych oczach dokonał się cud”. Słowa te nie padły z ust Niemca, ale angielskiego obserwatora, majora Francisa Yeatsa-Browna10. W Wiedniu dziennikarz G.E.R. Gedye krążył ulicami podczas „ciągnącego się bez końca przemówienia”, żeby obserwować reakcję słuchaczy. Miasto wyglądało jak wymarłe. Na jednym z najruchliwszych skrzyżowań zastał jedynie dziesięć osób przysłuchujących się z zapartym tchem przemówieniu nadawanemu przez megafon. Miejscowi naziści byli radzi, że Hitler w końcu wyszedł z ukrycia, a gdy skończył, zaczęli się gromadzić i pokrzykiwać: Sieg Heil! Sieg Heil! Heil Hitler! Heil Hitler! Gedye pojechał taksówką do poselstwa niemieckiego, gdzie ogniskowały się niepokoje. Kiedy dojeżdżali na miejsce, usłyszał kolejne skandowanie Sieg Heil! „Z oddali przypominało rytmiczne dudnienie, rozgorączkowane pulsowanie, które w miarę zbliżania wydawało się przekształcać w nieartykułowane, ale zdyscyplinowane krakanie jakiejś zmilitaryzowanej kolonii gawronów: »Kraaa! Kraaa! Kraaa!«. W końcu można było rozróżnić poszczególne słowa. Zapora wzniesiona cztery lata temu pękła i brunatne masy wody zaczęły zalewać wiedeńskie ulice”11. Chociaż mowa Führera została odebrana w Rzymie z pewną sympatią i zrozumieniem, słowa wypowiedziane w Reichstagu wzbudziły niepewność, gdyż nie potwierdzały niepodległości Austrii. Niemiecki chargé d’affaires w Rzymie doniósł, że Włosi nie są zadowoleni, iż Hitler pogwałcił umowę z 1936 roku i nie

547

skonsultował z nimi tego kroku. Jeśli Berlin „będzie się w dalszym ciągu posługiwał tą metodą”, może to oznaczać koniec osi Berlin–Rzym12. Odpowiedź Schuschnigga nadeszła cztery dni później na pierwszej sesji Zgromadzenia Federalnego, w mowie transmitowanej w Austrii i Niemczech. Scena parlamentu

została

udekorowana

ogromną

ilością

tulipanów

czerwono-biało-czerwonych, w barwach narodowych Austrii. W pobliżu mównicy ustawiono popiersie męczennika Dollfussa. Chociaż kanclerz wszedł wyprostowany na podium, jego powściągliwe maniery przypominały zachowanie jezuickiego uczonego. Powitały go owacyjne okrzyki: „Schuschnigg! Schuschnigg!”, rozeszła się bowiem plotka, że ma zamiar wygłosić wojowniczą mowę. „Jedynym punktem dzisiejszych obrad – zaczął zmęczonym głosem – jest Austria”. Słowa te wywołały kolejne okrzyki. Natchniony owacją, zaczął opowiadać ze wzruszeniem o ludziach walczących o niepodległość Austrii, od cesarzowej Marii Teresy po Dollfussa. Nigdy wcześniej nie wygłosił równie skutecznej i żarliwej mowy. Zniknęły zahamowania skromnego intelektualisty, który dał się zdominować w Berghofie. Jego głos stał się twardy, gdy w końcu wspomniał o porozumieniu z Berchtesgaden. „Dotarliśmy do granicy ustępstw, do miejsca, w którym musimy się zatrzymać i powiedzieć: »Więcej się nie cofniemy«”. Potem stwierdził, że dewizą Austrii nie są ani nacjonalizm, ani socjalizm, ale patriotyzm!”. Naród musi pozostać wolny, Austriacy będą walczyli o to do samego końca. Zakończył bojowym mottem: „Rot-Weiss-Rot! Bis in den Tod! [Czerwono-biało-czerwona! Do śmierci!] Austria!”13. Członkowie parlamentu zgotowali mu burzliwe owacje. Ich okrzyki zostały podchwycone przez tłumy zgromadzone na zewnątrz. Ktoś zaintonował Gott Erhalte [Boże zachowaj] i po chwili wszyscy ryknęli głośnym chórem. Odśpiewali Andreas Hofer, hymn powstańczy z Tyrolu, miejsca urodzin Schuschnigga. Entuzjazm panujący na ulicach przerodził się w powszechną nadzieję w kraju i za granicą, sięgając do Paryża. Następnego dnia, podczas narady w sprawie polityki zagranicznej w Izbie Deputowanych, francuski minister spraw zagranicznych oznajmił, że niepodległość Austrii jest „nieodzownym warunkiem równowagi w Europie”, a jeden z posłów posunął się do stwierdzenia, że „los Francji rozstrzygnie się na brzegach Dunaju”14. Tymczasem austriaccy naziści rozpoczęli demonstracje w całym kraju. Głównym ośrodkiem niepokojów stał się Graz, gdzie podczas mowy Schuschnigga na szczycie ratusza powiewała swastyka. Lekceważąc oficjalny zakaz politycznych zgromadzeń, lokalni naziści ogłosili, że w nadchodzący weekend w mieście 548

odbędzie się wiec, w którym weźmie udział sześćdziesiąt pięć tysięcy członków partii z całej Austrii. Schuschnigg zareagował natychmiast. Wysłał do Grazu oddziały wojska, bombowce i pociąg pancerny. Naziści się wycofali i odwołali zgromadzenie, ale dla kanclerza była to niewielka pociecha. Niepokoje powinny zostać stłumione przez Seyss-Inquarta i jego policję, a nie przez wojsko.

3 Oburzenie z powodu gróźb Hitlera pod adresem Austrii doprowadziło Francję do zaproponowania Londynowi, żeby oba mocarstwa przesłały wspólną notę protestacyjną do Berlina. Propozycja Paryża nadeszła w niefortunnym czasie. Anthony Eden właśnie podał się do dymisji i Ministerstwo Spraw Zagranicznych nie miało szefa. Angielska opinia publiczna nie była jeszcze poruszona wydarzeniami w Austrii, a premier nadal propagował politykę ustępstw wobec Niemiec. Co więcej, Chamberlain miał wsparcie londyńskiego „Timesa”, który konsekwentnie umniejszał znaczenie wydarzeń w Austrii. „Zasadniczo rzecz biorąc, bliskie porozumienie dwóch niemieckich państw wydaje się rzeczą jak najbardziej naturalną”, napisano w artykule redakcyjnym. Nawet Goebbels nie zdołałby tego ująć bardziej przekonująco. „Austria nigdy nie będzie antyniemiecka”15. Nawet potępienie wszystkich agresorów, które padło z ust Franklina D. Roosevelta jesienią, nie wywarło wpływu na politykę Chamberlaina. Nie zrobiła tego też praktyczna wskazówka prezydenta, nawołującego do ogłoszenia „kwarantanny” dla Japończyków, nazistów i faszystów przez społeczność narodów świata. Roosevelt wysłał do Londynu kapitana Royala Ingersolla, szefa Wydziału Planowania Wojennego marynarki, z poleceniem, żeby zbadał możliwość wprowadzenia długofalowej blokady morskiej Japonii. Propozycja spotkała się z tak dużym poparciem członków brytyjskiej admiralicji, że „byli gotowi zatrzymać wszystkie japońskie statki przekraczające linię wyznaczoną przez Singapur, Holenderskie Indie Wschodnie, Nową Gwineę, Nowe Hybrydy oraz wschodnią Australię i Nową Zelandię16. Premier Chamberlain położył kres planom wspólnej blokady na początku 1938 roku. Odrzucił bowiem zaproszenie od Roosevelta na międzynarodową konferencję w celu omówienia najważniejszych zasad prawa międzynarodowego, które, nawiasem mówiąc, otworzyły oczy Ameryki na „bandyckie narody”, jak je określał Roosevelt. Początkowo prezydent nie zdawał sobie sprawy ze wszystkich konsekwencji nieoczekiwanej odmowy Chamberlaina, 549

ale szybko stało się jasne, iż rezygnacja z udziału w konferencji oznacza, że brytyjski rząd nie przyłączy się do „kwarantanny”, ani na Dalekim Wschodzie, ani w Europie. Odmowa Chamberlaina była dla Roosevelta takim ciosem, że zrezygnował

z prowadzenia

aktywnej

polityki

zagranicznej,

która

mogła

powstrzymać agresję na całym świecie i w ten sposób wywrzeć wpływ na historię. Zamiast tego pozwolił, by Stany Zjednoczone powróciły do polityki izolacji. Wszystko to sprawiło, że na początku marca Wielka Brytania opowiadała się nieodwołalnie za polityką ustępstw. Trzeciego dnia tego miesiąca ambasador Anglii w Niemczech, sir Nevile Henderson, stawił się w Kancelarii Rzeszy, aby poinformować Hitlera, że rząd Jego Królewskiej Mości jest zasadniczo gotów omówić wszystkie nierozstrzygnięte kwestie. Chociaż Henderson starał się okazać przyjazną, poprawną postawę, „jego zachowanie, godne wyrafinowanego angielskiego dżentelmena, irytowało Ribbentropa i Hitlera – wspominał Schmidt – którzy nie mogli ścierpieć »dystyngowanych osób«”17. Henderson potrzebował dziesięciu minut, żeby przedstawić cel swojej wizyty: szczere pragnienie poprawy wzajemnych stosunków między dwoma krajami. Wielka Brytania, powiedział, jest przygotowana na pewne ustępstwa, aby rozstrzygnąć poważne problemy związane z ograniczeniem zbrojeń oraz ustalić pokojowe zasady rozwiązania problemów Czech i Austrii. Jaki wkład w bezpieczeństwo i pokój w Europie gotów jest wnieść Hitler? Podczas długiej przemowy Anglika Führer pochylił się w fotelu, marszcząc czoło, a gdy Henderson wreszcie skończył, gniewnie odpowiedział, że jedynie niewielki procent Austriaków popiera Schuschnigga. Czemu Anglia sprzeciwia się sprawiedliwemu rozwiązaniu i wtyka nos w „wewnętrzne sprawy Niemców”? Nagle przeszedł do ofensywy, zarzucając, że umowy francusko-radziecka i czesko-radziecka stanowią bezpośrednie zagrożenie dla Niemiec. Właśnie dlatego Niemcy muszą być tak mocno uzbrojone, co prowadzi do konkluzji, że wszelkie ograniczenie zbrojeń w ostatecznym rozrachunku zależy od Rosjan. Problem dodatkowo komplikuje „fakt, że nie można pokładać przesadnej wiary w umowy zawarte z tak barbarzyńskimi państwami jak Związek Radziecki, podobnie jak nie można liczyć, że dzicy zrozumieją matematyczne wzory. Wszelkie porozumienia z ZSRR są bezwartościowe, a Rosji nie powinno się pod żadnym pozorem pozwolić na wkroczenie do Europy”. Gdy po około dwóch godzinach chaotycznej i rozwlekłej rozmowy padło błagalne pytanie o pozostającą w stanie zawieszenia Austrię, Henderson usłyszał 550

„niejasną odpowiedź”18. Następnego dnia Hitler wysłał do Austrii swojego głównego doradcę ekonomicznego, Wilhelma Kepplera. Ten zjawił się u Schuschnigga jako osobisty wysłannik Führera, i zgłosił nowe żądania związane ze wszystkim, co zostało usunięte z tekstu porozumienia w Berchtesgaden. Głównym przedmiotem zainteresowania Kepplera były jednak kwestie gospodarcze, gdyż uważał Anschluss za ekonomiczny imperatyw dla obydwu krajów i zachowywał się bardziej jak dobroczyńca niż drapieżnik. „Kiedyś Führer pragnął ewolucyjnego rozwoju – wspominał Schuschnigg – inaczej mówiąc, chciał zawojować Austrię od środka, jeśli to możliwe bez wyraźnego zaangażowania Niemiec”. Teraz, zakończył przyjaźnie Keppler, nadszedł czas na przyśpieszenie tego procesu. Schuschnigg zareagował ostro na nowe żądania Kepplera, m.in. natychmiastowe mianowanie nazisty na ministra gospodarki, zniesienie zakazu rozpowszechniania „Völkischer Beobachter” i oficjalne zalegalizowanie narodowego socjalizmu. Jakim sposobem, spytał niedowierzający własnym uszom Schuschnigg, Hitler mógł wystąpić z nowymi żądaniami po upływie zaledwie trzech tygodni? Jego rząd będzie współpracować z austriackimi nazistami jedynie na bazie długofalowego uznania niepodległości Austrii. Schuschnigg wspominał, że spotkanie zakończyło się „bez rozstrzygnięcia”19. Z kolei Keppler doniósł Berlinowi, że rozmowy „rozpoczęły się w burzliwej atmosferze, ale zakończyły w zupełnie pojednawczym tonie”. Odniósł też wrażenie, że „Schuschnigg żadną miarą nie ugnie się przed siłą, jeśli jednak otrzyma sensowną propozycję, gotów pójść na znaczne ustępstwa, pod warunkiem że będzie mógł to zrobić bez utraty prestiżu. Możemy ufać, że dotrzyma umowy z Berchtesgaden”. Napisał również, że austriacka partia nazistowska robi wielkie postępy, szczególnie w Grazu, gdzie osiemdziesiąt procent mieszkańców opowiada się za narodowym socjalizmem. „Obecnie musimy nieco powstrzymać rozwój ruchu, aby uzyskać więcej ustępstw od Schuschnigga”20. Ustępstwa Schuschnigga wobec nazistów wzbudzały jedynie kolejne niepokoje, wtrącając Austrię w stan bliski niewypowiedzianej wojnie domowej. W Wiedniu bojówkarze oddziałów szturmowych i sympatycy nazistów przeprawili się na drugi brzeg Dunaju, do żydowskiej dzielnicy Leopoldstadt, jednej nocy wołając: Sieg Heil! Sieg Heil!, a drugiej: Heil Hitler! Przeciwnicy odpowiedzieli okrzykiem: Heil Schuschnigg! oraz „Czerwono-biało-czerwona aż do śmierci!”. Dochodziło do częstych starć, przerywanych pałkami policji. Zwykle to patrioci dostawali wycisk, gdyż funkcjonariusze stojący na straży ładu i porządku byli bardziej lojalni wobec ministra spraw wewnętrznych, Seyss-Inquarta, niż kanclerza. 551

7 marca

zrozpaczony

Schuschnigg

wystosował

apel

do

Mussoliniego

z ostrzeżeniem, że może być zmuszony do rozpisania plebiscytu, aby zapanować nad sytuacją. Il Duce przesłał mu słowa otuchy. Stwierdził, iż wierzy w zapewnienie Göringa, że Niemcy nie użyją siły, i wezwał Schuschnigga, by nie ogłaszał plebiscytu. Była to kiepska pociecha dla kanclerza zagrożonego inwazją i atakowanego przez robotników zarzucających mu zbytnią opieszałość oraz nazistów twierdzących, że jego polityka jest nadmiernie restrykcyjna. W rezultacie zignorował radę Mussoliniego. 9 marca ogłosił plebiscyt w tyrolskim Innsbrucku. Wszedł na podium ustawione pośrodku głównego placu miasta, ubrany w tradycyjną szarą marynarkę oraz zieloną kamizelkę, i oznajmił ze wzruszeniem, że za cztery dni naród pójdzie do urn, aby odpowiedzieć na pytanie: „Czy opowiadasz się za wolną i niemiecką, niepodległą i socjalną, chrześcijańską i zjednoczoną Austrią?”. Po raz drugi przemawiał raczej jak mówca niż uczony. „Tyrolczycy i Austriacy mówią »tak« Tyrolowi! Mówią »tak« Austrii!” – oznajmił i zakończył mowę w dialekcie tyrolskim, słynnymi słowami Andreasa Hofera, wzywającego ochotników do walki przeciwko Napoleonowi: „Marde, ’s ischt Zut [Ludzie, nadszedł czas]!”. Dwadzieścia tysięcy słuchaczy wydało buntowniczy okrzyk. Równie poruszeni byli ci, którzy słuchali radiowej transmisji. Jednak książę Starhemberg był rozczarowany. „To oznacza koniec Schuschnigga – powiedział żonie były wicekanclerz Austrii. – Miejmy nadzieję, że nie będzie to koniec Austrii. Hitler nigdy na to nie pozwoli”21. Zgodnie z jego obawami posunięcie Schuschnigga zmusiło Hitlera do działania. Opowiedzenie się Austriaków za wolną, zjednoczoną Austrią – gdyż taki byłby przypuszczalny wynik plebiscytu – oznaczałoby opóźnienie, jeśli nie koniec Anschlussu. Ponieważ połączenie z Austrią było koniecznym wstępem do ekspansji na wschód, plebiscyt mógł storpedować cały program Lebensraum Hitlera. Nie mógł tolerować takiego wyzwania, dlatego rankiem 10 marca oznajmił generałowi Keitlowi, że problem austriacki stał się „nieznośny” i że powinien poczynić odpowiednie przygotowania. Keitel przypomniał sobie, że sztab generalny opracował plan pod kryptonimem „Otto”, na wypadek gdyby Otto von Habsburg chciał odzyskać tron Austrii. „Przygotuj wszystko” – polecił Führer. Keitel popędził do kwatery głównej OKW przy Bendlerstrasse, gdzie ku swemu rozczarowaniu odkrył, że operacja „Otto” pozostawała jedynie na etapie teoretycznych rozważań. Żałując, że się pośpieszył, aby zadowolić Führera, zlecił generałowi Beckowi sporządzenie raportu w sprawie inwazji na Austrię. „Nie 552

mamy niczego – biadolił Beck – nie zrobiono nic, absolutnie nic”22. Kiedy Beck stawił się u Hitlera i zasugerował użycie dwóch korpusów oraz Drugiej Dywizji Pancernej do wojskowej okupacji Austrii, z przerażeniem usłyszał, że oddziały muszą być gotowe do przekroczenia granicy w sobotę 12 marca. Przygotowanie takiej operacji w ciągu czterdziestu ośmiu godzin było rzeczą niepojętą dla zawodowego żołnierza, więc Beck zaprotestował, wskazując, że jeszcze tego wieczoru, do godziny osiemnastej, trzeba by przesłać rozkazy różnym formacjom. W takim razie zabieraj się do roboty, polecił amator strateg Hitler. Bardziej zatroskany reakcją Włoch niż sprawami logistycznymi, Führer pośpiesznie podyktował list do Mussoliniego. Austria, napisał, stoi na krawędzi anarchii, a on nie może tego bezczynnie obserwować. „Moim obowiązkiem jako Führera i kanclerza Rzeszy Niemieckiej, a także syna tej ziemi (…) jest przywrócenie prawa i porządku w ojczyźnie oraz umożliwienie ludności, aby sama zdecydowała o swoim losie według własnego osądu, w nieomylny, jasny i otwarty sposób”. Przypomniał Il Duce o pomocy, której Niemcy udzieliły Włochom w krytycznej godzinie, podczas wojny w Abisynii, i obiecał poparcie w sporze granicznymi między Włochami i Rzeszą o przełęcz Brenner. „Decyzja ta nigdy nie zostanie zakwestionowana ani zmieniona”23. Było południe, kiedy przekazał zapieczętowany list księciu Filipowi Heskiemu z poleceniem, aby wręczył go osobiście Mussoliniemu. Gdy książę wsiadał na pokład specjalnego samolotu z koszem z roślin do swojego ogrodu w Rzymie, nawet nie przeczuwał, jak ważna jest jego misja. W całej Austrii rozlepiono plakaty informujące o rozpisaniu plebiscytu. Ciężarówki z megafonami krążyły po miastach i miasteczkach, wzywając wszystkich Austriaków, by w nadchodzącą niedzielę oddali głos na „tak”. Wiedeńscy patrioci wreszcie robili więcej hałasu od nazistów, przemierzając ulice z okrzykami: Heil Schuschnigg!, „Heil wolność!”, „Niedziela jest dniem wyborów, będziemy głosować na »tak«!”. Zachęcony entuzjazmem ludności Schuschnigg kontynuował zdecydowane działania. „Nie potrafię ani nie jestem przygotowany do tego, żeby odgrywać rolę marionetki – napisał do ministra Seyss-Inquarta w odpowiedzi na jego pismo, że rozpisanie plebiscytu jest sprzeczne z umową z Berchtesgaden. – Nie mogę stać z założonymi rękami, gdy cały kraj popada w gospodarczą i polityczną ruinę”. Zakończył kategoryczną prośbą, aby Seyss-Inquart jako minister spraw

553

wewnętrznych położył kres aktom terroryzmu. W przeciwnym razie nie zdoła powstrzymać ludzi, którzy się temu sprzeciwiają24. Chociaż Seyss-Inquart był powszechnie postrzegany jako narzędzie w rękach Hitlera, martwił się o niepodległość swojego kraju. Sympatyzował z polityką austriackich nazistów, ale ci nie traktowali go jako jednego ze swoich. W kwestiach ideologii i temperamentu bliżej mu było do Schuschnigga. Obaj uważali się za patriotów, obaj byli gorliwymi katolikami, obaj zaliczali się do intelektualistów, byli nieśmiałymi ludźmi kultury głęboko kochającymi muzykę. Seyss-Inquart dowiódł, że jest bardziej patriotą niż nazistą, obiecując, że zaapeluje do swoich zwolenników przez radio, aby w niedzielę głosowali na „tak”. Tego wieczoru Schuschnigg poszedł spać „w pełni zadowolony”, rad, że naziści nie zagrożą plebiscytowi – nieświadomy, jak mały wpływ ma Seyss-Inquart na własną partię. Tymczasem żarliwi austriaccy naziści maszerowali czwórkami w kierunku głównego ośrodka niepokojów, oficjalnej siedziby Niemieckiego Biura Turystycznego, na którym wisiał wielki, pośpiesznie namalowany olejny portret Hitlera. Ich okrzyki Ein Volk, ein Reich, ein Führer! były początkowo przyjmowane z rozbawieniem przez austriackich patriotów, którzy mieli trzykrotną przewagę liczebną nad nazistami. Później zaczęły pękać szyby, a policja, która czekała w pobliżu, utworzyła ochronny kordon, żeby zapobiec dalszym stratom. Zamiast zapanować nad tłumem rozkrzyczanych nazistów, skupiła całą uwagę na austriackich patriotach, co w końcu doprowadziło do tego, że na ulicach zdobyli przewagę krzykacze ze swastykami.

4 11 marca o drugiej nad ranem zaimprowizowany plan inwazji, który nadal nosił kryptonim „Otto”, był już gotowy. Hitler objął osobistą kontrolę nad operacją. „Jeśli inne środki zawiodą – napisano w dokumencie – zamierzam dokonać zbrojnej inwazji na Austrię, aby przywrócić konstytucyjny ład i zapobiec napaściom na ludność proniemiecką”. Jednostki biorące udział w operacji miały być gotowe do południa 12 marca. „Rezerwuję sobie prawo określenia dokładnej daty inwazji. Żołnierze muszą się zachowywać w taki sposób, aby nie sprawiać wrażenia, że chcemy toczyć wojnę z naszymi braćmi Austriakami”. O piątej trzydzieści na nocnym stoliku Schuschnigga zadzwonił telefon. Komendant główny policji donosił, że granica z Niemcami w Salzburgu została 554

właśnie zamknięta i ustał wszelki ruch pociągów. Schuschnigg popędził do Urzędu Kanclerskiego na Ballhausplatz, gdzie dowiedział się, że ogłoszono mobilizację niemieckich dywizji stacjonujących w rejonie Monachium, które przypuszczalnie wyruszą w kierunku Austrii. Równie niepokojące były przekazane drogą telegraficzną teksty niemieckich gazet, z doniesieniami, że w Wiedniu powiewają sztandary komunistów, a tłum wykrzykuje: Heil Moskau! Heil Schuschnigg! Około dziesiątej rano nazista Glaise-Horstenau, minister bez teki w gabinecie Schuschnigga, zjawił się w gmachu na Ballhausplatz z pisemnymi instrukcjami od Hitlera i Göringa. Towarzyszył mu Seyss-Inquart, który wyjechał po niego na lotnisko Aspen. Wyraźnie wstrząśnięty Seyss-Inquart przedstawił żądania Berlina: Schuschnigg musi zrezygnować, a plebiscyt ma być opóźniony o dwa tygodnie, żeby można było zorganizować „legalne wybory”, jak podczas plebiscytu w Zagłębiu Saary. Jeśli Göring nie otrzyma do południa telefonicznej odpowiedzi, uzna, że Seyss-Inquartowi uniemożliwiono wykonanie misji, i podejmie „stosowne działania”. Ponieważ minęła jedenasta trzydzieści, Seyss-Inquart, człowiek rozsądny, w imieniu Führera przedłużył termin do czternastej. Schuschnigg wykorzystał ten czas do oceny możliwości stawienia oporu. Zatelefonował do szefa policji, który powiadomił go, że w Wiedniu panuje spokój. Otoczył kordonem centrum miasta – „w takim stopniu, w jakim było to możliwe” – ale do pracy przywrócono tylu nazistowskich policjantów, że rząd nie może już liczyć na policję. W obliczu krytycznej sytuacji Schuschnigg zarządził spotkanie „wewnętrznego gabinetu” złożonego ze swoich najbliższych współpracowników, aby omówić nadzwyczajne okoliczności. Przedstawił zebranym trzy opcje: odrzucić ultimatum i zaapelować do opinii światowej, przyjąć ultimatum, a następnie odebrać jego rezygnację oraz wyjście kompromisowe – zaakceptować żądania Hitlera dotyczące technicznych szczegółów plebiscytu, ale sprzeciwić się pozostałym. Wybrali kompromis. Dochodziła czternasta, gdy powrócili dwaj niechętni posłańcy, Seyss-Inquart i Glaise-Horstenau. Nie mogli przyjąć zaproponowanego kompromisu, więc Schuschnigg stanął przed przykrą alternatywą pełnej kapitulacji lub oporu. Naradził się pośpiesznie z prezydentem Miklasem i wspólnie zdecydowali odwołać plebiscyt25. Wróciwszy do swojego gabinetu, Schuschnigg poinformował najbliższych współpracowników o podjętej decyzji. Ci oniemieli ze zdumienia. W ciszy rozległ się dźwięk samochodu z megafonami, przez które ogłaszono plebiscyt, a później okrzyk Oh, Du Mein Österreich! [Och, moja Austrio!]. 555

Chwilę później kanclerz przekazał Seyss-Inquartowi i Glaise-Horstenauowi, że spełniono żądanie Berlina i przełożono plebiscyt. Jednocześnie wprowadzono surowe środki bezpieczeństwa, m.in. godzinę policyjną obowiązującą od ósmej wieczorem. Zatroskani wysłannicy przeprosili kanclerza, mówiąc, że muszą przekazać tę wiadomość Göringowi drogą telefoniczną51*26. „Kroki podjęte przez kanclerza Schuschnigga nie są w żadnej mierze satysfakcjonujące” – odpowiedział Göring i zakończył rozmowę, aby przemyśleć sytuację. Powinien był naradzić się z Hitlerem, który według Papena „znajdował się w stanie graniczącym z histerią”, ale zdecydował się na samodzielne działanie. Kilka minut po piętnastej zadzwonił ponownie do Seyss-Inquarta. „Berlin nie może się zgodzić z decyzją kanclerza Schuschnigga” – stwierdził twardo mimo pozorów jowialności. Zażądał, aby kanclerz i jego ministrowie podali się do dymisji. Ponowił też żądanie, aby wysłać do Berlina telegram z prośbą o niemiecką pomoc. Dwaj ministrowie odmaszerowali uroczyście do dużego pokoju, w którym czekali ich koledzy z rządu. Seyss-Inquart, „blady i zdenerwowany”, odczytał z notesu ultimatum Göringa, a następnie zachwiał się pod gradem pytań. „Nie pytajcie mnie – odparł z goryczą – jestem tylko telefonistką, która przynosi historyczne przesłanie”. Jeśli w ciągu dwóch godzin nie zostanie mianowany kanclerzem Austrii, dodał, do kraju wkroczą niemieckie wojska. Tymczasem życie w Wiedniu toczyło się tak, jakby nic się nie stało. Nad miastem krążyły samoloty, zrzucając ulotki wyzywające obywateli do głosowania na „tak” w niedzielnym plebiscycie. Na ulicach kolumny ciężarówek Frontu Ojczyźnianego witano patriotycznymi okrzykami i machaniem chusteczkami. Nieznajomi pozdrawiali się okrzykiem Österreich! Naród wydawał się zjednoczony. Nagle wesołe walce i patriotyczne marsze nadawane przez wszystkie rozgłośnie radiowe zostały przerwane ogłoszeniem wzywającym wszystkich nieżonatych rezerwistów z rocznika 1915 do niezwłocznego stawienia się w jednostkach. Niebawem długie kolumny wojskowych ciężarówek pełnych żołnierzy w stalowych hełmach wyruszyły w kierunku niemieckiej granicy. Zrozpaczony Schuschnigg zwrócił się o pomoc do Londynu. Wyjaśnił, że ustąpił przed żądaniami Hitlera, aby nie ryzykować rozlewu krwi, i poprosił o „niezwłoczną radę rządu Jego Królewskiej Mości w kwestii tego, co powinien zrobić”. Jak na ironię telegram dotarł do premiera Chamberlaina podczas obiadu wydanego na cześć Ribbentropa na Downing Street 10. Chamberlain lodowatym tonem poprosił Ribbentropa „na słówko” w swoim prywatnym gabinecie, 556

w obecności nowego ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa. „Rozmowa – donosił Hitlerowi Ribbentrop – przebiegła w napiętej atmosferze, a zwykle spokojny lord Halifax był bardziej zdenerwowany od Chamberlaina, który przynajmniej na zewnątrz sprawiał wrażenie spokojnego i opanowanego”. Kiedy premier odczytał telegram z Wiednia, Ribbentrop „stwierdził, że nie ma o niczym pojęcia”, a nawet wyraził wątpliwość, czy doniesienia te są prawdziwe. Jeśli faktycznie tak jest, dodał, może się to okazać najlepszym sposobem osiągnięcia „pokojowego rozwiązania”27. Słowa te wystarczyły do uspokojenia człowieka, który z góry postanowił pozostawać

w dobrych

stosunkach

z Hitlerem.

Chamberlain

zgodził

się

z Ribbentropem, że nie ma dowodów na agresywne poczynania Niemiec, choć jego własny minister spraw zagranicznych gniewnie oświadczył, że Schuschniggowi „grożono obcą inwazją”. Chamberlain poprosił wówczas lorda Halifaxa o przesłanie rządowi Austrii odpowiedzi. Słysząc ją, Halifax musiał skrzywić się z niesmakiem: „Rząd Jego Królewskiej Mości nie może brać odpowiedzialności za doradzanie kanclerzowi działań narażących jego kraj na niebezpieczeństwo, przed którym rząd Jego Królewskiej Mości nie zdoła go obronić”28.

Schuschnigg nie miał złudzeń, że otrzyma jakąkolwiek pomoc od Anglii lub Włoch, więc około szesnastej złożył rezygnację. Prezydent Miklas przyjął ją niechętnie, ale kategorycznie odmówił spełnienia żądania Göringa, który chciał, aby w jego miejsce mianować Seyss-Inquarta. Zamiast niego Miklas wybrał głównego komendanta policji, lecz ten odmówił. Podobnie postąpili generalny inspektor sił zbrojnych oraz przywódca poprzedniego gabinetu chrześcijańsko-socjalistycznego. Ponieważ nikt nie chciał objąć urzędu, prezydent zaapelował do Schuschnigga, żeby ponownie rozważył swoją decyzję. Ekskanclerz odmówił wzięcia „bezpośredniego lub pośredniego udziału w przygotowaniach do tego, by Kain ponownie zabił swojego brata Abla”, ale gdy Miklas westchnął ze smutkiem i powiedział: „Widzę, że wszyscy mnie opuścili”, Schuschinigg zgodził się niechętnie pozostać na urzędzie jako wicekanclerz, do czasu wyznaczenia nowego szefa rządu, po czym wrócił do swojego gabinetu i zaczął pakować manatki29. Po południu atmosfera stała się wręcz nieznośna. Naciski Berlina, szczególnie ze strony Göringa, który najwyraźniej czuł się w swoim żywiole, stale narastały. O siedemnastej feldmarszałek krzyczał przez telefon do Odila Globocnika, 557

zakonspirowanego przywódcy nazistów, że nowy gabinet musi zostać utworzony do dziewiętnastej trzydzieści. Do tego czasu Seyss-Inquart ma zatelefonować do Führera i zameldować o wykonaniu zadania. Mówiąc to, Göring podyktował mu listę nowych ministrów, na której znalazł się jego własny szwagier. Seyss-Inquart oddzwonił kilka minut później, informując Göringa, że Miklas przyjął rezygnację Schuschnigga, ale nalega, by w jego miejsce mianować poprzedniego kanclerza. Göring ryknął, aby kazał Miklasowi zaakceptować żądania Niemiec. Jeśli tego nie zrobi, „wojska czekające na granicach wkroczą do Austrii i jego kraj przestanie istnieć (…). Powiedz mu, że to nie żarty! Jeśli do dziewiętnastej trzydzieści otrzymam wiadomość, że zostałeś mianowany kanclerzem, rozkazy zostaną odwołane i wojsko pozostanie po niemieckiej stronie”. W tym czasie Seyss-Inquart miał wysłać wszystkich nazistów w kraju na ulice. „Jeśli Miklas nie zdołał zrozumieć sytuacji w ciągu czterech godzin – zakończył złowieszczo Göring – pojmie ją w cztery minuty”. „W porządku” – odparł z powątpiewaniem Seyss-Inquart. Göring nie musiał czekać na wiadomość do dziewiętnastej trzydzieści. Za niecałą godzinę poinformowano go, że prezydent nadal odmawia mianowania Seyss-Inquarta kanclerzem. „Posłuchaj uważnie! – krzyknął Göring. – Jestem gotów poczekać jeszcze kilka minut. Czekam w Kancelarii Rzeszy na pilny telegram od ciebie, ale musisz się pośpieszyć! Nie mogę brać na siebie odpowiedzialności, szczerze mówiąc, nie mogę czekać ani minuty dłużej!”. Sprawiał wrażenie, że wykonuje cudze rozkazy, ale podejmował samodzielne decyzje, gdyż Hitler nie był jeszcze gotów, by naciskać na rozwiązanie sprawy. „Jeśli do tego czasu sytuacja się nie rozstrzygnie, będziesz musiał przejąć władzę siłą! Zrozumiałeś?”. W odpowiedzi na polecenia płynące z Berlina naziści już zajmowali ulice Wiednia. Zgraja posuwająca się w kierunku śródmieścia wykrzykiwała: Heil Hitler! Sieg Heil! Powiesić Schuschnigga!”. W Urzędzie Kanclerskim Schuschnigg słyszał okrzyki i nerwowo przestępował z nogi na nogę. Przekonany, że uliczne zamieszki są wstępem do inwazji, poszedł do gabinetu prezydenta z kolejną prośbą, ale Miklas pozostał nieugięty. Nie mianuje nazisty kanclerzem. Gdy Schuschnigg nie przestawał nalegać, odparł: „Teraz mnie opuścisz, jak wszyscy inni”. Schuschnigg nadal nie widział lepszego kandydata od Seyss-Inquarta, praktykującego katolika uważanego powszechnie za uczciwego człowieka, i zasugerował, że niezwłocznie przemówi do Austriaków przez radio30.

558

Chwilę później Schuschnigg wszedł do narożnego pokoju na pierwszym piętrze Urzędu Kanclerskiego, sąsiadującego z wielkimi schodami. Pośrodku pokoju, niecałe pięć kroków od miejsca, w którym Dollfuss zginął z rąk nazistów, stał mikrofon. Zapadła kamienna cisza, kiedy o dziewiętnastej pięćdziesiąt podszedł do mikrofonu i poinformował słuchaczy o niemieckim ultimatum. Wszyscy w Austrii byli pod głębokim wrażeniem przemówienia, które William Shirer określił mianem najbardziej przejmującego, jakie słyszał. „Prezydent Miklas poprosił, abym przekazał obywatelom Austrii, że ulegliśmy wobec siły. Pod żadnym pozorem nie chcemy dopuścić do rozlewu niemieckiej krwi, nawet w godzinie najwyższej próby, dlatego poleciliśmy wojsku, aby w wypadku inwazji wycofało się bez stawiania oporu do koszar, czekając na dalsze decyzje”. Shirer sądził, że głos Schuschnigga się załamie i kanclerz wybuchnie płaczem. „Rozstaję się z narodem austriackim – zakończył – niemieckim pozdrowieniem, które wyraża moje najszczersze pragnienia: Boże, ocal Austrię!”31. W narożnym pokoju panowała cisza, dopóki komisarz do spraw propagandy, noszący stare arystokratyczne niemieckie nazwisko Hammerstein-Equord, nie pokuśtykał o kulach, by krzyknąć do mikrofonu: „Niech żyje Austria! Wstydzę się dziś, że jestem Niemcem!”. Technicy pośpiesznie nastawili płytę z hymnem narodowym, skomponowanym przez Haydna, niemal identycznym jak Deutschland über alles. Seyss-Inquart musiał pobiec z narożnego pokoju do telefonu; była dziewiętnasta pięćdziesiąt siedem, kiedy połączył się z Göringiem. „Rząd przed chwilą podał się do dymisji” – oznajmił. Austriackie wojsko wycofuje się od granicy z Niemcami. „Panowie z rządu postanowili siedzieć i czekać na inwazję”. Kiedy Göring usłyszał, że Seyss-Inquart nie został mianowany kanclerzem, stracił zimną krew. „Skoro tego chcą, wydam wojsku rozkaz wymarszu. Masz dopilnować, aby znaleźć się u steru. Poinformuj czołowe osoby w kraju o tym, co ci powiem: każdy, kto będzie stawiał opór niemieckim wojskom lub organizował opór, zostanie niezwłocznie postawiony przed naszym trybunałem”. Seyss-Inquart zaprotestował bez przekonania, ale został zakrzyczany. „Zatem wszystko jasne! Dostałeś oficjalne rozkazy!”. Tłum zebrany przed austriackim Urzędem Kanclerskim, który urósł do dziesięciu tysięcy osób, zaczął się burzyć, gdy zwolennicy nazistów, kobiety i mężczyźni, wznieśli okrzyki „Führer!” i wiwatowali w świetle dymiących pochodni. Inne, bardziej rozwydrzone grupy, krążyły po śródmieściu, śpiewając 559

nazistowskie pieśni i wykrzykując: „Precz z Żydami! Heil Hitler! Zabić Żydów! Na drzewo z Schuschniggiem! Heil Seyss-Inquart!”. Między kolejnymi żądaniami przesyłanymi do Wiednia, aby wymusić kapitulację austriackiego rządu, Göring naciskał na Hitlera, żeby niezależnie od tego, co się wydarzy, przeprowadził inwazję na Austrię. Führer wahał się do dwudziestej piętnaście. Później, gdy w zamyśleniu przechadzał się z Göringiem, funkcjonariusz policji zauważył, że nagle klepnął się w udo. „Ruszaj!” – zawołał32. Pół godziny później podpisał rozkaz numer dwa do operacji „Otto”, nakazując niemieckim oddziałom wkroczenie do Austrii o świcie następnego dnia, „żeby zapobiec rozlewowi krwi w austriackich miastach”. Trzy minuty po podpisaniu rozkazu przez Hitlera Göring zatelefonował z ogrodu zimowego do swojego doradcy ekonomicznego Kepplera, wydając mu kolejne polecenia. Seyss-Inquart miał wystosować telegram w imieniu tymczasowego rządu Austrii, prosząc Niemców o pilne wysłanie wojska do pomocy w przywróceniu prawa i porządku w kraju. Seyss-Inquart powinien się niezwłocznie zająć tą sprawą. „Nie musi przesyłać telegramu. Wystarczy, że powie, iż to zrobił. Zrozumiałeś?”. Neurath zdołał podsłuchać tę rozmowę i przekazał jej treść oczekującym w przedpokoju. „Wielkie nieba! – wykrzyknął Papen – oby nie przerodziło się to w drugą depeszę z Ems52*. Prośba musi być autentyczna, napisana czarno na białym!”33. Zatroskany Papen zwrócił się do kapitana Wiedemanna. „Co zyskamy, każąc wojsku wkroczyć do Austrii? – zapytał. – Tylko tyle, że cały świat zwróci się przeciwko nam. Wystarczyłaby policyjna interwencja”. Wiedemann przytaknął, ale Neurath zbeształ ich za to, że niepotrzebnie tragizują. Hitler od lat marzył o wprowadzeniu najlepszych dywizji do Austrii. „Czemu mielibyśmy mu odmawiać małej przyjemności?!”. Chwilę później z zadowoleniem powitał nadejście depeszy od tymczasowego rządu Austrii, zwracającego się z prośbą o niezwłoczną pomoc niemieckiego wojska, słowo w słowo, jak podyktował Göring, co było kolejnym wypadkiem legalizowania działań po fakcie. Dzięki temu Hitler mógł ukazać swoich żołnierzy jako wyzwolicieli i w uniesieniu rozkazał, by wmaszerowali do Austrii z łopoczącymi sztandarami pułków, przy dźwiękach orkiestry. Brakowało tylko jednego – poparcia ze strony Mussoliniego. To nadeszło o dwudziestej drugiej dwadzieścia pięć w formie telefonu zamiejscowego od księcia Filipa Heskiego. „Przed chwilą wróciłem z Palazzo Venezia – powiedział Hitlerowi, który musiał 560

się porządnie denerwować. – Il Duce dobrze przyjął wiadomość. Przesyła panu najserdeczniejsze pozdrowienia”. Sprawa Austrii przestała go interesować. Uszczęśliwiony Hitler wykrzyknął: „Niech pan przekaże Mussoliniemu, że nigdy mu tego nie zapomnę! – Na usta cisnęły mu się słowa wdzięczności. – Nigdy, nigdy, nigdy! Niech się dzieje, co chce!”. Nie potrafił opanować emocji. „Niech pan podpisze każdą umowę, którą zechce! Wyszliśmy z koszmarnego impasu wojskowego, w którym jeszcze przed chwilą tkwiliśmy. Wojna nie wybuchnie. Proszę mu powtórzyć, że dziękuję z całego serca. Nigdy tego nie zapomnę!”. Nie potrafił przestać mówić. „Jeśli kiedykolwiek znajdzie się w niebezpieczeństwie lub potrzebie, może być pewny, że staniemy u jego boku, choćby nie wiem co… nawet gdyby cały świat miał się zwrócić przeciwko nam… Będę, będę…”. Tymczasem w Wiedniu pierwszą ważną decyzją nowego kanclerza było poproszenie Kepplera, aby skłonił Führera do odwołania interwencji. Następnie Seyss-Inquart skierował swoją uwagę na Schuschnigga. Podziękował poprzednikowi za jego służbę dla Austrii, a ponieważ na ulicach nadal królowali świętujący faszyści, zaofiarował mu podwiezienie do domu. „A może chciałby pan pojechać do jednej z ambasad? Na przykład węgierskiej? Tej po drugiej stronie ulicy?”34. Schuschnigg wolał wrócić do własnego mieszkania. Zbliżając się do wielkich schodów, zauważył dwa rzędy cywilów z opaskami ze swastyką. Zrozumiawszy, że Urząd Kanclerski jest okupowany, wymownie zignorował ręce uniesione w nazistowskim pozdrowieniu i schodził dalej, dopóki pełniący wartę żołnierz nie zasalutował jak należy. Po krótkim podziękowaniu i pożegnaniu wsiadł do samochodu Seyss-Inquarta. Kiedy wolno odjeżdżali, młody nazista wskoczył na stopień, żeby bronić byłego kanclerza przed hałaśliwym tłumem. W Berlinie prośba Seyss-Inquarta o zatrzymanie niemieckich oddziałów została właśnie przekazana do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Keppler dorzucił do niej własną. Petycja trafiła do kwatery głównej Wehrmachtu i Kancelarii Rzeszy. Trzej rozmówcy zaczęli prowadzić telefoniczny spór. Czy w obecnej sytuacji można się było spodziewać takiej prośby Wiednia? Czy nie należy powiadomić o tym Hitlera, który dwie godziny wcześniej pojechał do siebie, w stanie euforii po telefonie z Rzymu? Obudzono go o drugiej trzydzieści. Po chwili namysłu odrzucił prośbę Austriaków i wrócił do łóżka. Jednak jego dowódcy, głęboko poruszeni widmem inwazji, nie przestawali wałkować dręczącego pytania. Około czwartej nad ranem 561

szef sztabu operacyjnego OKW generał Max von Viebahn poprosił telefonicznie Keitla, aby „odwiódł Hitlera od zamiaru wprowadzania wojsk do Austrii”. Keitel obiecał, że z nim porozmawia, ale tego nie zrobił. Oddzwonił po chwili i oznajmił, że Führer ponownie odmówił. „Führer nic o tym nie wiedział – wyznał później Keitel. – Gdyby o tym usłyszał, jego mniemanie o dowódcach wojskowych ległoby w gruzach, a chciałem oszczędzić obu stronom tego przykrego doświadczenia”. Nieprzerwane błagalne telefony ze sztabu generalnego, od Brauchitscha, a później Viebahna, zamieniły tę noc w istne piekło dla Keitla. Najbardziej przybity wydawał się Brauchitsch, a Viebahn popadł w taką rozpacz, że na przemian głośno się modlił, wygłaszał ponure przepowiednie katastrofy i popadał w posępne milczenie. Kiedy Jodl powiedział mu, żeby wziął się w garść, generał zamknął się w pokoju, cisnął kałamarzem o podłogę i zagroził, że zastrzeli każdego, kto wejdzie do środka35.

5 W sobotę wczesnym rankiem Hitler poleciał z Keitlem do Monachium, żeby wziąć udział w triumfalnym wkroczeniu niemieckich oddziałów do swojej ojczyzny. Przed wyjazdem podpisał obwieszczenie przedstawiające własną wersję zdarzeń, które doprowadziły do kryzysu. „Od wczesnego ranka niemieccy żołnierze maszerują przez granicę austriacko-niemiecką. Oddziały zmechanizowane i piechota, a także niemieckie samoloty sunące po błękitnym niebie przybywają na wezwanie narodowosocjalistycznego rządu w Wiedniu jako gwarancja, że naród austriacki zdecyduje o własnej przyszłości w wolnym plebiscycie”. Po tych słowach pojawiła się osobista nuta. „Ja sam, Führer i kanclerz Rzeszy, jako wolny niemiecki obywatel będę z radością stąpał po ziemi tego kraju, który był kiedyś moim domem”36. O ósmej rano jego oddziały zaczęły wkraczać do Austrii. W pewnych miejscach szlabany graniczne zostały rozebrane przez samych mieszkańców. Wszystko to bardziej przypominało zaimprowizowane manewry niż inwazję. Dla przykładu Druga Dywizja Pancerna poruszała się z pomocą przewodnika Baedekera i tankowała na miejscowych stacjach benzynowych. Niemieccy żołnierze wkraczający do Austrii byli zasypywani kwiatami przez wiwatujące kobiety i dzieci. Czołgi nazistów ozdobiono flagami obu krajów i przystrojono gałązkami. „Ludność wiedziała, że przybywamy jako przyjaciele” – wspominał generał Guderian. Niemal 562

w każdej wiosce i miasteczku domy udekorowano flagami ze swastyką i radośnie witano Niemców. „Całowali żołnierzy ze łzami radości w oczach i drżącymi rękami”37. Szybki marsz w kierunku Wiednia opóźniały jedynie liczne niefortunne wypadki, które powodowały, że drogi zatarasowały unieruchomione czołgi i ciężarówki. Hitler

przybył

do

Monachium

około

południa

i poprowadził

kolumnę

samochodów do Mühldorf, oddalonego niecałą godzinę od Braunau, skąd dowódca sił inwazyjnych, generał Bock, donosił, że niemieckie oddziały nie napotkały żadnego oporu. Droga w kierunku rzeki Inn była tak zakorkowana przez samochody i gapiów, że kawalkada Hitlera przeprawiła się przez nią dopiero po południu. Jego samochód posuwał się w ślimaczym tempie przez Braunau, a wiwatujący tłum próbował dotknąć pojazdu, jakby był relikwią. Wolno przejechał starą miejską bramą i ruszył do zajazdu Zum Pommer, gdzie Hitler przyszedł na świat niecałe czterdzieści dziewięć lat wcześniej. Powrót do znajomych miejsc odbywał się przy dźwiękach radosnych wiwatów tłumu. W Lambach Hitler kazał szoferowi zatrzymać samochód przed starym klasztorem (z wilczym hakiem w herbie), w którym kiedyś pobierał lekcje śpiewu.

W Londynie trwało wówczas nadzwyczajne posiedzenie gabinetu. Chamberlain skonstatował posępnie, że Anschluss był nieunikniony, „skoro światowe potęgi nie zdobyły się na to, żeby powiedzieć: »Jeśli wypowiesz wojnę Austrii, będziesz miał do czynienia z nami«”. Taki scenariusz nigdy nie wchodził w grę. „W każdym razie – skonkludował – teraz nie ma już o czym mówić”. Zlekceważył fakt dokonany, traktując zajęcie Austrii jako wydarzenie pozbawione poważniejszych konsekwencji. Było już ciemno, kiedy Hitler zakończył pierwszy etap swojej sentymentalnej podróży w Linzu – w mieście, którego ulice tyle razy samotnie przemierzał wieczorami. Sto tysięcy osób zebrało się na rynku, otaczając kawalkadę wśród radosnej histerii, która zdumiała współpracowników i adiutantów Hitlera. Kiedy Führer ukazał się na balkonie ratusza w towarzystwie nowego kanclerza Austrii, ludzie oszaleli. „Atmosfera zgromadzenia była niewiarygodnie elektryzująca i entuzjastyczna” – wspominał Keitel38. Po policzkach Hitlera spływały łzy, a stojący obok niego Guderian wiedział, że „na pewno nie było to udawane”39.

563

Po krótkiej nostalgicznej mowie Hitler wrócił do hotelu Weinzinger. Właściciel oddał mu do dyspozycji własny apartament z salonem pełnym wypchanych zwierząt. Hitler, który gardził polowaniem, kilka razy potknął się o łeb polarnego niedźwiedzia, a portret Josephine Baker w jarmarcznej ramie, który wisiał nad podwójnym łóżkiem, wyraźnie nie przypadł mu do gustu. W tym niezwykłym otoczeniu on i Seyss-Inquart odbyli naradę, nawet słówkiem nie wspominając o Anschlussie. Hitler nie wkroczył do swojej ojczyzny z wizją dokonania Anschlussu w najpełniejszym sensie tego słowa. Wyobrażał sobie raczej luźną unię, jaka kiedyś łączyła Austrię z Węgrami. Jednak entuzjastyczne przyjęcie sprawiło, że zmienił zdanie i zwierzył się służącemu: „To przeznaczenie, Linge. Zostałem wybrany na Führera, który zjednoczy wszystkich Niemców w Wielkiej Rzeszy”40. Kiedy tej nocy Seyss-Inquart wrócił do Wiednia, odkrył, że tamtejsi naziści gromadzą się, aby powitać Führera. Demonstranci z pochodniami czekali w pogotowiu, a zebrani znużyli się już wiwatowaniem. Czołgi generała Guderiana opuściły Linz przed zapadnięciem zmierzchu, ale zaczęło padać, a remontowana droga była nieczynna na długości kilkunastu kilometrów. Co najmniej pięćdziesiąt czołgów ugrzęzło w polu, a straż przednia dotarła do Wiednia dopiero po północy. Mimo tak później godziny Guderian zauważył na ulicach tłumy rozradowanych obywateli, którzy wybuchnęli „oszalałymi okrzykami radości” na widok pierwszych niemieckich żołnierzy. Zostali oni powitani kwiatami i hałaśliwymi wyrazami przyjaźni. Entuzjaści zerwali na pamiątkę guziki z płaszcza Guderiana, dźwigając go na rękach i niosąc do jego kwatery41. Mieszkańców Wiednia zdumiało zachowanie niemieckich oficerów, którzy o wschodzie słońca wstępowali do sklepów spożywczych i kupowali duże ilości masła, kiełbasy i innych artykułów. W niedzielę rano Göring zadzwonił do przebywającego w Londynie Ribbentropa, aby opowiedzieć o entuzjastycznym przyjęciu, jakie zgotowano Hitlerowi. Zapewnił go, że wiadomość, jakoby Niemcy postawili ultimatum Austrii lub prezydentowi Miklasowi, jest wierutnym kłamstwem. Ribbentrop przełknął to wszystko i odpowiedział, że przeciętnego Anglika nie obchodzi, co się stało w Austrii. Radość Ribbentropa była jednak przyprawiona nutą troski. Czy Führer okaże stanowczość, jeśli pojawią się jakieś zagrożenia lub kłopoty? Göring pchnął już samolotem posłańca do Hitlera, zachęcając go, aby posunął się dalej, niż przewidywał pierwotny plan. „Jeśli entuzjazm ludności jest tak wielki – zasugerował – czemu nie mielibyśmy pójść na całego?”42. Może Hitler nie był 564

świadom tego, co Göring porabiał przez ostatnie dni, ale równie prawdopodobne jest to, że pozwalał, by feldmarszałek podejmował własne inicjatywy, żeby później zwalić na niego winę, gdyby coś się nie udało. W każdym razie ich umysły działały na tej samej częstotliwości, bo Hitler polecił już urzędnikowi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych sporządzenie wstępnego projektu połączenia Austrii i Niemiec. Do południa

przygotowano

Seyss-Inquarta

w Wiedniu

dekret,

który

z poleceniem,

został żeby

aprobowany jego

rząd

i wysłany

do

niezwłocznie

go

ratyfikował. Początkowo nowy kanclerz był zaszokowany, ale im dłużej się zastanawiał, tym bardziej podobał mu się ten pomysł. Co więcej, Hitler obiecał, że w ciągu miesiąca dekret zostanie poddany pod wolne, tajne głosowanie. Przekonawszy samego siebie, że dekret jest nie tylko nieuchronny, ale także „cenny i użyteczny”, Seyss-Inquart wezwał członków gabinetu do jego zaaprobowania, wskazując, że Anschluss odpowiada „woli obywateli”. Ministrowie wyrazili jednomyślną zgodę na oddanie kraju Hitlerowi, ale prezydent Miklas ponownie okazał nieustępliwość, odmawiając podpisania dokumentu. Oznajmił, że skoro „uniemożliwia się mu sprawowanie urzędu”, to ma konstytucyjne prawo przekazania swoich obowiązków kanclerzowi. Kiedy Hitler się upewnił, że może przeprowadzić Anschluss, pozostało mu już tylko jedno zmartwienie. Od czasu telefonu księcia Filipa niespokojnie czekał na oficjalną aprobatę Mussoliniego. Choć minęły prawie dwa dni, z Rzymu nie nadeszło ani jedno słowo. Mussolini, „przygnieciony” wiadomościami o Anschlussie, wykrzykiwał: „Przeklęty Niemiec!”. W końcu zapanował nad sobą i w sobotę wysłał krótki telegram: GRATULUJĘ SPOSOBU ROZWIĄZANIA PROBLEMU AUSTRII. OSTRZEGAŁEM SCHUSCHNIGGA43.

Radość Führera była niczym niezmącona. Przepełniony wdzięcznością, wysłał mu krótką odpowiedź: MUSSOLINI, NIGDY CI TEGO NIE ZAPOMNĘ.

Czując potrzebę podzielenia się swoim zwycięstwem z Ewą Braun, Hitler zatelefonował do kochanki i zaprosił ją do Wiednia.

565

Przed południem zrobił sobie frajdę i odwiedził niedaleki Leonding. Razem z Lingem poszedł na grób rodziców na przykościelnym cmentarzu naprzeciwko ich dawnego gospodarstwa. Hitler odebrał wieniec z rąk służącego i kazał mu wrócić do pozostałych, aby zostać chwilę sam. Oparłszy wieniec o płytę nagrobną, stał w milczeniu. Później, nadal cichy i zamyślony, zaczął wspominać epizody z dzieciństwa, ukrywając swoje uczucia nawet przed najbliższymi. Rozpoznał w tłumie dawnego kolegę ze szkoły, Hagemüllera, i odbył z nim krótką rozmowę. Potem pojechał do hotelu w Linzu na spotkanie z innymi przyjaciółmi, m.in. z zegarmistrzem i dawnym nauczycielem historii, doktorem Hümerem. Tego wieczoru Seyss-Inquart, zachowujący się bardziej jak lokaj niż głowa państwa, zapukał do drzwi apartamentu wodza. Führer był tak głęboko poruszony uchwaleniem prawa, na mocy którego Austria stała się prowincją Rzeszy, że zapłakał. W końcu wydusił z siebie: „To prawda, że dobra polityka pozwala uniknąć rozlewu krwi”44. W ten sposób zakończyła się niepodległość Austrii, a także niedziela 13 marca, kiedy to, zgodnie z nadziejami Schuschnigga, ludność miała wyrazić w plebiscycie wolę suwerenności swojego kraju.

6 Zygmunt Freud obiecał rodzinie, że wyjadą z Austrii, kiedy naziści przejmą władzę. Teraz jednak oświadczył swojemu angielskiemu koledze, doktorowi Ernestowi Jonesowi: „To mój posterunek, nie mogę go opuścić”. Jego deklaracja przypomniała Anglikowi słowa wypowiedziane przez oficera Titanica, który zapytany o to, czemu nie zszedł z pokładu, odpowiedział: „Nie opuszczę statku, to on mnie opuści”. Freud zrozumiał, o co chodzi. Przyznał, że Austria przestała istnieć, i zgodził się wyjechać do Anglii, „kraju swych młodzieńczych marzeń”45. Ucieczka Freuda nastąpiła w ostatniej chwili. W Austrii pod osobistym nadzorem Rudolfa Hessa już się dokonywał proces przekształceń zgodnych z nazistowską wizją stosunków partii i państwa. Jeszcze bardziej złowieszcze były czystki dokonywane przez ludzi Himmlera w policji oraz neutralizacja politycznej opozycji. Szef Gestapo Heydrich zainstalował się na Morzinplatz, gdzie jego agenci analizowali dokumenty i teczki zabrane szefowi austriackiej tajnej policji. Dokonano już przynajmniej jednego politycznego zabójstwa – najbliższego współpracownika Papena, doradcy w ambasadzie Niemiec.

566

Miejscowi bojówkarze zaczęli prześladować Żydów, wywlekając ich z domów i biur, zmuszając do zmywania ze ścian i chodników propagandowych haseł Schuschnigga. Inni zostali zapędzeni do szorowania ubikacji w koszarach SS i zamiatania ulic. Takie znęcanie się nad ludźmi było odrażające dla wielu oficerów Wehrmachtu. Dziennikarz Gedye widział, jak kilku z nich „przewróciło wiadro dwóch starych Żydów szorujących chodnik i kazało im się wynosić, przeklinając nazistowskich bojówkarzy, którzy ich pilnowali”46. Podobne sceny nie schłodziły entuzjazmu większości wiedeńczyków upojonych wydarzeniami ostatnich czterdziestu ośmiu godzin. „Nie można zaprzeczyć radości, z jaką przyjęto nowy reżim i obwieszczenie ostatniej nocy o włączeniu Austrii do Rzeszy – telegrafował w poniedziałek brytyjski ambasador do Halifaxa. – Herr Hitler ma rację, gdy twierdzi, że jego działania zostały przychylnie odebrane przez ludność Austrii”47. Obywatele mieli po temu dobry powód. Liczyli, że Anschluss położy kres bezrobociu. Sześćset tysięcy Austriaków nie miało pracy. Plaga bezrobocia szczególnie mocno dotknęła ludzi wykształconych. Zdarzało się, że lekarze żebrali, chodząc od drzwi do drzwi. Późnym rankiem Hitler wyruszył do Wiednia. Mógł się przemieszczać z prędkością zaledwie czterdziestu kilometrów na godzinę, spowalniany przez tłumy oraz unieruchomione ciężarówki i czołgi. Dochodziła siedemnasta, kiedy jego kolumna dotarła do przedmieść stolicy. Na wszystkich budynkach i kościołach powiewały austriackie i niemieckie flagi. Masy wyległy na ulice, wykrzykując z całych sił na widok wyprostowanego Hitlera jadącego w otwartym samochodzie z wyciągniętymi ramionami. Owacja była spontaniczna i szaleńcza. Samochód Führera zatrzymał się przed hotelem Imperial. Gdy Hitler wszedł do środka, spełniło się jego kolejne marzenie. Jako młodzieniec zawsze pragnął się tu znaleźć. Teraz hotel był udekorowany długimi czerwonymi flagami z jego znakiem – swastyką. Tłum zaintonował na melodię starej niemieckiej pieśni biesiadnej: „Nie wrócimy do dom, nie wrócimy do dom, dopóki Führer nie przemówi!”. W końcu wyszedł na balkon swojego królewskiego apartamentu. Odpowiedział na oszalałe okrzyki pozdrowieniem i skinieniem ręki, a potem wycofał się do środka. Zebrani nie dali za wygraną, śpiewając godzina po godzinie i zmuszając go do wychodzenia raz po raz. Początkowo milczał, jakby upojony nieprzerwaną owacją. Gdy zrobiło się późno (bliscy współpracownicy Führera powtórzyli to Pierre’owi Hussowi z agencji 567

prasowej INS), zaczął wspominać wieczory, kiedy spacerował przed Imperialem. „Widziałem światła i kandelabry w holu, ale zdawałem sobie sprawę, że nie mogę wejść do środka. Pewnej nocy, kiedy po silnej zamieci napadało kilkanaście centymetrów śniegu, miałem okazję zarobić parę groszy, odgarniając biały puch. Jak na ironię, pięciu albo sześciu z nas wysłano do odkopania ulicy i chodnika przez Imperialem”. Tego wieczoru w środku bawili Habsburgowie. „Widziałem Karola i Zytę wychodzących z cesarskiego powozu i zmierzających dostojnie do hotelu po czerwonym dywanie. My, biedne czorty odgarniające śnieg, ściągaliśmy czapki za każdym razem, gdy przyjeżdżali arystokraci. Nawet na nas nie spojrzeli, choć nadal czuję w nosie woń ich perfum. Dla nich i dla Wiednia byliśmy równie ważni jak śnieg, który padał całą noc. Dyrekcja hotelu nie miała dość przyzwoitości, aby poczęstować nas filiżanką gorącej kawy”. Wesoła muzyka, która rozbrzmiewała w środku, sprawiała, że nie tylko chciało mu się płakać, ale pomstować na niesprawiedliwość życia. „Tamtej nocy postanowiłem, że pewnego dnia wrócę do Imperialu i wkroczę po czerwonym dywanie do lśniącego hotelu, w którym kiedyś tańczyli Habsburgowie. Nie wiedziałem, kiedy ani jak tego dokonam, ale czekałem na ten dzień. I oto dziś wieczorem tu jestem”48. We wtorek rano obudził się bez bólu brzucha, który dokuczał mu w Linzu. Wygłosił natchnioną mowę od tłumu liczącego dwieście tysięcy osób, który zebrał się na Heldenplatz, żeby go powitać. Powiedział, że mają teraz nową misję, a ich kraj nowe imię, Ostmark. Misja i nazwa wywodziły się z ich własnych dziejów, ponieważ ataki ze wschodu zostały powstrzymane na granicach przez starą wschodnią marchię. Nowa misja ani nowa nazwa nie ostudziły zapału słuchaczy, którzy krzyczeli entuzjastycznie jak podczas audiencji w Monachium. Pod koniec przemówienia Hitler zwrócił się do radiowego komentatora i powiedział półgłosem: „Ogłoś, że przemówi teraz Reichstatthalter [namiestnik Rzeszy] Seyss-Inquart”. Chyba nikt nie był równie zaskoczony jak kanclerz, który dowiedział się, że został zdegradowany do namiestnika prowincji. Tłum zareagował entuzjastycznie, więc ochoczo przyjął obniżenie pozycji. W tamtej godzinie Adolf Hitler nie mógł się pomylić. Później przyszła kolej na defiladę przed Pałacem Zimowym i jego wysokim żelaznym ogrodzeniem o prętach przypominających włócznie. Austriaccy generałowie podążali za jadącym konno generałem von Bockiem, austriacka armia została bowiem włączona do Wehrmachtu. Podczas przerwy w imponujących

568

obchodach Papen, przykładny katolik, ostrzegł, że Anschluss spełznie na niczym, jeśli austriacki Kościół stanie się przedmiotem takich ataków jak niemiecki. „Nie lękaj się – odparł Hitler. – Nikt nie wie tego lepiej ode mnie”. Jeszcze tego dnia kardynał Innitzer powitał go znakiem krzyża i zapewnił, że dopóki

Kościół

zachowa

swoje

przywileje,

austriaccy

katolicy

będą

„najwierniejszymi synami Wielkiej Rzeszy, w której ramiona powrócili tego doniosłego dnia”49. Według relacji Papena, Hitler był uradowany patriotycznymi słowami kardynała, serdecznie uścisnął mu dłoń i „wszystko obiecał”. Także Ewie Braun udzieliła się wzniosła atmosfera chwili, gdyż w kartce przesłanej siostrze Ilse napisała: Ich bin verrückt (Zwariowałam). Przyjechała do miasta w towarzystwie matki i swojej najlepszej przyjaciółki, Herty Schneider, jako przyzwoitek. Zakwaterowano ją w oddzielnym pokoju naprzeciwko apartamentu Hitlera, ale ich schadzki były tak dyskretne (albo w ogóle do nich nie doszło), że współpracownicy i adiutanci nie mieli pojęcia o jej obecności. Późnym popołudniem Führer odleciał bez niej do Monachium50. Następnego dnia powitano go w Berlinie jak zwycięskiego bohatera. „Miasto wydawało się upojone radością – napisał swoim bliskim Lochner. – Szczególnie histerycznie reagowały dzieci i dziewczęta”51. Hitler mówił triumfalnie o Anschlussie. „Niemcy stały się Wielkimi Niemcami i takimi pozostaną”. Powiedział, że czuje się szczęśliwy, iż został wybrany przez Opatrzność do przeprowadzenia wielkiej unii z Austrią – „krajem, w którym byłem kiedyś najbardziej nieszczęśliwy, a teraz doświadczam największego szczęścia”. Niestety, w kraju nie wszystko szło po jego myśli. Sąd wojskowy, przed którym postawiono generała von Fritscha, zmuszony do nagłego przerwania obrad, gdy Schuschnigg ogłosił rozpisanie plebiscytu, podjął je na nowo i wkrótce ogłosił, że Fritsch jest niewinny. Wydarzenie to było kłopotliwe dla Hitlera, ale sięgnął po polityczną sztuczkę, która nigdy nie wyszła z mody – odwrócił uwagę od werdyktu, chlubiąc się zwycięstwem. Pośpiesznie zwołał Reichstag, aby opowiedzieć o wielkich wydarzeniach rozgrywających się w Austrii. Austriacy witali go radośnie trzy dni, „nie oddano ani jednego strzału”. 10 kwietnia, powiedział, pierwszy raz w historii cały naród niemiecki, cała Wielka Rzesza, pójdzie do urn wyborczych, żeby dać świadectwo swojemu poświęceniu. Pragnął jedynie czterech kolejnych lat, by wewnętrznie scementować połączenie, które zewnętrznie już się dokonało52. Niemcy niemal natychmiast poparli wszystkie działania i zamierzenia Führera, więc 25 marca pewnie rozpoczął w Królewcu kampanię poprzedzającą plebiscyt 569

i wybory. „Idee narodowosocjalistyczne – oznajmił – sięgają daleko poza granice małych Niemiec”53. Dziesięć ostatnich dni kampanii spędził w Austrii, gdzie Himmler i Heydrich niemal

całkowicie

zreorganizowali

tamtejszy

system

bezpieczeństwa53*.

Popularność Hitlera nie osłabła. Nowo mianowanemu komisarzowi Austrii została przesłana deklaracja podpisana przez kardynała Innitzera i pięciu innych prałatów, wskazująca austriackim katolikom, jak mają głosować: „W dniu plebiscytu oczywistym

patriotycznym

obowiązkiem

nas,

niemieckich

biskupów,

jest

opowiedzenie się za Rzeszą. Oczekujemy też, że wszyscy wierni właściwie zrozumieją swój obywatelski obowiązek”54. Hitler był wszędzie witany jak wybawiciel i Führer. Jego powrót do Linzu 8 kwietnia wywołał nową falę oszalałej radości. Hol hotelu Weinzinger wypełnił tłum ludzi pragnących go zobaczyć. Jednym z nich był Gustl Kubizek, najwierniejszy druh z czasów młodości. „Szef biura” Hitlera, Albert Bormann, powiedział mu, że Führer źle się czuje i dzisiaj nie przyjmie nikogo. Czy mógłby przyjść jutro na obiad? O dziewiątej Hitler powitał Kubizka radosnym okrzykiem: „Gustl!”, a później wyciągnął rękę i mocno uścisnął jego prawicę. Powiedział, że nie ma już prywatnego życia, jak kiedyś. Spojrzał przez okno na Dunaj i żelazny most, którego tak nie lubił, gdy był chłopcem. „Widzę, że to brzydactwo nadal stoi! Zapewniam cię, Kubizek, że nie potrwa to długo!”. Później zaczął snuć ambitne plany przebudowy Linzu. Wzniesie wielki nowy most oraz nową operę z nowoczesną salą koncertową godną Brucknera. Napomknięcie o nowej orkiestrze symfonicznej, którą założy w Linzu, przypomniało mu o ambicjach Kubizka. Co osiągnął? Przyjaciel odparł z zakłopotaniem, że jest miejskim urzędnikiem w Eferding. Wyjaśnił, że wybuch wojny zmusił go do porzucenia muzycznych ambicji, gdyż musiałby głodować. Jednak prowadził amatorską orkiestrę i miał trzech uzdolnionych muzycznie synów. Hitler spontanicznie wziął na siebie ciężar wykształcenia chłopców. „Nie chcę, żeby utalentowani młodzi ludzie zmagali się z takimi trudnościami jak my. Sam wiesz najlepiej, co przeżywaliśmy w Wiedniu”. Kiedy po godzinie Führer wstał, Kubizek uznał, że rozmowa jest skończona, ale ten wezwał do siebie adiutanta, aby wydać polecenie w sprawie muzycznego kształcenia trzech chłopców Kubizka w konserwatorium Brucknera. Na tym nie koniec. Po przejrzeniu rysunków, listów i widokówek, które przyniósł Kubizek, Hitler zasugerował, aby przyjaciel napisał o nim książkę. Na pożegnanie uścisnął mu dłoń i powiedział, że powinni się częściej widywać56. 570

Jeszcze tego dnia pojechał do Wiednia, miasta ich młodzieńczych marzeń, żeby wygłosić ostatnie przemówienie w tej kampanii. Jestem dumny z tego, że urodziłem się w Austrii, powiedział. „Myślę, że sam Bóg wysłał do Rzeszy austriackiego chłopca, by mógł dorosnąć i stać się przywódcą narodu, a później przyprowadzić swoją ojczyznę z powrotem do Rzeszy”. Wynik wyborów, które odbyły się następnego dnia, przeszedł jego nadzieje. W Austrii

99,73 procent

opowiedziało

się

za

połączeniem

z Niemcami.

W Niemczech 99,02 procent wyborców głosowało za unią z Austrią, a 99,8 procent zaaprobowało listę kandydatów Führera do Reichstagu. Śmiałe posunięcie Hitlera (będące w znacznym stopniu wynikiem nacisków Göringa) zyskało niemal jednomyślną aprobatę ludności Austrii i Niemiec. „To najszczęśliwsza godzina mojego życia” – wyznał57. Wynik wyborów utwierdził go również w przekonaniu, że podąża właściwą ścieżką i że powinien nią dotrzeć do następnego przystanku – Czechosłowacji.

571

Rozdział 17 „NA OSTRZU NOŻA” (maj–październik 1938)

1 Przed wkroczeniem niemieckich wojsk do Austrii Hitler dał jasno do zrozumienia, że dłużej nie ścierpi „brutalnych prześladowań” mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji. Chociaż deklaracja Führera była zgodna z obietnicą przywrócenia Rzeszy utraconej ludności i ziemi, jego głównym zmartwieniem było niebezpieczne położenie geograficzne i polityczna pozycja Czechosłowacji. Hitler uważał ten kraj za sztuczny twór wymyślony przez aliantów po wojnie, niczym półwysep wbijający się w terytorium Rzeszy i stwarzający stałe zagrożenie ze wschodu. Nie był odosobniony w postrzeganiu Czechosłowacji jako sztyletu wycelowanego w serce Niemiec. Widmo jednoczesnego uderzenia ze wschodu i zachodu legło u podstaw opracowania niemieckiego planu wojskowego pod kryptonimem „Fall Grün” (Wariant Zielony) – projektu ataku z zaskoczenia na Czechosłowację. Przez dwa lata operacja „Fall Grün” była jedynie teoretycznym projektem. Łatwe zajęcie Austrii zmieniło całą sytuację. W ciągu jednej nocy pojawiła się okazja zakłócenia równowagi sił w Europie – zadania ciosu Czechosłowacji i zneutralizowania jej potężnego systemu obronnego, co umożliwiłoby niemieckim wojskom przeprowadzenie ataku na Polskę i Związek Radziecki. Hitler potrzebował jedynie pretekstu do inwazji, a ten był pod ręką: trzy i pół miliona Niemców sudeckich, zachęconych przyłączeniem Austrii do Rzeszy, domagało się podobnego Anschlussu, przytaczając wątpliwy argument, że niemiecka mniejszość cierpi okrutne prześladowania w Czechosłowacji. Ich żale w połączeniu z tradycyjną nienawiścią do wszystkiego, co czeskie, gnębiły maleńką republikę od początku jej powstania. Od trzech lat Hitler potajemnie wspierał Partię Niemców Sudeckich, której przewodził Konrad Henlein. Organizacja ta kontrolowała całą mniejszość niemiecką w Czechosłowacji. Pod koniec marca 1938 roku wsparcie Niemiec 572

przybrało bardziej złowrogi charakter, gdy Führer mianował Henleina swoim osobistym przedstawicielem i wydał polecenie, aby ten wysunął żądania, które nie mogły zostać zaakceptowane przez czechosłowacki rząd. Miał nadzieję, że ta strategia wytworzy atmosferę ustawicznego niepokoju, która ostatecznie „wymusi” interwencję niemieckiej armii, aby zapobiec wojnie domowej i ochronić Niemców mieszkających w Sudetach. Mimo posiadania wymówki, Hitlera nadal paraliżowała obawa, że Francja, Anglia i być może także Rosja sprzeciwią się zajęciu Czechosłowacji przez Niemcy. Przed podjęciem ryzykownego kroku potrzebował błogosławieństwa swojego jedynego sojusznika. W tym celu 2 maja wyruszył do Rzymu w towarzystwie liczącej pięćset osób umundurowanej świty złożonej z dyplomatów, generałów, agentów bezpieczeństwa, partyjnych przywódców i reporterów. Hitler wyjeżdżał z Berlina z mieszanymi uczuciami. Uniesienie wywołane bezkrwawym podbojem Nadrenii i Austrii zakłócił nawrót bólów żołądkowo-jelitowych, rzekomo „cudownie” wyleczonych przez mutaflor doktora Morella. Zatroskanie stanem zdrowia skłoniło Hitlera do poświęcenia kilku godzin w pociągu jadącym do Rzymu na spisanie testamentu. Führer zbił fortunę na Mein Kampf54*. Na przełęczy Brenner kwiatami powitano pięć pociągów, którymi podróżowała delegacja Führera. Włoscy żołnierze i oddziały faszystów stali w zwartym szyku i z uniesionymi sztandarami. Orkiestra grała hymny obu krajów, gdy książę Pistoi witał Niemców w imieniu króla. Po uroczystym powitaniu kolumna niemieckich pociągów wjechała do Włoch, mijając warty honorowe ustawione po obu stronach torów. Pobliskie domy udekorowano plakatami i sztandarami sławiącymi Führera oraz przyjaźń włosko-niemiecką. Gdy delegacja zbliżała się do Rzymu, Hitler – według relacji Lingego – wezwał adiutanta i nakazał mu, aby przeszedł cały pociąg, informując wszystkich, że choć w Rzymie wyjdzie ich powitać niewielki człowieczek, mają się pilnować i nie śmiać. „To rozkaz! Tym niepozornym gościem jest król Włoch!”1. Było ciemno, gdy dotarli na obwieszoną flagami stację San Paolo, którą zbudowano specjalnie na tę okazję. Hitler zirytował się, że na jego powitanie wyszedł król Wiktor Emanuel, a nie Mussolini. Jakby tego było mało, rozgniewał Jego Wysokość, siadając pierwszy w powozie. Ciągnięty przez czwórkę koni pojazd ruszył obok iluminowanych fontann dawną rzymską drogą triumfalną. Duża liczba reflektorów przeciwlotniczych i pochodni sprawiła, że noc zamieniła się w dzień. 573

Krzykliwie oświetlone Koloseum wyglądało tak, jakby stało w ogniu. Wzdłuż trasy przejazdu ustawiły się wiwatujące tłumy. W pewnym momencie na spotkanie honorowego gościa ruszyła afrykańska kawaleria, jak na filmie The Desert Song (Pieśń pustyni). Jednak Hitler czuł się poniżony tym, że kazano mu jechać tak starożytnym pojazdem. Czy dynastia sabaudzka w ogóle słyszała o automobilach? Nie przypadł mu też do gustu jego apartament na Kwirynale. Pałac był niewygodny i ponury, a na dodatek przypominał muzeum. Od pierwszej chwili Hitler i Wiktor Emanuel byli do siebie wrogo nastawieni. Hitler źle znosił chłodny sposób bycia władcy i nie przestawał narzekać, że Mussolini powinien był osobiście pełnić funkcję gospodarza. Uroczysty bankiet powitalny na Kwirynale nie poprawił sytuacji. Rozglądający się nerwowo Hitler prowadził wolno majestatyczną, wyższą od niego królową, która trzymała go pod rękę. Za nimi kroczył drobniutki król, wiodąc wysoką małżonkę gubernatora. Cała czwórka prezentowała się doprawdy komicznie, a Hitler zdawał sobie z tego sprawę. Kiedy królowa weszła do wielkiej sali, Włosi pochylili się w głębokim ukłonie albo uklękli. Kilku ucałowało skraj jej sukni. Po tym dopuście bożym Hitler zwierzył się swojemu pilotowi, że była to „przerażająca godzina. Nienawidzę takich uroczystości. Nigdy do nich nie przywyknę”2. Podczas posiłku Führer i królowa nie zamienili ze sobą ani słowa. Hitler był szczególnie poirytowany ogromnym krucyfiksem, który władczyni zawiesiła na szyi. Uznał, że zrobiła to celowo, aby go obrazić. Król rozpowszechniał jadowite plotki o swoim gościu, np. że Hitler zażądał damskiego towarzystwa podczas pierwszej nocy spędzonej na Kwirynale. „Byliśmy bezgranicznie zdumieni – napisał w swoim dzienniku Ciano – kiedy usłyszeliśmy, że nie zdoła zasnąć, jeśli kobieta nie pościeli łóżka na jego oczach. Trudno było taką znaleźć, ale udało się rozwiązać problem, rekrutując do tego zadania hotelową pokojówkę. Jeśli to prawda, byłoby to osobliwe i interesujące, ale czy to możliwe? Czy nie były to oszczerstwa rozgłaszane przez króla, który twierdził, że Hitler wstrzykuje sobie środki pobudzające i narkotyki?”3. Otatnie oskarżenie nie było zupełnym kłamstwem, więc istnieją powody, by sądzić, że także w pierwszym, o ścieleniu łóżka, kryło się ziarno prawdy. Z drugiej strony w rozpowszechnianych przez króla wiadomościach było dużo złośliwości. Postawa władcy nie uległa zmianie i dała o sobie znać kilka dni później podczas przedstawienia Aidy w Neapolu. Po pierwszym akcie publiczność wstrzymała się uprzejmie z brawami, spoglądając w kierunku wybitnego gościa zasiadającego w loży królewskiej, by mógł dać początek owacjom. Zakłopotany 574

Hitler spojrzał na króla, aby ten dał znak. „Monarcha uśmiechnął się pogardliwie – napisał Louis Lochner – udając, że nie dostrzega kłopotliwego położenia gościa”4. Po przedstawieniu Hitler zaplanował dokonanie przeglądu oddziału nazistów z niemieckiej kolonii we Włoszech. Ponieważ do opery włożył frak, polecił Lingemu, żeby zabrał na tę okazję wojskową czapkę i płaszcz, ale adiutant króla ostrzegł go, że pociąg do Rzymu wyruszy za kilka minut. Nie chcąc zawieść czekających na niego członków partii, Hitler wybiegł pośpiesznie na ulicę, nie zmieniając stroju, i powitał kolumnę cywilów jak dowódca wojskowy, z prawą ręką uniesioną w geście pozdrowienia. Zwykle zakładał lewy kciuk za pas, ale wieczorowe spodnie były go pozbawione, więc przycisnął dłoń do biodra. Przedstawiał doprawdy komiczny widok, biegnąc wzdłuż szeregu z gołą głową niczym teutoński Groucho Marx, z powiewającymi, długimi połami fraka. „Niemiecki Führer i kanclerz Rzeszy – napisał rozbawiony Wiedemann – prezentował się jak szef kelnerów podczas największego natężenia ruchu w restauracji. Musiał zdawać sobie sprawę, jak śmiesznie wyglądał”. Kiedy znalazł się w pociągu, wyładował swoją wściekłość na Ribbentropie, który głośno oskarżył szefa protokołu o nielojalność wobec rządu i Führera. Wróciwszy do Rzymu, odzyskał zimną krew i podczas bankietu wydanego 7 maja w Palazzo Venezia wygłosił świetną mowę, która według hrabiego Ciano „z powodzeniem stopiła narastający wokół niego lód”5. Później zaofiarował gospodarzowi prezent w postaci południowego Tyrolu, co było niezwykle hojnym darem, gdyż wiedział, że swoją decyzją doprowadzi do furii rodaków, szczególnie Bawarczyków. Podobną propozycję złożył przez Göringa w 1924 roku, kiedy przebywał w więzieniu w Landsbergu. Wówczas za dwa miliony lirów zgodził się poprzeć roszczenia Włoch wobec tego spornego terenu, ale ku swojemu rozczarowaniu nie otrzymał ani grosza. Może oferta złożona tej nocy była sygnałem dla Il Duce, że tym razem oczekuje znaczącego quid pro quo. Mowa wygłoszona w Palazzo Venezia była pierwszym znaczącym wydarzeniem politycznym od czasu jego przyjazdu do Włoch. Zadowolony, że może pozostać na drugim planie i pozwalać, by król odgrywał rolę gospodarza, Il Duce chytrze unikał poważniejszej rozmowy, przygotowując gościom program, który sprawił, że byli zajęci we dnie i w nocy. W końcu Ribbentropowi udało się przekazać Ciano szkic traktatu o wzajemnej współpracy, który ten przejrzał bez słowa komentarza. Zięć Mussoliniego zapisał wcześniej w swoim dzienniku: „Duce chce zawrzeć pakt.

575

Podpiszemy go, bo Mussolini ma tysiąc jeden powodów, żeby nie ufać zachodnim demokracjom”6. Co ważniejsze, Hitlerowi udało się w końcu wspomnieć o sprawie, która niepokoiła go najbardziej – Czechosłowacji. Mussolini napomknął niby od niechcenia, że ten mały kraj nie ma dla niego żadnego znaczenia i w odpowiedniej chwili odwróci głowę. Zapewnienie to było warte wszystkich prawdziwych i wyimaginowanych zniewag, które Hitler musiał wycierpieć. Był gotów do przeprowadzenia następnego etapu swojego planu. Prezydent Beneš i inni czechosłowaccy przywódcy trwali w złudzeniu, że Hitler nie zaryzykuje napaści na ich kraj z obawy, że może to doprowadzić do światowego konfliktu. A jeśli to uczyni, to czyż Francja, Anglia i Rosja nie powstrzymają go? Jednak wspomniana trójka nie była w nastroju do odgrywania roli protektorów. „Wystarczy spojrzeć na mapę – napisał swojej siostrze Chamberlain – aby stwierdzić, że ani my, ani Francja nie moglibyśmy niczego zrobić, że nie zdołalibyśmy obronić Czechosłowacji, gdyby Niemcy chcieli ją napaść (…). Dlatego nie pomożemy Czechosłowacji (…). Czechosłowacja byłaby jedynie pretekstem do rozpętania wojny z Niemcami. Na to nie możemy się zdecydować, chyba że istniałaby duża szansa, iż w rozsądnym czasie zdołamy rzucić ich na kolana, a ja takiej nie dostrzegam. Dlatego zrezygnowałem z zamiaru udzielenia gwarancji bezpieczeństwa temu krajowi albo Francji w związku z gwarancjami, które dała Czechosłowacji”7. Brak determinacji ze strony brytyjskiego premiera pokrzyżował szyki francuskim przywódcom. Mimo buńczucznych zapewnień uważni obserwatorzy wiedzieli, że Francja, której polityka zagraniczna od czasu odzyskania Nadrenii przez Niemców była zależna od polityki Wielkiej Brytanii, nie stanie w obronie Czechosłowacji. Trzeci z potencjalnych obrońców, Związek Radziecki, publicznie korzystał z każdej okazji, by wzywać Francję i Anglię do stawienia czoła Niemcom, ale sam nic w tej sprawie nie robił. Stalin chciał, żeby to zachód, a nie Związek Radziecki, zapanował nad Hitlerem. 6 maja radziecki chargé d’affaires w Pradze przyznał się amerykańskiemu ambasadorowi, że jego kraj nie udzieli żadnej pomocy wojskowej Czechosłowacji, jeśli nie uczyni tego Francja. Poza tym jak mieliby wprowadzić swoje wojska do Czechosłowacji? Polska i Rumunia oddzielały od siebie oba kraje, a było oczywiste, że nie pozwolą Armii Czerwonej przejść przez swoje terytoria. W tym samym czasie Stalin prywatnie zapewniał Beneša, że Związek Radziecki jest gotów udzielić mu militarnej pomocy, „nawet

576

jeśli Francja tego nie zrobi, nawet jeśli Polska i Rumunia nie pozwolą radzieckim wojskom przejść przez swoje terytoria do Czechosłowacji”8. Wszystkie te działania miały przekonać liberałów z całego świata, że Sowieci są prawdziwymi obrońcami tego małego, dzielnego i oblężonego kraju, podczas gdy byli równie skorzy to uczynić, jak Anglia lub Francja. Hitler się tego domyślał, więc gdy uzyskał cichą aprobatę Mussoliniego na wkroczenie do Czechosłowacji, polecił Goebbelsowi, żeby nasilił kampanię prasową przeciwko Pradze. Niemcy sudeccy wzmogli swoją aktywność, przekonani, że der Tag się zbliża. 19 i 20 maja rozeszły się alarmujące pogłoski o ruchach niemieckich wojsk przy granicy z Czechosłowacją. Jedenaście dywizji piechoty i cztery dywizje pancerne czekały na granicy z Czechami, a niemieckie i austriackie oddziały były gotowe uderzyć z rejonu południowego Śląska i północnej Austrii. 20 maja, w piątek po południu, Beneš zwołał pilne posiedzenie rządu i Najwyższej Rady Obrony. Tuż po dwudziestej pierwszej – bez konsultacji z Francją – ogłoszono „częściową mobilizację”. W sobotę rano oddziały czechosłowackie zajęły umocnienia graniczne i Sudety, a Europę ogarnęła fala kryzysu, jakiego nie przeżywała od 1914 roku. Mały kraj podjął kroki przeciwko mocarstwu, dając do zrozumienia, że nie zamierza być pionkiem w grze prowadzonej przez europejskie potęgi. W ten sposób Czechosłowacja wymusiła na swoich ociągających się sojusznikach, Francji i Anglii, podjęcie działań. W konsekwencji francuski premier Daladier wezwał niemieckiego ambasadora i pokazał mu leżący na biurku rozkaz powszechnej mobilizacji. „Tylko od pana, wasza ekscelencjo, zależy – oznajmił – czy podpiszę ten dokument”9. W Berlinie ambasador Wielkiej Brytanii Henderson ostrzegł ministra spraw zagranicznych Ribbentropa, że „Francja dotrzyma swoich zobowiązań wobec Czechosłowacji, a jeśli do tego dojdzie, rząd Jego Królewskiej Mości nie może zagwarantować, iż wydarzenia nie zmuszą go do zaangażowania się w konflikt”. Przekonany, że Anglia jest głównym wrogiem Niemiec, Ribbentrop przeszedł od wściekłości do świętego oburzenia, stanowczo zaprzeczając, że niemieckie oddziały czekają na granicy z Czechosłowacją. Jeśli Francja i Anglia okażą się „na tyle szalone”, aby użyć siły przeciwko Niemcom, „wówczas będziemy ponownie zmuszeni walczyć na śmierć i życie”10. Tego wieczoru Ribbentrop wyleciał specjalnym samolotem z Berlina, żeby spotkać się z Hitlerem w Berchtesgaden. Führer był równie rozsierdzony, jak jego minister spraw zagranicznych, gdyż armia nie wykonała żadnego ruchu ani nie 577

doszło do koncentracji sił, które mogłyby zagrozić Czechosłowacji. Kto rozsiewa szkodliwe plotki? Mogli to zrobić komuniści, Czesi albo ludzie wrodzy Hitlerowi, do których zaliczały się tak różne osoby jak pozujący na finansowego czarodzieja Schacht

czy

admirał

Canaris,

szef

niemieckiego

wywiadu.

Bardziej

prawdopodobnym winowajcą była jednak panika. Zachodnia prasa rozsiewała pogłoski, że Führer został zmuszony do odwołania inwazji przez presję zagraniczną, i czyniąc to, popełniła błąd, gdyż upokorzyła niemieckiego przywódcę. „Hitler nie planował żadnej operacji wojskowej – napisał Weizsäcker – dlatego nie mógł się z niczego wycofać. Niefortunna prowokacja zagranicznej prasy sprawiła, że teraz podjął decyzję. Od tego momentu opowiadał się stanowczo za zbrojnym rozwiązaniem sprawy Czechosłowacji”11. Przed upływem tygodnia zaczął działać z dramatyczną gwałtownością. 28 maja wezwał do siebie na specjalną naradę głównych dowódców, przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych i innych ważnych funkcjonariuszy. Kiedy ta niezwykle duża grupa zebrała się w ogrodzie zimowym nieopodal Kancelarii Rzeszy, panowało powszechne przekonanie, że Hitler ogłosi nowe kroki militarne. Poruszony Göring wziął na stronę kapitana Wiedemanna. „Czy Führer nie zdaje sobie sprawy z tego, co robi? Wkroczenie do Czechosłowacji będzie oznaczać wojnę z Francją!”. Armia nie była do tego przygotowana, powiedział i obiecał, że przekaże to Wodzowi. Hitler zaczął spokojnie, ale jego słowa przypominały materiał wybuchowy. „Moim niewzruszonym postanowieniem jest starcie Czechosłowacji z mapy Europy (…). Użyjemy środków, które, być może, nie zyskają natychmiastowego poparcia oficerów starej daty”. Atak ten, wyjaśnił, stanowi element znacznie szerszej strategii, której celem jest zdobycie przestrzeni życiowej. Kiedy Niemcy ruszą nieodwołalnie na wschód, żeby zdobyć Lebensraum, Czechosłowacja stanie się dla nich zagrożeniem na tyłach. Dlatego musi zostać wyeliminowana, a moment jest wyjątkowo sprzyjający, gdyż Wielka Brytania i Francja nie chcą wojny, Rosja nie podejmie interwencji, a Włochy okazują brak zainteresowania. Kiedy Hitler skończył, Göring przepchnął się naprzód i z błyszczącymi oczami chwycił jego dłoń. „Mein Führer! – wykrzyknął człowiek, który godzinę wcześniej przysięgał, że go powstrzyma. – Proszę pozwolić, że z całego serca pogratuluję wyjątkowego planu!”. Nikt nie zaprotestował, nie podjęto nawet dyskusji. Hitler podszedł do Keitla, Brauchitscha i Becka, którzy stali w rogu pokoju. „Opanujemy sytuację na 578

wschodzie [w Czechosłowacji] – powiedział – a później dam wam trzy, cztery lata i zajmiemy się zachodem”12. Trzej generałowie nie odezwali się ani słowem, ale następnego dnia Beck napisał kolejne krytyczne memorandum. Stwierdzał w nim, że Niemcy nie są silniejsze niż w 1914 roku i są bardziej niż wówczas narażone na atak z powietrza. Co więcej, będą mieli do czynienia z koalicją złożoną z Czechosłowacji, Francji, Wielkiej Brytanii

i Ameryki.

„Przeciwnicy

Niemiec

–

uznał

–

dysponują

czasem

i przestrzenią, a ich zasoby ludzkie i surowcowe przewyższają zasoby Niemiec i ich sojuszników”13. 30 maja Beck dostarczył tę ponurą analizę Brauchitschowi, który spytał, jak najlepiej zwrócić uwagę Führera na poruszone w niej kwestie. Beck doradził usunięcie części poświęconej polityce, aby Hitler nie odrzucił raportu bez przeczytania fragmentu dotyczącego stosunku sił w razie interwencji Francji. Brauchitsch poszedł za jego sugestią i jeszcze tego samego dnia, podczas spotkania w szkole artylerii w Jüterbogu, Führerowi dostarczono okrojoną wersję memorandum. Ten wyraził zdecydowany sprzeciw: raport nie był obiektywny i przeceniał siłę wojskową Francji. „Była to kolejna katastrofa dla armii – napisał Keitel – która jeszcze bardziej osłabiła zaufanie Führera do Brauchitscha, z powodu czego bardzo ubolewałem, choć Führer miał pretensje nie tyle Brauchitscha, co do sztabu generalnego”14. Odsuwając na bok wszelkie zastrzeżenia, Hitler doszedł do wniosku, że problem Czechosłowacji należy rozwiązać siłą, i dał armii czas do 1 października, żeby uporała się z tym zadaniem. W ten sposób przystąpiono do przygotowania czwartej wersji „Fall Grün”. Prace przy budowie Westwall, umocnień obronnych na granicy z Francją, uległy przyśpieszeniu pod kierunkiem Fritza Todta, który stworzył sieć autostrad. Nie minęło kilka tygodni, a pół miliona robotników pracowało przy budowie fortyfikacji, które miały powstrzymać Francuzów przy użyciu minimalnych środków, podczas gdy główne siły miały zadać błyskawiczne uderzenie Czechosłowacji na wschodzie. W tym samym czasie rozpoczęto zmasowaną wojnę propagandową. Mówiąc słowami Führera, miała ona na celu „zastraszenie Czechów groźbami i złamanie ich woli oporu, a jednocześnie przesłanie sygnału mniejszościom etnicznym, jak mogą wesprzeć niemieckie operacje wojskowe i przeciągnąć niezdecydowanych na naszą stronę”15. Determinację Hitlera umocniła wiadomość od ambasadora Rzeszy w Moskwie nadesłana w dniu spotkania w Jüterbogu. Hrabia von der Schulenburg donosił, że 579

Czechosłowacja jest gotowa pójść na rozsądne ustępstwa, aby uniknąć konfliktu. „W tutejszych kręgach panuje przekonanie, że Sowieci będą za wszelką cenę unikali wplątania się w konflikt. Przyczyną takiej postawy jest trudna sytuacja wewnętrzna i obawa przed wojną na dwóch frontach”16. Kryzys nadciągający nad Europę miał pozbawić wydarzenia majowe większego znaczenia.

2 Choć Hitler wprawił w ruch „Fall Grün”, chciał go użyć głównie jako karty przetargowej. Pytanie brzmiało, jak dalece jest gotów balansować na krawędzi wojny. Wczesnym latem tego roku pewnie on sam tego nie wiedział. Opierając się na intuicji, jak w przypadku kryzysu w Nadrenii i Austrii, pozwolił swojemu osobistemu adiutantowi Wiedemannowi pojechać w lipcu do Londynu w celu odbycia nieoficjalnych rozmów z lordem Halifaxem. Była to niezwykła misja rozpoznawcza zaaranżowana prywatnie przez bliską przyjaciółkę Wiedemanna, księżniczkę Hohenlohe, półkrwi Żydówkę, z całkowitym pominięciem Ribbentropa. Oficjalnie Wiedemann miał zbadać możliwość złożenia przez Göringa wizyty państwowej w Anglii, ale Hitler polecił mu powiadomić Halifaxa, że kluczową kwestią jest złe traktowanie Niemców sudeckich. „Jeśli w najbliższej przyszłości nie uda się doprowadzić do satysfakcjonującego rozwiązania tego problemu, będę musiał użyć siły. Powiedz to lordowi Halifaxowi!”. Kiedy w połowie lipca Wiedemann przekazał ostrzeżenie, Halifax odparł kordialnie, że do tego czasu wiele da się załatwić. Wyraził też zgodę na wizytę Göringa i wystosował niejasne zaproszenie dla samego Führera, który mógłby przyjechać do Anglii jako gość Jego Królewskiej Mości. Wiedemann wrócił do Niemiec pełen nadziei. Musiał czekać w Berghofie kilka godzin, gdyż Führer spacerował z Unity Mitford. Po powrocie niecierpliwie przerwał raport Wiedemanna o zgodzie Brytyjczyków na wizytę Göringa w Londynie. „Dość!” – wykrzyknął, nie chcąc słyszeć ani słowa więcej o Halifaxie. „Nie wiem – wspominał później Wiedemann – czy zmiana jego postawy była spowodowana czymś, co powiedziała mu Unity Mitford, czy tym, że w wyniku wspomnianej wizyty pozycja polityczna Göringa stałaby się zbyt silna. W każdym razie nie miałem okazji, by poinformować go o tym, o czym nie chciał słyszeć”17.

580

Kilka tygodni później Fritz Hesse, tajny wysłannik Wilhelmstrasse, został pośpiesznie wezwany z Londynu do Berlina i zbesztany przez Ribbentropa za przesłanie raportu sugerującego, że Chamberlain jest gotów rozważyć przekazanie Niemcom części Sudetów. „Po co przesyłasz mi takie rzeczy?” – spytał minister spraw zagranicznych według relacji Hessego. Wszystko wskazywało na to, że Führer był przekonany, iż Anglicy planowali roztrzaskać Niemcy w kawałki, kiedy tylko skończą się zbroić. Niedawno powiedział Ribbentropowi: „W stosunkach międzynarodowych nie ma ani szczypty moralności – każdy wyrywa taki kęs, jaki zdoła. Powinienem zapamiętać sobie tę lekcję”. Uderzy pierwszy, nie pozwalając, żeby Anglia go okrążyła. Hesse wyjaśnił, że osobisty doradca Chamberlaina poprosił go, by nieoficjalnie poinformował Hitlera, że wstępniak londyńskiego „Timesa” sugerujący, iż Wielka Brytania jest gotowa przyjąć rozwiązanie korzystne dla Niemiec, został naszkicowany przez samego premiera. Czy w tych okolicznościach nie wydaje się prawdopodobne, że Hitler zdoła wywalczyć autonomię dla Niemców sudeckich bez grożenia operacją wojskową? „Autonomię?! – wykrzyknął Ribbentrop. – Nie chodzi nam o żadną autonomię!”. Przed ukazaniem się kłamliwych doniesień o ruchach niemieckich wojsk, powiedział, Hitler mógłby się zadowolić autonomią, ale teraz już mu to nie wystarczy. Hessego „przeszedł zimny dreszcz”. Po raz pierwszy zdał sobie sprawę, jak realna była groźba wojny. Błagał ministra spraw zagranicznych, żeby zapewnił Hitlera, iż zdoła uzyskać Sudety pokojowymi środkami. Ribbentrop był pod wrażeniem jego słów i obiecał pomówić z Hitlerem, ale następnego dnia wezwał Hessego i oznajmił, że Führer wyśmiał pogląd, że Czesi poddadzą swój zbrojny bastion. „Po prostu nie mogę w to uwierzyć – rzucił. – Nie mogą być aż tak głupi!”18. Chociaż stanowisko Hitlera uległo usztywnieniu, generałowie w dalszym ciągu sprzeciwiali się jego polityce ekspansji. Beck zaczął otwarcie rozpowszechniać ponure przepowiednie: wina za wywołanie nowej wojny będzie znacznie cięższa niż w przypadku poprzedniej wojny światowej, a sytuacja po klęsce znacznie bardziej katastrofalna niż w 1918 roku. W lipcu napisał trzeci długi raport dla Brauchitscha, w którym wyrażał przekonanie, że atak na Czechosłowację doprowadzi do kolejnego konfliktu na olbrzymią skalę. „Wynikiem takiej wojny będzie wielka katastrofa dla Niemiec, a nie tylko klęska militarna”. Naród nie chce tej wojny, ciągnął, a Wehrmacht nie jest do niej przygotowany.

581

Wręczając dokument 16 lipca, przemawiał z jeszcze większą odwagą. Zachęcał Brauchitscha, żeby zorganizował opór wśród dowódców. „Historia obciąży nas winą za przelew krwi – napisał w notatkach do dyskusji. – Jeśli będą postępowali zgodnie z sumieniem i swoją wiedzą polityczną (…), jeśli wszyscy podejmą zdecydowane kroki, realizacja polityki wojennej stanie się niemożliwa (…). Wyjątkowe czasy wymagają wyjątkowych środków”19. Na początku sierpnia Brauchitsch dał się przekonać do zwołania narady z wyższymi dowódcami. Sam odczytał raport przewidujący, że napaść na Czechosłowację doprowadzi do wojny światowej, którą Niemcy będą musieli przegrać. Czy Sudety były warte tego, aby kłaść na szali istnienie całego narodu? Wszyscy obecni doszli do zgody, że ludność i wojsko są przeciwni wojnie. Generałowie zgodzili się również, że wyszkolenie i uzbrojenie ich oddziałów może wystarczyć do pokonania Czechów, ale nie połączonych sił krajów Europy. Padły tylko dwa słabe głosy sprzeciwu. Generał Busch powtórzył slogan, że żołnierze nie powinni się mieszać do polityki, a Reichenau, pierwszy generał, który opowiedział się po stronie nazistów, ostrzegł kolegów, aby doprowadzali do konfrontacji z Hitlerem raczej indywidualnie niż zbiorowo. Brauchitsch poszedł za tą radą i sam stawił czoło Führerowi. Należy wątpić, czy przedstawił swoje stanowisko tak dobitnie, jak to uczynił wobec kolegów, ale nawet zaprezentowane w łagodniejszej formie wywołało gwałtowny potok słów, który zmusił generała do natychmiastowego odwrotu. 10 sierpnia, zniechęcony negatywną postawą dowódców, Hitler zaprosił szefów sztabu na obiad do Berghofu. Raczył ich przez trzy godziny swymi politycznymi teoriami, ale te nie zrobiły na nich większego wrażenia. Powszechna opozycja sprawiła, że Führer stał się jeszcze bardziej zdeterminowany i pięć dni później, po obejrzeniu ćwiczeń artyleryjskich w pobliżu Jüterbogu, zebrał wyższych dowódców w kantynie, aby oznajmić, że zdecydował się jeszcze tej jesieni rozwiązać problem Czechosłowacji przy użyciu siły. Zapewnił słuchaczy, że dopóki rządzą Chamberlain i Daladier, nie dojdzie do wybuchu konfliktu na większą skalę, i zakończył przypomnieniem o swoim proroczym darze. Dwa dni później radziecki ambasador Iwan Majski powiedział Halifaxowi, że polityka niemiecka „składa się przynajmniej w pięćdziesięciu procentach z blefowania”, a niezdecydowane stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii „stanowi realne zagrożenie dla pokoju”, gdyż stwarza przesadne wyobrażenie o niemieckiej sile20. Jeszcze tego popołudnia dodatkową presję na Brytyjczyków wywarł 582

właściciel ziemski z Pomorza. Ewald von Kleist-Schmenzin, potomek wielkiego poety i monarchista, był od dawna wrogiem Hitlera. Używając paszportu dostarczonego przez admirała Canarisa, pojechał do Anglii jako przedstawiciel umiarkowanych członków niemieckiego sztabu generalnego, którzy mieli nadzieję, że zdołają powstrzymać agresję Hitlera. Późnym popołudniem Kleist-Schmenzin odbył prywatną rozmowę z sir Robertem Vansittartem, głównym doradcą dyplomatycznym Halifaxa. Kleist zaczął od poważnego oświadczenia, że wojna jest nieunikniona, jeśli Anglia jej nie powstrzyma. W Niemczech jest tylko jeden prawdziwy ekstremista, powiedział. „Hitler sam podejmuje decyzje. Wszyscy niemieccy generałowie, z którymi się przyjaźnię, doskonale o tym wiedzą. Są tego pewni i znają dzień, w którym eksploduje mina”. „Chce pan powiedzieć, że ludzie pokroju Goebbelsa i Göringa nie pchają Hitlera ku wojnie?” – spytał Vansittart. „Powtarzam, że nie biorę ich pod uwagę. Hitler sam podejmuje każdą decyzję”. Wszyscy generałowie są „stanowczo przeciwni wojnie, ale nie zdołają jej powstrzymać, jeśli nie otrzymają zachęty i pomocy z zewnątrz. Jak panu powiedziałem, znają datę i będą zmuszeni rozpocząć wymarsz, kiedy ta chwila nadejdzie”. Spytany o datę, Kleist wybuchnął śmiechem. „Czemu pan pyta? Przecież pan ją zna”. Dopiero po pewnym czasie udało się go przekonać, że brytyjscy przywódcy nie są w posiadaniu wspomnianej informacji. „Po 27 września będzie już za późno” – powiedział. Ostatnią szansą powstrzymania operacji była połowa września. Hitler musi zrozumieć, że Anglia i Francja nie blefują. Czołowy brytyjski mąż stanu powinien zwrócić się do niemieckiej opinii publicznej, przypominając o koszmarze wojny21. Vansittart niezwłocznie sporządził dla Chamberlaina notatkę ze spotkania. Ten był jednak zbyt zdecydowanym zwolennikiem polityki ustępstw, żeby poważnie potraktować słowa Kleista. Telegram od Hendersona, który nadszedł następnego dnia z Berlina, umocnił go w tym przekonaniu. Zdaniem ambasadora głównym zagrożeniem dla pokoju nie był sam Hitler, który mógł najwięcej na tym stracić, „ale siły zmierzające do rozpętania wojny, tj. niemieccy i czescy ekstremiści, komuniści oraz inne ugrupowania, a także powszechna niechęć zagranicy wobec nazizmu”. Henderson radził Londynowi „żeby nie stawiał Herr Hitlera w sytuacji, w której na szali będzie leżał jego prestiż i poczuje się zmuszony stanąć po stronie ekstremistów”22. 583

Kleist był znacznie bliższy prawdzie. W kraju Hitlera otaczała atmosfera dezaprobaty. Generałowie nadal nie byli przekonani jego argumentami. Główny rzecznik armii, Beck, ponownie zgłosił swoją rezygnację, a kiedy Brauchitsch po raz kolejny ją odrzucił, odmówił dalszej służby. Hitler rozwiązał problem, przyjmując rezygnację i nakazując Beckowi zachować wszystko w sekrecie „w interesie polityki zagranicznej”. Beck zgodził się jako lojalny Niemiec, ale w dalszym ciągu potajemnie spiskował w celu aresztowania Führera, kiedy ten wyda ostateczny rozkaz w sprawie „Fall Grün”. Rzadko w historii tylu czołowych przywódców wojskowych i cywilnych spiskowało w celu siłowego obalenia rządu. Wśród spiskowców byli generał Erwin von Witzleben, dowódca Berlińskiego Okręgu Wojskowego, admirał Canaris, który wystarał się o paszport dla Kleista, były głównodowodzący niemieckich sił zbrojnych, Kurt von Hammerstein-Equord, oraz Franz Halder, który zastąpił Becka na stanowisku szefa sztabu. Dwaj ostatni wysłali kolejnego tajnego negocjatora do Londynu, żeby powtórzyć ostrzeżenia Kleista – także tym razem na próżno. Do spisku należał również Hjalmar Schacht i wielu cywilów, m.in. najstarszy syn profesora Haushofera i czołowi przedstawiciele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, tacy jak Theodor Kordt, który rozpowszechniał fałszywe informacje o Ribbentropie wśród zagranicznych dyplomatów. W tym samym czasie wzmogły się otwarte naciski na Führera. Pod koniec sierpnia Weizsäcker wziął Hessa na stronę po prywatnym obiedzie i ostrzegł, że jeśli Führer będzie chciał rozwiązać problem Sudetów siłą, nieuchronnie dojdzie do wojny Niemiec z zachodem. Hess przekazał to ostrzeżenie Hitlerowi. Kolejne nadeszło parę dni później, tym razem ze strony ministra finansów Schwerina von Krosigka. „Znam Anglię i Anglików od wielu lat – napisał ten absolwent Oksfordu i jestem zdania, że ich wielokrotnie powtarzane stanowisko, wyrażone w ostrożny, iście angielski sposób, tj. deklarowana wola interwencji, nie jest blefem. Nawet jeśli Halifax i Chamberlain nie chcą konfliktu, ich ewentualni następcy, Churchill i Eden, podżegają do wojny”. Wezwał Hitlera do okazania cierpliwości. Czas działa na korzyć Niemiec, napisał. Pod względem poziomu zbrojeń i rozwoju gospodarczego Niemcy coraz bardziej wyprzedzają aliantów. Co więcej, Francja okazuje coraz większą gotowość do zerwania paktu z Czechosłowacją, a w Ameryce ujawniły się pierwsze reakcje na żydowską propagandę wymierzoną przeciwko Rzeszy. „Wynika stąd, że czekając, możemy jedynie wygrać. Właśnie dlatego komuniści, Żydzi i Czesi czynią tak oszalałe wysiłki, aby pchnąć nas teraz do wojny”23. 584

Wszystkie te rady wywarły niewielki wpływ na Führera. Wydawał się zdecydowany na wojnę. Po przyjrzeniu się manewrom piechoty pod koniec lata trzepnął w nogę rękawiczkami i rzucił dwóm adiutantom, że wojna jest ojcem wszystkiego. „Każde pokolenie musi choć raz doświadczyć wojny” – powiedział24. 3 września wezwał do Berghofu Brauchitscha i Keitla, aby omówić ostatnią wersję operacji „Fall Grün”, i ku swemu rozczarowaniu usłyszał, że główne uderzenie Drugiej Armii ma pójść w sam środek czechosłowackiego systemu obronnego. Natarcie na tak silnie umocniony bastion, narzekał, doprowadzi do niepotrzebnego wykrwawienia się niemieckich oddziałów. Decydujący cios powinna Czechom zadać raczej Dziesiąta Armia. Brauchitsch słabo zaprotestował, wskazując na kiepski stan dywizji zmotoryzowanych, brak posiłków i złe wyszkolenie dowódców. Hitler uznał te zastrzeżenia za defetystyczne i polecił wzmocnienie Dziesiątej Armii dywizjami pancernymi i zmotoryzowanymi. Prawdziwym wojownikiem był Hitler, dawny kapral, a nie jego generałowie. Obserwatorzy lękali się, że powie to otwarcie na zjeździe NSDAP w Norymberdze. „W Niemczech panuje takie samo zaniepokojenie jak gdzie indziej – napisał w osobistym liście Henderson. – Dyktatorzy potrafią i muszą przemawiać bardziej wyraźnie niż demokratyczni przywódcy”25. Zjazd partii zwołany tego roku w Norymberdze stanowił dramatyczny wstęp do nadciągającego politycznego kryzysu i był imponującym pokazem siły i dyscypliny nazistów. Hasło uroczystych partyjnych obchodów 1938 roku okazało się niezwykle stosowne: „Pierwszy zjazd partii w Wielkich Niemczech”. Po stu czterdziestu latach Hitler przywiózł z Wiednia insygnia I Rzeszy – cesarską koronę, jabłko, berło i miecz. Pokazując te symbole imperializmu, uroczyście przysiągł, że na zawsze pozostaną w Norymberdze. Podczas pierwszego przemówienia nie wspomniał jednak ani słowem o wojnie. Nie uczynił tego również następnego popołudnia, zwracając się do przedstawicieli korpusu dyplomatycznego. Rzecznik zebranych, François-Poncet, podziękował wylewnie Hitlerowi i zakończył swoje wystąpienie uwagą, że największym mężem stanu jest ten, który realizuje swoje cele w taki sposób, żeby nie zapłakała ani jedna matka. Według Wiedemanna Führer zareagował na te słowa „złośliwym uśmieszkiem”. Niechęć Hitlera do rozmów o polityce zagranicznej okazywana podczas zjazdu w Norymberdze wywołała falę przypuszczeń i domysłów. Henderson usłyszał, że Führer „oszalał” i zmierza do wojny za wszelką cenę. W ciągu kolejnych dwudziestu czterech godzin brytyjski ambasador rozmawiał z kilkoma najbliższymi doradcami 585

Hitlera, wzywając do współdziałania Anglii i Niemiec w rozwiązaniu problemu w Sudetach. Göring odparł, że pod koniec miesiąca zamierza się wybrać na polowanie i „ma nadzieję, że Czesi łaskawie nie pokrzyżują jego myśliwskich planów, wszczynając niepokoje w swoim kraju”, Goebbels zaś wyraził pobożne życzenie, że w końcowej mowie Führer wspomni o współpracy z Wielką Brytanią. „Wydawał się dziwnie niespokojny – zauważył podejrzliwy Henderson – więc zacząłem się zastanawiać, czy nie namawia Hitlera do skrajnych rozwiązań”. W trakcie rozmów Hendersonowi polecono ostrzec Hitlera, że „Anglia nie będzie stała z boku”, jeśli dojdzie do konfliktu na szerszą skalę. Henderson zaprotestował: Hitler jest na skraju obłędu, a kolejny kryzys polityczny zepchnie go w przepaść. Pomysł zarzucono. Ponieważ Hitler był pewien, że Anglia nie zaryzykuje wojny z powodu Czechosłowacji, kontynuował plany inwazji bez względu na wszystko. Decyzja ta opierała się na chytrej kalkulacji, intuicji i nieodpartym impulsie. „Jestem jak wędrowiec, który musi przejść nad przepaścią po ostrzu noża – powiedział Frankowi. – Muszę, po prostu muszę ją przekroczyć”26. Kilka godzin po decyzji Brytyjczyków, by nie przekazywać ostrzeżenia, Führer wezwał do Norymbergi Keitla, Brauchitscha i Haldera. Spotkali się 9 września przed północą w hotelu Deutscher Hof. Poprawioną wersję „Fall Grün” przedstawił nowy szef sztabu. Co zaskakujące, w planie nadal była mowa o głównym uderzeniu Drugiej Armii, ale tym razem wykonywała ona manewr oskrzydlający, o którym wcześniej nie wspominano. Hitler przyznał, że to sprytny pomysł. „Jednak jego powodzenie jest zbyt niepewne, abyśmy mogli na nim polegać. Szczególnie w sytuacji, gdy z politycznego punktu widzenia konieczny jest błyskawiczny sukces. Politycznie decydujący będzie pierwszy tydzień, dlatego trzeba podczas niego uzyskać jak największe korzyści terytorialne”27. Niemieckie haubice nie zdołają skruszyć czeskich fortyfikacji. Co ważniejsze, przedstawiony plan jest pozbawiony elementu zaskoczenia. Ku przerażeniu Keitla, Hitler przystąpił do wygłaszania wykładu Halderowi i Brauchitschowi, którzy już zgodzili się na wszystko, co zaproponował. O trzeciej nad ranem Führer stracił cierpliwość i kategorycznie nakazał generałom zrobić to, co polecił, a następnie odprawił ich chłodno, z ponurą miną. Kiedy cała trójka zatrzymała się w przedsionku, żeby wypić drinka, oburzony Halder spytał: „O co mu chodzi?!”.

586

„Jeśli się jeszcze nie domyśliłeś – odparł zirytowany Keitel – to ci szczerze współczuję”. Brauchitsch interweniował, aby nie dopuścić do kolejnej kłótni, i cała trójka poszła wykonać polecenia Hitlera. Kiedy Halder trudził się wypisywaniem nowych rozkazów, Keitel wziął Brauchitscha na stronę. „Czemu z nim [Hitlerem] walczysz, skoro od początku wiesz, że sprawa jest przegrana? Nikt nie sądzi, że z powodu tej sprawy dojdzie do wojny, więc po cóż to całe ubezpieczanie tyłów?”28. Udzielanie praktycznych rad utrzymanych w podobnym duchu przyczyniało się do tego, że Keitel był coraz powszechniej nazywany „Lakeitel” (lokaj). Keitel wyznał później swojemu szefowi Oddziału Operacyjnego, Jodlowi, że jest ogromnie rozczarowany Brauchitschem. Ten przyznał mu rację i zapisał w notatniku: „W armii jest tylko jeden niezdyscyplinowany element: generałowie. Koniec końców wynika to z arogancji. Generałowie są pozbawieni pewności siebie i dyscypliny, bo nie potrafią się poznać na geniuszu Führera”. W dalszym ciągu patrzyli na niego jak na kaprala z czasów wielkiej wojny, „zamiast największego męża stanu od czasu Bismarcka”29. Jednak to nie Hitler, a Göring następnego dnia złożył pierwsze publiczne oświadczenie w sprawie Czechosłowacji. „Maleńki kraj w Europie – oznajmił – uprzykrza życie całemu światu. Czesi, nikczemne plemię karłów pozbawionych jakiejkolwiek kultury – nikt nie wie nawet, skąd pochodzą – prześladują cywilizowaną rasę. Za nimi i za Moskwą można dostrzec odwieczne oblicze żydowskiego dybuka!”30. Gdyby takie słowa padły z ust Hitlera, zadrżałaby cała Europa, ale nawet prezydent Beneš zignorował diatrybę Göringa. „Wierzę, że wystarczy siła moralna, dobra wola i wzajemne zaufanie” – powiedział w wystąpieniu radiowym transmitowanym do Czechosłowacji i Niemiec. Po transmisji prezydent Beneš spotkał się w rozgłośni z Williamem Shirerem. Amerykański korespondent pragnął ostrzec Beneša, że ma do czynienia z gangsterami, ale ostatecznie nie zdobył się na odwagę. Zauważył, że twarz polityka była „poważna, pozbawiona nadziei, w przeciwieństwie do jego słów. Nie miałem wątpliwości, że wie, w jak dramatycznej sytuacji się znajduje”31. Nie można było tego powiedzieć o Chamberlainie, przynajmniej na podstawie jego publicznych wystąpień. 11 września premier powiedział grupie dziennikarzy: „Herr Hitler wielokrotnie dawał wyraz pragnieniu pokoju, więc byłoby błędem zakładanie, że jego deklaracje nie są szczere”32. W tym samym czasie wyraził swoje 587

obawy w prywatnej korespondencji: „Wiem, że gdyby sprawy przybrały zły obrót i doszło do agresji, wielu, wśród nich Winston, oznajmiłoby, że brytyjski rząd powinien wziąć za to odpowiedzialność. Będą wołali, że mogliśmy powstrzymać Hitlera, gdybyśmy zachowali się odważnie i oznajmili mu, iż niezwłocznie wypowiemy wojnę Niemcom, jeśli użyje siły”. Uważał jednak, że nie należy rezygnować z podjęcia brzemiennej decyzji w sprawie wojny i pokoju, „przekazując ją w ręce przywódcy innego kraju i jakiegoś szaleńca”33. Końcowe uroczystości zjazdu w Norymberdze miały miejsce 12 września. Była to dla Hitlera ostatnia szansa wygłoszenia przemówienia, którego obawiał się świat. Führer przybył na ogromny odkryty stadion przed dziewiętnastą i wśród powszechnego ryku Sieg Heil! ruszył wolnym krokiem w kierunku mównicy, oświetlony reflektorem. Szedł ze wzrokiem utkwionym przed siebie, z ręką uniesioną w geście pozdrowienia. Rozpoczął przemówienie od tak obszernego przedstawienia partyjnych zmagań, że niektórzy zagraniczni obserwatorzy zaczęli mieć nadzieję, iż nie podejmie palącej kwestii. Nagle zaczął oskarżać Czechów. „Nigdy nie pozwolę, żeby w sercu Niemiec powstała druga Palestyna. Nieszczęśni Arabowie są bezbronni i opuszczeni, ale Niemcy mieszkający w Czechosłowacji nie są ani bezbronni, ani osamotnieni. Nie wolno wam o tym zapominać!”. Słuchacze ryknęli zgodnym Sieg Heil! Sieg Heil! Na tę chwilę świat czekał od tygodnia, ale zamiast postawić ultimatum, Führer zażądał jedynie sprawiedliwości dla Niemców sudeckich, a następnie wybuchnął raczej wrzaskiem wściekłości niż groźbą. „Ubolewamy, jeśli zaszkodzi to naszym stosunkom z innymi europejskimi krajami, ale wina nie leży po naszej stronie!”. Francuzi, Anglicy i Czesi byli tak pełni obaw, że uznali jego słowa za pocieszające. Powszechnie wierzono, że pokaz wściekłej furii był przeznaczony dla niemieckich ekstremistów, a Hitler jest gotów znaleźć pokojowe rozwiązanie. Pogląd ten najwyraźniej podzielał także Mussolini, gdyż odwróciwszy się od radioodbiornika, powiedział: „Oczekiwałem groźniejszej mowy (…). Nie wszystko jeszcze stracone”34.

3 Poczucie ulgi okazało się krótkotrwałe. Potępienie niesprawiedliwości przez Hitlera wywołało falę protestów Niemców sudeckich. Rankiem Eger (czeski Cheb) było pełne sztandarów ze swastykami. Dziesięć tysięcy protestujących wyszło na 588

ulice, wołając: „Chcemy niepodległości!”. Policja otworzyła ogień, zabijając jednego z demonstrantów i raniąc kilkunastu innych. W ciągu dwudziestu czterech godzin krwawe zamieszki rozlały się na całe Sudety, a liczba ofiar wzrosła do dwudziestu jeden. Zachęceni apelem Henleina, aby stanąć do walki o wolność, Niemcy sudeccy rozpoczęli strajk i odmówili płacenia podatków. Praga ogłosiła stan oblężenia. W rejonach nadgranicznych wprowadzono stan wyjątkowy, co doprowadziło do śmierci jeszcze większej liczby Niemców sudeckich. Cała Europa huczała od plotek o ultimatum postawionym przez Hitlera i rychłej inwazji. W Paryżu i Londynie zapanowała

panika.

Wieczorem

Daladier

wysłał

pilną

wiadomość

do

Chamberlaina. Trzeba za wszelką cenę zapobiec napaści na Czechosłowację, napisał, w przeciwnym razie Francja będzie musiała wypełnić swoje zobowiązania traktatowe. Zaproponował, żeby natychmiast zaprosili Hitlera na spotkanie i wspólnie znaleźli rozsądne rozwiązanie35. Niejasna odpowiedź Chamberlaina sprawiła, że Daladier przez kilka godzin nie wiedział, co robić: „Jakiś czas temu powziąłem postanowienie. Wierzę, że może się ono okazać skuteczne (…). Nie mogę panu nic powiedzieć, ale niebawem wszystkiego się pan dowie”. Tego samego wieczoru Chamberlain zatelegrafował do Hitlera, proponując, żeby porozmawiali jak mężczyzna z mężczyzną. Hitler był mile zaskoczony i opisał to uczucie za pomocą barwnego idiomu, który mógłby wprawić w konsternację samego Miltona: „Spadłem z nieba!”36. Jeszcze tego popołudnia przesłał odpowiedź Chamberlainowi, stawiając się do jego dyspozycji i proponując, aby spotkali się jutro w południe w Berchtesgaden. W Anglii po pierwszej reakcji, którą było poczucie ulgi, nadeszła fala entuzjazmu, że premier zdobył się na tak oryginalne posunięcie, by ocalić pokój. W Pradze gazeciarze wykrzykiwali: „Sensacyjna wiadomość z ostatniej chwili! Przeczytajcie o tym, jak potężny przywódca brytyjskiego imperium pojechał błagać Hitlera!”. Czesi spontanicznie gromadzili się na ulicach, aby okazać, że popierają wysiłki swojego prezydenta pragnącego stawić opór Hitlerowi. W Rzymie Mussolini powiedział zięciowi, hrabiemu Ciano: „Nie będzie wojny, ale Wielka Brytania straciła prestiż”37. Wczesnym rankiem 15 września Chamberlain opuścił Downing Street 10, żegnany owacjami sporego, jak na tak wczesną godzinę, tłumu. Zanim wsiadł w Croydon na pokład samolotu, w obecności Halifaxa i innych dostojników powiedział kilka słów do mikrofonów BBC. „Zabieganie o pokój było zawsze celem

589

mojej polityki. Szybkie przyjęcie propozycji spotkania natchnęło mnie nadzieją, że dzisiejsza wizyta nie będzie bezowocna”38. Około ósmej lockheed electra wystartował. Był to pierwszy długi lot sześćdziesięciodziewięcioletniego premiera, więc czuł się podekscytowany jak chłopiec. Nie należy go jednak uważać za podstarzałe niewiniątko idące na rzeź. Chamberlain był twardym negocjatorem. „Moja metoda negocjacji polega na przeanalizowaniu różnych rozwiązań i podjęciu decyzji, a następnie zachęceniu innych do przyjęcia mojego toku rozumowania”. Podobnie jak jego ojciec, rzutki przedsiębiorca, który stał się wybitnym mężem stanu, Chamberlain był pobożnym unitarianinem i doskonałym uosobieniem wiktoriańskich cnót. Jego szczupła, ascetyczna postać, chłodny sposób bycia i sardoniczny uśmiech wielu ludziom przypominały dyrektora szkoły. Tylko najbliżsi wiedzieli, że surowy wizerunek wypływał z bolesnej nieśmiałości i że pod grubą zbroją kryła się przyjazna i wrażliwa dusza. Pozostała tylko jedna wątpliwość: czy taki człowiek, na dodatek przekonany, że Führer jest na półobłąkany i wymaga ostrożnego traktowania, poradzi sobie z sytuacją. Kiedy przelatywał nad Londynem, nawet jego ogarnęły „złe przeczucia”, ale podniósł się na duchu myślą, że ma przecież mocne atuty i że dopóki będzie negocjował z Führerem, Czechosłowacja pozostanie bezpieczna. Według relacji jednego z pasażerów przesiedział cały lot do Monachium „jak zawsze powściągliwy i małomówny, skryty, nieprzenikniony i niewzruszenie samodzielny”. Kiedy o dwunastej trzydzieści wyszedł z samolotu, powitał go Henderson, zaskoczony, że tak świeżo wygląda jak na człowieka w swoim wieku. „Jestem twardy i zahartowany” – wyjaśnił Chamberlain. Mimo padającej mżawki przy drodze na monachijski dworzec kolejowy zgromadziły się entuzjastyczne tłumy, wołając Heil! i wznosząc ręce w geście pozdrowienia. Minęła szesnasta, kiedy delegacja Chamberlaina ruszyła stromą, krętą drogą do Berghofu. Niebo było ciemne, a gdy zaczął kropić deszcz, chmury zasłoniły góry. Hitler, jako uprzejmy gospodarz, czekał na gości u szczytu długich schodów na taras. Po wymianie uprzejmości Fuhrer spytał, jaki porządek spotkania proponuje jego gość. Chamberlain odparł, że wolałby pomówić z nim w cztery oczy. Hitler zaprowadził premiera i swojego tłumacza Schmidta do gabinetu na górze, pozostawiając wyraźnie poirytowanego Ribbentropa. W tym prostym, obitym boazerią pokoju niemal pozbawionym ozdób Hitler zaczął ze spokojem wyliczać skargi pod adresem sąsiadów i przedstawiać ciąg 590

zdarzeń, które doprowadziły do obecnego kryzysu. Chamberlain uważnie słuchał i odpowiadał na pytania z przyjacielskim uśmiechem, a następnie spojrzał Führerowi w oczy i oznajmił, że jest gotów pomóc w naprawieniu wszystkich szkód wyrządzonych Niemcom, pod warunkiem że nie zostanie użyta siła. „Siła?! – wykrzyknął Hitler, po raz pierwszy okazując emocje. – Kto mówi o użyciu siły?”. To Beneš używa siły wobec Niemców sudeckich. Wśród wycia górskiego wiatru i dudnienia kropli deszczu o szyby Hitler wyrzucił z siebie taki potok słów, że Chamberlain musiał go poprosić, by na chwilę przerwał i dał mu szansę zrozumienia, o czym mówi. „Nie będę tego dłużej tolerował! – krzyknął Hitler. – Rozwiążę ten problem w taki czy inny sposób!”. Zaalarmowany Schmidt pierwszy raz usłyszał, by użył takiego określenia w rozmowie z zagranicznym mężem stanu. „Wezmę sprawy w swoje ręce”. Chamberlain też był zdumiony, ale udzielił rezolutnej odpowiedzi: „Jeśli dobrze zrozumiałem, zamierza pan podjąć zdecydowane kroki przeciwko Czechosłowacji. Skoro tak, czemu zaprosił mnie pan do Berchtesgaden?”. W takich okolicznościach jego podróż jest stratą czasu i powinien niezwłocznie wrócić do Anglii. „Wszystko inne wydaje się bezcelowe”. Nieoczekiwany kontratak sprawił, że Hitler na chwilę się zawahał. Schmidt pomyślał, że teraz się okaże, czy naprawdę pragnie wojny. Tłumacz spojrzał na Führera z bolesną niepewnością: sprawa pokoju znalazła się na ostrzu noża. Ku zdumieniu Schmidta Hitler się wycofał. „Jeśli w rozmowach na temat Sudetów jest pan gotowy uznać prawo ludzi do samostanowienia – odrzekł spokojnie – będziemy mogli kontynuować dyskusję, w jaki sposób zastosować to prawo w praktyce”. W tym momencie doszło do kolejnej niespodzianki. Chamberlain nie wyraził natychmiastowej zgody, przypominając, że zorganizowanie plebiscytu w Sudetach będzie się wiązało z ogromnymi trudnościami. O dziwo, Hitler nie zareagował wybuchem gniewu na odmowę. Schmidt uznał, że Führer przestraszył się groźby Chamberlaina, który wspomniał o natychmiastowym powrocie do domu. Premier odrzekł, że nie udzieli Hitlerowi odpowiedzi na pytanie dotyczące samostanowienia bez wcześniejszego skonsultowania się z kolegami. „Sugeruję, abyśmy w tym miejscu przerwali naszą rozmowę. Wrócę do Anglii na szybkie konsultacje, a później spotkamy się ponownie”. Hitler sprawiał wrażenie zaniepokojonego, gdy Schmidt tłumaczył słowa Chamberlaina, ale kiedy zrozumiał, że Anglik spotka się z nim ponownie, nie potrafił ukryć ulgi. Zgodził się bez chwili zastanowienia, a gdy Chamberlain spytał: 591

„W jaki sposób do tego czasu zapanują nad sytuacją?”, bez wahania obiecał, że nie wyda wojsku rozkazu do wymarszu, chyba że zdarzy się jakiś „szczególnie odrażający incydent”. W ten sposób trzygodzinna rozmowa dobiegła końca. Schodząc na dół, prowadzili przyjacielską rozmowę. Hitler wyraził nadzieję, że jego gość przed wyjazdem zechce rzucić okiem na piękny krajobraz, ale Chamberlain nie miał czasu do stracenia, gdyż „ginęli ludzie”39. Opuścił Berghof zadowolony z przebiegu rozmów. „Doprowadziłem do przywrócenia pewnego zaufania, co było moim celem – napisał w liście do siostry. – Jeśli chodzi o moje osobiste odczucia, mimo twardości i bezwzględności, które dostrzegłem na jego twarzy, odniosłem wrażenie, że mam do czynienia z człowiekiem, którego słowu można zaufać”. W kraju powitano Chamberlaina pochwalnym enkomionem, wierszem ułożonym na jego cześć przez poetę Johna Masefielda: Jak Priam do Achilla po swojego syna Poszedłeś nocą, ręką bogów wiedziony przebiegłych, Prosić o ciała mężczyzn jeszcze niepoległych W bitwie, która dopiero się zaczyna40.

W Waszyngtonie Roosevelt nie krył zatroskania. Obawiając się, że takie rozmowy jedynie opóźnią nieunikniony konflikt, lamentował podczas spotkania gabinetu, że premier Wielkiej Brytanii opowiada się za „pokojem za wszelką cenę”, i z goryczą wyznał Haroldowi Ickesowi, że wygląda na to, iż Anglia i Francja zostawią Czechów na lodzie, a później „obmyją dłonie we krwi jak Judasz Iskariota”41. Chociaż przed końcem weekendu pojawiły się kolejne sprzeciwy we własnym gabinecie Chamberlaina, ten obstawał twardo przy swoim stanowisku. Amerykański ambasador Joseph Kennedy przesłał premierowi złowróżbny raport sporządzony po ostatniej inspekcji oddziałów Luftwaffe przez słynnego lotnika Charlesa Lindbergha, który donosił o przygniatającej przewadze niemieckiej w powietrzu. Chamberlain, podobnie jak Kennedy, był pod głębokim wrażeniem dokumentu, więc Anglia, kiepsko przygotowana do wojny, pozostała przy polityce ustępstw. 18 września Chamberlain oznajmił francuskiej delegacji z Daladierem na czele, która przybyła do Anglii, żeby omówić palący problem: „Trzeba pójść na ustępstwa terytorialne wobec Rzeszy. Z drugiej strony trudno nam będzie wykroić część Czechosłowacji, jeśli tamtejszy rząd nie uzna za konieczne zweryfikowania granic”. 592

Daladier odparł na to, że niewielka „przyjacielska presja” może przekonać Czechów do „oddania pewnej części Sudetów”. Jednocześnie trzeba będzie im udzielić „jakichś międzynarodowych gwarancji, że zachowają to, co pozostanie”. Niemcy muszą być stroną tych gwarancji. Chamberlain się zawahał, ale po przerwie w obradach wyraził zgodę42. Choć Francuzi powrócili do domu pełni obaw, brytyjski premier był zadowolony z siebie. „Nadal czeka mnie wiele niespokojnych dni – napisał siostrze – ale najbardziej uporczywe zmartwienie minęło, czuję, że nie mam sobie nic do zarzucenia. Wręcz przeciwnie, sprawy potoczyły się po mojej myśli”43. Pozostało jeszcze tylko przykre zadanie poinformowania Czechów, że będą musieli oddać Niemcom część Sudetów. Kiedy następnego dnia po obiedzie brytyjski ambasador powiedział o tym Benešowi, prezydent był tak wzburzony, że początkowo odmówił dalszej rozmowy. Zakłopotany sir Basil Newton podkreślił, że trzeba działać szybko, gdyż Chamberlain ma zamiar podjąć rozmowy z Hitlerem w ciągu czterdziestu ośmiu godzin. Beneš z goryczą oświadczył, że jego kraj został porzucony. Zwrócił uwagę, że gwarancje, które już posiadał, okazały się bezwartościowe. Wyraził również obawę, że zaproponowane rozwiązanie nie będzie ostateczne, że stanowi jedynie pierwszy krok do całkowitej dominacji Hitlera nad jego krajem. Mimo tych słów Newton zawiadomił Londyn, że jego zdaniem Beneš „raczej przyjmie złożoną propozycję i chętnie wysłucha każdego argumentu, który pomoże mu usprawiedliwić tę decyzję przed własnym narodem”. Kiedy Chamberlain niecierpliwie oczekiwał odpowiedzi, Beneš cały poniedziałek rozpaczliwie poszukiwał pomocy z innej strony. We wtorek wezwał radzieckiego ambasadora i zadał mu dwa pytania: Czy ZSRR wypełni swoje zobowiązania traktatowe, jeśli Francja uczyni podobnie? Czy gdyby Hitler zaatakował, Rosjanie poparliby apel Czechosłowacji na forum Ligi Narodów, nawet gdyby Francja nie chciała tego zrobić? O dziewiętnastej z Moskwy nadeszły dwie pozytywne odpowiedzi, a czterdzieści pięć minut później czeski minister spraw zagranicznych Kamil Krofta zakomunikował Newtonowi, że jego rząd jest zmuszony odrzucić brytyjsko-francuską propozycję44. Niedługo później czeski premier Milan Hodža wezwał do siebie francuskiego odpowiednika Newtona, Victora de Lacroix. Błagał go, aby skłonił Paryż do wysłania telegramu stwierdzającego, że Francja wycofa się z traktatu, jeśli dojdzie do wojny. „To jedyny sposób ocalenia pokoju” – stwierdził i zapewnił Lacroix, że działa za zgodą Beneša, co było kłamstwem45. 593

Lacroix przekazał tę informację do Paryża, gdy Newton telegrafował do Londynu. W swoim telegramie brytyjski ambasador sugerował, aby Halifax przesłał Benešowi ultimatum – „jeśli nie przyjmie bez zastrzeżeń propozycji rządu Jego Królewskiej Mości, ten przestanie się przejmować losem jego kraju”. Mimo później godziny Halifax pojechał na Downing Street 10. Wrócił do Ministerstwa Spraw Zagranicznych po północy i polecił Newtonowi, aby skłonił Czechów do ponownego rozważenia złożonej propozycji, w przeciwnym razie Chamberlain będzie bowiem zmuszony odłożyć lub wręcz odwołać spotkanie z Hitlerem. O drugiej nad ranem Newton w towarzystwie swojego francuskiego kolegi przybył na Hradczany, żeby zobaczyć się z prezydentem. Obudzony z niespokojnego snu Beneš zachwiał się na pierwsze słowa Lacroix, „jakby ten zdzielił go pałką po głowie”, i pogrążył się we łzach. Wstrząśnięty i zdradzony prezydent Czechosłowacji obiecał udzielić ostatecznej odpowiedzi jutro do południa. Pierwszy sygnał zgody nadszedł od pokrętnego Hodžy, który poinformował Newtona, że Czechy udzielą pozytywnej odpowiedzi, a jej oficjalna wersja zostanie dostarczona tak szybko, jak to będzie możliwe. Spory trwały jednak do późnego popołudnia, gdy Newton i Lacroix zostali wezwani do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Każdy z ambasadorów otrzymał notę stwierdzającą, że czechosłowacki rząd „ze smutkiem” przyjął francusko-brytyjską propozycję46. Wieczorem rząd Beneša publicznie ogłosił kapitulację wobec żądań sojuszników w komunikacie, który zawstydził wielu obywateli krajów zachodnich. Liczyliśmy na pomoc przyjaciół, ale gdy zagrożono okrojeniem siłą naszego terytorium, stało się jasne, że kryzys w Europie niebezpiecznie się pogłębił. Przyjaciele doradzili nam, abyśmy kupili sobie wolność i pokój za cenę własnej ofiary, ponieważ nie mogą nam pomóc (…). Prezydent Republiki i nasz rząd nie mają innego wyboru, gdyż zostaliśmy sami47.

W ten sposób Hitler osiągnął zwycięstwo per procura.

4 Następnego ranka, 21 września, Chamberlain oznajmił reporterom przed wejściem na pokład samolotu: „Dobre rozwiązanie problemu Czechosłowacji jest istotnym warunkiem lepszego zrozumienia między narodami Wielkiej Brytanii 594

i Niemiec, które stanowi niepodważalny fundament pokoju na kontynencie. Pokój w Europie jest moim celem i mam nadzieję, że ta podróż utoruje do niego drogę”48. Tym razem dwaj przywódcy mieli się spotkać w Bad Godesberg nad Renem. Kiedy premier wylądował w Kolonii, został powitany przez dygnitarzy i kompanię reprezentacyjną, a orkiestra SS odegrała brytyjski hymn. Członków delegacji zawieziono do apartamentów w hotelu Petersberg położonym na wzgórzach po drugiej stronie rzeki, naprzeciw Godesbergu. Hitler lubił panoramę roztaczającą się z okien restauracji – często wpadał tu na kawę – i chciał zrobić wrażenie na gościach spektakularnym widokiem Drachenfels. Niecałe osiemdziesiąt kilometrów w górę Renu znajdowała się legendarna skała Lorelei. Ze swojego balkonu Chamberlain widział położony na drugim brzegu rzeki hotel Dreesen, w którym o siedemnastej miało się odbyć pierwsze spotkanie. Po południu delegaci pojechali stromą drogą prowadzącą do rzeki i przeprawili się promem. Po obu stronach Renu tysiące gapiów śledziły mały stateczek przecinający toń – ta scena skojarzyła się Hendersonowi z wyścigiem uniwersyteckich osad. Podróż z nabrzeża do hotelu Dreesen była krótka. Hitler, jak zawsze życzliwy gospodarz, zaczął od pytania o wygody w hotelu Petersberg. Kiedy jednak przeszli do sali konferencyjnej i usiedli przy długim stole przykrytym suknem, zaczęli rozmawiać wyłącznie o interesach. Chamberlain zaczął od wyliczenia ustępstw, które on i Francuzi wymogli na Czechach. Po przedstawieniu skomplikowanego planu przekazania spornego terytorium Niemcom wspomniał o gwarancjach, których Wielka Brytania i Francja udzieliły Czechom, a następnie pochylił się nad stołem, jakby (zdaniem Schmidta) chciał powiedzieć: „Prawda, że świetnie się spisałem w pięć dni?”. Ku zaskoczeniu tłumacza Hitler odparł cicho, niemal z żalem: „Jest mi niezmiernie przykro, panie Chamberlain, ale nie mogę dłużej dyskutować tych kwestii. Po wydarzeniach ostatnich dni zaproponowane przez pana rozwiązanie nie jest możliwe”. Premier gwałtownie się wyprostował. Schmidt zauważył, że jego przyjacielskie oczy błysnęły groźnie spod krzaczastych brwi. Chamberlain z oburzeniem wykrzyknął, że nie rozumie. Przedstawione rozwiązanie uwzględnia wszystkie warunki, które Führer postawił w Berchtesgaden. Hitler zaczął się wykręcać, że nie można zawrzeć paktu o nieagresji z Czechami przed zaspokojeniem roszczeń Polski i Węgier, a następnie punkt po punkcie skrytykował brytyjsko-francuską

595

propozycję. Na koniec kategorycznie zapowiedział, że Niemcy „niezwłocznie” rozpoczną okupację Sudetów. Chamberlain odparł, że jest rozczarowany i zdumiony taką postawą. Hitler przedstawił zupełnie nowe żądanie, wykraczające poza to, co sam zaproponował w Berchtesgaden. A przecież Chamberlain wrócił do Niemiec z propozycją, która dawała Führerowi wszystko, czego chciał, ryzykując własną karierę polityczną. W tym momencie sir Ivone Kirkpatrick wręczył premierowi notatkę, że przed chwilą niemieckie oddziały przekroczyły granicę w Eger. Chamberlain od razu zaczął o tym mówić. Po obu stronach będzie dochodziło do takich incydentów, dlatego wzywa Führera, aby zrobili „wszystko, co jest w ludzkiej mocy, by doprowadzić do pokojowego rozwiązania sporu. Nie mogą pozwolić, żeby strzelaniny i incydenty graniczne doprowadziły do zerwania rozmów”. Co Hitler mógłby zaproponować, aby doszli do ogólnego porozumienia? Odpowiedź zmroziła Chamberlaina: jedynym rozwiązaniem jest natychmiastowa okupacja Sudetów przez Niemcy i późniejsze rozstrzygnięcie kwestii granic w drodze plebiscytu. Ponieważ dla Czechów oznaczałoby to niemal całkowitą kapitulację, doszło do ostrej, uciążliwej debaty, którą zakończyła kolejna wiadomość z Eger. Ta okazała się korzystna dla Hitlera: Czesi zastrzelili dwunastu niemieckich jeńców. Oczywiście Führer palnął długą mowę o niegodziwości Czechów i oświadczył, że „jeśli Praga znajdzie się w sferze wpływu bolszewików albo nadal będzie dochodziło do rozstrzeliwania jeńców, natychmiast rozpocznie operację wojskową”49. Pierwsze spotkanie zakończyło się bez żadnego porozumienia. Pertraktacje miały być podjęte następnego dnia. Mimo pozornego spokoju premier był nadal rozgniewany i oburzony, gdy przekraczał Ren i jechał pod górę do swojego hotelu. Dopiero wówczas zadał sobie pytanie, czy nie popełnił błędu, pozostając, zamiast zerwać rozmowy i wrócić do domu. Czy Hitler znajdował się faktycznie na krawędzi obłędu, czy też był swoistym doktorem Jekyllem i panem Hydem? Jeśli tak, obowiązkiem Chamberlaina było wyprowadzenie sytuacji z impasu. Musiał jedynie znaleźć odpowiedź na pytanie, jak tego dokonać. Nie on jeden wątpił, czy Hitler jest przy zdrowych zmysłach. W hotelu Dreesen kilku reporterów rozpowszechniało pogłoskę, jakoby Führer był tak wzburzony czeskim kryzysem, że rzucił się na podłogę i zaczął gryźć brzeg dywanu. Doniesienie to zostało sprowokowane uwagą jednego z pomocników Hitlera, że szef 596

dostał takiej furii, że „je dywan”. Idiom oznaczający „chodzić po ścianach” został dosłownie odczytany przez niektórych amerykańskich korespondentów. Taka naiwność rozbawiła adiutantów Hitlera, którzy wiedzieli, że Führer rzadko tracił panowanie nad sobą. Kiedy mu się to zdarzyło, wygłaszał trzydziestominutową tyradę, ale zwykle napady były krótkie. „Byłem świadkiem sporej liczby takich »ataków« – napisał Wiedemann – i mogę stwierdzić, że nie różniły się niczym od napadów wściekłości, które widywałem u innych ludzi o wybuchowym charakterze i słabej samokontroli”50. Niektórzy z bliskich uważali, że Führer celowo okazywał gniew. Jeśli tak, wybuch gniewu, do którego doszło tego popołudnia, zepchnął jego oponenta do defensywy. Chamberlain pisał już do niego list utrzymany w pojednawczym tonie. Sugerował, że osobiście zapyta Czechów, czy ich zdaniem można zawrzeć porozumienie, dzięki któremu Niemcy sudeccy będą mogli sami stać na straży prawa i porządku. 23 września po śniadaniu przesłano pismo na drugą stronę rzeki. Hitler, który nie był w pojednawczym nastroju, uznał je za kategoryczne odrzucenie swoich propozycji i po długiej, „gorączkowej” dyskusji z Ribbentropem oraz innymi doradcami ułożył utrzymaną w agresywnym tonie odpowiedź. Powtarzała ona to, co powiedział przy stole negocjacyjnym. Ponieważ nie było czasu na sporządzenie pisemnego przekładu, Hitler poleci Schmidtowi, żeby dostarczył pismo osobiście i przełożył je ustnie w obecności brytyjskiego premiera. Tłumacz opuścił hotel Dreesen około piętnastej, z dużą brązową kopertą pod pachą. Zbliżając się do hotelu Petersberg, zauważył gromadkę reporterów tłoczących się przy wejściu. Jeden z nich zawołał: „Przynosi pan pokój czy wojnę?”. Schmidt starał się nie dostarczyć im żadnej wskazówki, więc nawet nie wzruszył ramionami. Zaprowadzono go niezwłocznie do Chamberlaina, który czekał na balkonie. Choć jeszcze przed chwilą on i Henderson przechadzali się nerwowo, premier dał niezwykły pokaz opanowania, witając Schmidta, jakby ten przybył z przyjacielską wizytą51. Kiedy tłumacz wrócił do hotelu Dreesen, Hitler spytał niecierpliwie: „Co powiedział? Jak przyjął mój list?”. Na wieść, że Chamberlain nie okazał wzburzenia ani gniewu, wyraźnie się rozluźnił. Godzinę później przypłynęli promem dwaj wysłannicy Chamberlaina i uroczyście wręczyli odpowiedź brytyjskiego przywódcy. Pismo premiera mogłoby uchodzić za wzór dyplomacji, jako utrzymane jednocześnie w pojednawczym i złowieszczym tonie. Chamberlain zaczął od obietnicy, że przekaże Czechom propozycję Hitlera, dlatego prosi o memorandum 597

ze szczegółowym wyliczeniem żądań. Na koniec dał do zrozumienia, że po jego otrzymaniu odleci do Anglii. Groźba wyjazdu musiała skłonić Hitlera do zaproponowania drugiego spotkania. Uzgodniono, że Chamberlain wróci do hotelu Dreesen wieczorem, nie tylko żeby odebrać memorandum, ale wysłuchać komentarza Hitlera. Rozmowy rozpoczęły się około dwudziestej drugiej, a ponieważ uczestniczyło w nich więcej osób, na miejsce wybrano małą jadalnię. Henderson, Kirkpatrick, Ribbentrop i Weizsäcker usiedli w półkolu wokół Hitlera i Chamberlaina, kiedy Schmidt odczytywał tekst memorandum. Hitler zażądał wycofania wszystkich czeskich wojsk z obszaru zaznaczonego na dołączonej mapie. Wycofywanie miało się rozpocząć 26 września, a wspomniany teren miał zostać oficjalnie przekazany Niemcom dwudziestego ósmego. „Przecież to ultimatum!” – wykrzyknął Chamberlain, unosząc ręce w geście sprzeciwu. Ein Diktat! – zawtórował Henderson lubiący się popisywać swoim niemieckim. Chamberlain odmówił przekazania takiego dokumentu Czechom. Ton tego memorandum, nie wspominając o treści, oburzyłby nawet ludzi o neutralnych poglądach, powiedział i zaczął strofować Hitlera, jakby ten był krnąbrnym członkiem jego własnego gabinetu. Była to jedna z rzadkich sytuacji, w których Führer został zepchnięty do defensywy. Po krytycznych słowach premiera nastąpił zgodny atak trzech brytyjskich mężów stanu na terminy zaproponowane w memorandum. Czesi nie zdołają w tak krótkim czasie wycofać swoich oddziałów i przekazać Sudetów Niemcom. Taka niepraktyczna i groźna propozycja mogła doprowadzić do wybuchu wojny w Europie. Impas przerwało nadejście adiutanta z wiadomością dla Führera. Hitler rzucił na nią okiem i podał Schmidtowi, aby przetłumaczył ją głośno na angielski: „Przed chwilą Beneš ogłosił przez radio powszechną mobilizację armii czeskiej”. Hitler w końcu przerwał milczenie. „Mimo tej niesłychanej prowokacji – powiedział ledwie słyszalnym głosem – dotrzymam słowa i nie wyruszę przeciwko Czechosłowacji podczas trwania rozmów. W każdym razie, panie Chamberlain, nie uczynię tego tak długo, jak długo pozostanie pan na niemieckiej ziemi”. Po tej uwadze, którą można było źle odczytać, gdyż została wypowiedziana cichym głosem, padły słowa, które nie pozostawiały żadnych wątpliwości. Powszechna mobilizacja w Czechach, zauważył Hitler krótko, oznacza całkowitą zmianę sytuacji. Chamberlain pośpiesznie wyjaśnił, że mobilizacja jest środkiem 598

ostrożności i nie musi mieć ofensywnego charakteru. Führer odparł, że mobilizacja jest dla niego wyraźnym sygnałem, iż Czesi nie oddadzą żadnej części swojego terytorium. Chamberlain ponownie się sprzeciwił. Przypomniał, że Czesi wyrazili już zgodę na autonomię Sudetów i nie cofną słowa. Czemu w takim razie ogłosili mobilizację? – nie dawał za wygraną Hitler. Niemcy uczynili to pierwsi, odparował premier. Nazywa pan mobilizacją to, co zrobiliśmy? – spytał sarkastycznie Führer i wysunął kolejną groźbę: ten kryzys musi się wkrótce zakończyć. Zacytował stare niemieckie przysłowie: „Koniec, nawet przerażający, jest lepszy od przerażenia bez końca”. Wręczone memorandum to jego ostatnie słowo. W takim razie dalsze negocjacje są bezcelowe, stwierdził Chamberlain. „Wróci do domu z ciężkim sercem, straciwszy wszelką nadzieję na pokój w Europie. Mimo to ma czyste sumienie. Zrobił wszystko, co było możliwe. Niestety, nie znalazł odzewu u Herr Hitlera”. Opuszczenie sali na znak protestu było ostatnią rzeczą, jakiej pragnął Hitler, więc pośpiesznie zapewnił Brytyjczyków, że nie dokona inwazji na Czechosłowację podczas prowadzenia negocjacji. Słowa Führera oczyściły atmosferę niczym burza z piorunami. „Aby pana zadowolić, panie Chamberlain – dodał po krótkiej pauzie – jestem gotów pójść na ustępstwa w sprawie terminów. Należy pan do niewielu, dla których jestem gotów to zrobić. Zgodzę się na wycofanie wojska do 1 października”. Po wynegocjowaniu kilku innych drobnych zmian Chamberlain obiecał doręczyć Czechom memorandum. Spotkanie przerwano o pierwszej trzydzieści nad ranem. Führer podziękował premierowi za starania na rzecz pokoju, zapewniając, że „roszczenia terytorialne wobec Czechosłowacji będą jego ostatnimi w Europie”. Chamberlain wyszedł z gromkim Auf Wiedersehen! na ustach, a świadkowie nie dostrzeli najmniejszego śladu niezadowolenia na jego twarzy52.

5 Po kilku godzinach snu Chamberlain wrócił do Anglii, a następnego dnia spotkał się ze wszystkimi członkami swojego gabinetu. Wyjaśnił, że trzeba zrozumieć motywy i sposób myślenia ludzi, jeśli chce się pojąć ich działania. Herr Hitler „nie oszukałby celowo człowieka, którego szanuje i z którym prowadzi negocjacje”. Dlatego byłoby wielką tragedią, gdyby „utracili szansę porozumienia z Niemcami we wszystkich sprawach różniących oba kraje”53. 599

Obawy odżyły na nowo, gdy premier w drodze powrotnej leciał nad Tamizą i wyobrażał sobie, że niemiecki bombowiec podąża tym samym kursem. „Zadałem sobie pytanie: jaką ochronę mógłbym zapewnić tysiącom domów, które majaczyły w dole. Poczułem, że nie można usprawiedliwić rozpętania wojny dzisiaj tym, że zapobiegnie to jej wybuchowi jutro”. Jeszcze nigdy nie spotkał się z tak silnym sprzeciwem członków własnego gabinetu. Najpierw zabrał głos pierwszy lord admiralicji, Duff Cooper. Oświadczył, że nie wierzy w obietnice Führera, i opowiedział się za natychmiastową powszechną mobilizacją. Chamberlain wezwał kolegów, żeby się wstrzymali z takimi decyzjami. Uzgodniono, że najpierw skonsultują się z Francuzami, którzy już ogłosili częściową mobilizację armii. Kiedy w niedzielny ranek rząd zebrał się ponownie, głosy sprzeciwu nadeszły z innej strony. „Nie mogę się uwolnić od myśli – wyznał minister spraw zagranicznych Halifax – że Hitler nie dał nam nic, a jedynie podyktował warunki, jakby wygrał wojnę, której nawet nie rozpoczął”. Dopóki istnieje nazizm, pokój pozostaje niepewny. Lord Hailsham, który wcześniej popierał Chamberlaina, zgodził się z Halifaxem. Rozpętała się dyskusja. Lordowie Stanhope i Maugham chcieli wywrzeć presję na Czechów, żeby zmusić ich do przyjęcia warunków przedstawionych w memorandum Hitlera, natomiast lord Winterton wzywał do odrzucenia niemieckich propozycji z przyczyn moralnych. Próbując przywrócić porządek w swoim podzielonym gabinecie, Chamberlain przypomniał, że nie powinni dyskutować o przyjęciu lub odrzuceniu żądań Hitlera ani nawet o poczuciu upokorzenia. Decyzja w sprawie przyjęcia lub odrzucenia warunków należy do Czechów54. Spotkanie dobiegło końca w atmosferze niezgody, ale Chamberlaina czekało kolejne przykre doświadczenie. Tuż po jego zakończeniu zjawił się ambasador Czech, Jan Masaryk, aby złożyć ostry protest. Jego rząd, powiedział, jest „zdumiony” treścią memorandum Hitlera. Dokument ten był de facto ultimatum pozbawiającym Czechosłowację wszelkich gwarancji narodowego bytu. „Mój rząd, z Bożą pomocą, czuje się zmuszony wyrazić kategoryczny sprzeciw wobec nowych okrutnych żądań”. Wieczorem francuska delegacja wróciła do Londynu, żeby omówić sytuację. Jej szef, Daladier, oznajmił, że Francja nie uznaje prawa Hitlera do zajęcia Sudetów, ale udzielił niejasnej odpowiedzi na pytanie Chamberlaina: czy jego kraj wypowie 600

wojnę Niemcom, jeśli Hitler narzuci Czechom granicę z powodów czysto strategicznych? Kiedy zażądał bardziej konkretnej odpowiedzi, Daladier odparł, że Francja może „podjąć próbę ofensywy lądowej po okresie potrzebnym do skoncentrowania sił”55. Spotkanie przerwano na pół godziny, żeby Chamberlain mógł się skonsultować z członkami swojego gabinetu. „Nie chcę odrzucić pochopnie żadnej szansy uniknięcia wojny – powiedział kolegom. – Prowadziłem rozmowy z Herr Hitlerem, dlatego sugeruję przesłanie mu osobistego listu”. Pismo miał dostarczyć Führerowi najbliższy doradca Chamberlaina, sir Horace Wilson. List zawierał ostatni apel o powołanie wspólnej komisji, która zdecyduje, jak zrealizować propozycje zaakceptowane przez Czechów. „Jeśli pismo nie spotka się z żadną reakcją Herr Hitlera, sir Horace Wilson przekaże mu osobisty list ode mnie, wyjaśniający, że odrzucenie apelu sprawi, iż Francja wypowie wojnę Niemcom, a wówczas wydaje się pewne, że także my zostaniemy w to wciągnięci”56. Następnego ranka, 26 września, Wilson, który podzielał niektóre opinie Hitlera na temat Żydów, wyruszył z listem do Berlina55*. Führer słuchał spokojnie, choć widać było, że coraz bardziej traci cierpliwość. Kiedy dowiedział się, że brytyjska opinia publiczna jest zaszokowana warunkami memorandum z Godesbergu, wybuchnął: „Dalsza rozmowa nie ma sensu!”. Nie powstrzymało to sir Horace’a, który – „mimo gestów i okrzyków [Hitlera] wyrażających zniecierpliwienie i oburzenie” – nalegał, by Schmidt doczytał do końca list Chamberlaina. Kiedy tłumacz doszedł do słów: „czechosłowacki rząd (…) uważa to za całkowicie niedopuszczalną propozycję”, Hitler skoczył na równe nogi i ruszył do drzwi, mrucząc pod nosem, że rozmowa nie ma sensu. „Była to niezwykła scena – wspominał tłumacz – bo gdy Hitler dotarł do drzwi, najwyraźniej zrozumiał, że jego zachowanie jest nie do przyjęcia, i wrócił niczym zbuntowany chłopiec”. Z trudem nad sobą zapanował, żeby Schmidt mógł dokończyć czytanie, ale później wybuchnął ponownie, w sposób tak gwałtowny, że tłumacz nie oglądał nic podobnego w całej swojej karierze. Hitler zaczął wykrzykiwać, że Niemcy są traktowani jak czarnuchy. W taki sposób nie traktuje się nawet Turków! „1 października Czechosłowacja zrobi to, co zechcę!” – zawołał, a jeśli Francja i Anglia chcą uderzyć na Niemcy, niechaj to zrobią! Guzik go to obchodzi! W końcu odzyskał spokój i zgodził się negocjować z Czechami. Nalegał jednak, żeby w ciągu czterdziestu ośmiu godzin przyjęli memorandum

601

z Godesberga. Niech się dzieje, co chce, dodał, 1 października niemieckie oddziały wejdą do Sudetów57. Furia towarzysząca popołudniowemu spotkaniu zatruła atmosferę wieczoru w Sportpalast.

Hitler

bardzo

rzadko,

jeśli

w ogóle,

przemawiał

z takim

zapamiętaniem i jadem. Głównym celem jego ataków stał się Beneš. „Chodzi nie tyle o Czechosłowację, co o Herr Beneša!”. To on próbował zniszczyć niemiecką mniejszość w tym kraju. To on oddał swój naród na usługi bolszewików. „Decyzja jest w jego rękach! Pokój albo wojna! Albo przyjmie propozycję i da Niemcom wolność, albo sami po nią sięgniemy!”. Wszyscy Niemcy – „naród pod wieloma względami różniący się od tego, który istniał w 1918 roku!” – stali murem za Hitlerem. „Jesteśmy zdecydowani! Niechaj Herr Beneš wybiera!”59. Kiedy Hitler usiadł, na równe nogi zerwał się Goebbels, wykrzykując: „Jedno jest pewne, rok 1918 nie powtórzy się nigdy więcej!”. Słowa te sprawiły, że Führer podniósł się ponownie. Uderzając prawą ręką w mównicę, ryknął: Ja! i natychmiast padł wyczerpany na krzesło, z mokrymi włosami przyklejonymi do czoła. Ludzie mający nadzieję na pokój wysłuchali jego przemówienia z rozpaczą. W Londynie robotnicy zaczęli kopać okopy w pobliżu pałacu Buckingham, a na ścianach rozwieszano plakaty z ostrzeżeniami przed nalotami. Ambasador Bullitt, osobisty przyjaciel Roosevelta, zadzwonił z Paryża do Waszyngtonu: „Według mnie prawdopodobieństwo, że wojna rozpocznie się w piątek o północy, wynosi dziewięćdziesiąt pięć procent”60. Prezydent, który otrzymywał uspokajające wiadomości od swojego ambasadora w Londynie, Josepha Kennedy’ego, przesłał telegraficzny apel do Hitlera (drugi w ciągu dwóch dni), wzywając go do kontynuowania negocjacji. Chamberlain wystosował także do Führera apel w formie oświadczenia dla prasy. Wielka Brytania zagwarantuje, napisał, że Czesi dotrzymają słowa i wycofają się z Sudetów, jeśli Niemcy powstrzymają się przed użyciem siły. Jego wysłannik Wilson zawitał do Kancelarii Rzeszy późnym rankiem następnego dnia z nową propozycją. Hitler nie zgodził się, by ją przedyskutować. Czesi mają tylko dwie możliwości: przyjąć albo odrzucić niemiecką propozycję. „Jeśli odrzucą nasze warunki, zmiażdżymy Czechosłowację!”. Zagroził, że jego wojska wkroczą do Sudetów, jeżeli Beneš nie skapituluje jutro do czternastej. Sir Horace nagle wstał i odczytał krótką wiadomość, którą Schmidt przetłumaczył tak wolno i dobitnie, jak to było możliwe, aby Hitler zwrócił uwagę na jej doniosłość: „Jeśli Francja, wypełniając swoje zobowiązania traktatowe, 602

zaangażuje się aktywnie we wrogie działania przeciwko Niemcom, Zjednoczone Królestwo może być zmuszone do udzielenia jej poparcia”. Hitler wpadł w furię. „Jeśli Francja i Anglia chcą nas zaatakować, niech to zrobią! Jest mi to zupełnie obojętne! Jestem przygotowany na każdą ewentualność! Mamy wtorek, do następnego poniedziałku możemy być w stanie wojny!”. Wilson chciał kontynuować, ale Henderson dał mu znak, żeby tego nie robił. Przed odejściem sir Horace poprosił o chwilę rozmowy sam na sam z Führerem, a następnie powtórzył, że za wszelką cenę trzeba uniknąć katastrofy. „Będę nadal próbował skłonić tych Czechów do rozwagi” – obiecał. „Byłbym rad” – odparł Hitler i powtórzył z naciskiem, że Anglia nie mogłaby mieć lepszego przyjaciela od niego61. Mimo ferworu, jaki tego wieczoru panował w zatłoczonym Sportpalast, William Shirer (który transmitował to wydarzenie z balkonu) zapisał w swoim notatniku, że ludzie nie byli ogarnięci wojenną gorączką. „Tłum był pokojowo nastawiony, jakby nie zdawał sobie sprawy ze znaczenia słów Führera”62. Niemcy dowiedli tego ponownie, gdy w środę późnym popołudniem dywizja zmotoryzowana przejeżdżała ulicami Berlina. Zamiast radosnych wiwatów, większość ludzi, którzy opuścili biura, kryła się na stacjach metra. Tylko nieliczni pozostali na chodniku, w milczeniu obserwując przesuwające się kolumny. Także kapitan Wiedemann zauważył brak publicznego entuzjazmu, a gdy wszedł do Kancelarii Rzeszy, głośno stwierdził: „Ten przemarsz wojska przypomina kondukt pogrzebowy!”. „Sza – szepnął adiutant – szef siedzi obok przy oknie”63. Hitler w zamyśleniu obserwował przejeżdżające wojska. W końcu ktoś usłyszał, jak mruknął pod nosem: „Nie mogę jeszcze toczyć wojny z tym krajem”64. Może właśnie dlatego wysłał do Chamberlaina kolejną wiadomość, tym razem utrzymaną w bardziej pojednawczym duchu. Tymczasem w Anglii, która była znacznie słabiej przygotowana do wojny, premier szykował się do wygłoszenia mowy do narodu. Krytyka polityki ustępstw stale się nasilała i nawet jego ogarnęły wątpliwości. „Cały dygoczę” – powiedział, stając przed mikrofonem o ósmej wieczorem, w tej samej chwili, gdy wydano rozkaz mobilizacji brytyjskiej flocie, i przekazał niektóre ze swoich obaw opinii publicznej. „To straszne, absurdalne i niespotykane – oznajmił – że mamy przymierzać maski gazowe z powodu sporu, który w odległym kraju toczą ludzie całkiem nam nieznani! Jeszcze bardziej absurdalne jest to, że konflikt, który w zasadzie został zażegnany, może stać się zarzewiem wojny”. Po tych słowach 603

zaczął przygotowywać ludzi do kolejnych ustępstw. „Uważam się za człowieka pokoju, dlatego konflikt zbrojny między narodami jest dla mnie koszmarem. Jeśli jednak jakiś kraj chce siłą objąć panowanie nad światem, trzeba stawić mu opór. Pod takim panowaniem ludzie wierzący w wolność nie mieliby po co żyć. Wojna jest jednak rzeczą tak straszną, że musimy uzyskać pełną jasność, zanim do niej przystąpimy, uznać, że gra idzie o naprawdę wielką stawkę”65. Dwie godziny później, po otrzymaniu kolejnego listu Hitlera, nadzieje premiera znów wzrosły. Po wstępie zawierającym typowe oskarżenia pod adresem Czechów Führer niejasno zasugerował, by Chamberlain kontynuował swoje wysiłki w celu „przywołania rządu w Pradze do rozsądku w ostatniej godzinie”66. Zdesperowany premier Wielkiej Brytanii uznał, że przepaść zaczęła się zmniejszać, i pośpiesznie naszkicował odpowiedź, w której zapraszał samego siebie na kolejne spotkanie. „Jestem przekonany, że w ciągu tygodnia zdołamy dojść do porozumienia (…). Nie mogę uwierzyć, że z powodu kilku dni zwłoki w rozstrzygnięciu tego długotrwałego konfliktu chce pan wziąć na siebie odpowiedzialność za wywołanie kolejnej wojny światowej, która może oznaczać koniec naszej cywilizacji”67. Następnie skreślił osobisty list do Mussoliniego, informując go o swoim ostatnim apelu do Führera. „Ufam, że Wasza Ekscelencja poinformuje niemieckiego kanclerza, iż pragnie uczestniczyć w rozmowach, i skłoni go, aby wyraził zgodę na moją propozycję, która uchroni nasze narody przed wojną”68. Później z nową nadzieją przystąpił do pracy i do wczesnych godzin porannych przygotowywał mowę, którą miał wygłosić w parlamencie rano, w dniu wygaśnięcia ultimatum Hitlera.

Budzący trwogę 28 września, środa, rozpoczął się gorączkową krzątaniną w samym centrum kryzysu, w Berlinie. O ósmej francuski ambasador François-Poncet zatelefonował do Weizsäckera z prośbą o pilne spotkanie z Führerem, aby mógł mu przedstawić nowe propozycje. Weizsäcker pośpieszył do hotelu Kaiserhof, w którym zatrzymał się jego przełożony. Ribbentrop był tak zirytowany, „że tym razem Paryż może pokrzyżować mu szyki”, że doszło do gwałtownej awantury. „To straszne – miał oznajmić Weizsäcker – że chce pan rozpętać wojnę, choć różnice dzielące obie strony są tak małe, i że interesuje pana jedynie sposób włączenia Sudetów do Rzeszy”. 604

„Proszę pozostawić tę sprawę Führerowi!” – wykrzyknął Ribbentrop i w takiej atmosferze obaj panowie wyruszyli do Kancelarii Rzeszy69. O dziesiątej, cztery godziny przed upływem ultimatum Hitlera, François-Poncet zadzwonił do Hendersona i powiedział, że obawia się najgorszego. Nadal nie otrzymał odpowiedzi na swoją prośbę o spotkanie z Hitlerem. Najwyraźniej Führer nie przyjmował dziś ambasadorów. Henderson obiecał zrobić wszystko, co w jego mocy. Najpierw zatelefonował do Göringa, aby go poinformować, że Hitler odmówił spotkania z François-Poncetem, który miał dla niego nowe propozycje mogące zdecydować o wojnie lub pokoju. Göring przerwał mu po chwili. Choć jeszcze niedawno odgrywał w Wiedniu rolę agresora, teraz wcielił się w postać rozjemcy. „Nie musi pan mówić nic więcej – przerwał – jadę natychmiast do Führera”70. Schmidt nie widział jeszcze tak gorączkowej krzątaniny w Kancelarii Rzeszy. „Wszędzie siedzieli lub stali ministrowie i generałowie, członkowie partii i adiutanci, oficerowie i dyrektorzy wydziałów, którzy przybyli w pośpiechu, aby doradzać Hitlerowi”. Wódz przechadzał się od jednej grupy do drugiej, obszernie tłumacząc swoje stanowisko i nie przyjmując ani jednej rady. Kiedy odszedł do ogrodu zimowego, żeby pobyć chwilę sam, zjawił się Göring, pragnący przemówić mu do rozsądku. Ujrzawszy Neuratha czekającego w przedpokoju, feldmarszałek przekonał byłego ministra spraw zagranicznych, żeby się do niego przyłączył, ale gdy znaleźli się w sali konferencyjnej, to Neurath wziął na siebie główny ciężar argumentacji. Mein Führer – zaczął – chce pan rozpętać wojnę bez względu na okoliczności? Jestem pewien, że nie”71. Ribbentrop krążył wokół ogrodu zimowego, licząc na to, że zostanie zaproszony do rozmowy. Nagle ukazał się Göring, ruszając ku niemu wojowniczym krokiem i krzycząc: „Herr von Ribbentrop, jeśli wybuchnie wojna, będę pierwszym, który powie narodowi niemieckiemu, że to pana sprawka!”. Ku zgorszeniu adiutantów i współpracowników obaj dygnitarze zaczęli się obrzucać groźbami i inwektywami. W pewnym momencie Ribbentrop oskarżył swojego oponenta, że boi się walczyć, na co Göring ryknął, że gdy tylko Führer wyda rozkaz wymarszu, wystartuje pierwszym samolotem… pod jednym warunkiem, że Ribbentrop będzie siedział obok niego! „Gdyby sytuacja nie była tak poważna – wspominał Wiedemann – byłoby zabawnie obserwować, jak dwie urażone »primadonny« rzucają się na siebie, jak to często bywa na scenie przed próbą generalną”72. Tuż przed jedenastą Ribbentrop został w końcu wpuszczony do ogrodu zimowego, aby mógł wziąć udział w opóźnionym spotkaniu z François-Poncetem. 605

Wymachując

mapą,

francuski

ambasador

wygłosił

proroctwo,

że

wojna

w Czechosłowacji rozleje się na całą Europę. „Jest pan pewien, że zdoła zwyciężyć, tak jak my, że pana pokonamy. Dlaczego podejmuje pan ryzyko, skoro pańskie podstawowe żądania mogą zostać spełnione bez wojny?”. Stało się oczywiste, że perswazja François-Ponceta stopniowo przechyla szalę na korzyść pokoju. Hitler nie wybuchał już gniewem, nie potrafił też odeprzeć argumentów Francuza. Nagle zjawił się adiutant. Na zewnątrz czekał ambasador Attolico z pilną wiadomością od Mussoliniego. „Il Duce pragnie poinformować, że faszystowskie Włochy staną za panem, Führerze, niezależnie do tego, co pan postanowi”. Przerwał, żeby wziąć oddech, i po chwili dodał: „Il Duce jest jednak zdania, że przyjęcie brytyjskiej propozycji byłoby mądrym posunięciem, i prosi, aby nie ogłaszał pan mobilizacji”. „Proszę powiedzieć Il Duce, że posłuchałem jego rady” – oznajmił Hitler i wrócił do ogrodu zimowego, aby poinformować François-Ponceta, że Mussolini pytał go przed chwilą, czy przyjmie jego radę… zapomniał jednak dodać, że zgodził się to uczynić. Kontynuowali rozmowę, ale Hitler nie potrafił się skoncentrować. Było jasne, że nadal zastanawia się nad wiadomością od Mussoliniego. Po chwili wstał, dając do zrozumienia, że spotkanie dobiegło końca. François-Poncet zapytał, czy ma przekazać swojemu rządowi, że Führer jest nieugięty. Nieobecny myślami Hitler odparł, że udzieli odpowiedzi wczesnym popołudniem. Tymczasem do ogrodu zimowego nadal ciągnął korowód gości. Kilka minut po dwunastej Henderson przedarł się przez tłum zebrany w sali recepcyjnej. „Sytuacja uległa poprawie – szepnął mu niemiecki przyjaciel. – Trwajcie przy swoim”. W sali konferencyjnej Hitler cierpliwie słuchał, jak Schmidt tłumaczy list Chamberlaina, proponującego, że niezwłocznie przyjedzie do Berlina na rozmowy. Kiedy skończył, Führer odparł, że najpierw musi się skonsultować z Mussolinim73. Il Duce poparł pomysł. Zasugerował, żeby wszyscy spotkali się w Monachium. Kiedy Hitler przystał na tę propozycję, pośpiesznie wysłano zaproszenie do Daladiera i Chamberlaina. List do tego ostatniego nadszedł, gdy premier przemawiał do Izby Gmin i królowej Marii, która siedziała na galerii z Halifaxem, Baldwinem i innymi dostojnikami. Chamberlain przed chwilą ogłosił, że Hitler posłuchał rady Mussoliniego i opóźnił mobilizację. Kiedy przez salę przeszedł szmer aprobaty, minister finansów podał mu skrawek papieru. Wyraz twarzy premiera uległ zmianie. „To nie wszystko – dodał łamiącym się głosem. – Chciałbym przekazać Izbie coś jeszcze. Przed chwilą otrzymałem informację, że Herr Hitler 606

zaprasza mnie jutro na spotkanie w Monachium. Na rozmowy zostali zaproszeni także signor Mussolini i pan Daladier”. Ktoś z sali krzyknął: „Dziękujmy Bogu za premiera!”, wywołując bezprecedensową burzę histerycznych okrzyków. Królowa Maria, ucieleśnienie opanowania, nie kryła łez, podobnie jak księżna Kentu i pani Chamberlain. „Ze wszystkich stron – napisał w swoich wspomnieniach sir John Simon – rozlegały się głośne wiwaty, do których tylko nieliczni nie chcieli się przyłączyć. Obrady odroczono za powszechną zgodą. Widziałem, jak ludzie, którzy wcześniej wyrażali się obraźliwie o wysiłkach Chamberlaina, szli z płaczem przez salę, aby z nieskrywanym wzruszeniem uścisnąć mu dłoń”. Jednym z nielicznych członków Izby Gmin, którzy nie poddali się emocji chwili, był Winston Churchill. „A co z Czechosłowacją? – miał mruknąć z goryczą. – Czy ktoś pomyślał o tym, żeby zapytać ich o zdanie?”74. Obywatele demokratycznych krajów, z nielicznymi wyjątkami, podzielali uczucie ulgi Anglików. Na ulicach Paryża, Londynu i Nowego Jorku rozradowane tłumy czytały dodatki nadzwyczajne wieszczące koniec kryzysu. Ambasador Bullitt napisał z Paryża do swojego przyjaciela Roosevelta: „Czuję dziś wieczór tak wielką ulgę, że mógłbym uściskać każdego. Żałuję, że nie ma mnie w Białym Domu, bo ucałowałbym potężnie twoją łysinę”75. Prezydent przesłał Chamberlainowi z Waszyngtonu telegram złożony z dwóch słów: DOBRY CZŁOWIEK. Od innego prezydenta, Beneša, premier Wielkiej Brytanii otrzymał dłuższy, tym razem błagalny list: „Zwracam się do pana, panie Chamberlain, z usilną prośbą o pomoc, gdyż naszym szczerym pragnieniem jest zachowanie pokoju. Błagam, abyście nie postanawiali w Monachium niczego bez wysłuchania Czechosłowacji”76. Chociaż większość Niemców doznała podobnej ulgi, przeciwnicy Hitlera byli rozczarowani. Krążyły pogłoski o spisku mającym na celu aresztowanie Hitlera i wprowadzenie reżimu wojskowego. Kiedy Halder dowiedział się o spotkaniu w Monachium, „uznał, że w takich okolicznościach nie można rozpocząć puczu”.

O osiemnastej luksusowa salonka Il Duce wyjechała z Rzymu wśród entuzjastycznych wiwatów. Mussolini był w wylewnym nastroju, nie tylko bowiem został okrzyknięty przez świat tym, który ocalił pokój, ale zyskał sobie wdzięczność Hitlera, wspierając go w chwili kryzysu. Miał też przeczucie, że zdołał odnieść dyplomatyczne zwycięstwo nad Wielką Brytanią, i drwił dobrodusznie z Anglików 607

podczas kolacji z Ciano. „W kraju, gdzie do takiego stopnia hołubi się zwierzęta, że zakłada się dla nich cmentarze, szpitale i domy, gdzie zapisuje się spadek papugom, musiała się zagnieździć dekadencja. Nie wolno także zapominać o strukturze tamtejszej ludności. W Anglii liczba kobiet o cztery miliony przekracza liczbę mężczyzn. Sam pomyśl! Cztery miliony niezaspokojonych seksualnie kobiet, stwarzających całe mnóstwo sztucznych problemów, aby pobudzić lub zaspokoić zmysły! Nie mogą przytulić mężczyzny, więc tulą całą ludzkość”77.

6 Wczesnym rankiem następnego dnia, 29 września, Führer powitał Mussoliniego między Monachium a granicą. Okazał uprzejmość sojusznikowi, ale zyskał też okazję do zapoznania Il Duce z aktualną sytuacją. Kiedy dwaj dyktatorzy zmierzali w kierunku stolicy Bawarii pociągiem Führera, ten ujawnił, że został ukończony pas umocnień Westwall, więc nie obawia się ataku od zachodu. Jeśli Anglia i Francja będą na tyle głupie, żeby zaatakować, wojna zakończy się, zanim nieprzyjaciel zdąży przeprowadzić mobilizację. „Ja nie muszę jej ogłaszać. Niemiecka armia czeka w pogotowiu i prosi, żeby pozwolono jej zrealizować moje cele”78. Dwaj inni uczestnicy konferencji mieli przylecieć do Monachium samolotem. Chamberlain wystartował z lotniska Heston w lekkiej mżawce, oznajmiwszy dziennikarzom: „Kiedy byłem małym chłopcem, powtarzałem: »Jeśli nie uda ci się za pierwszym razem, próbuj dalej!«. Właśnie to teraz robię. Mam nadzieję, że gdy wrócę, będę mógł powiedzieć to samo, co Hotspur z Henryka IV: »na tej pokrzywie niebezpieczeństwa uszczkniemy kwiat – bezpieczeństwo«”56*79. Francuski premier wsiadał do samolotu na lotnisku Le Bourget przy wtórze okrzyków „Wiwat Daladier!”, „Niech żyje pokój!”. Maszyna wystartowała w mlecznej mgle. O jedenastej piętnaście dwusilnikowy samolot wylądował na lotnisku w Monachium. François-Poncet patrzył, jak Daladier schodzi na pas, z twarzą pooraną głębokimi zmarszczkami. Opuścił miasto, w którym panowała atmosfera strachu i napięcia, i ze zdumieniem ujrzał rozradowanych Niemców, którzy witali go entuzjastycznymi okrzykami, jak bohatera. Chamberlain wylądował kilka minut przed dwunastą i został równie radośnie przyjęty w drodze do hotelu Regina Palace. Zabawił tam kilka minut, gdyż niebawem przewieziono go otwartym samochodem do ukończonego niedawno Führerbau, gdzie miała się odbyć konferencja. Kamienny gmach wchodzący 608

w skład kompleksu budynków przy Königsplatz zajmowanych przez partię narodowosocjalistyczną był zwarty i monumentalny, z przestronnym holem wysokim na dwadzieścia i szerokim na trzydzieści metrów oraz podwójnymi, biegnącymi łukiem kamiennymi schodami prowadzącymi do sali konferencyjnej. Chamberlain i jego dwaj towarzysze, w czarnych garniturach, przybyli jako pierwsi. Po nich przyszedł Mussolini. Kroczył energicznie, z dumnie wyprężoną piersią, całkowicie rozluźniony i protekcjonalny, jakby był tu gospodarzem. Na koniec zjawił się Führer. Jego twarde, dziwne spojrzenie zrobiło duże wrażenie na Daladierze. Uczestnicy spotkania i ich współpracownicy skupili się wokół bufetu ustawionego w salonie, wymieniając uprzejme, choć chłodne uściski rąk i mierząc się wzrokiem. Hitler próbował być uprzejmy, ale z zatroskaniem marszczył brwi, większość delegatów nie mówiła bowiem po niemiecku, więc nie mógł się z nimi swobodnie porozumieć. Kiedy oficjalny poczęstunek dobiegł końca, Hitler zaprowadził gości do dużego prostokątnego pokoju z widokiem na Königsplatz. Była to imponująca sala o ścianach obitych skórą, z dużą ilością roślin i obrazów oraz ogromnym marmurowym kominkiem, nad którym wisiał olśniewający portret Bismarcka pędzla Lenbacha. Zwołana naprędce, źle zorganizowana konferencja rozpoczęła się w atmosferze zamętu i z każdą minutą przeradzała w coraz większy chaos. Brak przewodniczącego, programu i uzgodnionej procedury sprawił, że podzieliła się na ciąg odrębnych, burzliwych dyskusji. W pewnym momencie Hitler tak się zirytował naleganiem Chamberlaina, aby zrekompensować Czechom majątek utracony w Sudetach, że krzyknął: „Nasz czas jest zbyt cenny, aby go marnować na takie błahostki!”80. Mussolini wniósł do obrad pewien element ładu, przedkładając pisemną propozycję rozwiązania problemu Sudetów, którą przedstawił jako własną, choć stworzyli ją Niemcy. Dochodziła piętnasta, więc ogłoszono przerwę na obiad. Po pośpiesznym posiłku dyskusja stała się jeszcze bardziej chaotyczna. Zwykle trzy lub cztery osoby mówiły równocześnie, co powodowało, że zadanie Schmidta było prawie niewykonalne. Musiał nalegać, żeby uczestnicy najpierw wysłuchali tłumaczenia. Przyjaciołom obserwującym go z rozbawieniem przez szklane drzwi musiał się wydać dyrektorem szkoły próbującym przywołać do porządku niesforną klasę. Na dodatek do sali zaczęły zaglądać postronne osoby. Jeden po drugim zjawili się Göring, François-Poncet, Henderson, Attolico i Weizsäcker z prawnikami, sekretarzami i adiutantami. Skupili się wokół swoich pryncypałów, którzy zasiedli 609

w półkolu przed ogromnym kominkiem. Sytuacja zaczęła przypominać grę hazardową o wysoką stawkę. W końcu przewodnictwo objął Il Duce. Trzej pozostali przywódcy mogli się posługiwać jedynie własnym językiem, a on radził sobie we wszystkich czterech. Chociaż z trudem mówił po angielsku, kaleczył francuski w typowym włoskim stylu, a poziom jego niemieckiego był wątpliwy, przejął rolę głównego tłumacza, apodyktycznego, choć przyjaznego dyrygenta niezdyscyplinowanego chóru. Zadawał Hitlerowi pytanie po niemiecku, czekał na odpowiedź, później podsumowywał jej sens, a nie dosłowne brzmienie, dla francuskiej i brytyjskiej delegacji. „To był mój wielki dzień – powiedział później kapitanowi SS, Eugenowi Dollmannowi, którego zabrał ze sobą w charakterze tłumacza. – Oczy wszystkich skupiły się na mnie, a nie na panu Daladierze lub panu Chamberlainie. Taka chwila jest godna cesarzy, nieprawdaż?”81. Nadchodził wieczór, a atmosfera w sali coraz bardziej gęstniała. W końcu Brytyjczycy przedstawili własną propozycję. Wydawała się do przyjęcia, z wyjątkiem plebiscytu w Sudetach i międzynarodowych gwarancji nowych granic Czechosłowacji. Podczas przedłużającej się, choć nieszczególnie ostrej dyskusji Dollmanna wywołano z sali – chciała się z nim widzieć jakaś tajemnicza zawoalowana dama. W wartowni zastał żonę ambasadora Attolico, która zażądała, aby „natychmiast, bez żadnej zwłoki” spytał Herr Hitlera, jak idą rozmowy. Wyjaśniła, że obiecała Madonnie z Santa Casa w Loreto, iż przywiezie jej masywną złoconą świecę, jeśli konferencja pójdzie dobrze i pokój na świecie zostanie ocalony. Jej pociąg odchodził za pół godziny. Dollmann odrzekł, że nie może zapytać Führera, ale wypyta Il Duce lub Ciano. Ci się nie nadają. Poleciła mu zapytać Himmlera, który wszystko wiedział. Nie mając innego wyjścia, Dollmann w końcu odnalazł reichsführera. „Jego początkowe zdumienie przerodziło się w rozbawienie. Upoważnił mnie do oznajmienia, że pokój jest pewny”82. Faktycznie, porozumienie wydawało się pewne, ale nadal trzeba było wyjaśnić kilka punktów. Dochodziła dwudziesta i Hitler zaczynał się niecierpliwić. Zorganizował wystawny bankiet na zakończenie konferencji, a potrawy stygły. Zasugerował przerwę na obiad, gdyż rozmowy będą pewnie trwały jeszcze kilka godzin. Brytyjczycy i Francuzi odrzucili zaproszenie, twierdząc, że muszą zatelefonować do członków swojego rządu, ale Schmidt odniósł wrażenie, iż uczynili to, ponieważ nie byli w nastroju do świętowania. „Ocalili pokój za cenę ogromnej utraty prestiżu”. Brytyjczycy udali się pośpiesznie do hotelu Regina, 610

a Francuzi wrócili do hotelu Vier Jahreszeiten, każąc sobie podać posiłek do pokojów. W tym czasie Niemcy i Włosi świętowali zwycięstwo w Führerbau, racząc się szampanem i innymi przysmakami. Kilka minut po dziesiątej wieczorem czterej przywódcy i ich doradcy zasiedli ponownie przed kominkiem. Po znacznym przeredagowaniu tekstu i uciążliwych opóźnieniach, które trwały do północy, w końcu osiągnięto porozumienie. „Właściwie wszystko zostało uzgodnione – wyznał później Göring amerykańskiemu psychologowi. – Chamberlain ani Daladier nie byli w najmniejszym stopniu gotowi, aby poświęcić lub zaryzykować cokolwiek dla ratowania Czechosłowacji. Było to dla mnie jasne jak słońce. W ciągu trzech godzin los Czechosłowacji został przypieczętowany.

Później

godzinami

dyskutowali

o słowie

»gwarancje«.

Chamberlain ciągle się asekurował, a Daladier miał problemy z koncentracją. Cały czas siedział tak… (Göring pochylił się i zrobił znudzoną minę). Czasami kiwał tylko głową na znak zgody. Byłem zdumiony, jak łatwo Hitler zdołał osiągnąć swój cel. Przecież wiedzieli, że koncern Skoda ma fabryki amunicji w rejonie Sudetów i Czechosłowacja będzie zdana na naszą łaskę (…). Kiedy Führer zasugerował, że część uzbrojenia znajdująca się poza granicami Sudetów powinna zostać tam przewieziona, gdy zajmiemy region, myślałem, że tamci wybuchną. Nic podobnego, nawet nie pisnęli. Otrzymaliśmy wszystko, cośmy chcieli. Ot, tak!”. (Pstryknął palcami)83. O pierwszej trzydzieści w nocy zaaprobowany przez wszystkich dokument został uroczyście położony na mahoniowym stole obok ogromnego, misternie zdobionego kałamarza. Dokument stwierdzał, że przebiegająca w czterech etapach ewakuacja Czechów z rejonu Sudetów rozpocznie się 1 października. Międzynarodowa komisja ustali, w których regionach zostanie przeprowadzony plebiscyt, i dokona ostatecznego wytyczenia granic. Hitler wydawał się zadowolony. Ruszył, by podpisać umowę, ale okazało się, że kałamarz jest pusty, więc pośpiesznie zastąpiono go innym. Führer, który przybył na końcu, jako pierwszy opuścił salę. William Shirer był pod wrażeniem „zwycięskiego błysku w jego oczach, kiedy schodził w dół szerokimi schodami” Führerbau84. Chamberlain i Daladier wyszli po pewnym czasie, bo czekał ich bolesny obowiązek poinformowania dwóch przedstawicieli Czechosłowacji, którzy cały dzień niecierpliwie oczekiwali w pobliżu, by dowiedzieć się, jaki los czeka ich kraj. O drugiej piętnaście nad ranem wprowadzono ich do pokoju Chamberlaina 611

w hotelu Regina. Czesi czekali w ponurym milczeniu na ogłoszenie wyroku. Chamberlain wygłosił długą mowę wstępną, a później, gdy Daladier wręczył im kopię porozumienia, zaczął ziewać. Jeden z Czechów zapłakał. „Uwierz mi – pocieszał go François-Poncet – że to wszystko nie ma ostatecznego charakteru. To tylko drobny epizod opowieści, która właśnie się rozpoczęła i wkrótce zostanie podjęta na nowo”85. Następnego dnia Daladiera obudziły hałaśliwe wiwaty tłumu zgromadzonego przed jego hotelem. Śpiewali piosenki i domagali się ujrzenia „drogiego małego Daladiera”, dopóki ten nie pojawił się na balkonie. Tego samego ranka monachijczycy zgotowali owację Chamberlainowi, gdy ten jechał otwartym samochodem do mieszkania Hitlera na ostatnią nieformalną rozmowę. Premier przygotował krótkie oświadczenie, licząc na to, że zostanie podpisane przez niego i Hitlera. Wychodził w nim daleko poza uzgodnienia zawarte w dokumentach z Führerbau; wyrażał wolę, by ich narody nigdy więcej nie toczyły ze sobą wojny. „Jeśli to podpisze – powiedział swojemu sekretarzowi parlamentarnemu przy śniadaniu – i dotrzyma słowa, wszystko będzie dobrze, a jeśli się sprzeniewierzy, udowodni Amerykanom, jakim jest człowiekiem”. Kiedy Hitler usłyszał przekład memorandum, zawołał: Ja! Ja! i obaj politycy złożyli swoje podpisy bez słowa komentarza. Chamberlain wręczył jedną kopię Führerowi i zatrzymał drugą, przekonany, że Hitler odnosi się do tej sprawy z równym entuzjazmem co on. Schmidt odniósł jednak wrażenie, że Führer z pewnymi oporami zgodził się na sformułowania użyte w oświadczeniu i podpisał je tylko dlatego, żeby zrobić przyjemność Chamberlainowi86. Być może Hitler zaczął stosować taktykę wywierania na rozmówcach sprzecznego wrażenia. Dopiero gdy znalazł się sam na sam ze swoim służącym, wyraził zadowolenie, że premier, starszy człowiek, odbył tak długą drogę, aby go zobaczyć. „Dałem mu wycisk. Nieprędko mnie znowu odwiedzi”87. Kilka dni później w rozmowie z majorem Gerhardem Englem, swoim adiutantem, dał do zrozumienia, „że polubił starszego pana i chciałby nadal prowadzić z nim negocjacje”. Zapewnił też Engla, że „nie rozważa podjęcia żadnych kroków, które mogłyby się okazać potencjalnie niebezpieczne. Najpierw musimy sobie przyswoić to, cośmy uzyskali. Rozwiązanie kwestii polskiej nie ucieknie”88. Była siedemnasta trzydzieści osiem, kiedy samolot Chamberlaina wylądował na lotnisku w Heston. Premier stał w otwartych drzwiach, uśmiechając się i wymachując dokumentem, który podpisali z Hitlerem. „Mam! – wykrzyknął do 612

Halifaxa. – Mam to!”. Słysząc jeszcze w uszach ryk owacji, Chamberlain odczytał list od króla z prośbą, aby „przyjechał prosto do pałacu Buckingham, żeby mógł mu osobiście wyrazić najserdeczniejsze gratulacje z powodu udanej wizyty w Monachium”89. W drodze z lotniska do pałacu zgotowano premierowi przyjęcie godne bohatera, co zdarzało się rzadko w historii Anglii. W swoim liście opisywał, że „wzdłuż ulic stały rzesze ludzi ze wszystkich klas społecznych, wykrzykując do utraty tchu, skacząc na stopnie samochodu, uderzając o szyby i wtykając ręce do środka, aby wymienić uścisk dłoni z premierem”90. Wydawało się, że wszyscy w Anglii chcą mu złożyć gratulacje i podziękować. „Żaden zwycięzca powracający z pola bitwy – napisał londyński „Times” – nie został obdarzony wspanialszymi laurami”91. Tłumy otoczyły go przed Downing Street 10, a kiedy wiwatujący ludzie nie chcieli się rozejść, ukazał się w otwartym oknie. Owacje jeszcze bardziej się wzmogły, przeradzając w odśpiewane głośnym chórem For He’s a Jolly Good Fellow! Rozpromieniony Chamberlain stał w oknie – tym samym, w którym Disraeli ogłosił „godny pokój” po powrocie z kongresu w Berlinie w 1878 roku. „Drugi raz w historii – powiedział – wróciliśmy z Niemiec na Downing Street z honorowym pokojem. Wierzę, że przywiozłem pokój dla naszych czasów”92. Wielotygodniowy kryzys wreszcie dobiegł końca, a Anglicy, z nielicznymi wyjątkami, okazywali niepohamowaną radość, choć w Pradze nie było nastroju do świętowania. Nowy premier, Jan Syrový, ogłosił przez radio, że jego rząd był zmuszony przyjąć dyktat monachijski, gdyż został opuszczony przez wszystkich. Powiedział, że mieli wybór „między pomniejszeniem swojego terytorium a zagładą narodu”93.

7 Mussolini dostał największe (jak sam utrzymywał) owacje w ciągu dwudziestu lat istnienia faszyzmu. Na każdej stacji kolejowej i przejeździe wielkie tłumy oczekiwały jego pociągu. Wielu klęczało, żeby okazać mu uznanie. W Rzymie zgotowano iście cesarskie przyjęcie, gdy Il Duce sunął otwartym samochodem Via Nazionale, przejeżdżając pod łukiem triumfalnym z liści i gałązek. Kiedy wkroczył do Palazzo Venezia, tłum zgromadzony na piazza zaczął skandować „Du-ce! Du-ce!”. Spontaniczny ryk, który wstrząsnął placem, gdy Mussolini w końcu ukazał się na balkonie, dowodził, że nigdy wcześniej nie cieszył się taką popularnością. 613

Jednak spośród tych, którzy brali udział w konferencji monachijskiej, to Chamberlain został najbardziej uhonorowany przez świat. Jego szczupła postać i jastrzębi nos stały się powszechnym symbolem pokoju. Były następca tronu Wilhelm przesłał mu prywatny list z podziękowaniami „za ocalenie pokoju”, a były cesarz Niemiec napisał królowej Marii swoim kopiowym ołówkiem, że premier, „natchniony przez niebiosa i pokierowany ręką Boga”, zapobiegł „najbardziej przerażającej

katastrofie”94.

Większość

Niemców

podzielała

te

uczucia

i 1 października budziła się z modlitwą, by podczas wkraczania wojsk do Sudetów nie doszło do żadnych incydentów. Przed świtem pod granicę z Czechami zajechał pociąg Führera, a Reichenau, pierwszy generał, który złożył Hitlerowi przysięgę wierności, zameldował słowami, które zdumiały Wiedemanna: „Mein Führer, armia składa dziś największą ofiarę, jaką żołnierze mogą złożyć swojemu dowódcy – wkracza na terytorium wroga bez oddania jednego strzału”. Wiedemann nie potrafił uwierzyć, by niemiecki generał mógł wygłosić tak absurdalne słowa. Reichenauowi zawtórował kolejny z generałów: „Ja, mein Führer! Dziś rano byłem w moim starym pułku. Żołnierze płakali, że nie pozwolono im przypuścić ataku na czeskie bunkry!”. „Przeklęci defetyści cały czas próbowali mnie przekonać, że nasza polityka doprowadzi do wojny!” – odparł Hitler. Te wygłoszone ostrym tonem słowa zaalarmowały Wiedemanna, który stał tuż za nim. Kogo nazywał defetystami?95 Tymczasem w Chequers atmosfera napięcia i wyczerpanie spowodowane ostatnimi dramatycznymi godzinami dopadły Chamberlaina. „Jeszcze nigdy w życiu nie byłem tak bliski załamania nerwowego – wyznał w liście. – Wziąłem się jednak w garść, gdyż w Izbie Gmin czekała mnie kolejna próba”96. Próba nadeszła w poniedziałek, 3 października. Do tego czasu atmosfera uniesienia wywołana ocaleniem pokoju opadła, a jej miejsce zajęło poczucie upokorzenia. Debatę na temat monachijskiego spotkania w Izbie Gmin otworzył Duff Cooper, który złożył dymisję. Oznajmił, że po inwazji na Czechosłowację rozpęta się europejska wojna. „Premier wierzy w skuteczność przemawiania do Herr Hitlera językiem uprzejmego rozsądku. Osobiście uważam, że ten byłby bardziej podatny na język żelaznej pięści”97. Wyraźnie zmęczony i poirytowany Chamberlain podniósł się, aby odpowiedzieć, że umowa, którą podpisał z Hitlerem w jego mieszkaniu, ma ogromne znaczenie. Po obu stronach były jedynie szczerość i dobra wola, więc Hitlerowi trudno będzie się z niej wycofać. Chamberlain otrzymał chłodne brawa, Izbę Gmin przenikało 614

bowiem poczucie winy. Debata trwała trzy dni, a fala krytyki osiągnęła apogeum w oskarżycielskim wystąpieniu Churchilla. „Wszystko skończone – stwierdził. – Milcząca, pogrążona w żałobie, porzucona i złamana Czechosłowacja zanurza się w mroku”. Nie zarzucał lojalnym i dzielnym obywatelom Wielkiej Brytanii, że zareagowali naturalną spontaniczną radością i poczuciem ulgi, gdy dowiedzieli się o podpisaniu umowy. „Powinni jednak znać prawdę. Powinni wiedzieć, że doszło do poważnych zaniedbań i uchybień w naszym systemie obronnym. Powinni wiedzieć, że doznaliśmy sromotnej klęski bez wojny, że konsekwencje tej wizyty będą nam jeszcze długo towarzyszyć (…). Nie sądźcie, że na tym się skończy. To dopiero początek dnia sądu”98. Chamberlain i zwolennicy jego polityki ustępstw myśleli o stworzeniu nowego rewizjonistycznego porozumienia dla Europy Środkowo-Wschodniej, które Hitler zechce poprzeć. Teraz stało się jasne, że program polityczny Führera jest z nim całkowicie sprzeczny i że nie są możliwe żadne zmiany. Chamberlain ze swoim nieodłącznym parasolem stał się symbolem tchórzliwości. Premier był tak przerażony, że zwrócił się o pomoc do samego Adolfa Hitlera. Wysłał tajny list z pytaniem, czy Führer, który tego wieczoru miał wygłosić przemówienie w Sportpalast, „nie udzieliłby mu pomocy w przekonaniu opinii publicznej w Wielkiej Brytanii”. Hitler chętnie to uczynił, przypuszczając bezwzględny atak na przeciwników Chamberlaina z Izby Gmin99. Okazało się, że pomoc i pocieszenie z tak wątpliwego źródła nie były konieczne. Następnego dnia, 6 października, Izba Gmin pośpiesznie zaaprobowała politykę Chamberlaina, „dzięki której zapobieżono wojnie podczas ostatniego kryzysu”. „Za” głosowało trzystu sześćdziesięciu sześciu, „przeciw” stu czterdziestu czterech posłów, a trzydziestu pięciu dysydentów – w tym Cooper, Eden i Churchill – wstrzymało się od głosu. Atak wspomnianej trójki odbił się znacznie silniejszym echem w Berlinie, gdzie każde słowo wypowiedziane przeciwko Chamberlainowi odbierano jako osobistą zniewagę dla Hitlera. Führer opuszczał Führerbau zadowolony – tak przynajmniej twierdzili jego adiutanci i współpracownicy – przekonany, że problem Czechosłowacji został raz na zawsze rozwiązany, i gotów dotrzymać swojej części umowy. Chór głosów potępienia, który rozległ się w Anglii, zmienił wszystko. Na Wilhelmstrasse szeptano, że Ribbentrop i Himmler, żerując na rozdrażnieniu Hitlera, przekonali go, że w Monachium Niemcy nie wykorzystały w pełni obaw

615

zachodnich demokracji przed wojną. Że Anglia prowadziła negocjacje tylko po to, aby zyskać na czasie i uderzyć, gdy będzie lepiej uzbrojona. Świadomy niezadowolenia Hitlera François-Poncet starał się, jak mógł, go „uspokoić”,

sugerując,

żeby

podpisał

z Francją

podobną

umowę

jak

z Chamberlainem. „Chciałem zarysować przed nim możliwość kolejnych umów, gospodarczych i finansowych, które mogłyby pomóc w zaprowadzeniu nowego ładu w Europie. Miałem nadzieję, że zdołam zwrócić go w tę stronę, odwieść od przemocy”100. Hitler był już jednak przekonany (albo pozwolił się przekonać), że został oszukany przez perfidny Albion. 9 października publicznie wyraził te uczucia w pełnej goryczy mowie w Saarbrücken, w której porównał postawę Brytyjczyków do postawy guwernantki. Przypuścił atak na złowrogie trio – Churchilla, Coopera i Edena – znacznie przewyższający zjadliwością mowę ze Sportpalast. Skutki tej mowy dały się odczuć trzy dni później, kiedy międzynarodowa komisja wybrana, aby wcielić w życie porozumienie z Monachium, jednogłośnie opowiedziała się za rezygnacją z rozpisania plebiscytu. Jej członkowie ulegli już niemieckim żądaniom, aby użyć wyniku spisu z 1910 roku do określenia, które rejony mają zostać przekazane Rzeszy. Stawało się coraz bardziej jasne, że pierwotne uzgodnienia tak przykrojono, by pozbawić Czechosłowację tego obszaru, na którym znajdowały się najnowsze odcinki linii obrony. W połowie października François-Poncet ostatni raz odwołał się do rozsądku Hitlera. Okazji dostarczyło ich pożegnanie, Francuza przeniesiono bowiem do Rzymu. Hitler, który zawsze go lubił, wyraził uznanie dla jego siedmioletniej służby dyplomatycznej w Berlinie i zaprosił ambasadora do ulubionej, położonej na wysokości tysiąca ośmuset metrów herbaciarni na szczycie Kehlstein. Lokal ów, zbudowany pod nadzorem niezmordowanego Bormanna nakładem trzydziestu milionów marek, był niezwykłym osiągnięciem inżynierskim. Równie imponująca okazała się blisko dziesięciokilometrowa kręta asfaltowa droga z Berghofu, która została wydarta z górskiego zbocza za pomocą ładunków wybuchowych kosztem kilku ludzkich istnień. François-Ponceta zawieziono do podziemnego tunelu wydrążonego we wnętrzu góry. Na końcu korytarza znajdowała się obita miedzią winda, której szyb wykuto w litej skale. Po wjechaniu około stu dwudziestu metrów w górę François-Poncet znalazł się w galerii pełnej rzymskich kolumn. Za nimi rozciągała się ogromna okrągła sala o ścianach ze szkła. Wielkie kłody drewna płonęły na potężnym, otwartym palenisku. Z obu stron rozciągała się tak szeroka 616

górska panorama, że Francuz miał wrażenie, jakby był zawieszony w przestrzeni. Krajobraz, skąpany w jesiennym świetle zmierzchu, był imponujący, niemal baśniowy. W tym fantastycznym otoczeniu – które po kilku wizytach zaczęło nużyć Hitlera swoim ogromem – on i ambasador Francji odbyli ostatnie spotkanie. Führer, blady i wymizerowany,

potwierdził

swoje

niezadowolenie

z rezultatów

umowy

monachijskiej. Kryzys był daleki od zażegnania. Jeśli nie dojdzie do odprężenia, sytuacja może nawet ulec zaostrzeniu. Führer skarżył się, że w Wielkiej Brytanii „aż huczy od gróźb i nawoływania do wojny”. Ambasador wskazał, że taka reakcja była nieunikniona po nadmiernej radości wywołanej ocaleniem pokoju. Co więcej, ostra mowa wygłoszona przez Hitlera w Saarbrücken wzmocniła wrażenie, że ofiara Czechosłowacji jedynie zwiększyła apetyt Niemiec i umocniła pozycję przeciwników paktu podpisanego w Monachium. Hitler zaprotestował. To Brytyjczycy spowodowali obecne trudności. Nie powiedział ani słowa przeciwko Francji. Kiedy zaczął bronić sposobu, w jaki traktuje Czechów, François-Poncet przerwał mu, wzywając, aby nie rozpamiętywał przeszłości. Ważniejsza jest przyszłość. Państwa demokratyczne i totalitarne muszą dowieść, że są zdolne do pokojowego współistnienia, „stopniowo prowadząc Europę do bardziej normalnej i trwałej sytuacji”. Hitler nie sprzeciwił się ani temu, że mu przerwano, ani samej koncepcji. Stwierdził, że jest do tego przygotowany. „Wiem, że jest zmienny i skryty, pełen sprzeczności i nieprzewidywalny – doniósł François-Poncet Paryżowi. – Ten czarujący człowiek, wrażliwy na piękno natury i przedstawiający przy herbacie rozsądne pomysły w kwestii europejskiej polityki, jest zdolny do najgorszych napadów gniewu, najdzikszych uniesień, najbardziej delirycznych ambicji. Są dni, gdy stojąc przed globusem, gotów jest niszczyć narody, pustoszyć kontynenty, zmieniać geografię i historię niczym demiurg dotknięty szaleństwem. Kiedy indziej marzy o tym, żeby stać się bohaterem wiecznego pokoju i wznosić najwspanialsze budowle”101. Te ewidentne sprzeczności wewnętrzne skłoniły wielu zagranicznych obserwatorów do uznania Führera za niepoczytalnego. Jednym z nich był Zygmunt Freud, który właśnie zadomowił się bezpiecznie w Londynie. „Nie sposób odgadnąć, co uczyni ten szaleniec – powiedział jednemu ze swoich amerykańskich wielbicieli. – Jak wiesz, jest Austriakiem i wiele lat żył w skrajnej nędzy”. Kiedy Hitler zajął swoją dawną ojczyznę, najwyraźniej uderzyło mu to do głowy102. 617

Dawny uczeń Freuda miał całkiem inną teorię i w październiku tamtego roku wyjaśnił ją w Zurychu H.R. Knickerbockerowi, który właśnie przyjechał z Pragi. „Hitler zalicza się do kategorii mistycznych lekarzy szamanów”, powiedział doktor Carl

Gustav

Jung,

który

godzinami

dyskutował

o Führerze

z Ernstem

Hanfstaenglem zaraz po ucieczce tego ostatniego z Niemiec. „Ciało Hitlera nie sugeruje siły. Niezwykłą cechą jego fizjonomii jest marzycielskie spojrzenie. Uderzyło mnie to szczególnie, gdy oglądałem jego fotografie z okresu kryzysu czechosłowackiego. W jego oczach było spojrzenie jasnowidza”. Skłoniło to Knickerbockera do zadania pytania, jakim sposobem człowiekowi, który wywarł tak słaby wpływ na cudzoziemców, udało się skłonić niemal wszystkich Niemców, aby padli na kolana i oddali mu cześć. „Hitler jest gotów powiedzieć każdemu Niemcowi, że bez przerwy podświadomie przeżywa los Niemców i myśli o nim, szczególnie po klęsce, którą ponieśli w wielkiej wojnie. Jedną z głównych cech kształtujących niemiecką duszę jest osobliwy kompleks niższości, kompleks młodszego brata, który zawsze przybywa spóźniony na ucztę. Władza Hitlera nie jest polityczna, ale magiczna”. Sekret Führera polega na tym, że pozwala, aby kierowała nim jego własna podświadomość. Przypomina człowieka, który intensywnie wsłuchuje się w szept mistycznego głosu, „a następnie za nim podąża. My, nawet jeśli podświadomość dotrze do nas poprzez sny, mamy w sobie za dużo racjonalności, za dużo mózgu, aby jej posłuchać, ale Hitler jej nasłuchuje i jest posłuszny. Prawdziwy przywódca jest zawsze przez kogoś prowadzony”. Hitler zaintonował czystą germańską pieśń, którą Niemcy uznali za prawdziwą, więc wybrali go na swojego przywódcę. Był demagogiem odwołującym się do prymitywnego pierwiastka w ich duszy, do echa ich dawnej plemiennej przeszłości”. Jung przepowiedział, że Anglia i Francja nie dotrzymają nowych gwarancji udzielonych Czechom. „Żaden naród nie dotrzymuje słowa. W końcu naród to wielki ślepy robak, który podąża… za czym? Może za przeznaczeniem. Naród nie ma honoru, nie zna słów, których mógłby dotrzymać”. Czemu więc mielibyśmy oczekiwać, że Hitler dotrzyma słowa? „Bo Hitler to naród”103.

618

Część VI „DO GRANICY ZUCHWAŁOŚCI”

Rozdział 18 NOC KRYSZTAŁOWA (listopad 1938–marzec 1939)

1 Niemiecki antysemityzm w czasach Hitlera podążał krętą i zawiłą ścieżką. Pierwsze restrykcyjne przepisy przeciwko Żydom z 1933 roku sformułowano tak niejasno, że wydawało się, jakby Führer poszedł celowo na kompromis w kwestii swoich zasad. Czy była to próba rozwiązania kwestii żydowskiej za pomocą racjonalnych środków, które mogli zaakceptować Niemcy pragnący sprawować kontrolę nad Żydami, zamiast ich prześladować? Później nastał okres zmagań partyjnych radykałów ze zwolennikami bardziej umiarkowanego kierunku w rządzie i służbie publicznej, który osiągnął apogeum latem 1935 roku. W tym czasie ci drudzy przeszli do ofensywy: sprzeciwili się otwarcie dalszemu prześladowaniu Żydów i twierdzili, że nie jest to korzystne dla gospodarki. „Bezprawne” działania podejmowane przeciwko Żydom muszą ustać, oznajmił prezes Banku Rzeszy, Hjalmar Schacht, małej, ale wpływowej grupie, w skład której wchodzili minister spraw wewnętrznych Wilhelm Frick, minister finansów Schwerin von Krosigk, minister sprawiedliwości Franz Gürtner i minister edukacji Bernhard Rust. Jeśli tak się nie stanie, ostrzegł, nie będzie mógł dokończyć programu zbrojeń. Podał przykład. Pewien żydowski agent firmy ubezpieczeniowej Alliance Insurance w Egipcie był tak nękany, że zrezygnował z pracy, oddając rynek Anglikom. Wielu żydowskich importerów anulowało duże zamówienia, a przecież jest rzeczą śmieszną wyobrażać sobie, że jakiś naród może osiągnąć sukces gospodarczy bez żydowskich firm. Schacht nie miał nic przeciwko umieszczaniu w miejscach publicznych takich znaków, jak „Żydom wstęp wzbroniony”, można je było bowiem znaleźć nawet w Stanach Zjednoczonych, ale z goryczą przeciwstawił się hasłom Streichera w rodzaju: „Ten, kto kupuje u Żyda, zdradza własny naród”. Członkowie grupy jednogłośnie uzgodnili, że „dzikie, chaotyczne posunięcia” muszą ustać, aby można było rozwiązać kwestię Żydów zgodnie z prawem1. 620

Pierwsze działania w tym kierunku podjął kilka tygodni później w Norymberdze sam Führer, ogłaszając ustawę o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci, legalizującą szereg represyjnych środków. Ustawa ta została niezwłocznie usankcjonowana przez oficjalny katolicki „Klerusblatt” jako „bezsporna ochrona natury narodu niemieckiego”. Nawet Streicher wydawał się usatysfakcjonowany tym, że kwestia żydowska zaczęła być rozwiązywana „krok po kroku”, zgodnie z najlepszą niemiecką tradycją prawną. „Nie rozbijamy okien i nie gnębimy Żydów – przechwalał się. – Ten, kto podejmuje tego rodzaju działania, jest wrogiem państwa, prowokatorem albo Żydem”2. Czy ustawy norymberskie były próbą rozwiązania kwestii żydowskiej mniej surowymi, bardziej „akceptowalnymi” metodami? A może Hitler czekał tylko na odpowiednią chwilę, żeby zrealizować swoje marzenie o eksterminacji? Jakkolwiek było, zadanie rozwiązania problemu, przynajmniej na pewien czas, zostało odebrane partii i przekazane instytucjom prawnym. Doprowadziło to do narastającej niechęci wśród radykalniejszych nazistowskich rasistów. Trzymani na postronku w okresie programu ekspansji, uwolnili się trzy lata później, w 1938 roku, niszcząc synagogi w Monachium, Norymberdze i Dortmundzie. Naród ogarnęła gorączka szczucia Żydów. „Cała Kurfürstendamm – pisała Bella Fromm, korespondentka dyplomatyczna z Berlina – została usmarowana gryzmołami i karykaturami. Na wszystkich drzwiach, oknach i ścianach powypisywano niezmywalnymi farbami »Żyd«. Jeszcze gorzej było w tych dzielnicach, gdzie znajdowały się ubogie żydowskie sklepiki. Bojówkarze z SA siali tam prawdziwe spustoszenie. Wszędzie widniały odrażające, krwawe rysunki ścinanych, wieszanych, torturowanych i okaleczanych Żydów opatrzone nieprzyzwoitymi napisami. Wybijano okna, a łup powyciągany z nędznych małych składów wyrzucano na chodnik i do rynsztoka”3. Fala antysemityzmu przybrała na sile 7 listopada 1938 roku, kiedy młody Żyd, Herszel Grynszpan, zastrzelił w Paryżu radcę niemieckiej ambasady. Grynszpan, którego rodzice zostali deportowani z Niemiec do Polski, przyszedł do budynku ambasady, żeby zabić ambasadora, ale jego uwagę odwrócił radca Ernst vom Rath. Chociaż Rath należał do przeciwników antysemityzmu, a Gestapo prowadziło śledztwo w jego sprawie, to on przyjął kule przeznaczone dla swojego przełożonego.

621

„Bycie Żydem nie jest przestępstwem – szlochał na posterunku policji Grynszpan. – Nie jestem psem. Mam prawo żyć, a naród żydowski ma prawo istnieć na tej ziemi. Dokądkolwiek pojechałem, byłem tropiony jak zwierzę”4. Po południu 9 listopada Rath zmarł wskutek odniesionych ran. Wiadomość ta dotarła do Hitlera w monachijskim ratuszu, gdzie brał udział w spotkaniu partyjnych przywódców. Wyszedł z sali pod eskortą i odbył krótką naradę z Goebbelsem przed wejściem do wagonu pociągu specjalnego. Goebbels wrócił na spotkanie, żeby ogłosić, że zabójstwo Ratha doprowadziło do wybuchów antyżydowskich rozruchów w okręgach Kurhessen i Magdeburg-Anhalt. Führer, powiedział, zdecydował, że jeśli fala niepokojów rozleje się spontanicznie na całe Niemcy, nie będzie jej powstrzymywał. Partyjni przywódcy odebrali te słowa jako polecenie organizowania demonstracji w taki sposób, aby wyglądało, że nie mają z tym nic wspólnego. Jednak dowódca SA, Lutze, źle zrozumiał Goebbelsa albo nie chciał dać wiary, że Hitler wydał taki rozkaz. Po wezwaniu wszystkich gruppenführerów polecił im, aby nie brali udziału w żadnych działaniach przeciwko Żydom. Gdy wspomniani dowódcy SA przekazywali instrukcje Lutzego (niekiedy ignorowane), partyjni przywódcy wydzwaniali ze sprzecznymi rozkazami do poszczególnych prowincji. Początkowo SS nie brało udziału w łupieniu sklepów i paleniu synagog. Na wieść, że Goebbels nakazał rozpoczęcie pogromu, Himmler polecił swoim ludziom zapobiec nadmiernemu plądrowaniu, a następnie podyktował memorandum: „Zarząd Propagandy i, jak podejrzewam, sam Goebbels, powodowany głupotą i pragnieniem władzy, które dostrzegłem u niego dawno temu, rozpoczął tę akcję mimo napiętej sytuacji międzynarodowej”5. Jego krytyka mogła być działaniem na pokaz, gdyż kilka godzin wcześniej osobiście zaatakował Żydów w mowie wygłoszonej na tajnym spotkaniu z generałami SS. Żydzi, powiedział, chcą zniszczyć Niemcy, więc muszą zostać wypędzeni z Rzeszy „z bezprzykładną surowością”. Jeśli Niemcy nie wygrają walki na śmierć i życie z żydostwem, „na świecie nie pozostanie ani jedno miejsce schronienia dla prawdziwego Niemca, wszyscy zginą śmiercią głodową albo zostaną zarżnięci”6. Nawet jeśli Himmler nie sprzyjał fali terroru przesuwającej się przez kraj, jego główny zastępca robił wszystko, żeby zbić na niej polityczny kapitał. Tuż po północy Heydrich wysłał pilny dalekopis do wszystkich kwater i posterunków SD oraz policji, wzywając do współdziałania z partią i przywódcami SS w „organizowaniu demonstracji”. Na koniec wydał rozkaz aresztowania tylu Żydów, szczególnie 622

zamożnych, „ilu da się pomieścić w istniejących więzieniach. Obecnie mają zostać zatrzymani jedynie zdrowi mężczyźni, niezbyt starzy. Po aresztowaniu należy się niezwłocznie skontaktować z odpowiednimi obozami koncentracyjnymi, żeby natychmiast ich tam przewieźć”7. Niemieccy Żydzi przeżyli noc przypominającą senny koszmar. Policja biernie przyglądała się biciu ludzi i niszczeniu mienia. Zastępca komendanta berlińskiej policji zastał przed splądrowanym sklepem obuwniczym płaczącego policjanta. Miał stać na straży prawa i porządku, ale nie mógł nic zrobić. Z oficjalnych danych wynikało,

że

złupiono

osiemset

czternaście

sklepów,

zdewastowano

sto

siedemdziesiąt jeden domów i podpalono sto dziewięćdziesiąt jeden synagog. Trzydziestu sześciu Żydów zabito, a trzydziestu sześciu innych odniosło poważne rany. Liczby te, jak przyznał sam Heydrich, „musiały zostać znacznie zaniżone”8. Otto Tolischus przesłał telegram do redakcji „New York Timesa”, że przez Niemcy właśnie przetoczyła się fala zniszczenia, która nie miała sobie równych od czasu wojny trzydziestoletniej. „We wczesnych godzinach rannych niemal w każdym mieście i miasteczku kraju rozpoczęło się niszczenie, plądrowanie i podpalanie i nie ustawało przez cały dzień. Ogromne, choć w większości milczące tłumy, przyglądały się temu bezczynnie, a policja ograniczała się do kierowania ruchem i masowego aresztowania Żydów »dla ich ochrony«”9. Reakcja zagranicy była natychmiastowa, a aktom przemocy nadano niezapomnianą nazwę – nawiązującą do mnóstwa rozbitych szyb – nocy kryształowej. Na całym świecie okrzyknięto Niemcy krajem barbarzyńskim. Wielu Niemców było podobnego zdania, a do potępienia Goebbelsa przez Himmlera przyłączyli się inni partyjni urzędnicy. Luise, żona ministra gospodarki Walthera Funka, słyszała, jak jej mąż beszta ministra propagandy przez telefon: „Zwariowałeś, Goebbels? Narobiłeś nam niezłych kłopotów! Człowiek będzie się wstydził, że jest Niemcem! Stracimy cały prestiż za granicą! Dzień i noc staram się chronić majątek narodowy, a ty wyrzucasz wszystko przez okno! Jeśli natychmiast tego nie powstrzymasz, zostanie nam paskudny bałagan!”10. Göring poskarżył się osobiście Führerowi, że takie działania uniemożliwiają mu wykonanie powierzonej misji. „Robię wszystko, żeby zrealizować plan czteroletni – wyznał później – wykorzystać do końca potencjał gospodarczy kraju. Zwracałem się do narodu z prośbą o każdą starą tubkę po paście, każdy zardzewiały gwóźdź, najmniejszy skrawek materiału, aby je zebrać i wykorzystać. Nie mogę tolerować, by człowiek, który za to nie odpowiada, utrudniał mi wykonanie skomplikowanych 623

zadań, niszcząc mnóstwo towarów o znacznej wartości, a jednocześnie wywołując ogromne zamieszanie w gospodarce”. Według relacji Göringa, Hitler „zaczął tłumaczyć Goebbelsa, choć ogólnie zgadzał się, że takie wydarzenia nie powinny mieć miejsca i nie można na nie pozwolić”11. Hitler zachowywał się tak, jakby nie wiedział o nocy kryształowej, i do skarg Göringa dorzucił własne. „To straszne – powiedział do Frau Troost – oni niszczyli wszystko, jak słonie w sklepie z porcelaną… albo jeszcze gorzej. Miałem nadzieję, że uda mi się porozumieć z Francją, a tu nagle coś takiego!”12. Jednak Fritz Hesse, wezwany

z Londynu

do

Monachium

na

specjalną

konferencję

prasową,

utrzymywał, że słyszał o akcji z ust samego Hitlera w dniu, gdy dano sygnał do pogromu. Podczas obiadu Führer przechwalał się, że w Monachium wyprowadził w pole Anglików i Francuzów, kiedy adiutant szepnął coś do ucha Goebbelsowi. Ten odwrócił się i mruknął do Hitlera. Początkowo Hesse nic nie słyszał, ale gdy inni przy stole zamilkli, stało się jasne, że minister propagandy tłumaczy zmasowany atak, który za kilka godzin on i SA zamierzają przypuścić na żydowskie sklepy i synagogi. Nie było najmniejszej wątpliwości, że Führer zaaprobował te działania. „Hitler pisnął z zadowolenia i trzepnął dłońmi o uda”57*. Następnego dnia Hesse zadzwonił do Ribbentropa, który był nadal poirytowany tym, że nie został zaproszony na konferencję prasową zorganizowaną poprzedniego dnia. Najpierw nazwał konferencję monachijską głupotą pierwszej klasy. W jej wyniku opóźniono wojnę o rok, a przecież Anglicy będą wówczas znacznie silniejsi. „Wierz mi, byłoby znacznie lepiej, gdyby wojna wybuchła już teraz. Mamy w ręku wszystkie wojskowe atuty. Kto wie, co będzie za rok?”. Najgorsze było jednak to, że Führerowi zdawało się, iż zmusił Anglików do ujawnienia kart. „Od lat próbowałem mu wytłumaczyć, że powinien mieć się na baczności przed Anglikami, bo są bardzo niebezpieczni. Nie uwierzył mi (…), zamiast tego się wygłupia i wygłasza pompatyczne mowy. Sam go wczoraj słyszałeś! Wiesz, co ostatniej nocy wyczyniały bandy tego zwierzaka, Goebbelsa? Ci imbecyle niszczyli żydowskie sklepy, które były już od dawna własnością Aryjczyków. Pokrzyżowali mi szyki”58*14. Mimo protestów Hitlera, wzywającego do złagodzenia represji, pogrom trwał nadal. 12 listopada szacowano, że do obozów koncentracyjnych wywieziono dwadzieścia tysięcy Żydów. Tego dnia Göring, który z powodów czysto ekonomicznych sprzeciwiał się niszczeniu własności, zwołał posiedzenie Rady Ministrów, aby ustalić, kto ma za to zapłacić. Zaczął od oznajmienia, że spotkanie 624

ma ogromne znaczenie, a słuchacze nie domyślają się nawet wagi jego następnych słów. „Otrzymałem list od Bormanna, napisany z polecenia Führera, który prosi, żeby kwestia żydowska została raz na zawsze, całościowo i do końca rozwiązana. Wczoraj Führer zatelefonował do mnie i podkreślał ponownie, że trzeba podjąć zdecydowane

i skoordynowane

działania”.

Uczestnicy

narady,

zachęceni

otrzymaną dyrektywą, jednomyślnie uchwalili, że Żydzi powinni zapłacić za wyrządzone szkody w formie grzywny wysokości jednego miliarda marek. „Gdybym był Żydem, na pewno nie chciałbym mieszkać w Niemczech!” – rzucił Göring i zakończył czterogodzinną naradę ponurą przepowiednią: „W niedalekiej przyszłości Rzesza niemiecka może być w stanie wojny z obcymi mocarstwami. Nie trzeba chyba dodawać, że powinniśmy się najpierw ostatecznie rozprawić z Żydami”. Co więcej, Führer miał zasugerować, że skoro obcym mocarstwom tak bardzo leży na sercu los niemieckich Żydów, może powinny ich deportować na Madagaskar. „Wyjaśnił mi to 9 listopada – zakończył Göring. – Chce oznajmić innym krajom: »Czemu ciągle mówicie o Żydach? Weźcie ich do siebie, skoro tak ich kochacie!«”16. Chociaż plan całkowitego usunięcia Żydów z gospodarki Rzeszy był w dalszym ciągu realizowany, niektórzy Niemcy, wśród nich wielu partyjnych przywódców, prywatnie wyrażali głębokie zaniepokojenie okrucieństwami nocy kryształowej. Biurokraci i partyjni aparatczycy, świadomi, że gwałtowne działania zwykle wymykają się spod kontroli, protestowali, wskazując, że pogrom był zbyt kosztowny i nie przyniósł nic oprócz konfliktu z Żydami. Inni czuli odrazę do bestialstwa prześladowców, ale ograniczali się do ostrożnego narzekania. Gerhard Hauptmann na przykład skarżył się przyjacielowi, że Hitler zrujnował Niemcy. „Ten męt zgotuje wojnę całemu światu! Nędzny brunatny komediant, nazistowski kat pędzi nas do wojny światowej, do zagłady!”. Czemu w takim razie Hauptmann nie wyemigrował na znak protestu, jak to zrobili Mann i Zweig? „Bo jestem tchórzem – odparł słynny dramaturg. – Rozumiesz? Jestem tchórzem”17. Ludzie, którym nie groził odwet, obrzucali Hitlera obelgami. Niemal każdy komentator prasowy i radiowy w Stanach Zjednoczonych odpowiedział wściekłością na wypadki nocy kryształowej. Ambasador Dieckhoff pisał z Waszyngtonu do Berlina, że ma nadzieję, iż „w niedalekiej przyszłości burza, która obecnie szaleje w Stanach Zjednoczonych, ucichnie i będzie można podjąć dalszą współpracę”. Informował, że do nocy kryształowej większość Amerykanów ignorowała antyniemiecką propagandę, ale teraz nawet Amerykanie niemieckiego 625

pochodzenia są oburzeni. „Szczególnie uderza mnie to, że nie licząc paru wyjątków, zaczęły się od nas odsuwać szanowane środowiska patriotyczne, całkowicie antykomunistyczne i w większości antysemickie. Nic dziwnego, że gazety żydowskie stały się jeszcze bardziej zajadłe niż dotąd. Jednak nawet tacy ludzie, jak Dewey, Hoover, Hearst i wielu innych, którzy do tej pory utrzymywali życzliwy dystans, a nawet do pewnego stopnia okazywali sympatię wobec Niemiec, przyjmują tak gwałtowną i zawziętą postawę, że sytuacja staje się poważna (…). W ogólnej atmosferze nienawiści idea bojkotu niemieckich towarów otrzymała nowy impuls, a w chwili obecnej nie ma mowy o pertraktacjach handlowych”18. Gniew narodu osiągnął apogeum w ostrym potępieniu z ust prezydenta Roosevelta. Podczas konferencji prasowej zwołanej 15 listopada prezydent odczytał dziennikarzom oświadczenie. Wiadomości z Niemiec, powiedział, głęboko zaszokowały amerykańską opinię publiczną. „Trudno mi uwierzyć, że takie rzeczy mogły się wydarzyć w dwudziestym wieku. Pragnąc uzyskać informacje z pierwszej ręki na temat sytuacji w Niemczech, poleciłem sekretarzowi stanu, aby niezwłocznie zawezwał do kraju naszego ambasadora w Berlinie w celu złożenia sprawozdania i odbycia konsultacji”19. Jednak oficjalne potępienie miało wyłącznie charakter werbalny, a Stany Zjednoczone w dalszym ciągu prowadziły wymianę handlową z III Rzeszą. Być może zagraniczne protesty wywarły pewien wpływ na Hitlera. W tydzień po nocy kryształowej opowiedział się po stronie administracji państwowej (która próbowała chronić „element niemiecki” w półkrwi Żydach), zamiast partii, która uważała półkrwi Żyda za nosiciela „wpływów żydowskich”. Jego poparcie przybrało formę pierwszego rozporządzenia wykonawczego do ustawy o obywatelstwie Rzeszy, która dzieliła tzw. nie-Aryjczyków na różne kategorie. Za Żyda uważano kogoś, kto miał przynajmniej troje dziadków pochodzenia żydowskiego, albo osobę z dwoma żydowskimi dziadkami i należącą równocześnie do żydowskiej wspólnoty religijnej lub mającą małżonka pochodzenia żydowskiego. Oprócz tego wprowadzono osobliwą kategorię Mischlinge („mieszańca”), który miał tylko jednego albo dwóch dziadków pochodzenia żydowskiego, ale nie praktykował religii żydowskiej ani nie poślubił osoby pochodzenia żydowskiego. W praktyce dzieliło to nie-Aryjczyków na dwie odrębne grupy, przy czym Mischlinge nie podlegali środkom represyjnym. Jednym biurokratycznym posunięciem Hitler pozwolił, by znaczna część znienawidzonych wrogów uniknęła jego gniewu. Czyżby postanowienie całkowitej eksterminacji Żydów osłabło? 626

A może czekał jedynie na dogodniejszą chwilę, żeby podjąć bardziej zdecydowane działania? Może była to świadoma lub podświadoma próba ocalenia samego siebie, skoro nadal nie można było wykluczyć, że jeden z jego dziadków był Żydem? Przepisy dotyczące Mischlinge ocaliły również Jezusa, który zgodnie z argumentacją Hitlera był synem Bożym, ale miał tylko dwoje dziadków pochodzenia żydowskiego, nie praktykował też religii żydowskiej ani nie poślubił Żydówki.

2 Od młodości Hitler miał cyniczny stosunek do demokracji i jej przywódców, którzy posiadali wyjątkową zdolność mówienia jednego i robienia drugiego. Nie przejmował się więc, podobnie jak wielu jego najwierniejszych zwolenników, werbalnymi protestami, które napływały z zachodu w drugiej połowie 1938 roku. Jednak Rudolf Hess był przybity. 23 grudnia spędził dwie godziny z Bruckmannami, wczesnymi zwolennikami Führera, opowiadając, że na próżno błagał Hitlera, by wstrzymał pogrom20. Chociaż Hitler musiał zdawać sobie sprawę z odejścia starych towarzyszy, był w tak dobrym nastroju, że dał się namówić na wystąpienie we fraku podczas noworocznej uroczystości zorganizowanej w Berghofie. „Moja siostra – napisała w swoim dzienniku Ilse Braun – z wielkim trudem przekonała go, aby ubrał się w sposób zdradzający choćby minimalne poczucie dobrego smaku. »Spójrz na Mussoliniego, mówiła, on sprawił sobie nowy mundur, a ty paradujesz w czapce listonosza«”. Führer ucałował Ilse w rękę, mówiąc, że siostry Braun to istne piękności. „Kiedy na mnie patrzył, czułam kropelki potu między piersiami i nie miałam odwagi powiedzieć Danke schön, choć obiecałam sobie wygłosić wielką mowę”. Po przyjęciu oficjalnych gratulacji od gości i współpracowników Führer wziął udział w starym germańskim obrzędzie. Wylewali roztopiony ołów do małej miski z wodą, by na podstawie kształtu odgadnąć swoją przyszłość. „Hitler wydawał się niezadowolony z wróżby, bo siedział w fotelu ze wzrokiem utkwionym w ogniu, nie odzywając się ani słowem. Ewa bardzo się o niego martwiła”21. Mroczny nastrój wodza uległ pogłębieniu, gdy kilka dni później bankierzy zbuntowali się przeciwko jego ambitnemu programowi zbrojeń. „Lekkomyślne wydatki Rzeszy – stwierdzał prezes Reichsbanku, Hjalmar Schacht, w swoim memorandum podpisanym przez wszystkich członków zarządu – stanowią 627

najpoważniejsze zagrożenie dla krajowego pieniądza. Ogromny wzrost wydatków uniemożliwia stworzenie normalnego budżetu, wiodąc finanse kraju na skraj ruiny mimo przykręcenia śruby podatkowej, jednocześnie podminowując Reichsbank i krajową walutę”. Taka inflacyjna polityka uniemożliwia zagwarantowanie stabilności pieniądza, ostrzegał Schacht, dlatego „nadszedł czas, aby położyć temu kres”. Schacht wiedział, że Hitler wpadnie w furię, oznaczało to bowiem kres militarnego awanturnictwa. Powiedział Schwerinowi von Krosigkowi, co zrobił, dodając, że oczekuje dymisji. (Wcześniej utracił stanowisko ministra gospodarki na rzecz Walthera Funka, którego władzę natychmiast zagarnął Göring jako koordynator planu czteroletniego). Minister finansów odpowiedział, że jeśli Schacht odejdzie, sam poda się do dymisji, a następnie napisał podobne memorandum i przesłał je Führerowi. Tymczasem mijały dni i nic się nie działo. W końcu 19 stycznia 1939 roku o północy zadzwonił telefon Schachta. Miał się stawić u Führera następnego ranka o dziewiątej. Była to niezwykła pora, gdyż Hitler rzadko kładł się spać przed trzecią rano. Według Schachta, Führer oznajmił bez zbędnych ceregieli: „Wezwałem cię, żeby ci przekazać odwołanie ze stanowiska prezesa Reichsbanku”. Schacht odebrał kartkę papieru. „Nie pasujesz do narodowosocjalistycznego obrazu” – ciągnął Hitler, czekając na reakcję Schachta. Ten milczał, dopóki Führer nie zganił go za potępienie nocy kryształowej podczas bożonarodzeniowego przyjęcia dla pracowników bankowych. „Gdybym wiedział, że pan to aprobuje – odrzekł w końcu Schacht – pewnie bym milczał”. Ta odpowiedź sprawiła, że Hitler na chwilę zaniemówił. „W każdym razie – dodał z oburzeniem – jestem teraz zbyt zdenerwowany, żeby z tobą rozmawiać”. Wspólnie uradzili, że Schacht wyruszy w dłuższą podróż zagraniczną, i niebawem prezes Reichsbanku udał się do Indii. Hitler odetchnął z ulgą, gdy się go pozbył. „Kiedy jest potrzebna cwana zagrywka – powiedział później członkom swojego wewnętrznego kręgu – Schacht jest bezcenną perłą”, ale zawsze zawodził, kiedy była potrzebna siła charakteru22. Wkrótce po zdymisjonowaniu Schachta do ogrodu zimowego wezwano kapitana Wiedemanna. W ciągu ostatnich miesięcy Hitler odnosił się do niego z coraz większym chłodem, więc Wiedemann przeczuwał, że także on dostanie odprawę. Od wydarzeń nocy kryształowej Führer zdawał się żyć w wyimaginowanym świecie

628

niemającym nic wspólnego z rzeczywistością, a gdy Wiedemann próbował zwrócić mu uwagę na jakiś defekt systemu, ostentacyjnie go ignorował. „Nie ma sensu, żeby na najwyższych stanowiskach, w kręgu moich najbliższych współpracowników, znajdowali się ludzie krytycznie nastawieni do polityki, którą uprawiam – oznajmił uprzejmie Wiedemannowi. – Dlatego zwalniam cię ze stanowiska mojego osobistego adiutanta i mianuję konsulem generalnym w San Francisco. Możesz przyjąć tę nominację albo odmówić”. Wiedemann zgodził się bez wahania, dodając, że ma nadzieję, iż jego pensja nie zostanie obniżona. Ton Hitlera stał się łagodniejszy. „Zawsze dbałem o twoją sytuację finansową”23. W ten sposób po czterech latach bliskiej współpracy dwaj wojenni towarzysze rozstali się bez cienia goryczy. Zwolnienie Schachta i Wiedemanna oznaczało powrót Josepha Goebbelsa, który popadł w niełaskę z powodu swoich przygód miłosnych. „Każda kobieta rozpala we mnie krew – napisał jako dwudziestokilkuletni mężczyzna. – Krążę niczym wilk”. Nie powstrzymało go nawet małżeństwo z Magdą. Ciągnął jednocześnie kilka romansów, ale nigdy nie skompromitował się publicznie, a przynajmniej nie zrobił tego do czasu, gdy w trakcie letniej olimpiady zakochał się w czeskiej aktorce, Lidzie Baarovej. Początkowo Magda sądziła, że to jeden z jego przelotnych flirtów, ale w końcu straciła cierpliwość i w 1938 roku zażądała rozwodu. Hitler okazywał niezwykłą wyrozumiałość homoseksualistom, lecz cierpiał, kiedy partyjni przywódcy porzucali małżonki, które pomogły mu sięgnąć po władzę. Zażądał, aby Goebbels zerwał z aktorką. Ten początkowo odmówił, proponując, że zrezygnuje ze stanowiska ministra i wyjedzie jako ambasador do Japonii albo innego dalekiego kraju. W końcu ugiął się pod presją i wyrzekł wielkiej miłości. Kiedy za „radą” policji Baarova wróciła do Czechosłowacji, Hitler wezwał całą rodzinę Goebbelsów do Berghofu. Zdjęcia małżonków z trójką dzieci wykonane przed wejściem do herbaciarni Kehlstein ukazały się w prasie na dowód, że w rodzinie znowu wszystko jest jak należy. Zainscenizowane pojednanie nastąpiło kilka tygodni przed nocą kryształową. Ból wywołany utratą Lidy Baarovej i pragnienie zrehabilitowania się w oczach takich ludzi jak Himmler i Rosenberg, którzy uważali, że skandal obyczajowy z udziałem ministra propagandy był „najpotężniejszym ciosem w moralną pozycję partii”, mogły skłonić Goebbelsa do niezwykłej gorliwości w tamtą listopadową noc. Przywrócenie naczelnego propagandysty do łask zbiegło się z nowym podejściem Hitlera do kwestii żydowskiej. Podczas ostatniej wizyty w monachijskim 629

atelier Gerdy Troost artystka namawiała go, żeby pozwolił żydowskiemu kompozytorowi Arthurowi Piechlerowi wrócić do pracy w szkole muzycznej w Augsburgu. Czy Żydów nie można oceniać w sposób indywidualny, zapytała. Znała kilku, którzy byli nie tylko znakomitymi specjalistami w swojej dziedzinie, ale też naprawdę wartościowymi ludźmi. „To pani osobiste doświadczenia – odrzekł Führer po chwili zastanowienia. – Gdybym miał podobne, nigdy nie obrałbym tej ścieżki. Mam zupełnie inne obserwacje, szczególnie z okresu spędzonego w Wiedniu”. Führer musiał stawiać dobro niemieckiego narodu ponad wszelkie inne względy. „Żyd żyje według własnego prawa, nigdy zaś według prawa kraju, którego jest obywatelem. Nie należy do narodu niemieckiego, dlatego może przebywać wśród nas jedynie jako gość, a nie tak, jak to miało miejsce od tysiąc dziewięćset osiemnastego do tysiąc dziewięćset trzydziestego trzeciego, gdy Żydzi zajmowali wszystkie czołowe pozycje w sztuce, kulturze i prasie, a także w handlu i bankowości. Odpowiadam za to, aby stworzyć zdrowe i silne fundamenty oparte na cechach narodowych, które zapewnią Niemcom przyszłość. Postawiłem sobie za cel zapewnienie bezpieczeństwa i przyszłości naszym obywatelom, a szczególnie niemieckim robotnikom”. Wyznanie to miało stanowić wstęp do odrzucenia jej prośby „z przyczyn zasadniczych”. Co ciekawe, podczas następnej wizyty w Monachium Führer zmienił stanowisko i wyraził zgodę na powrót profesora Piechlera do pracy24.

Podobnie jak fałszywe oskarżenia o ruchy wojsk niemieckich przy granicy z Czechosłowacją na początku 1938 roku pchnęły Hitlera do przedwczesnych działań, tak burza zagranicznych protestów przeciwko nocy kryształowej mogła wzmóc jego niechęć do Żydów i skłonić do zastosowania wobec nich nowych środków. Sygnał całkowitej utraty zdolności obiektywnego myślenia nadszedł 21 stycznia 1939 roku, kiedy oznajmił czeskiemu ministrowi spraw zagranicznych, Chvalkovskiemu, że Niemcy nie udzielą żadnych gwarancji krajowi, który nie pozbędzie się Żydów. „Nasza uprzejmość była przejawem słabości, nad czym ubolewamy – powiedział Führer. – To robactwo musi zostać zniszczone. Żydzi są naszymi zaprzysięgłymi wrogami, dlatego pod koniec tego roku w Niemczech nie pozostanie ani jeden Żyd”. Niemcy nie pozwolą, żeby uszło im płazem to, co zrobili w 1918 roku. „Nadszedł dzień sądu”25. 630

Kilka dni później Ministerstwo Spraw Zagranicznych wysłało do ambasad i konsulatów okólnik na temat kwestii żydowskiej jako czynnika w polityce zagranicznej. „Ostatecznym celem niemieckiej polityki w kwestii żydowskiej – napisano – jest doprowadzenie do emigracji wszystkich Żydów mieszkających na terenie Niemiec”. Od dojścia do władzy narodowego socjalizmu jedynie nieco ponadto sto tysięcy Żydów legalnie lub nielegalnie opuściło Niemcy, żeby znaleźć schronienie w nowej ojczyźnie. Nawet niewielki napływ Żydów wzbudził sprzeciw obywateli Ameryki, Francji, Holandii i Norwegii. Mimo moralnego potępienia Niemiec państwa zachodnie szczelnie zamknęły swoje granice przed Żydami uciekającymi z kraju Hitlera. Narastająca fala powszechnego antysemityzmu potwierdziła słuszność pomysłu masowego wyekspediowania Żydów. Celem nowej polityki niemieckiej, stwierdzono w zakończeniu okólnika, „jest wewnętrzne rozwiązanie kwestii żydowskiej w niedalekiej przyszłości, bez ulegania fałszywej sympatii »dla wypędzonych członków żydowskiej społeczności religijnej«, z dojrzałą świadomością niebezpieczeństwa, które [Żydzi] stanowią dla czystości rasowej narodów”26.

631

29 stycznia Hitler jeszcze wyraźniej ogłosił radykalną zmianę swojej taktyki. Podczas mowy w Reichstagu, wygłoszonej w szóstą rocznicę dojścia nazistów do władzy, wypowiedział wojnę światowemu żydostwu. Co znamienne, kilka godzin wcześniej

nakazał

marynarce

rozpocząć

budowę

potężnej

floty

okrętów

podwodnych, która miała być gotowa w ciągu pięciu lat. Anglia, Ameryka i Francja są „nieustannie podburzane do nienawiści wobec Niemiec i narodu niemieckiego przez żydowskich i nieżydowskich agitatorów”, choć jemu leżał na sercu jedynie pokój. Owe próby wywołania wojny nie mogą w najmniejszym stopniu wpłynąć na sposób, w jaki Niemcy rozwiążą problem żydowski, oznajmił i po raz pierwszy od czasu dojścia do władzy publicznie ujawnił swój ostateczny plan: „Całe życie byłem prorokiem, często też ze mnie drwiono z tego powodu (…). Dziś ponownie zabawię się w proroka: jeśli żydowscy finansiści z Europy i innych krajów świata zdołają ponownie pogrążyć narody w wojnie światowej, jej rezultatem nie będzie bolszewizacja ziemi i zwycięstwo żydostwa, ale unicestwienie żydowskiej rasy w Europie!”. Później wykrzyczał do Żydów paranoiczne ostrzeżenie: „Przestańcie, bo zmusicie mnie, żebym was zabił!”27.

3 W poprzednim roku Hitler zniszczył jedno suwerenne państwo, a następnie okroił i sparaliżował kolejne, przy okazji upokarzając zachód. Rok 1939 zapowiadał jeszcze większe polityczne podboje. 1 stycznia Mussolini w końcu się zdecydował i przyjął propozycję Niemiec złożoną jesienią, przekształcając pakt antykominternowski ze wspólnego frontu propagandowego w pełny sojusz wojskowy. „W ciągu miesiąca – napisał w swoim notatniku Ciano – planuje przygotować na to opinię publiczną, która jest mu zupełnie obojętna”28. Powód: Mussolini obawiał się, że w obecnej sytuacji wojna z zachodem jest nieuchronna. W swoim noworocznym orędziu Hitler ogłosił, że rząd niemiecki ma tylko jedno pragnienie: „abyśmy także w nadchodzącym roku mogli się z powodzeniem przyczynić do niemieckiej pacyfikacji świata”. Kolejnym etapem „pokojowego” programu pacyfikacji było przejęcie całkowitej kontroli w Czechosłowacji. Od jakiegoś czasu Führer żałował podpisania paktu monachijskiego, gdyż stało się jasne, że mógł dokonać aneksji całego kraju bez narażania się na jakiekolwiek kroki odwetowe. Teraz musiał znaleźć dobry pretekst, aby wkroczyć dalej i zagarnąć to, co pozostało. 632

W lutym

nakazał

Goebbelsowi

przeprowadzenie

potężnej

kampanii

propagandowej wymierzonej w rząd Czechosłowacji, który miał rzekomo nadal terroryzować ludność pochodzenia niemieckiego, koncentrować wojska wzdłuż granicy Sudetów, knuć z Sowietami i prześladować Słowaków. Ostatnie oskarżenie okazało się najbardziej celne, ponieważ radykalni słowaccy nacjonaliści chętnie podchwycili przynętę i zaczęli nasilać żądania całkowitej niepodległości. Sytuacja stała się tak wybuchowa, że wystarczył jeden błędny krok niedoświadczonego czeskiego urzędnika wyższego szczebla, aby wywołać kryzys i dostarczyć Hitlerowi potrzebnego pretekstu. W Londynie przeciwnicy polityki ustępstw zostali sprowokowani fałszywym raportem Ericha Kordta z niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kordt potajemnie poinformował brytyjskiego urzędnika, że w najbliższej przyszłości Hitler planuje zbombardowanie Londynu. (Była to podjęta przez niemieckich przeciwników Hitlera świadoma próba popchnięcia Anglii do wojny z Rzeszą, pierwszy z wielu fałszywych alarmów zaplanowanych przez Kordta i innych pracowników niemieckiego MSZ biorących udział w spisku). Chamberlain potraktował groźbę bombardowania na tyle poważnie, że zarządził spotkanie członków rządu, i choć na niebie nie pojawiły się żadne nazistowskie samoloty, temperatura podejrzeń znacznie wzrosła. Ściągnięto z Berlina ambasadora Hendersona, aby złożył raport w sprawie możliwych działań wojskowych Hitlera. Dyplomata starał się ze wszystkich sił przekonać Cadogana, stałego podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, że Niemcy „nie rozważają podjęcia awanturniczych działań w najbliższej przyszłości, a ich kompas wskazuje stronę pokoju”. Przenikliwy Cadogan nie był równie optymistyczny. Oznajmił, że intencje Hitlera są „jawnie niegodne”, a jednak nie dał wiary doniesieniom, że Führer ma zamiar pochłonąć Czechosłowację29. Henderson wrócił na swoją placówkę do Berlina, skąd w dalszym ciągu słał optymistyczne doniesienia. Plotki o awanturniczych przedsięwzięciach nazistów na Ukrainie i w Holandii przycichły, pisał. „Choć w pewnych kręgach mówi się, że może być to jedynie cisza przed kolejną burzą, w chwili obecnej nie przychylam się do tak pesymistycznego stanowiska”30. Jednak następnego wieczoru nawet jego zaniepokoiło zachowanie Hitlera podczas dorocznego bankietu zorganizowanego dla członków korpusu dyplomatycznego. „Pozorna przyjaźń, którą okazywał w czasie wystawy motoryzacyjnej, wyraźnie zniknęła podczas tej kolacji – napisał w swoich 633

pamiętnikach Henderson. – Utkwił wzrok w moim prawym ramieniu i ograniczał się do tematów ogólnych, jednocześnie podkreślając, że Wielka Brytania nie powinna się mieszać do działań Niemiec w Europie Środkowej”. Chociaż postawa Führera wywołała u Hendersona „niejasne poczucie zaniepokojenia”, nie zadał sobie trudu, żeby wspomnieć o tym w następnym raporcie przesłanym do Londynu31. Dowody

niemieckich

intryg

miały

wkrótce

nadejść.

6 marca

brytyjski

ambasador Newton doniósł, że relacje między Czechami i Słowakami „wydają się zmierzać do kryzysu”. Sytuacja dojrzała, gdy Słowacy zażądali pomocy finansowej. Rola, jaką „Niemcy odgrywają w tym sporze, pozostaje w sferze domysłów, ale warto przypomnieć, że słowaccy ministrowie handlu i transportu tydzień temu złożyli wizytę w Berlinie w towarzystwie swoich doradców”32. Z jakiegoś powodu telegram ambasadora dotarł z dwudniowym opóźnieniem, a do tego czasu Henderson zdążył się już otrząsnąć ze stanu „nieokreślonego niepokoju”. 9 marca napisał do Halifaxa dłuższy list, wyrażając przekonanie, że Hitler i naród niemiecki pragną pokoju. „Hitler walczył podczas wojny światowej, nie znosi przelewu krwi i myśli o zabitych Niemcach”. Chociaż nazistowscy ekstremiści mogą wzywać do agresji, Hitler demagog spełni raczej życzenie większości niż fanatycznej mniejszości. „Jest to jeden z powodów, dla których nie potrafię znaleźć uzasadnienia teorii, że jest obłąkany lub że znajduje się na krawędzi szaleństwa. Uważam, że Hitler nie myśli obecnie o wojnie”33.

4 Tego wieczoru prezydent Czechosłowacji, Emil Hácha – który wyznał kiedyś, że niewiele się rozumie na polityce – w końcu popełnił błąd tak oczekiwany przez Hitlera: rozwiązał słowacki rząd i nakazał wojsku, żeby przygotowało się do wkroczenia na Słowację. Następnego dnia Hácha ogłosił stan wyjątkowy. Hitler zareagował błyskawicznie. Odwołał podróż do Wiednia, gdzie miał wziąć udział w uroczystości rocznicy Anschlussu, i rozpoczął przygotowania do kolejnej inwazji. Niewielkie, ale dręczące obawy, że Sowieci mogą ruszyć na odsiecz Pradze, zostały niemal natychmiast rozwiane. Kiedy Hácha wprowadzał stan wyjątkowy, Stalin mówił na XVIII Zjeździe Partii, że Związek Radziecki musi się mieć na baczności i nie pozwolić, żeby zachód wykorzystał ZSRR do ratowania się z opresji. Publiczne głoszenie, że ZSRR jest jedynym wiernym sprzymierzeńcem 634

Czechosłowacji, a jednocześnie unikanie wszelkiego ryzyka było zgodne z linią radzieckiej polityki zagranicznej. Pakt zawarty z Czechosłowacją wymagał od Związku Radzieckiego udzielenia pomocy dopiero wówczas, gdy uczyni to Francja, a to pozwalało zachować bezczynność. W sobotę, swój ulubiony dzień na przeprowadzanie zamachów, Hitler ruszył do akcji, jak zwykle zręcznie improwizując. Najpierw polecił generałowi Keitlowi, żeby przygotował ultimatum nakazujące Czechom potulną zgodę na wojskową okupację Czech i Moraw, a następnie wysłał do niemieckich agentów na terenie Czech i Słowacji rozkazy, by wszczynali niepokoje. W tym samym czasie Henderson telefonował do Halifaxa i radził mu, żeby postępował z najwyższą ostrożnością. Wątpi, czy „Herr Hitler podjął decyzję, dlatego uważa za wskazane, aby w ciągu weekendu nie powiedzieć ani nie opublikować za granicą nic, co mogłoby go zirytować i sprowokować do działania”34. Żadna prowokacja nie była jednak potrzebna. Tego wieczoru dwaj marionetkowi austriaccy przywódcy w towarzystwie pięciu niemieckich generałów przejechali na drugi brzeg Dunaju, aby wkroczyć na posiedzenie nowego słowackiego rządu w stolicy kraju, Bratysławie. Członkom gabinetu kazano ogłosić niepodległość Słowacji. Nowy premier zwlekał chwilę, twierdząc, że wcześniej powinien omówić sytuację z rządem w Pradze. Jego poprzednik, Jozef Tiso – rzymskokatolicki ksiądz, wykapany braciszek Tuck z opowieści o Robin Hoodzie – siedział w areszcie domowym, w klasztorze, ale teraz powrócił na scenę. Korpulentny monsignor Tiso („Kiedym się zdenerwował, zjadłem pół funta szynki, co ukoiło mi nerwy”35) uciekł z więzienia i zażądał zwołania nowego słowackiego rządu we wczesny niedzielny ranek 12 marca 1939 roku. Podczas tego potajemnego zgromadzenia Tiso ujawnił, że otrzymał „zaproszenie” na spotkanie z Hitlerem w Berlinie. Przyjął je, jak powiedział, pod groźbą zajęcia kraju przez wojska niemieckie i węgierskie. 13 marca dokładnie o dziewiętnastej czterdzieści Ribbentrop wprowadził Tiso do gabinetu Hitlera. Führer, surowy i nieubłagany, czekał w towarzystwie dwóch naczelnych dowódców, Brauchitscha i Keitla. Wydano już rozkaz, by 15 marca o szóstej rano siły lądowe i powietrzne były gotowe do inwazji na Czechosłowację. „Czechosłowacja – zaczął oskarżycielsko Hitler – może tylko dziękować Niemcom za to, że nie została bardziej okaleczona”. Czesi nie doceniają ogromnego opanowania, jakie okazali Niemcy. Uniósł głos, w gniewie albo na pokaz, i zapytał, jaką grę uprawiają. Sądził, że Słowacy pragną niepodległości, i tylko dlatego 635

uniemożliwił Węgrom zajęcie ich terytorium. Chciałby „szybko” usłyszeć odpowiedź na jedno pytanie. Akcentując każde ze słów, skierował je bezpośrednio do Tiso. Czy Słowacja pragnie niepodległego istnienia, czy nie? „Jutro w południe – powiedział – generał Brauchitsch rozpocznie działania zbrojne przeciwko Czechosłowacji”. Mówiąc to, wskazał na swojego głównodowodzącego. „Niemcy nie chcą pozbawiać Słowacji jej Lebensraum, dlatego musi pan niezwłocznie ogłosić niepodległość swojego kraju. Jeśli pan tego nie zrobi, przestanę się interesować waszym losem. Daję panu czas na zastanowienie do jutra w południe. Później Czesi zostaną zgnieceni przez niemiecki walec parowy”36. Tiso zawahał się chwilę, a potem zadzwonił do członków słowackiego rządu w Bratysławie, oznajmiając po niemiecku, że mówi z gabinetu Führera. Zażądał, aby zwołali parlament na następny ranek. Kiedy upewnił się, że jego osłupiali słuchacze zrozumieli przesłanie, odłożył słuchawkę. Wrócił do Bratysławy w samą porę, aby odczytać deputowanym słowacką deklarację niepodległości naszkicowaną przez Ribbentropa. Opozycja poniosła klęskę i w ten sposób narodziła się wolna (jedynie z nazwy) nowa Słowacja. Tego popołudnia Chamberlain mężnie odpierał w Londynie gniewne pytania w Izbie Gmin o to, czemu rząd nie potrafił się przeciwstawić Hitlerowi. Co z brytyjskimi gwarancjami dla Czechosłowacji, spytał jeden z krytyków. Gwarancje, usłyszał w odpowiedzi, dotyczyły jedynie sytuacji niesprowokowanego ataku. „Taka agresja nie miała miejsca” – zakomunikował premier37. Kiedy Chamberlain tłumaczył się w parlamencie, Hitler jak zwykle działał, udając, że jedynie reaguje. Jego narzędziem w ostatnim akcie dramatu stał się prezydent Czechosłowacji, Hácha. Udręczony i oszołomiony wydarzeniami ostatnich dni Hácha zwrócił się z prośbą o pilne spotkanie z Führerem, niczym mucha domagająca się zaproszenia do sieci pająka. Hitler potrzymał go kilka godzin w niepewności, aby w końcu wyrazić zgodę na rozmowę. Zdruzgotany psychicznie prezydent Czechosłowacji wsiadł do pociągu do Berlina w towarzystwie córki i ministra spraw zagranicznych. Wybrał pociąg, gdyż nie mógł latać z powodu słabego serca. Kiedy wyjeżdżał z Pragi, do stolicy Czechosłowacji przyjechał dziennikarz, który często widywał Hitlera z bliska. Sefton Delmer zauważył, że stali bywalcy kawiarenek na placu Wacława obojętnie popijali kawę, nieświadomi tego, co się dzieje. Nagle, o zmierzchu, placem przemaszerowały szóstkami oddziały Niemców sudeckich, niosąc nazistowskie sztandary i wykrzykując: Sieg Heil! Sieg Heil! Za 636

nimi

podążali

faszystowscy

kolaboranci,

wymachując

trójkolorową

flagą

Czechosłowacji. Początkowo ludzie słuchali rozkazów i salutowali nazistowskim sztandarom, ale gdy zamknięto fabryki i na placu pojawiły się rzesze robotników, zapanowała inna atmosfera. Robotnicy nie chcieli ustąpić drogi maszerującym, więc doszło do starć. Policja opowiedziała się po stronie demonstrujących, którzy kontynuowali marsz, krzycząc: Ein Reich, ein Volk, ein Führer! Jeśli Praga należała do Niemiec jedynie symbolicznie, Moravska Ostrava, ważne miasto przemysłowe przy granicy z Polską, znajdowała się już faktycznie w ich rękach. Zaraz po zapadnięciu zmroku elitarne oddziały gwardii Hitlera zajęły miasto, żeby zapobiec przejęciu nowoczesnej stalowni przez Polskę. W tym czasie w Berlinie Hitler i jego goście zebrali się w salonie Kancelarii Rzeszy, aby obejrzeć film zatytułowany Ein hoffnungsloser Fall (Beznadziejny przypadek). Obok Führera siedział generał Keitel, który musiał być pod ręką na wypadek, gdyby trzeba było wydać rozkaz rozpoczęcia inwazji. O dwudziestej drugiej czterdzieści pociąg z Pragi wjechał na stację Anhalt, ale Háchę wprowadzono do Führera dopiero godzinę po północy. Wódz powiedział Keitlowi, że starszy pan musiał czekać tak długo, aby mógł odpocząć i odzyskać siły po podróży, lecz zwłoka jedynie wzmogła niepokój Háchy i kiedy w towarzystwie swojego ministra spraw zagranicznych, Chvalkovskiego, mijał straż honorową SS i wchodził do gabinetu Hitlera, jego twarz „płonęła gniewem”. Hácha zaapelował do Hitlera, podkreślając, że nigdy się nie mieszał do polityki. W smutnym geście poddania zdał się na łaskę Hitlera. „Był przekonany, że los Czechosłowacji spoczywa w rękach Führera – brzmiał niemiecki komunikat ogłoszony po spotkaniu – i wierzył, że będzie w nich bezpieczny”. Jednak nawet służalcza postawa Háchy nie zdołała zatamować jadu, który nagromadził się w Hitlerze. Po powtórnym przytoczeniu rzekomych bezeceństw, jakich dopuścili się Masaryk i Beneš, wysunął oskarżenie, że „pod płaszczykiem pozorów Beneš żył już duchem w nowej Czechosłowacji”. Kruchy i niski, kulący się przed atakami Hácha przedstawiał żałosny widok. Nagle Hitler – powodowany współczuciem lub potrzebą zmiany taktyki – pośpiesznie dodał, że nie oznacza to, iż nie ma zaufania do Háchy, ba! „doszedł do wniosku, że podejmując podróż mimo podeszłego wieku, prezydent mógł wyświadczyć wielką przysługę swojemu krajowi, gdyż do niemieckiej interwencji pozostało zaledwie kilka godzin”. Hácha i jego minister spraw zagranicznych siedzieli jak skamieniali, dopóki Hitler nie rozniecił ponownie iskierki nadziei, podkreślając, że nie żywi wrogości 637

do żadnego narodu i pozostaje przekonany o lojalności Háchy. Nadzieje zostały wszakże szybko rozwiane słowami, że wpływy Beneša w kraju są nadal silne. Kości zostaną rzucone w niedzielę, powiedział Hitler. Rozkaz inwazji i przyłączenia Czechosłowacji do Rzeszy jest już gotów. Dwaj Czesi siedzieli jak oniemiali. Hitler zakomunikował, że o świcie jego wojska wkroczą do Czechosłowacji ze wszystkich stron, a Luftwaffe zajmie czeskie lotniska. Po groźbie przyszła kolej na obietnicę. Hácha może się przysłużyć krajowi jedną prostą decyzją. Musi się pośpieszyć, w przeciwnym razie o szóstej rano niemieckie wojska i samoloty ruszą. „Straciłbym na zawsze twarz, gdybym musiał wykonać tę groźbę – wspominał kilka lat później Hitler – bo o wspomnianej godzinie nad naszymi lotniskami panowała tak gęsta mgła, że żaden samolot nie mógłby wystartować”. Zasugerował, żeby Hácha i jego minister spraw zagranicznych przeszli na stronę i przedyskutowali, co należy uczynić, ale ku jego uldze czeski prezydent oznajmił: „Sytuacja wydaje się jasna”. Przyznał, że stawianie oporu byłoby głupotą, ale jak ma przekonać naród w ciągu niecałych czterech godzin? Hitler odparł, że trzeba to jakoś zrobić, po czym z nutką nadziei dodał, że widzi jutrzenkę „długiego pokoju między dwoma narodami”. Gdyby jednak podjęto decyzję o stawieniu oporu, zakończył ostro, przepowiada „unicestwienie Czechosłowacji”. Po tych złowieszczych słowach Hitler zakończył spotkanie38. Kiedy przybitych Czechów zaprowadzono do sąsiedniego pokoju, Ribbentrop podniósł słuchawkę, żeby zadzwonić do Pragi. Linia była uszkodzona, więc poproszono Schmidta, aby spróbował ponownie. Gdy tłumacz wykręcał numer, słyszał, jak Göring woła z sąsiedniego pokoju, że Hácha zemdlał. Zadzwoniono po doktora Morella, który pełnił dyżur na wypadek, gdyby niedomagający prezydent Czech potrzebował pomocy. Jeśliby Hácha zmarł, pomyślał Schmidt, cały świat powiedziałby, że został zamordowany w Kancelarii Rzeszy. W tej samej chwili linia z Pragą ożyła. Schmidt wrócił do Háchy i ku swemu zdumieniu stwierdził, że prezydent Czech doszedł do siebie dzięki wstrzyknięciu witamin przez doktora Morella. Hácha podszedł do telefonu, poinformował członków swojego gabinetu, co się stało, i zasugerował kapitulację. W tym czasie Schmidt przepisywał na czysto krótki oficjalny komunikat, który został wcześniej przygotowany. Dokument stwierdzał, że prezydent Czechosłowacji z ufnością złożył los narodu czeskiego i kraju w ręce Führera Rzeszy. W rzeczywistości był to tekst kapitulacji, więc Hácha poprosił Morella o kolejny 638

zastrzyk. Iniekcja tak go wzmocniła, że odmówił złożenia podpisu mimo nalegań Ribbentropa i Göringa, którzy, według oficjalnego francuskiego raportu, zaczęli go uporczywie nagabywać. „Dosłownie gonili doktora Háchę i pana Chvalkovskiego dookoła stołu, na którym leżał dokument, podtykając go pod nos, wciskając do ręki pióro i nieustannie powtarzając, że jeśli Czesi będą się upierali, w ciągu dwóch godzin połowa Pragi legnie w gruzach pod bombami, a będzie to zaledwie początek. Setki bombowców czekają na rozkaz do startu, który zostanie wydany o szóstej rano, jeśli dokument nie zostanie podpisany59*. W końcu Hácha się poddał i o trzeciej pięćdziesiąt pięć, z czerwoną twarzą, drżącą ręką podpisał dokument. Później odwrócił się do doktora Morella i podziękował mu za pomoc. Gdy z dygoczących palców Háchy wysunęło się pióro, Führer wybiegł z sali konferencyjnej do swojego gabinetu, gdzie już czekały dwie podstarzałe sekretarki. Christa Schroeder wspominała, że jego twarz uległa całkowitej przemianie. „Dziewczęta, dajcie mi buziaka! Szybko!” – wykrzyknął. Schroeder i Wolf cmoknęły go w oba policzki. „Przed chwilą Hácha podpisał! – oznajmił w uniesieniu. – To największe zwycięstwo mojego życia! Przejdę do historii jako wielki Niemiec!”39. Choć było późno, nie poszedł spać, aby rozkoszować się triumfem. „Było mi żal starszego pana – zwierzył się Hoffmannowi i innym bliskim – ale okazywanie sentymentalnych słabości byłoby nie na miejscu i mogłoby podkopać sukces”. Doktor Morell wtrącił, że bez niego nie doszłoby do podpisania komunikatu. „Dzięki Bogu – powiedział – byłem na miejscu i w porę zrobiłem zastrzyki!”. „Idź do diabła z tymi swoimi zastrzykami! – wykrzyknął Hitler. – Staruszek tak się po nich ożywił, że przez chwilę się obawiałem, iż nie złoży podpisu!”. Świętowanie na chwilę przerwał Keitel, który zameldował, że rozkazy wkroczenia do Czechosłowacji zostały wydane z zastrzeżeniem, aby nie otwierać ognia, jeśli wojsko nie natrafi na opór. Nawet wówczas należało podjąć próbę negocjacji przed użyciem siły. Poprosił Hitlera, żeby pozwolił mu odejść. Usłyszał, że ma wrócić za kilka godzin, aby specjalnym pociągiem pojechać z Führerem do granicy z Czechami40.

5 O świcie 15 marca dwaj mężczyźni w ubraniach w nieładzie, „o twarzach pobladłych ze strachu”, załomotali do amerykańskiej ambasady w Pradze z prośbą 639

o azyl. Oznajmili, że są czeskimi szpiegami w Niemczech, znanymi tamtejszemu Gestapo. „Kiedy odmówiłem, ich twarze zadrgały nerwowym tikiem, a wargi zaczęły dygotać” – wspominał George Kennan. Nieco później dostał rozkaz i zgarnął dwóch niemieckich uciekinierów z przysypanej śniegiem ulicy, „na której byli jedynie zwierzyną łowną”. Później zjawił się żydowski znajomy i usłyszał, że może zostać, dopóki się nie uspokoi. „Chodził od ściany do ściany w poczekalni przez długie poranne godziny”42. W Londynie lord Halifax dowiedział się o inwazji od swojego ambasadora w Pradze. Kilka godzin później Henderson zatelefonował z Berlina, radząc szefowi, aby odłożył wizytę przewodniczącego Komisji Handlu w Niemczech. „Nie sądzę, aby udało się odwieść Niemcy od zamiaru »przywrócenia porządku«, mimo to w obecnych okolicznościach odwołałbym wizyty wszystkich członków brytyjskiego rządu”. Henderson zadzwonił jeszcze raz w ciągu godziny, by odczytać umowę podpisaną przez Hitlera i Háchę, a o jedenastej przedyktował odezwę Hitlera do narodu niemieckiego. Dokument stwierdzał, że od niedzieli w wielu czeskich wioskach dochodziło do „dzikich ekscesów” wymierzonych w ludność niemiecką. Prześladowania i wołania o pomoc nasilały się z godziny na godzinę43. Zaszokowany Henderson zdał sobie w końcu sprawę, że była to „ostateczna katastrofa” jego misji w Berlinie. „Dziwisz się, że uważam pracę w Berlinie za robotę dręczącą duszę? – napisał pośpiesznie w prywatnym liście do Halifaxa. – Hitler ponownie wpadł we wściekłość”44. Führer przespał większą część podróży kolejowej z Berlina i zbudził się około południa, w dzień pamiętnych idów marcowych. „Muszę się zjawić w Pradze jako pierwszy” – powiedział służącemu, wkładając ubranie45. Im bliżej był granicy, tym bardziej nasilało się podniecenie. Wczesnym popołudniem jego świta wysiadła z pociągu niedaleko granicy, aby udać się dalej w konwoju złożonym z dziesięciu pojazdów. Hitler siedział w pierwszym samochodzie obok swojego szofera, Kempki, gdy kolumna ruszała w oślepiającej śnieżnej zawiei. Przejechali przez otwarte szlabany obu przejść granicznych i po chwili napotkali niemieckie kolumny przedzierające się przez zaspy i lód. Kempka zjechał z głównej drogi na kręte, błotniste trakty i przed zmrokiem dotarli do Pragi. Nikt nie zwrócił uwagi na konwój zbliżający się do zamku na Hradczanach. Kiedy Niemcy zostali rozlokowani, wysłano kogoś do miasta, żeby kupił zimną szynkę, bułki, masło, ser, owoce i pilznera. To wtedy Keitel pierwszy raz ujrzał Hitlera pijącego piwo46. 640

Reakcja na ostatnią niemiecką agresję okazała się gwałtowna i natychmiastowa. W odpowiedzi na publiczne oburzenie rządy Francji i Wielkiej Brytanii udzieliły gwarancji wojskowych Polsce, Rumunii, Grecji i Turcji, jednocześnie rozpoczynając rozmowy polityczne ze Związkiem Radzieckim. Fala wściekłości udzieliła się także sojusznikowi Hitlera. Tego wieczoru Ciano zapisał chłodno w swoim dzienniku, że inwazja na Czechosłowację zniweczyła stan równowagi osiągnięty w Monachium. Führer wysłał już do Rzymu księcia Filipa Heskiego z listem zawierającym wyjaśnienia. Miał nadzieję, że Mussolini go zrozumie i spojrzy na ostatnie wydarzenia z właściwej perspektywy. Chociaż Il Duce marudził swojemu zięciowi Ciano: „Włosi mnie wyśmieją. Za każdym razem, gdy Hitler zajmuje jakiś kraj, wysyła mi list”, zdecydował, że właśnie dziś, bardziej niż kiedykolwiek, warto się opowiedzieć po zwycięskiej stronie. „Nie możemy zmienić teraz naszej polityki – powiedział. – W końcu nie jesteśmy politycznymi dziwkami”. Mimo to podporządkowanie się młodszemu wspólnikowi było dużym upokorzeniem. Nigdy przedtem Ciano nie widział teścia w stanie tak głębokiego przygnębienia47. Hitler nie zważał na głosy krytyki napływające z kraju i zagranicy, gdyż 16 marca jego zadowolenie z siebie wydawało się usprawiedliwione. Przyglądając się swemu ostatniemu podbojowi z muru zamku czeskich królów, na którego blankach powiewały flagi ze swastyką, rozkoszował się przyjemnością płynącą z posiadania starożytnego miasta, w którym zachowało się tyle germańskich pamiątek. W 1621 roku przed miejskim ratuszem ścięto dwudziestu siedmiu protestanckich przywódców, którzy zbuntowali się przeciwko Habsburgom, a w słynnym hotelu Zum Blauen Stern na placu Republiki rezydowali cesarz Wilhelm, Bismarck i Moltke podczas wojny prusko-austriackiej. Wspaniałe budowle Pragi, często zaprojektowane przez niemieckich architektów, zdaniem Hitlera wiele zawdzięczały kulturze germańskiej. Jedynie Niemcy potrafili budować takie mosty, wieże i gmachy! Jeden ze współpracowników zakłócił Führerowi zadumę, oznajmiając, że ani Francja, ani Anglia nie ogłosiły powszechnej mobilizacji. „Wiedziałem” – odrzekł i wygłosił przepowiednię: „Za czternaście dni wszyscy o tym zapomną”48. Bardziej zainteresowała go wiadomość, że sprzyjający nazistom Czesi wyruszyli na łowy, przeczesując praskie ulice i oznaczając żydowskie sklepy dużymi, barwnymi napisami JID albo JUDE. Faktyczny rozpad Czechosłowacji nastąpił tego samego dnia, gdy monsignor Tiso wysłał do Berlina telegram ogłaszający niepodległość Słowacji i poprosił Niemców 641

o ochronę. Wojska Hitlera wkroczyły niezwłocznie do Słowacji. Także Ruś Zakarpacka zwróciła się z prośbą o włączenie do jego strefy wpływów, ale Hitlerowi bardziej zależało na ugłaskaniu Węgrów, więc pozwolił ich wojskom zająć ten obszar aż po granicę z Polską. Po zaledwie dwudziestu latach niepodległości Czechosłowacja ponownie znalazła się w niewoli. Chociaż Brytyjczycy nie ogłosili powszechnej mobilizacji, byli rozwścieczeni. „Doskonale rozumiem upodobanie Herr Hitlera do bezkrwawych zwycięstw – ostrzegł niemieckiego ambasadora Halifax – ale kiedyś może stanąć wobec wyzwania, które będzie wymagało krwi”49. Od jakiegoś czasu Halifax i szczery do bólu Cadogan sprzeciwiali się pewnym elementom polityki ustępstw Chamberlaina, mimo to lojalnie go popierając. Nadszedł jednak czas na zajęcie zdecydowanego stanowiska. Minister spraw zagranicznych udał się do Chamberlaina i dał jasno do zrozumienia, że naród, partia oraz Izba Gmin żądają, aby agresywne działania Hitlera zostały potępione w sposób publiczny i stanowczy. Chamberlain posłuchał jego rady. 18 marca ambasador Henderson został tymczasowo odwołany z Berlina, a jeszcze tego wieczoru, w wigilię jego siedemdziesiątych urodzin, premier wygłosił w Birmingham mowę, która zmieniała kierunek brytyjskiej polityki zagranicznej. Ostrzegł, że byłoby wielkim błędem sądzić, że Wielka Brytania, mimo odrazy do wojny, „tak dalece utraciła kręgosłup, że z całą swoją mocą nie sprzeciwi się rzuconemu wyzwaniu”50. Choć trudno było to uznać za porywające wezwanie do broni, takie słowa z ust człowieka uznawanego za symbol pojednania wywołały entuzjazm wśród słuchaczy, oznaczały bowiem koniec polityki ustępstw. Ujawniły też, że Hitler popełnił pierwszy poważny błąd w swoich rachubach. Zdobył Czechosłowację groźbą użycia siły, choć ten kraj po pewnym czasie sam dostałby się nieuchronnie w strefę jego wpływów. Mimo to, łamiąc międzynarodową umowę dobrowolnie podpisaną przez własny rząd, zwrócił przeciwko sobie rządy oraz opinię publiczną Francji i Wielkiej Brytanii. Nigdy więcej Chamberlain ani jego następcy nie uwierzyli mu na słowo. Złamał reguły gry dla sprawy, która nie była tego warta. Jak Führer mógł popełnić tak poważny błąd? Przede wszystkim nie spodziewał się, że jego posunięcie wywoła równie gwałtowną reakcję. Czyż zachód nie przyjął za dobrą monetę tej samej wymówki o przywróceniu ładu i porządku w Austrii? Czyż jego przedstawiciele nie byli usatysfakcjonowani równie pokrętnymi 642

argumentami w Monachium? Przecież zdołał ich przekonać, że musi zająć niemieckie ziemie, aby zapewnić przyszłość germańskiej rasie, gdy sam ma jeszcze dość siły, a potęga militarna Niemiec przewyższa potencjał wojenny przeciwników. Kiedy wkraczał do Czechosłowacji, nie był pewien, gdzie ponownie uderzy ani przeciw komu się zwróci. Wiedział jedynie, że musi zdobyć Czechy i Morawy przed przeprowadzeniem (lub groźbą przeprowadzenia) kolejnej operacji. Dlatego uważał, że nie popełnił błędu, a jedynie doprowadził do długotrwałego pogorszenia swojego wizerunku w oczach świata. Interesował go wyłącznie następny krok.

643

Rozdział 19 LIS I NIEDŹWIEDŹ (styczeń–24 sierpnia 1939)

1 Tego samego dnia, w którym Hitler poinformował z zamku na Hradczanach o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych przekazało ambasadorowi Rumunii sprawdzoną poufną informację, że w ciągu kilku miesięcy Führer planuje zająć jego kraj i Węgry. Dyplomatów pośpiesznie rekonstruujących politykę zagraniczną w Londynie dodatkowo zwiodła alarmująca nota ich własnego ambasadora w Paryżu. Wiadomość roiła się od błędów, gdyż sir Eric Phipps przepisał ją własnoręcznie na maszynie, aby wszystko odbyło się w największej tajemnicy. „Zamiarem Hitlera – napisał – który popierają Göring, Himmler, Ribbentrop, Goebbels i Reichenau, jest wypowiedzenie wojny Wielkiej Brytanii przed końcem czerwca lub lipca”1. Informacja ta została przypuszczalnie podsunięta przez niemieckich przeciwników Hitlera, którzy ustawicznie próbowali wywołać konflikt. W rzeczywistości Führer wcale nie pragnął wojny z Wielką Brytanią, a rzekoma dominacja w Rumunii i na Węgrzech ograniczała się nadal wyłącznie do sfery gospodarczej. Führer skupił całą uwagę na rozwiązaniu drażliwych kwestii z Polską, które zostały wywołane po wojnie światowej przez aliantów w celu powstrzymania niemieckiej agresji. Rzesza nie tylko utraciła większą część Prus Zachodnich wraz z Poznańskiem, ale na linii Wisły wykrojono „korytarz” sięgający Bałtyku, który dawał Polsce dostęp do morza. Znajdujący się na końcu „korytarza” Gdańsk otrzymał status wolnego miasta, mógł więc pełnić dla Polski funkcję portu morskiego. Nic równie silnie nie prowokowało niemieckich patriotów, jak tzw. „polski korytarz” oddzielający Prusy Wschodnie od reszty kraju. Niechęć ogniskowała się na Gdańsku zamieszkanym niemal wyłącznie przez Niemców. Co zaskakujące, największy niemiecki nacjonalista poświęcił Polsce niewiele miejsca w Mein Kampf i wczesnych mowach. Darzył Polaków – Untermenschen 644

według jego standardów – przyjaznymi uczuciami i miał obsesję na punkcie Związku Radzieckiego, jedynego państwa, które było wystarczająco duże, żeby zaspokoić niemiecką potrzebę przestrzeni życiowej. Od początku swoich rządów Hitler

bagatelizował

sprawę

Polski,

aw

1934 roku

podpisał

z Warszawą

dziesięcioletnią deklarację o niestosowaniu przemocy. W Monachium publicznie okazywał przyjazne uczucia wobec Polski i łaskawie zaprosił Polaków, aby przyłączyli się do rozbioru Czechosłowacji. Ci zrobili to z radością, nie zdając sobie sprawy, że po takich bankietach goście zwykle otrzymują słony rachunek. Doręczono go miesiąc po spotkaniu w Monachium, kiedy ambasador Józef Lipski został zaproszony przez Ribbentropa na obiad w hotelu Grand w Berchtesgaden. Minister spraw zagranicznych Rzeszy oznajmił, że spotkali się, aby w końcu wyjaśnić różnice dzielące oba kraje. Zaproponował po przyjacielsku, żeby Polska oddała Gdańsk i wyraziła zgodę na to, by Niemcy zbudowały własny „korytarz” łączący Prusy Wschodnie z resztą Rzeszy. W zamian pozwolą Polsce korzystać z portu w Gdańsku, zagwarantują obecne granice i przedłużą pakt o nieagresji. Ribbentrop zasugerował również, aby oba kraje współpracowały w wysiedleniu Żydów z Polski i opracowały „wspólną politykę wobec Rosji na bazie paktu antykominternowskiego”. Ponieważ wielu wpływowych Polaków podzielało lęk Hitlera przed czerwoną Rosją oraz jego nienawiść do Żydów, szansa na pokojowe porozumienie wydawała się duża. Jednak polski minister spraw zagranicznych, pułkownik Józef Beck, ustawicznie odmawiał przyjazdu do Niemiec, próbując poprawić stosunki z Rosją. Pod koniec 1938 roku wydano wspólne oświadczenie polsko-radzieckie i rozpoczęto negocjacje handlowe. Z człowiekiem pokroju Hitlera na można było w nieskończoność prowadzić podwójnej gry, więc Beck został w końcu zmuszony do zakosztowania niemieckiej gościnności. Jeśli lękał się, że zostanie zastraszony, jak Schuschnigg, Tiso czy Hácha, spotkało go miłe zaskoczenie. Nie usłyszał gróźb, a jedynie słowa zachęty. Hitler podkreślił korzyści, jakie Polska może odnieść z unicestwienia Czechosłowacji. To podejście nie przyniosło jednak pożądanego skutku. W sposób tak dyplomatyczny, jak to możliwe, Beck odmówił oddania Gdańska. Kilka tygodni później Ribbentrop udał się w podróż do Warszawy, aby powtórzyć niemiecką propozycję. Zapraszano go na bale, do teatru i na polowania, bez końca raczono kawiorem i wódką, ale na stole negocjacji nie znalazło się nic oprócz polskiego uroku. Na Wilhelmstrasse krążyły plotki, że Hitler, urażony 645

ciągłym odrzucaniem jego wspaniałomyślnej propozycji, miał zawołać, że z Polakami można się dogadać jedynie groźbą. Taktykę z takim powodzeniem wykorzystaną

przeciwko

Austrii

i Czechosłowacji

zastosowano

w marcu.

Ribbentrop ostrzegł Warszawę, że prześladowania mniejszości niemieckiej w Polsce stają się nie do zniesienia. Po tym oświadczeniu gazeta Göringa, „Die Zeitung”, rozpętała kampanię prasową. Pojawiły się doniesienia, że niemieckie kobiety i dzieci są napadane na polskich ulicach, a niemieckie domy i sklepy smarowane

smołą.

Niewzruszony

Beck

wezwał

we

wtorek

niemieckiego

ambasadora i przedstawił własną groźbę: wszelkie próby zmiany statusu Gdańska zostaną uznane za akt agresji wymierzony w Polskę. „Chcecie prowadzić negocjacje pod ostrzem bagnetów?!” – wykrzyknął niemiecki ambasador. „Sami stosujecie tę metodę” – odparował Beck2. Przejawy polskiej odwagi zostały nagrodzone zdumiewającą propozycją pomocy wojskowej w przypadku niemieckiej agresji, która napłynęła z Londynu. Beck przyjął ją „bez wahania”. Ostatniego dnia marca Chamberlain, „wyglądający na wychudłego i chorego”, wszedł do Izby Gmin i ciężko opadł na krzesło. Kilka minut później wstał i zaczął wolno odczytywać oświadczenie cichym głosem, opuszczając głowę tak, jakby z trudem wypowiadał słowa. „W przypadku jakichkolwiek działań w oczywisty sposób zagrażających niepodległości Polski – oznajmił – którym rząd polski zdecyduje się przeciwstawić siłą militarną, rząd Jego Królewskiej Mości udzieli mu niezwłocznie pomocy całą swoją potęgą”. Polacy, dodał, zostali o tym uroczyście zapewnieni, a rząd Francji upoważnił go do oświadczenia, że ich kraj przyłączy się do brytyjskich gwarancji3. Kiedy usiadł, salą wstrząsnęły spontaniczne brawa – pierwszy autentyczny wyraz aprobaty od czasu powrotu premiera z Monachium. Obietnica bezwarunkowej pomocy była pierwszym realnym dowodem, że Chamberlain rzeczywiście zrezygnował z polityki ustępstw. Anglia była wreszcie zjednoczona i zdeterminowana.

Następnego dnia, 1 kwietnia, Führer odpowiedział na ten jednomyślny gest satyryczną mową. Jakim prawem Anglicy wypowiadają się w sprawie prawa Niemców do życia? „Gdyby jakiś brytyjski mąż stanu zażądał, aby każde z żywotnych niemieckich praw było wcześniej dyskutowane w Anglii, mógłbym się domagać, aby każdy brytyjski problem wcześniej omawiano z nami. Anglik może 646

mi powiedzieć, że Palestyna nie jest sprawą Niemiec. Nie chcemy się wtrącać do Palestyny. Tak jak Niemcy nie mają interesów w Palestynie, tak Anglia nie ma nic do niemieckiej przestrzeni życiowej”. Jeśli Wielka Brytania twierdzi, że Niemcy nie mają prawa robić tego lub tamtego, jakim prawem Anglicy strzelają w Palestynie do Arabów, którzy bronią jedynie własnej ojczyzny? Następnie przeszedł od sarkazmu do groźby. „Rzesza – powiedział – nie będzie w nieskończoność tolerować gróźb i polityki okrążania”4. Były to stosunkowo łagodne słowa, więc musiał użyć całej siły woli, żeby tak dobrze zapanować nad uczuciami. Prywatnie kipiał gniewem, ale po południu, po otrzymaniu od admirała Canarisa potwierdzenia brytyjskich gwarancji dla Polski, wybuchnął. Z twarzą wykrzywioną wściekłością biegał po pokoju, tłukąc pięściami w marmurowy blat stołu i miotając przekleństwa. „Nawarzę im takiego diabelskiego napoju, że się udławią!”5. Czy mógł mieć na myśli zawarcie paktu ze Stalinem? Być może wyjątkowe opanowanie Hitlera podczas wieczornej mowy wynikało z przekonana, że przemawia z pozycji siły. Madryt poddał się oddziałom Franco, a wojna domowa w Hiszpanii oficjalnie dobiegła końca. Na dodatek uwagę Wielkiej Brytanii odwróciły „nowe pogłoski o naciskach wywieranych przez Włochy” na Albanię, co zbiegło się idealnie z planem Hitlera. Führer wezwał do siebie Keitla i oznajmił, że polski problem musi zostać niezwłocznie rozwiązany. Szkoda, dodał, że przebiegły stary marszałek Piłsudski, z którym podpisał pakt, zmarł przedwcześnie. Z drugiej strony ten sam los mógł w każdej chwili spotkać jego samego. „Musimy jak najszybciej usunąć tę nieznośną sytuację. Trzeba to uczynić dla przyszłości Niemiec, bo Prusy Wschodnie nie mogą pozostawać w nieskończoność oddzielone od reszty Rzeszy. Nie mogę odłożyć tego zadania na później ani pozostawić go mojemu następcy”. Jestem pewien, dodał, że Wielka Brytania odwróci się plecami do Polski, kiedy ujrzy niemiecką determinację6. 3 kwietnia, nie dostrzegając, że Wielka Brytania słowem i czynem odeszła od polityki ustępstw, Hitler wydał dyrektywę oznaczoną „najwyższym stopniem tajności” i przekazał ją osobiście najwyższym dowódcom. „Ponieważ sytuacja Niemiec na wschodniej granicy stała się nieznośna, a wszystkie pokojowe możliwości rozwiązania konfliktu się wyczerpały – oznajmiał w pierwszych słowach – podjąłem decyzję o siłowym rozwiązaniu”. Napaść na Polskę, opatrzona kryptonimem „Fall Weiss” (Wariant Biały), miała nastąpić 1 września. Odpowiedzialnością za podjęcie wrogich działań na froncie zachodnim postanowiono obciążyć Anglię i Francję. Jeśli wspomniane państwa w odwecie 647

zaatakują Niemcy, Wehrmacht będzie się starał w najwyższym możliwym stopniu oszczędzać siły. „Rezerwuję sobie wyłączne prawo wydania rozkazu rozpoczęcia operacji ofensywnych”. Podobnie miało być z decyzją o przeprowadzeniu nalotów na Londyn. Wszystko to dowodzi, że Hitler nie traktował poważnie angielsko-francuskiego zobowiązania o udzieleniu pomocy Polsce. W najgorszym razie alianci wypowiedzą Niemcom wojnę, ale zrobią to wyłącznie po to, żeby nie stracić twarzy. Jeśli Niemcy powstrzymają się od działań ofensywnych, w końcu uda się dojść do jakiegoś porozumienia. Dyrektywę kontrasygnował Keitel, choć wraz z dowódcami, z którymi odbył naradę, sprzeciwiał się konfliktowi zbrojnemu z Polską. Wszyscy byli zgodni, że Niemcy nie są jeszcze gotowe do wojny. Oświadczenie Hitlera, że możliwości pokojowego rozstrzygnięcia sporu z Polską zostały wyczerpanie, nie było pozbawione podstaw. Pułkownik Beck nie tylko unikał rozmów z Hitlerem, ale pojechał do Dover, żeby sfinalizować pakt z Wielką Brytanią. Został serdecznie przyjęty przez przedstawicieli rządu Jego Królewskiej Mości i opinię publiczną. Podejmowano go wystawnie, m.in. został zaproszony na prywatny obiad z królem i królową. Jednak jako człowiek powściągliwy, skryty i podejrzliwy przystąpił do oficjalnych rozmów w mniej otwartym duchu. Sprzeciwił się stanowczo, gdy Chamberlain, przełknąwszy własną nieufność do Rosji, zasugerował, by stworzyć z Sowietami wspólny antyhitlerowski front. Beck, który znacznie bardziej lękał się ataku Rosjan niż nazistów, odmówił podejmowania jakichkolwiek działań, które mogłyby przyśpieszyć wojnę z Hitlerem. W tym punkcie nie chciał ustąpić, dlatego tymczasowy pakt o pomocy wzajemnej podpisany z Brytyjczykami 6 kwietnia wykluczał jakikolwiek udział ZSRR. Większość państw opiera swoją politykę zagraniczną na pragmatycznym założeniu, że lepiej trzymać za ogon dwie sroki niż jedną. Związek Radziecki nie był pod tym względem wyjątkiem, prowadząc równoległe negocjacje z Anglią i Niemcami. Pilna potrzeba zawarcia sojuszu wynikała po części z groźnego osłabienia Armii Czerwonej po krwawej czystce przeprowadzonej dwa lata wcześniej przez Stalina (nawiasem mówiąc, zainspirowanej przez usunięcie Röhma i jego kręgu przez Hitlera), która doprowadziła do odsunięcia marszałka Michaiła Tuchaczewskiego i innych czołowych dowódców60*. Chociaż nie było to powszechnie wiadome, Niemcy od dwudziestu lat potajemnie wzmacniali Armię Czerwoną. Niemcy i Związek Radziecki zostali wykluczeni z negocjacji prowadzących do zawarcia traktatu wersalskiego. Ponieważ wyizolowanych często 648

przyciągają do siebie wspólne żale, Rosja i Niemcy rozpoczęły potajemnie szeroką współpracę wojskową. Jej głównym architektem był dowódca małej powojennej armii niemieckiej, generał Hans von Seeckt. Pod koniec 1920 roku w ramach Ministerstwa Obrony Seeckt stworzył organizację wojskową mającą swoje biura w Berlinie i Moskwie. Nieco później koncern Junkersa otrzymał koncesję na wytwarzanie silników lotniczych na przedmieściach Moskwy, a spółka akcyjna Bersol zaczęła produkować gaz bojowy w obwodzie samarskim. Co jeszcze bardziej znamienne, niemieccy technicy pomogli Rosjanom zbudować trzy fabryki amunicji, a sześćdziesięciu wojskowych i cywilnych instruktorów szkoliło oddział Armii Czerwonej złożony wyłącznie z Niemców. Podobnie, niemieccy czołgiści byli szkoleni

przez

niemieckich

ekspertów

w tzw.

eksperymentalnej

jednostce

badawczej ciężkiego sprzętu w okolicy Kazania. Wzajemnie owocną potajemną współpracę przekuto w polityczne zbliżenie, które otrzymało oficjalny kształt w wielkanocną niedzielę 1922 roku w traktacie z Rapallo. Był to skuteczny sojusz zwrócony przeciwko mocarstwom stojącym za traktatem wersalskim, gwarantujący Sowietom, że Niemcy nie przyłączą się do żadnego międzynarodowego konsorcjum pragnącego wykorzystać radziecką gospodarkę, a Niemcy unikną zagrożenia wynikającego z całkowitego okrążenia. Jednak dojście Hitlera do władzy oznaczało zwrot w relacjach radziecko-niemieckich, które w 1938 roku właściwie ustały. Sytuacja uległa ponownemu dramatycznemu odwróceniu, gdy Francja i Anglia podpisały pakt monachijski bez konsultacji z ZSRR. Ignorowany przez zachód Związek Radziecki ponownie zwrócił uwagę na Niemcy. Na początku 1939 roku życzliwie przyjęto propozycję Hitlera zawarcia nowej umowy handlowej i zaproszono do Moskwy jednego ze współpracowników Ribbentropa. Kilka dni później Stalin uwiarygodnił sensacyjną wiadomość opublikowaną na łamach londyńskiego „News Chronicle”, że podpisał pakt o nieagresji z nazistami. W przemówieniu wygłoszonym podczas XVIII Zjazdu Partii oznajmił, że Związek Radziecki nie da się wciągnąć przez zachód w żadną wojnę z Niemcami. „Opowiadamy się za pokojem i zacieśnieniem współpracy ze wszystkimi krajami”. Niemieckie gazety odczytały słowo „wszystkimi” jako propozycję złożoną Rzeszy, a radziecka prasa pogratulowała im trafnego osądu. W ciągu miesiąca Peter Kleist, doradca Ribbentropa do spraw Polski i krajów nadbałtyckich, otrzymał polecenie wzmocnienia osobistych kontaktów z pracownikami ambasady radzieckiej w Berlinie. Kleist zastanawiał się, czy 649

oznacza to wstęp do kolejnej dramatycznej zmiany polityki zagranicznej. Kilka dni później z mieszanymi uczuciami towarzyszył niemieckiemu ekspertowi do spraw gospodarczych rejonu Europy Wschodniej podczas wizyty w ambasadzie ZSRR przy Unter den Linden. Panowie zostali zaproszeni na herbatę przez Georgija Astachowa, łagodnego, ascetycznie wyglądającego radzieckiego chargé d’affaires. Okoliczności były zgoła niezwykłe, gdyż w spotkaniu nie uczestniczył żaden inny Rosjanin. Po krótkiej rozmowie na temat francuskiego impresjonizmu Astachow zasugerował, aby przeszli do rzeczy. To absurd, powiedział, żeby Niemcy i Związek Radziecki walczyły ze sobą z powodu jakichś ideologicznych subtelności. Czemu nie mieliby stworzyć wspólnej polityki? Kleist odparł, że wspomniane ideologiczne subtelności

to

istotne

realia,

co

Astachow

skomentował

lekceważącym

machnięciem ręki. Stalin i Hitler, stwierdził, sami je ukształtowali i nie pozwolą, żeby ich zdominowały. Kleist opuścił radziecką ambasadę w nastroju zadumy, Astachow zaś przesyłał Ribbentropowi wyraźny sygnał z Kremla. Minister zaskoczył swojego wysłannika, gdyż po podjęciu pierwszego kroku nakazał Kleistowi, żeby unikał dalszych kontaktów z Astachowem. „Nie sądzę, aby Führer życzył sobie kontynuowania tych rozmów”8. Stalin wykonał wówczas kolejny krok. 17 kwietnia radziecki ambasador Aleksiej Mieriekałow zjawił się u głównego podwładnego Ribbentropa, barona von Weizsäckera. Była to pierwsza wizyta Rosjanina od dziesięciu miesięcy, a pretekst do jej złożenia stanowiła sprawa, którą zwykle zajmowali się pracownicy niższego szczebla. Pod koniec rozmowy Mieriekałow spytał Weizsäckera, co sądzi o stosunkach radziecko-niemieckich. Odpowiedź brzmiała: Niemcy zawsze pragnęły wzajemnie owocnych kontaktów handlowych z Rosją. Reakcja ambasadora Mieriekałowa była nieomylnym sygnałem pragnienia zacieśnienia stosunków: Rosja nie ma żadnego powodu, by nie utrzymywać normalnych stosunków z Niemcami. „Wychodząc od normalnych, nasze stosunki mogą stawać się coraz lepsze”9. Równocześnie Sowieci w dalszym ciągu zabiegali o względy drugiej strony, ale Chamberlain nie chciał być ponaglany do większego dyplomatycznego zbliżenia z ZSRR. Nie mógł uwierzyć, że Związek Radziecki ma te same cele i dążenia co Wielka Brytania, nie wspominając o sympatii dla demokracji. Premier uważał, że sojusz z Rosją osłabiłby opór stawiany Niemcom przez kraje bałkańskie, dlatego

650

udając przed Rosjanami „trudnego do zdobycia”, gwarancjami dla Rumunii dodatkowo wzmocnił gwarancje udzielone Polsce. 19 kwietnia minister spraw zagranicznych Rumunii, Grégoire Gafencu, został wezwany do kancelarii Rzeszy, gdzie miał okazję osobiście usłyszeć, jak Hitler przyjął brytyjskie obietnice. Kiedy Führer usłyszał o Wielkiej Brytanii, zerwał się z krzesła i zaczął krążyć po pokoju. Czemu, krzyczał, Anglicy nie potrafią zrozumieć, że zawsze pragnął jedynie umowy z nimi? Jeśli Wielka Brytania koniecznie chce wojny, może ją mieć! „Będzie to wojna nieprawdopodobnie wyniszczająca – ostrzegł. – Jak Anglicy wyobrażają sobie nowoczesną wojnę, skoro nie potrafią wystawić do walki nawet dwóch w pełni uzbrojonych dywizji?!”10. Następnego dnia, 20 kwietnia, obchodził pięćdziesiąte urodziny, więc być może ostatni wybuch gniewu był wyrazem pewnego zniecierpliwienia. Czas płynął, a Führer wierzył, że pozostało mu zaledwie kilka lat na dokończenie życiowej misji. Uroczystości urodzinowe w 1939 roku zostały jak zwykle uświetnione defiladą wojskową. Wspaniałe przedstawienie – z reprezentacją trzech rodzajów sił zbrojnych i Waffen SS – miało stanowić ostrzeżenie dla wrogów. Na wyraźne życzenie Hitlera w defiladzie wzięły udział oddziały wyposażone w najnowsze armaty średniego zasięgu, ciężkie działa pancerne, działka przeciwlotnicze i szperacze. Nad głowami przeleciały z groźnym hukiem eskadry myśliwców i samolotów bombowych. Zagraniczni dyplomaci uczestniczący w uroczystościach byli pod stosownym wrażeniem tego największego pokazu siły w dziejach Niemiec, nie omieszkali też zauważyć, że jako gość honorowy u boku Hitlera stał prezydent Czechosłowacji, Hácha. Chociaż wielu Niemców zbulwersowała ta wojskowa demonstracja, większość czuła przypływ dumy na widok takiej potęgi wojskowej. Pięćdziesiąte urodziny Führera stały się także okazją do kolejnej akcji propagandowej wychwalającej jego przymioty. W oczach wielu zwolenników Hitler był wybawicielem Niemiec: „Führer jest jedynym człowiekiem w naszym stuleciu, który ma siłę potrzebną do ujęcia w dłoń boskiej błyskawicy i nadania nowego kształtu ludzkości”. Zdaniem innych przewyższał Mesjasza – był Bogiem w ludzkiej osobie. „Moje dzieci uważają Führera za tego, który wszystkiemu rozkazuje i wszystko urządza. Führer jest dla nich stworzycielem świata”. Szkolną dziatwę uczono wielbić Wodza słowami piosenki: Adolf Hitler to nasz zbawiciel i bohater,

651

Najszlachetniejsza istota pod słońcem. Dla Hitlera żyjemy I dla niego umieramy. Hitler jest naszym Panem, On rządzi nowym wspaniałym światem11.

Wódz musiał nawet osobiście zabronić używania terminu „Trzecia Rzesza” i skarżył się członkom swego wewnętrznego kręgu na nasilanie się własnego kultu, który niekiedy przybierał absurdalne rozmiary. Podczas pewnego partyjnego szkolenia prelegentka z powagą opowiedziała o swoich przeżyciach z gadającym psem. Kiedy spytała: „Kim jest Adolf Hitler?”, pies odszczeknął: Mein Führer! Jakiś oburzony nazista przerwał jej, krzycząc, że to obraza opowiadać takie śmieszne historie. Bliska łez wykładowczyni odrzekła: „To inteligentne zwierzę wie, że Adolf Hitler doprowadził do uchwalenia przepisów zabraniających wiwisekcji i rytualnego mordowania zwierząt przez Żydów. Mały psi mózg z wdzięczności uznał Adolfa Hitlera ze swojego Führera”12. Nawet jeśli Kościół nie dostrzegał w Hitlerze Mesjasza ani Boga, uczcił go z okazji pięćdziesiątych urodzin. W każdym niemieckim kościele odprawiono specjalne msze wotywne, aby „wyjednać Bożą łaskę dla Führera i jego narodu”. Biskup Moguncji wezwał wiernych ze swojej diecezji, żeby modlili się za „Führera i kanclerza, inspiratora, powiększyciela i protektora Rzeszy”13. Również papież nie zapomniał o przesłaniu gratulacji. Zaszczyty te nie powstrzymały jednak gniewu, który Hitler okazał w obecności ambasadora Rumunii, ani jego niechęci do Wielkiej Brytanii. Był też wściekły z powodu niedawnego opublikowania w Stanach Zjednoczonych nieautoryzowanej, skróconej wersji jego Mein Kampf zawierającej fragmenty pominięte w autoryzowanym wydaniu amerykańskim oraz redakcyjne komentarze Alana Cranstona zwracające uwagę na wypaczenia, których dopuścił się autor. W ciągu dziesięciu dni książka wydrukowana w formacie brukowca i sprzedawana po dziesięć centów za sztukę rozeszła się w liczbie pół miliona egzemplarzy. Na okładce wydrukowano napis: „Ani centa tantiemów dla Adolfa Hitlera”61*. Po jednej zniewadze przyszła kolejna, tym razem ze strony prezydenta Roosevelta, w formie listu skierowanego do Hitlera i Mussoliniego (którego wojska właśnie wkroczyły do Albanii) z apelem o zaprzestanie dalszej agresji. „Powtarzał pan wielokrotnie, że ani pan, ani naród niemiecki nie pragniecie wojny – napisał do Hitlera. – Jeśli to prawda, nie ma potrzeby toczenia dalszych wojen”. 652

Nastroszony Hitler udzielił odpowiedzi

28 kwietnia.

Jeszcze nigdy nie

przemawiał do tak dużej publiczności, gdyż jego wystąpienie transmitowano nie tylko do Niemiec i krajów Europy, ale nadawano w głównych rozgłośniach Stanów Zjednoczonych, co stanowi jaskrawy kontrast z czasami wiedeńskimi, kiedy Hitler był gotów mówić do każdego, kto zechciał go wysłuchać, nawet jeśli chętnych było trzech. Wtedy słuchacze ignorowali jego słowa i szydzili, teraz drżał przed nim cały świat. Ogromna publiczność dostarczyła mu natchnienia. William Shirer nigdy nie słyszał, aby Führer przemawiał tak wymownie. Rozpoczął od błyskotliwej obrony swojej polityki zagranicznej, a następnie zaatakował nową politykę zagraniczną Wielkiej

Brytanii,

która,

jego

zdaniem,

naruszała

porozumienie

morskie

z 1935 roku. Po napiętnowaniu nieoczekiwanego złamania porozumienia, którego on sam tak skrupulatnie przestrzegał, nastąpił równie druzgoczący atak na Polskę i uchylenie polsko-niemieckiego paktu, który został „jednostronnie naruszony” przez Polaków. Skoro dwa traktaty zostały zerwane, Hitler wystąpił z propozycją nowych rozmów, pod warunkiem że będą one prowadzone na równych warunkach. „Nikt nie ucieszy się z tego powodu bardziej ode mnie”, oświadczył. Ten wyjątkowy pokaz intelektualnej akrobatyki został jednak przyćmiony przez atak na prezydenta Roosevelta, który – przynajmniej dla niemieckich słuchaczy – był arcydziełem ironii i sarkazmu. Hitler cofnął się do swoich wczesnych lat, kiedy prowadził debaty i zabawiał ludzi w piwiarniach. Zaczął analizować list prezydenta punkt po punkcie, obalając każdą tezę niczym nauczyciel. Ciężki sarkazm przypadł do gustu członkom Reichstagu, gdzie z każdą ripostą śmiech i oklaski stawały się coraz głośniejsze. Przewodniczący obradom Göring cały trząsł się ze śmiechu62*. Gdy Hitler doszedł do prośby prezydenta, aby Niemcy zapewniły, że powstrzymają się od dalszej agresji, jego odpowiedź przerodziła się w sardoniczny atak, który wzbudził jeszcze większą falę śmiechu. Mimo to nie odpowiedział na pytanie, czy zamierza napaść na Polskę15. Mowa miała bardziej usatysfakcjonować zwolenników Hitlera, niż przekonać jego wrogów. Potrzebował czasu, żeby doprowadzić do korzystnego rozstrzygnięcia kwestii polskiej, a uznawszy, że jego wystąpienie spełniło swoje zadanie, udał się na odosobnienie do półoficjalnej rezydencji w Berghofie. Nie wykonał żadnego gestu w stronę Polski w ciągu tamtego gorącego lata, ale był dostępny dla Rosji. Nieśmiała propozycja przyjaźni, tak sprytnie podsunięta Kleistowi podczas herbaty, rozwinęła się w prawdziwy romans. Krótko po głośnej mowie wygłoszonej w Reichstagu na 653

dalszych stronach radzieckich gazet ukazała się z pozoru niewinna notatka, że Maksima Litwinowa na stanowisku ministra spraw zagranicznych zastąpił Wiaczesław Michajłowicz Mołotow. Ta sensacyjna wiadomość nigdzie nie została doceniona bardziej niż w niemieckiej ambasadzie w Moskwie. Tego wieczoru chargé d’affaires zatelegrafował na Wilhelmstrasse, że choć Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych nie podał wyjaśnienia, odejście Litwinowa wydaje się spowodowane różnicą zdań między Stalinem i jego ministrem, którego żona, Ivy, była Angielką. Litwinow stanowił symbol zbiorowego systemu bezpieczeństwa wobec państw Osi, a jego odejście oznaczało, że Stalin porzucił tę linię polityki. Zastąpienie Litwinowa, który był Żydem, sugerowało również, że Stalin, wcześniej nieufny wobec nieśmiałych propozycji Berlina, otworzył szerzej drzwi przed antysemitą z Niemiec. Kłopotliwy fakt, że żona Mołotowa była Żydówką, został zatajony przed Hitlerem nie tylko przez Rosjan, ale i jego własnych dyplomatów. Wiadomość o zastąpieniu Litwinowa Mołotowem uderzyła Führera niczym „armatnia kula”16. Oprócz silnej nienawiści i lęku przed Żydami, który ich łączył, Hitler, choć z niechęcią, podziwiał brutalne metody Rosjanina. Mimo to nie był do końca przekonany, że decyzja o współpracy z Sowietami jest słuszna. 10 maja wezwał do Berchtesgaden specjalistę od spraw rosyjskich, żeby ustalić, czy Stalin jest gotów do zawarcia autentycznego porozumienia z Niemcami. Gustav Hilger, ekonomiczny attaché ambasady niemieckiej w Moskwie, który spędził w Rosji dwie dekady, został zaskoczony tym pytaniem. Odczuwał „pokusę, by przedstawić Hitlerowi pokrótce stosunki niemiecko-radzieckie począwszy od 1933 roku i przypomnieć mu, jak często rząd radziecki w ciągu pierwszych lat rządów Führera wyrażał pragnienie powrotu do dawnych przyjacielskich stosunków”, ale się powstrzymał, ograniczając się do przypomnienia o deklaracji Stalina, która padła na zjeździe partii dokładnie dwa miesiące wcześniej – że nie ma powodu, by toczyć wojnę z Niemcami. Ku zaskoczeniu Hilgera ani Hitler, ani Ribbentrop nie pamiętali istoty wystąpienia Stalina. Führer słuchał długich wywodów Hilgera, że Związek Radziecki nie stanowi zagrożenia, gdyż potrzebuje pokoju, żeby wzmocnić swoją gospodarkę, ale po wyjściu attaché stwierdził, że doradca „stał się po części Rosjaninem” i mógł ulec radzieckiej propagandzie. „Miał rację, mówiąc, że nie wolno nam uwierzyć w pokojowe zapewnienia Stalina. Muszę jak najszybciej przerwać wewnętrzną konsolidację tego śpiącego giganta”. Nakazał Ribbentropowi, żeby grał na zwłokę w relacjach z Sowietami17. 654

Z kolei Stalin polecił Astachowowi, żeby podjął na nowo rozmowy handlowe z Niemcami. 20 maja Mołotow osobiście wziął udział w negocjacjach, zapraszając na Kreml ambasadora von der Schulenburga. Zwykle posępny Mołotow tym razem wcielił się w rolę życzliwego gospodarza, ale pod płaszczykiem przyjaźni skrywał niezłomny upór. Kiedy rozmowa przeszła na poważne tematy, poskarżył się, że wyraźne ociąganie się Hitlera przed podpisaniem nowej umowy gospodarczej wywołuje w Rosji wrażenie, że Niemcy nie są szczerzy i pozorują negocjacje z przyczyn politycznych. W tamtym czasie Führer był bardziej zainteresowany zacieśnieniem związku z Mussolinim. Zdenerwowany nieoczekiwaną inwazją włoskich wojsk w Albanii (Hitler pragnął jedynie akcji, która odwróci uwagę zachodu, a nie prawdziwej operacji wojskowej), prowadził negocjacje w celu zawarcia paktu ściślej spajającego państwa Osi. 22 maja podpisano go z wielką pompą w Berlinie. Nazwany paktem stalowym, nierozerwalnie łączył los Włoch z Niemcami. Dla Hitlera porozumienie to było politycznym triumfem, gdyż każdy z krajów zobowiązywał się, że w przypadku wojny wesprze drugi „całą siłą wojskową na lądzie, morzu i w powietrzu”. Mussolini był tak niewiarygodnie skory, by zadowolić Hitlera, że nie dał tekstu umowy do przejrzenia członkom własnego gabinetu ani doradcom politycznym i prawnym. Nie zadał sobie nawet trudu, aby dodać klauzulę, że pakt będzie obowiązywał tylko wówczas, gdy któryś z sygnatariuszy padnie ofiarą obcej agresji. Il Duce lekkomyślnie oddał los Włoch w ręce swojego partnera. Było niemal tak, jakby Führer dostał licencję na prowadzenie ryzykownej wojny, więc następnego dnia wezwał do swojego gabinetu w Kancelarii Rzeszy wyższych dowódców Wehrmachtu. Wyjaśnił zebranym, że rozwiązanie gospodarczych problemów Niemiec zależy od załatwienia rozbieżności z Polską. „Sprawa Gdańska nie podlega dyskusji. Chodzi o poszerzenie naszego Lebensraum na wschodzie, zapewnienie krajowi żywności i rozwiązanie problemu krajów bałtyckich”. Dlatego Polska (która zawsze stawała po stronie wrogów Niemiec, mimo umów o wzajemnej przyjaźni) musi zostać zniszczona. „Nie możemy oczekiwać powtórki sytuacji, która miała miejsce w Czechosłowacji – ostrzegł. – Rozpocznie się wojna. Naszym zadaniem jest odizolowanie Polski”. Zarezerwował sobie prawo wydania ostatecznego rozkazu do ataku, ponieważ wojna z Polską zakończy się powodzeniem tylko wówczas, gdy zachód będzie przyglądał się jej z boku. „Gdyby nie udało się tego osiągnąć, lepiej najpierw zaatakować zachód, a później zająć się Polską”. 655

Ta sprzeczność zaskoczyła słuchaczy, ale gdy większość trwała w osłupieniu, wierny Keitel przekonywał samego siebie, że Führer chce jedynie udowodnić jego kolegom, że ich obawy są płonne i wojna nigdy nie wybuchnie. Utwierdzał się w tym przekonaniu mimo kolejnych słów Hitlera – otwartej przepowiedni wojny „na śmierć i życie” z Anglią i Francją. „Przekonanie, że ponownie się nam upiecze, jest niebezpieczne. Nie ma takiej możliwości. Musimy zburzyć za sobą mosty. Nie chodzi

już

o sprawiedliwość

i niesprawiedliwość,

ale

o życie

i śmierć

osiemdziesięciu milionów ludzi”. Ich podstawowym celem jest rzucenie Anglii na kolana. „Nie zostaniemy zmuszeni do wojny – powiedział – ale nie zdołamy jej uniknąć”18. Nie były to irracjonalne brednie człowieka opętanego wolą podbojów, ale przyznanie, że jako wielki naród Niemcy nie mogą istnieć bez wojny. Rzeszę mogły uratować jedynie nieograniczone zasoby wschodu. Alternatywa wojny – współistnienie z zachodem – wiązała się z nieakceptowalnym ryzykiem. Gdyby wyszło na jaw, że blefował i uchylał się od wojny, niemiecki prestiż i potęga sflaczałyby niczym dziurawy balon. Uczestnicy spotkania, być może z wyjątkiem Keitla i Raedera, w stanie szoku opuścili ogród zimowy, a Führer udał się do swojego ustronia w Berchtesgaden. Był w świetnym nastroju, więc po drodze zatrzymał się w Augsburgu, aby obejrzeć miejscową inscenizację Lohengrina. Jednak nawet wypoczywając w Berghofie, analizował możliwości dogadania się ze wschodem. Chociaż kazał Schulenburgowi „siedzieć cicho”, zaczął się niepokoić brytyjskimi negocjacjami w Moskwie. Co będzie, jeśli rozmowy Anglików zakończą się podpisaniem traktatu z bolszewikami, zanim on to zrobi? A jeśli dojdzie do jego zawarcia, jak zachowa się Stalin, gdy Niemcy napadną na Polskę? Musiał to wiedzieć, więc 26 maja Ribbentrop przesłał instrukcję Schulenburgowi, aby poinformował Mołotowa, że polityka wrogości wobec krajów Kominternu zostanie porzucona, jeśli Hitler otrzyma zapewnienie, że ZSRR wyrzeknie się agresywnych zamiarów wobec Niemiec, o czym Stalin wspomniał w swoim ostatnim wystąpieniu. Jeśli dojdą do porozumienia, nadejdzie czas na „pomyślenie o uspokojeniu i normalizacji stosunków niemiecko-radzieckich”. Hitler był gotów odłożyć na przyszłość marzenie o zdobyciu Lebensraum. Polecił Schulenburgowi, aby przekonał Mołotowa, że Niemcy nie myślą o ekspansji w rejonie Ukrainy. Rosjanie nie powinni się obawiać niedawnego paktu stalowego, który był wymierzony wyłącznie w Anglię i Francję. Schulenburg miał też zapewnić 656

Mołotowa, że gdyby Hitler uznał za konieczne użycie siły wojskowej przeciwko Polsce, Związek Radziecki na tym nie ucierpi. Co więcej, zawarcie paktu z Niemcami było bardziej praktyczne od umowy z podstępnym Albionem, który jak zwykle chciał tylko, aby ktoś wykonał za niego brudną robotę. Propozycja niemiecka była kusząca, za dyplomatycznym językiem kryło się bowiem oczywiste zaproszenie do podzielenia Polski między sobą. Do pragmatycznie myślącego Stalina przemówił argument, że we właściwym czasie Anglia i Francja nie będą mogły albo nie zechcą przyjść Polsce z pomocą. Oferta została złożona w sposób tak spontaniczny, że na Wilhelmstrasse zapanowała

lekka

panika.

Najpierw

Ribbentrop

pośpiesznie

zawiadomił

ambasadora Japonii o propozycji Hitlera, a następnie skłonił go, by zatelegrafował do Tokio po zgodę. Chociaż krytycy generała Oshimy w Japonii uważali go za wazeliniarza zabiegającego o względy Hitlera, to jeśli wymagała tego potrzeba chwili, umiał był nieprzejednany. Odmówił przesłania telegramu, twierdząc, że jakiekolwiek porozumienie państw Osi ze Związkiem Radzieckim (którego piechota i czołgi toczyły zaciekłą, niewypowiedzianą wojnę z Japończykami przy granicy Mandżurii Zewnętrznej i Mongolii) pogrzebie wszelką nadzieję na dołączenie Japonii do Niemiec i Włoch i sprawi, że cesarstwo będzie trzymać się z boku. Zdezorientowany Ribbentrop zatelefonował do ambasadora Attolico, prosząc o radę – nie jako ambasadora, ale eksperta do spraw rosyjskich. Attolico zgodził się z Oshimą, że wszelka inicjatywa państw Osi wobec Kremla ułatwi jedynie Rosjanom „sprzedawanie drożej własnych towarów” w Paryżu i Londynie19. Udręczony Ribbentrop musiał omówić sprawę telefonicznie z bawiącym w Berchtesgaden Hitlerem. Ten przekazał mu nowe instrukcje. Jeszcze tego wieczoru do Moskwy wysłano kolejny telegram, tym razem odwołujący ofertę złożoną Rosjanom. Ambasador Schulenburg miał się wstrzymać od podejmowania dalszych kroków bez wyraźnych rozkazów20. Doszedłszy do wniosku, że podjął rozmowy z Rosjanami na zbyt wysokim szczeblu, Hitler nakazał Weizsäckerowi wybadać Astachowa. Weizsäcker zrobił to ostatniego dnia maja. Ton i treść rozmowy okazały się tak uspokajające, że Führer natychmiast przesłał Schulenburgowi polecenie „podjęcia wiążących negocjacji ze Związkiem Radzieckim”. Zaraz po nim nadeszło kolejne, by przystąpić do rozmów handlowych21. Jednak podejrzenia Stalina przewyższyły obawy Hitlera i gdy do końca czerwca nie osiągnięto znaczących rezultatów, ten drugi niechętnie polecił

657

zawieszenie negocjacji. W ten sposób dobiegł końca miesiąc miodowy, którego tak oczekiwała każda ze stron.

2 Zachodni zalotnicy Stalina nie byli bliżsi od Hitlera zawarcia traktatu. W Londynie lord Halifax stracił cierpliwość, czekając, aż Kreml przejdzie do rzeczy. Odrzucanie wszystkiego nie było jego metodą negocjacji, skarżył się ambasador Majski,

gdyż

„w

uderzający

sposób

przypominało

nazistowską

metodę

rozwiązywania problemów międzynarodowych”22. Odpowiedzią Sowietów był cierpki artykuł zamieszczony 29 czerwca na łamach „Prawdy” pod tytułem: BRYTYJSKI I FRANCUSKI RZĄD NIE CHCĄ TRAKTATU Z ZSRR OPARTEGO NA RÓWNOPRAWNYCH ZASADACH. Za wahaniem Sowietów kryło się podejrzenie, że Brytyjczycy pragną wplątać ZSRR w wojnę z Hitlerem, ograniczając do minimum własny udział. Równie sceptyczny ambasador Japonii w Londynie zawiadomił Tokio, że według niego Anglicy prowadzą podwójną grę: wykorzystują negocjacje w sprawie traktatu z Sowietami, żeby grozić Hitlerowi, a jednocześnie realizują zorientowany na Niemcy plan pokojowy wymierzony w Stalina. Hitler spędził większą część tego lata w Berghofie, usuwając się ze sceny dyplomatycznej i nie wydając żadnych ważnych oświadczeń. Być może przyczyną milczenia była niepewność, a może miało ono związek z przeświadczeniem, że większość spraw rozwiąże się sama, jeśli się je pozostawi własnemu biegowi. W każdym razie nie mógłby zrobić niczego, co bardziej krzyżowałoby szyki jego wrogów. Lato było okresem bierności. Hitler zapoznawał się cierpliwie z ostrzeżeniami Mussoliniego przekazywanymi osobiście przez jego generałów. Wojna była nieunikniona, pisał Il Duce, ale ich kraje potrzebują pokoju. „Wysiłek wojenny ma największe szanse powodzenia dopiero po 1943 roku”23. Führer nie zniżał się do oponowania, gdy włoski generał czytał, że Mussolini nie ma ochoty przystępować do wojny w Europie. Zamiarem Hitlera było doprowadzenie do konfliktu lokalnego poprzez izolowanie Polski i nie chciał słuchać rad Włochów, w jaki sposób powinien to zrobić. Swoim adiutantom wydawał się wyraźnie rozluźniony. Opuścił górską twierdzę w połowie lipca, by udać się do Monachium na inscenizację Tannhäusera w Operze Państwowej. Specjalnie dla Hitlera, artysty i członka bohemy, dodano nowy akcent: dwie nagie dziewczyny, Europę dosiadającą byka i Ledę z łabędziem. 658

Tydzień później pojechał do Bayreuth na doroczny Festiwal Wagnerowski, gdzie oprócz

Pierścienia

Nibelungów

pokazano

wspaniałe

inscenizacje

Tristana

i Parsifala. Zaprosił dawnego przyjaciela ze szkoły, Kubizka, na wszystkie przedstawienia, ale ten zjawił się dopiero 3 sierpnia, dzień po finałowym przedstawieniu Zmierzchu bogów. Tego popołudnia oficer SS odprowadził Kubizka do Villa Wahnfried. Hitler ujął rękę przyjaciela w swoje dłonie, a Kubizek mógł ledwie mówić ze wzruszenia. Z wahaniem wyciągnął duży plik pocztówek z fotografią Führera, pytając, czy zgodziłby się dać autografy jego austriackim przyjaciołom. Hitler włożył okulary do czytania – które zdejmował, pozując do zdjęć – i zaczął posłusznie podpisywać karty, a Kubizek metodycznie osuszał każdy autograf. Później Hitler zaprowadził go do ogrodu, w którym znajdował się grób Wagnera. „Jestem szczęśliwy – powiedział – że spotkaliśmy się w tym miejscu, które zawsze darzyliśmy największą czcią”24. Epizod ten był jednym z rzadkich przejawów prywatnego życia Hitlera, coraz bardziej odsuwanego na drugi plan przez obowiązki Führera. Miał niewiele czasu dla Ewy Braun, która dopiero na początku 1939 roku przeprowadziła się do pokojów w Kancelarii Rzeszy. Spała w dawnej sypialni Hindenburga, której główną ozdobą był duży portret Bismarcka. Führer wydał stałe zalecenie, żeby nigdy nie odsuwać tam zasłon. Ten ponury pokój wraz z przyległym buduarem łączyły się z biblioteką Hitlera, ale Ewa mogła wchodzić do jego apartamentu wyłącznie drzwiami dla służby. Chociaż żyli ze sobą jak mąż i żona, odgrywali skomplikowaną farsę, aby przekonać personel, że są jedynie dobrymi przyjaciółmi. Rano Ewa zwracała się do niego Mein Führer. Swojej najbliższej przyjaciółce wyznała, że tak przyzwyczaiła się do tej formy, iż używała jej nawet prywatnie. Krąg osób wtajemniczonych w ich sekret zaczął się jednak poszerzać z powodu pewnej zabawnej gafy. Tuż przed zwolnieniem kapitan Wiedemann wszedł rano do pokoju Führera, żeby dostarczyć pilną wiadomość, i ku swojemu zaskoczeniu dostrzegł za drzwiami małe wiedeńskie pantofelki Ewy obok butów Hitlera, pozostawione do wyczyszczenia, jakby byli w hotelu. „Nie mogłem się powstrzymać od przywołania bajki La Fontaine’a – napisał w swoim pamiętniku – i na schodach wybuchnąłem śmiechem”. Kiedy w Kancelarii Rzeszy lub Berchtesgaden, gdzie ładne pokoje Ewy przylegały do pokojów Führera, przebywał ważny gość, nie mogła opuszczać swoich pomieszczeń, co było trudne do zniesienia. Pragnęła poznać admirała 659

Horthyego, prezydenta Hoovera, rumuńskiego króla Karola, Agę Chana i innych arystokratów, a musiała pozostawać w swoim pokoju, jak dziecko. Zwierzyła się przyjaciółkom, że była szczególnie poruszona, gdy Hitler odmówił przedstawienia jej księżnej Windsoru, chociaż były kobietami i Ewa uważała, że tak wiele je łączy. Pocieszała się dreszczykiem emocji wypływającym ze świadomości, że wielcy tego świata przyjeżdżają ze wszystkich stron, aby uhonorować jej kochanka. Wiedza ta powodowała, że jej życie na „bocznym torze” stawało się bardziej znośne. Co więcej, wszystko było lepsze od dawnych dni samotności i zwątpienia, które doprowadziły ją do dwóch prób samobójczych.

Na politycznym froncie Ribbentrop dał sygnał do wznowienia rozmów z Astachowem w dniu, gdy Hitler oglądał Tristana w Bayreuth. Chociaż wyniki rozmów ucieszyły ministra spraw zagranicznych, Peter Kleist ostrzegł go, żeby nie dał poznać Stalinowi, że się śpieszą, a przede wszystkim przestrzegł, by nie proponował żadnych wyjątkowych ustępstw tylko po to, by podpisać pakt. Powinni cierpliwie czekać, a w ciągu sześciu miesięcy przypuszczalnie dojdą do porozumienia, które zadowoli obydwie strony. Słysząc tę radę, Ribbentrop wybuchnął śmiechem. Mogą podpisać pakt w dwa tygodnie! Zignorował wezwanie Kleista do zachowania cierpliwości i pełen zapału, by podpisać pakt, który da Anglii mata, polecił Schulenburgowi spotkać się ponownie z Mołotowem i zaproponować poważne rozmowy polityczne. Podczas spotkania, które odbyło się 3 sierpnia, niemiecki ambasador odniósł wrażenie, o którym wspomniał w nocie przesłanej na Wilhelmstrasse, że Sowieci są zdeterminowani zawrzeć pakt z Anglią i Francją, „jeśli kraje te spełnią wszystkie stawiane warunki”. Z pewnością właśnie takie wrażenie Mołotow chciał zrobić na Niemcu. Obaj ze Stalinem wyczuli zniecierpliwienie panujące na Wilhelmstrasse i kusili Niemców, jednocześnie kontynuując rozmowy z Brytyjczykami25. Tym razem Hitler okazał się bardziej niecierpliwy od Ribbentropa. Do planowanej kampanii w Polsce pozostał niecały miesiąc, a on potrzebował gwarancji, że Armia Czerwona nie podejmie interwencji. Albo zdoła doprowadzić do zakończenia negocjacji, albo dopisze mu szczęście. Dzień po nierozstrzygających rozmowach Schulenburga z Mołotowem kryzys w stosunkach z Polską uległ dalszemu pogłębieniu. Gdańscy naziści poinformowali polskich celników, że nie będą dłużej wnosić opłat celnych. Polska zareagowała gniewnym żądaniem, aby 660

wycofali się z tej decyzji. Prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska z oburzeniem zaprzeczył, by taka decyzja została podjęta, i wysunął oskarżenie, że Polska szuka pretekstu, aby zagrozić Gdańskowi. Jeśli była to sytuacja, w której słabszy rządzi silniejszym, ten drugi szybko przejął inicjatywę. 9 sierpnia Berlin ostrzegł Warszawę, że powtórzenie ultimatum postawionego Gdańskowi „doprowadzi do wzrostu napięcia w stosunkach pomiędzy Niemcami i Polską”. Burza w szklance wody przerodziła się w poważny kryzys, kiedy Polska odpowiedziała, że uzna każdą interwencję Niemiec za akt agresji. Kontrolowana niemiecka prasa krzyczała na całe gardło. POLSKO! STRZEŻ SIĘ! – wołał nagłówek jednej z gazet. WARSZAWA GROZI ZBOMBARDOWANIEM GDAŃSKA. NIESŁYCHANY PRZYKŁAD POLSKIEJ MEGALOMANII! – grzmiała inna. Kiedy Goebbels pokrzykiwał, Ministerstwo Spraw Zagranicznych prowadziło spokojniejszą kampanię. Juliusz Schnurre, ekonomiczny doradca Ribbentropa, zapewniał Astachowa, że niemieckie interesy w Polsce są bardzo ograniczone. „Nie muszą one kolidować w żadnym stopniu z interesami radzieckimi – powiedział – ale musimy je poznać”26. Przebywający w swoim górskim ustroniu Hitler zaangażował się osobiście, wysyłając prywatny samolot do Gdańska po Carla Burckhardta, wysokiego komisarza Ligi Narodów w Wolnym Mieście Gdańsku. Burckhardt przyleciał do Obersalzbergu 11 sierpnia i został zawieziony do herbaciarni na Kehlstein. Hitlera pochłaniała wówczas inna sprawa. „Może w niedalekiej przyszłości wydarzy się coś niezwykle ważnego” – powiedział Speerowi, kiedy jechali windą do głównej sali. Niemal mówiąc do siebie, wspomniał o wysłaniu z misją Göringa. „Jeśli będzie trzeba, pojadę osobiście. Postawię wszystko na jedną kartę”. Miał na myśli pakt ze Stalinem, ale gdy Burckhardt wyszedł na jego powitanie, gniewnie zaatakował Polskę. „Jeśli bez ostrzeżenia wydarzy się choćby najdrobniejsza rzecz – wykrzyknął – spadnę na Polaków jak błyskawica, całą siłą wojsk zmechanizowanych, o której im się nawet nie śniło!”. Chwilę później ryknął na cały głos: „Zrozumiałeś mnie?!”. „Bardzo dobrze, panie kanclerzu. Zdaję sobie sprawę, że to oznacza powszechną wojnę”. Na twarzy Hitlera pojawił się grymas furii i gniewu. „Bardzo dobrze – rzucił – jeśli mają mnie sprowokować do tego konfliktu, wolę zrobić to raczej dziś niż

661

jutro. Nie będę postępował jak Wilhelm II, który zawsze miał skrupuły przed wywołaniem powszechnej wojny. Będę dzielnie walczył do upadłego”. Po chwili się uciszył, jakby spuścił z siebie parę, i spokojnie zapewnił gościa, że nie pragnie wojny z Wielką Brytanią i Francją. „Nie mam żadnych romantycznych aspiracji – oznajmił uprzejmie – ani pragnienia dominacji. W ogóle niczego nie chcę od zachodu. Ani dziś, ani jutro”. Niech mu tylko zostawią wolną rękę na wschodzie. „Muszę zapewnić mojemu krajowi wystarczającą ilość pszenicy”. Potrzebował również kolonii poza granicami Europy, aby czerpać z niej drewno. Jego ambicje nie sięgały dalej. „Musi pan zrozumieć raz na zawsze – rzekł ponuro – że jestem gotów do negocjacji i dyskusji we wszystkich wspomnianych kwestiach”. Potwierdził, że jeśli otrzyma swobodę działania na wschodzie, z radością podpisze pakt z Wielką Brytanią i da gwarancje, że pozostawi nietknięte wszystkie jej zamorskie posiadłości. Najwyraźniej liczył na to, że obietnica ta zostanie przekazana do Londynu, podobnie jak groźba, która po niej nastąpiła. „Cały mój plan jest wymierzony przeciwko Rosji. Jeśli zachód okaże się taki głupi i ślepy, że tego nie zrozumie, będę zmuszony dogadać się z Rosjanami, zmiażdżyć zachód, a następnie skierować wszystkie siły przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Potrzebuję Ukrainy, żeby nie mogli wziąć nas głodem, jak podczas ostatniej wojny”27.

3 Burckhardt nie wiedział, że Brytyjczycy złożyli niedawno potajemną propozycję Hitlerowi za pośrednictwem jednego z czołowych doradców Chamberlaina. Podczas prywatnej rozmowy w swoim domu w West Kensington sir Horace Wilson zapewnił Fritza Hessego, tajnego wysłannika Ribbentropa, że premier jest gotów zaproponować Führerowi układ obronny na dwadzieścia pięć lat, zapewniający Rzeszy korzyści gospodarcze i stopniowy zwrot niemieckich kolonii, „we właściwym czasie”. W zamian Hitler miał obiecać, że nie będzie podejmował żadnych agresywnych działań w Europie28. Hesse nie był pewny, czy dobrze zrozumiał, i poprosił sir Horace’a, aby wyjaśnił mu wszystko punkt po punkcie. Wilson to zrobił. „Gdybym był na miejscu Hitlera – powiedział zdumiony Hesse – przyjąłbym pańską propozycję, ale nikt nie wie, jak zachowa się Führer”. Hesse przekazał ofertę od Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie i niebawem w kierunku Rzeszy wystartował specjalny samolot 662

z przepisanym na maszynie tekstem zawierającym podsumowanie brytyjskich propozycji złożonych przez Wilsona. Ribbentrop był pod wrażeniem, ale nie wiedział, jak przekonać Hitlera, by poważnie potraktował tę ofertę. Czy Hesse naprawdę sądzi, że Brytyjczycy staną po stronie Hitlera, jeśli Sowieci zaatakują Niemcy? Czy przerwą rozmowy w Moskwie przed rozpoczęciem negocjacji z Niemcami? Hesse wierzył, że to zrobią. Jeden z naocznych świadków poinformował Hessego, że gdy Hitler usłyszał o brytyjskiej propozycji, ogarnęła go radość. „To najlepsza wiadomość, jaką usłyszałem od długiego czasu!” – wykrzyknął i zaczął snuć fantazje niczym dziecko. Marzenie jego życia, sojusz z potężną Anglią, zaczyna się ziszczać! Jednak niemal natychmiast ogarnęły go wątpliwości i oskarżył Wilsona, że zastawił na niego pułapkę, by ocalić Polaków przed zasłużonym laniem. „Czego chce Hitler?” – spytał Hesse swojego informatora, Walthera Hewla, łącznika Ribbentropa w Urzędzie Kanclerskim. W odpowiedzi usłyszał: Führer postanowił zmusić Polaków do kapitulacji. Kilka dni później Ribbentrop spytał Hessego, czy jest „całkowicie pewien”, że Anglia wyruszy na wojnę z powodu Gdańska. Ten odpowiedział, że wszystkie jego źródła zapewniają, iż Chamberlain nie będzie miał innego wyjścia. Każde naruszenie terytorium Polski będzie oznaczało wojnę. „Führer nie daje temu wiary! – wykrzyknął Ribbentrop. – Jakieś osły przekonały go, że Anglicy jedynie blefują i że blef Niemiec rzuci ich na kolana”. Zdumiony sprzecznością między prywatnymi przekonaniami Ribbentropa a stanowiskiem, jakie publicznie zajmował, Hesse zapytał, czy naprawdę sądzi, że Anglia blefuje. Minister spraw zagranicznych potwierdził, że ostrzegał Führera, iż Anglicy nie są tak zniewieściali i zdegenerowani, jak sądzi. Będą walczyli, jeśli uznają, że zależy od tego równowaga sił w Europie lub że ich imperium jest poważnie zagrożone. Dwa dni później Ribbentrop oznajmił Hessemu, że przekazał jego argumenty Hitlerowi. Podkreślił jednak, że jeśli Anglicy są gotowi przystąpić do wojny z powodu tak trywialnej sprawy jak Gdańsk, wojna z Wielką Brytanią jest nieunikniona. Ribbentrop obiecał pomówić jeszcze raz z Hitlerem i był zaskoczony „zdumiewającym spokojem”, z jakim Führer przyjął alternatywne rozwiązanie Hessego. Mimo to nadal lękał się, że propozycja Anglików to tylko wybieg mający wyprowadzić go w pole. Jaką mają gwarancję, że Wielka Brytania dotrzyma słowa? „Führer był gotów rozważyć jedynie solidne gwarancje” – oznajmił Ribbentrop29. To 663

usztywnienie stanowiska znalazło odzwierciedlenie w postawie ministra podczas spotkania z zięciem Mussoliniego, który nalegał, żeby odwlec napaść na Polskę. Sprawa Gdańska powinna zostać rozwiązana w drodze negocjacji. Ribbentropowi, podobnie jak jego Führerowi, nie spodobało się, że Il Duce wysłał emisariusza, zamiast zjawić się osobiście. Oprócz tego obaj gardzili Ciano za pijackie i seksualne ekscesy, których miał się dopuszczać zawsze, gdy przyjeżdżał do

Rzeszy.

Podczas

spotkania

z Ciano

Ribbentrop

posłusznie

przedstawił

stanowisko swojego pryncypała. Być może minister spraw zagranicznych nawet je podzielał. W każdym razie zachowywał się jak „sobowtór” Hitlera, stanowczo odrzucając elokwentne błagania Ciano o pokojowe rozwiązanie. W końcu Ciano spytał Ribbentropa, czego chcą: „korytarza” czy Gdańska? „Już nam na nich nie zależy – padła odpowiedź. – Chcemy wojny”. Chłód panujący między Ciano i Ribbentropem udzielił się ich sekretarzom. Podczas obiadu nie wymieniono prawie ani słowa. W pewnym momencie blady i wstrząśnięty Ciano szepnął do swojego rodaka: „Jeszcze chwila, a skoczymy sobie do oczu”30. Co znamienne, Ciano, który dał się zastraszyć Ribbentropowi, następnego dnia przeciwstawił się Hitlerowi w Berghofie. Podczas obiadu zażartował z kwietnych dekoracji, które, według tłumacza Dollmanna, zostały ułożone przez Ewę Braun, a gdy rozpoczęli poważne rozmowy, przeciwstawił się argumentom Hitlera z całą energią i sprytem. Ostrzegł, że wojna z Polską nie będzie konfliktem lokalnym, gdyż tym razem zachodnie mocarstwa z pewnością wypowiedzą Niemcom wojnę. Ciano oznajmił wprost, że Włochy nie są przygotowane do wojny, co więcej, wystarczy im zapasów na zaledwie kilka miesięcy działań wojennych. Hitler uprzejmie zasugerował, żeby odłożyć dalsze rozmowy do następnego rana i pojechać do jego ustronia na górze Kehlstein, dopóki jest jeszcze dobre światło. Ciano zgodził się bez większego entuzjazmu, a gdy Hitler zaprowadził go do okna i zaczął podziwiać majestatyczne piękno krajobrazu, zadrżał z zimna. Później pił jedną filiżankę gorącej herbaty po drugiej, choć mu nie smakowała. Mimo podróży na wierzchołek góry Ciano pozostał niepocieszony, a wieczorem zatelefonował do teścia: „Sytuacja jest poważna”. Rano Ciano był przegranym człowiekiem. Podczas drugiej rozmowy z Hitlerem nie wspomniał ani słowem o tym, że Włochy nie mogą wziąć udziału w wojnie. Nagle opuściła go zdolność prowadzenia błyskotliwej wymiany zdań i ku zdumieniu Schmidta „złożył się jak scyzoryk”. Zniknęła wczorajsza chłodna 664

determinacja i godność męża stanu. Włoch słuchał apatycznie zapewnień Hitlera, że Anglia i Francja nie przystąpią do wojny z powodu Polski. „Tyle razy miał pan rację, choć inni byli odmiennego zdania – powiedział w końcu – że wydaje się bardzo możliwe, iż także tym razem widzi pan sytuację lepiej od nas”. Kilka godzin później przybity Ciano wyruszył samolotem do domu. „Powróciłem do Rzymu – napisał w swoim dzienniku – całkowicie zdegustowany Niemcami, ich przywódcą i sposobem załatwiania spraw. Teraz wciągają nas w awanturę, której nie chcemy, a która może narazić na szwank nasz rząd i cały kraj”31. Wkrótce po jego wyjeździe Hesse został wezwany na spotkanie z Ribbentropem w hotelu w Salzburgu. Po dziesięciu minutach milczącego wpatrywania się w blat biurka minister w końcu podniósł wzrok i spojrzał ponuro na Hessego, który oznajmił: „Przed chwilą wróciłem od Führera. Niestety, nie jest skłonny, by rozważyć propozycję Chamberlaina”. Miał na myśli ofertę Wilsona. „Ma zupełnie inne zamiary. Nie zapomnimy o propozycji Chamberlaina, wrócimy do niej we właściwym czasie”. Kazał Hessemu polecieć do Londynu i mieć uszy otwarte. „Führer prowadzi bardzo niebezpieczną grę. Nie wiem, czy uda się nam wygrać. W każdym razie nie pragniemy wojny z Anglią. Daj nam w porę znać, jeśli zagrożenie stanie się poważne”32. Ogromna pewność siebie, jaką Hitler okazywał w obecności Ciano, była w dużym stopniu udawana. Führer martwił się postępowaniem Stalina, który nie okazywał chęci do zawarcia porozumienia. Jego niepokój wzmógł raport, że do Moskwy przybyła brytyjsko-francuska delegacja i wkrótce ma z powodzeniem zakończyć negocjacje z Sowietami. W rzeczywistości Rosjanie nie byli w nastroju do rozmów, ponieważ obawiali się, że alianci toczą z nimi grę. Zaczęło się od tego, że angielsko-francuska delegacja potrzebowała sześciu dni, żeby dotrzeć na miejsce powolnym statkiem towarowo-pasażerskim, a następnie pociągiem, choć mogli pokonać drogę w ciągu jednego dnia. Później okazało się, że przewodniczący brytyjskiej delegacji nie posiada odpowiednich pełnomocnictw, a gdy rozmowy w końcu się rozpoczęły, Rosjanie odnieśli wrażenie, że Anglicy nie traktują ich poważnie. Sowieci zaproponowali wystawienie stu trzydziestu sześciu dywizji do wspólnej obrony przez nazistami, a Brytyjczycy odpowiedzieli na to jedną dywizją zmechanizowaną i pięcioma dywizjami piechoty. Nie mając o tym pojęcia, Führer polecił Ribbentropowi, żeby wywarł nieco większy nacisk na Kreml. Pośpiesznie zaaranżowano spotkanie z udziałem Mołotowa i Schulenburga. Wieczorem 15 sierpnia komisarz spraw zagranicznych 665

wysłuchał uważnie wszystkiego, co miał do powiedzenia niemiecki ambasador, ale nie mógł mu udzielić szybkiej odpowiedzi. Najpierw, powiedział, trzeba osiągnąć porozumienie w kilku punktach. Dla przykładu, czy Niemcy zgodzą się wywrzeć nacisk na Japonię, aby zmieniła stosunek do Związku Radzieckiego? Czy są gotowi zawrzeć pakt o nieagresji? Jeśli tak, to pod jakimi warunkami? Hitler nie miał cierpliwości do takich deliberacji. Polecił Ribbentropowi, żeby niezwłocznie osiągnął porozumienie z Mołotowem, pozwalając, by jego przeciwnik podyktował tempo. Stalin od razu z tego skorzystał. Oznajmił za pośrednictwem Mołotowa, że przed podpisaniem jakiegokolwiek paktu politycznego muszą zakończyć rozmowy gospodarcze. Ribbentrop zareagował na to żądanie, prosząc Schulenburga

o pośpiech

i przypominając,

że

pierwszy

etap

uzgodnień

gospodarczych został zakończony. Jego instrukcje stały się niemal histeryczne. Podczas następnego spotkania z Mołotowem, powiedział, należy „stanowczo naciskać (…) na szybkie zorganizowanie mojej wizyty i zdecydowanie sprzeciwiać się nowym zastrzeżeniom Rosjan. Musisz pamiętać o decydującym czynniku. Szybka eskalacja konfliktu niemiecko-polskiego wydaje się bardzo prawdopodobna, dlatego jesteśmy głęboko zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbyła się w jak najszybszym terminie”33. Stalin wiedział, że dla Hitlera każda godzina zwłoki oznacza cierpienie (może jego agenci odkryli, że Hitler wyznaczył sobie nieprzekraczalną datę 1 września), więc polecił Mołotowowi, aby podczas spotkania z Schulenburgiem 19 sierpnia jak zwykle przeciągał rozmowy. W rezultacie komisarz spraw zagranicznych negocjował do znudzenia każdy punkt, mimo stanowczych i wielokrotnie powtarzanych apeli gościa o podjęcie zdecydowanych działań. Pół godziny po wyjściu Schulenburga Sowieci niespodziewanie zmienili taktykę. Mołotow poprosił Niemca, żeby wrócił na Kreml. Schulenburg zjawił się późnym popołudniem i od razu stało się jasne, że Mołotow ma dla niego dobre nowiny. Po przeproszeniu Schulenburga za niedogodność komisarz spraw zagranicznych oznajmił, że został upoważniony do przekazania szkicu paktu o nieagresji i zaproszenia Herr von Ribbentropa do Moskwy. Naturalnie nie wspomniał o tym, że rozmowy angielsko-francusko-radzieckie w Moskwie utknęły w takim impasie, iż Stalin stracił resztkę cierpliwości do zachodu. Może od początku miał zamiar zawrzeć pakt z Hitlerem, negocjując z Anglikami i Francuzami tylko po to, aby uzyskać lepsze warunki od Niemców.

666

Mimo to Rosjanom się nie śpieszyło. Mołotow zakomunikował Schulenburgowi, że może zaprosić Ribbentropa dopiero tydzień po podpisaniu umowy gospodarczej między dwoma krajami. Gdyby doszło do tego dzisiaj, Ribbentrop mógłby przyjechać dwudziestego szóstego, a jeśli jutro, to 27 sierpnia. Hitler musiał przeczytać raport Schulenburga z mieszanymi uczuciami – zadowoleniem z perspektywy zawarcia traktatu i irytacją z powodu nalegania Stalina, aby wpierw podpisać porozumienie gospodarcze. Było to niewiele lepsze od szantażu, ale Hitler czuł, że nie ma wyboru. Przyśpieszono prace nad porozumieniem handlowym i dwie godziny po północy podpisano dokument w Berlinie. Umowa przyznawała Związkowi Radzieckiemu kredyt handlowy w wysokości dwustu milionów reichsmarek oprocentowany na korzystne pięć procent, z przeznaczeniem na zakup przez Sowietów maszyn i instalacji przemysłowych. Uzbrojenie „w szerszym sensie tego słowa”, takie jak urządzenia optyczne i blacha pancerna, miało zostać dostarczone w odpowiednio mniejszej ilości. Ustalono, że Sowieci spłacą zaciągnięty kredyt dostawami surowców34. Wymanewrowawszy Stalina, tak jak wcześniej Austriaków i Czechów, Hitler nie mógł czekać tygodnia, jak zasugerował Mołotow. Napisał osobisty list do Stalina, który został wysłany z Berlina 20 sierpnia o szesnastej trzydzieści pięć. Stwierdzał w nim, że przyjął z radością podpisanie nowej niemiecko-radzieckiej umowy handlowej, uznając to za pierwszy krok w kierunku uporządkowania stosunków niemiecko-radzieckich. Przyjął również radziecką propozycję paktu o nieagresji, choć miał pewne wątpliwości, które powinny zostać rozwiane tak szybko, jak to możliwe. Następnie przeszedł do sedna: ogromnej wagi niezwłocznego zawarcia paktu z powodu narastającego napięcia w stosunkach między Niemcami i Polską. Kryzys mógł wybuchnąć „lada dzień”. Dwie godziny po dostarczeniu pisma na Kreml Schulenburg został wezwany z powrotem, aby usłyszeć osobistą odpowiedź Stalina. „Dziękuję za list” – zaczął sekretarz generalny. Miał nadzieję, że pakt będzie oznaczał wyraźny zwrot w politycznych stosunkach między oboma krajami. „Nasze narody potrzebują pokoju” – stwierdził i zgodził się przyjąć Ribbentropa 23 sierpnia. 20 sierpnia Hitler krążył w milczeniu po wielkim holu Berghofu, czekając niecierpliwie na wieści z Moskwy. Miał taką minę, że nikt nie odważył się mu przeszkodzić. W oczekiwaniu na to, co się wydarzy, wysłał pancernik kieszonkowy Admiral Graf Spee, aby zajął wyczekującą pozycję na Atlantyku. Dwadzieścia jeden

667

U-Bootów przyczaiło się w ukryciu, zajmując ofensywne pozycje wokół Wysp Brytyjskich. Podczas obiadu (według relacji Speera) doręczono mu telegram. Po przeczytaniu wiadomości twarz Führera poczerwieniała. Spojrzał w okno z nieobecnym wyrazem twarzy i nagle grzmotnął pięściami w stół, aż brzęknęły szklanki. „Mam ich! – wykrzyknął głosem pełnym emocji. – Mam!”. Po chwili opadł na krzesło, a ponieważ nikt nie ośmielił się zapytać, co się stało, dalsza część posiłku przebiegła w milczeniu35. Po kawie Hitler z euforią oznajmił gościom, że Niemcy zawarły pakt o nieagresji z Rosją. „Tylko spójrzcie! Przeczytajcie – powiedział – to telegram od Stalina”. Hoffmann wspomina, że Führer był tak uradowany, iż klepnął dłońmi o kolana, czego fotograf nigdy wcześniej nie widział. Zapanowało wielkie ożywienie, a majordomus Kannenberg przyniósł szampana. Stuknęły kieliszki i świta Führera wzniosła toast za wielkie dyplomatyczne zwycięstwo. Po chwili Hitler zaprowadził wszystkich do małej sali kinowej w piwnicy, by pokazać film o tym, jak Stalin odbiera dużą paradę Armii Czerwonej. Hitler stwierdził, że to szczęście, iż udało mu się zneutralizować taką potęgę militarną. Hoffmann wyraził zaniepokojenie reakcją wiernych narodowych socjalistów, którzy od dziesięcioleci walczyli z czerwonymi. „Partia wpadnie w takie samo osłupienie jak reszta świata – miał odpowiedzieć Führer – ale członkowie partii znają mnie i mają do mnie zaufanie. Wiedzą, że nigdy nie odejdę od swoich głównych zasad. Zrozumieją, że celem ostatniej zagrywki było usunięcie wschodniego zagrożenia, a przez to ułatwienie szybszego zjednoczenia Europy, oczywiście pod moim kierownictwem”36. Z pozoru Stalin i Hitler byli zupełnie nieprawdopodobnymi sprzymierzeńcami. Co mogło ich łączyć? Można wskazać pewną liczbę podobieństw. Pierwszy podziwiał Piotra Wielkiego, a drugi widział w sobie spadkobiercę Fryderyka Wielkiego. Obaj opowiadali się za bezwzględną, brutalną siłą i głosili pokrewne ideologie. Komuniści i naziści byli dogmatyczni i przekonani o własnej racji. Oba systemy miały totalitarny charakter, oba uważały, że cel uświęca środki i sankcjonuje niesprawiedliwości choćby w imię interesu państwa i postępu. Hitler od dawna podziwiał Stalina, uważając go za „jedną z wybitnych postaci w dziejach świata”37. Kiedyś nawet zaszokował grupę bliskich znajomych stwierdzeniem, że on i radziecki przywódca mają wiele wspólnego, gdyż obaj pochodzą z niższej warstwy społecznej, a gdy jeden ze słuchaczy zaprotestował 668

przeciwko porównaniu Führera z człowiekiem, który obrabował bank, odparł: „Nawet gdyby Stalin napadł na bank, nie zrobiłby tego, żeby napełnić własne kieszenie, ale żeby wspomóc partię i postęp. Nie można tego uznać za obrabowanie banku”38. Führer nie uważał też Stalina za prawdziwego komunistę. „Stalin utożsamia się raczej z Rosją carów, ten człowiek jedynie na nowo ożywił ideę panslawizmu. [Być może Hitler miał podświadomie na myśli siebie i Niemcy]. Bolszewizm jest dla niego jedynie środkiem, podstępem mającym wyprowadzić w pole narody łacińskie i germańskie”39. Stalin i Hitler uważali, że zdołają wykorzystać rywala. Obaj dyktatorzy byli w błędzie, ale w tamto niespokojne lato 1939 roku nie było kraju na świecie, który nie kierowałby się błędnymi wyobrażeniami. Europa zamieniła się w tygiel kipiący od wzajemnej nieufności, oszustw i dwulicowości. Nawet gdy Ribbentrop szykował się do podróży do Moskwy, Stalin nie porzucił całkowicie nadziei na sojusz angielsko-francusko-radziecki skierowany przeciwko Hitlerowi. Kiedy Anglicy podejmowali połowiczne działania w celu doprowadzenia do tego porozumienia, potajemnie zapraszali Göringa do Anglii. Jeden kraj knuł za plecami drugiego, wypowiadając frazesy o szczerości swoich zamiarów lub rzucając groźby.

4 Pozornym zwycięzcą wydawał się Hitler. Rankiem 22 sierpnia wstał przepełniony pewnością siebie. Kiedy Ribbentrop opuścił Berghof z ostatnimi instrukcjami dotyczącymi misji w Moskwie, Führer wezwał wyższych dowódców wojskowych i szefów sztabów na specjalną naradę w przestronnej sali konferencyjnej. Właściwie nie była to narada, ale wykład. Hitler siedział za dużym biurkiem i tylko on miał głos. „Wezwałem was dzisiaj, żeby dać przegląd bieżącej sytuacji politycznej. Chcę, abyście wiedzieli o sprawach, na których oparłem swoją decyzję. Pragnę wzmocnić waszą pewność siebie”. Konflikt z Polską, powiedział, wcześniej czy później musi wybuchnąć, a wiele racji przemawia za jak najszybszym działaniem. „Pierwsze dwa czynniki mają charakter personalny: chodzi o mnie i Mussoliniego. Z powodu politycznych talentów, które posiadam, wszystko opiera się na mnie, zależy więc od mojego istnienia. Pewnie nikomu nie uda się zdobyć takiego zaufania narodu niemieckiego jak mnie. Nie będzie też pewnie człowieka cieszącego się większą władzą. Mogę jednak w każdej chwili zostać wyeliminowany 669

przez kryminalistę albo idiotę”. Drugim elementem personalnym był Mussolini. Gdyby spotkało go coś złego, trwanie Włoch w sojuszu z Niemcami stałoby się wątpliwe. Z drugiej strony w Anglii i Francji nie ma żadnej postaci wielkiego formatu. „Nasi przeciwnicy to ludzie co najwyżej przeciętni. Nie ma tam wielkich osobowości. Nie ma panów, ludzi czynu…”. Co więcej, sytuacja polityczna jest korzystna dla Niemiec, gdyż państwa rywalizują ze sobą w rejonie Morza Śródziemnego, a na Dalekim Wschodzie utrzymuje się atmosfera napięcia. Te sprzyjające okoliczności znikną za dwa, trzy lata. „Nikt nie wie, jak długo pozostanę przy życiu, dlatego lepiej, aby do konfliktu doszło już teraz”. Następnie przeszedł do konkretów. Relacje z Polską stały się nieznośne. „Uderzymy albo zostaniemy niechybnie zniszczeni, wcześniej czy później”. Co zrobi zachód? Zaatakuje od strony Linii Maginota lub ogłosi blokadę Rzeszy. Pierwszy scenariusz wydawał się bardzo mało prawdopodobny, a drugi nieskuteczny, ponieważ Sowieci zapewnią Niemcom dostawy zboża i bydła, węgla, ołowiu i cynku. „Obawiam się jedynie tego, że w ostatniej chwili jakiś Schweinehund (drań) wystąpi z planem mediacji!”40. Dowódcy na czele z Göringiem zgotowali Hitlerowi entuzjastyczną owację63*. „Mein Führer – krzyknął Reichsmarschall – Wehrmacht spełni swój obowiązek!”41. Mimo braw Göring i inni dowódcy jednomyślnie sprzeciwiali się wojnie, przekonani, że Niemcy nie są do niej gotowe. Zapasy amunicji wystarczyłyby zaledwie na sześć tygodni, a rezerwy stali, ropy i innych strategicznych surowców znajdowały się na niepokojąco niskim poziomie. Hitler wiedział o tym podobnie jak jego generałowie, ale chodziło mu o inny rodzaj wojny – blitzkrieg, nagły zmasowany atak o tak wielkiej sile i intensywności, aby można było szybko osiągnąć zwycięstwo. Była to koncepcja strategiczna i taktyczna. Upadlające lata przewalczone w okopach podczas wielkiej wojny, nie wspominając o wyrzeczeniach ludności cywilnej, były nadal dla Hitlera bolesnym wspomnieniem. Przysiągł sobie, że Niemcy nigdy więcej nie doświadczą niedoli długiej wojny. Właśnie dlatego akcja uzbrojenia Wehrmachtu miała raczej szeroki niż głęboki charakter. Celowo tak zorganizował niemiecką gospodarkę, aby mogła w stosunkowo krótkim czasie wyprodukować dużą ilość sprzętu wojskowego i amunicji, ale nie była zdolna do masowej produkcji niezbędnej podczas prowadzenia wojny w dłuższym czasie. Zmierzał do uzyskania zdolności szybkiego

670

wytwarzania

uzbrojenia,

a nie

zwiększenia

liczby

niemieckich

fabryk

zbrojeniowych albo przestawienia zakładów na produkcję wojskową. Szereg błyskawicznych uderzeń – możliwych dzięki krótkiemu, intensywnemu nasileniu produkcji – pozwoliłby Hitlerowi działać tak, jakby Niemcy były silniejsze, niż faktycznie są, poprzez uniknięcie masowej produkcji typowej dla tradycyjnej wojny, która doprowadziłaby kraj do gospodarczej ruiny. Była to filozofia biedaka, który może odnieść zwycięstwo jedynie zuchwałym działaniem. Już udało mu się osiągnąć kilka zwycięstw tanim kosztem, ryzykując konflikt z bardziej zamożnymi rywalami, którzy byli skłonni unikać wojny niemal za wszelką cenę. Koncepcja blitzkriegu nie tylko przemawiała do jego duszy hazardzisty, ale idealnie pasowała do pozycji dyktatora. System demokratyczny nie wytrzymałby pewnie koniecznego nasilenia wysiłku gospodarczego skoncentrowanego, dla przykładu, na produkcji czołgów, po którym doszłoby do gwałtownego przestawienia na produkcję cywilną. To, co zniszczyłoby demokratyczną gospodarkę, nie miało zastosowania do narodowosocjalistycznego państwa z jego specyficzną ekonomią. Decydując się na blitzkrieg, Hitler wprawił w konsternację niektórych generałów mających przestarzałe wyobrażenia o sposobach prowadzenia wojny. Nie zdawali sobie sprawy, że Niemcy były lepiej przygotowane do wojny niż Anglia i Francja. Hitler ryzykował, przekonany, że pokona Polskę tak szybko, iż nie będzie musiał skrzyżować miecza z Anglią lub Francją. Istniało duże prawdopodobieństwo, że państwa zachodnie dostrzegą daremność działań odwetowych. Wiedział, że będzie musiał w jakiś sposób zneutralizować zachód – przy użyciu groźby lub siły – aby w 1943 roku zrealizować swój prawdziwy cel: podbój Rosji. Adolf Hitler z pełną świadomością wyszedł naprzeciw swemu przeznaczeniu. Rankiem 22 sierpnia żaden z dowódców wojskowych słuchających jego planu inwazji nie wypowiedział słowa krytyki, nie rozległo się też ani jedno słowo protestu dowódców polowych, których zaproszono po obiedzie na kolejną motywacyjną prelekcję. Führer wzywał ich, by nie okazywali litości. „Racja jest po stronie silniejszego” – powiedział i oznajmił, że inwazja rozpocznie się przypuszczalnie w sobotę 26 sierpnia.

671

Wczesnym rankiem Ribbentrop i jego ekipa wyruszyli do Moskwy na pokładzie dwóch condorów. Wśród członków delegacji wyczuwało się skrajne napięcie. „Nikt nie mógł gwarantować, że kiedy wylądujemy w Moskwie, Sowieci nie zaskoczą nas wiadomością, iż podpisali umowę z Anglią i Francją” – wspominał Peter Kleist. Nie można było również przewidzieć, czy Ribbentrop nie zostanie zmuszony do „długich, męczących negocjacji”, w których specjalizowali się Rosjanie42. Wiadomość o podróży Ribbentropa całkowicie zaskoczyła ambasadora Japonii Oshimę, który o północy złożył wizytę w berlińskim domu Weizsäckera, aby wyrazić swoje niezadowolenie. Twarz zwykle opanowanego Oshimy była napięta i szara. Jak, zapytał, ma wyjaśnić Tokio tak całkowitą zmianę stanowiska? Następnego dnia, 23 sierpnia, wczesnym popołudniem Henderson przekazał Führerowi list od Chamberlaina. Brytyjski premier stwierdzał w nim kategorycznie, że jego kraj jest zdecydowany spełnić obietnice dane Polsce. Jednocześnie Chamberlain ponownie błagał o pokój. Czemu nie można ogłosić rozejmu, aby Niemcy i Polska mogły rozstrzygnąć problemy we wzajemnych stosunkach? „W obecnej chwili – kończył swoje pismo – nie widzę innego sposobu uniknięcia katastrofy, która pogrąży Europę w wojnie”43. Hitler zareagował emocjonalnie, używając gwałtownego języka, a Henderson wyraził nadzieję, że uda się znaleźć rozwiązanie, jeśli oba narody będą ze sobą współdziałać. Hitler grzecznie zauważył, że należało zrobić to wcześniej. Henderson zaprotestował, wskazując, że brytyjski rząd udzielił gwarancji i teraz musi je respektować. „To je sobie respektujcie – prychnął Führer. – Gdybyście wystawili czek in blanco, też musielibyście go zrealizować”. Henderson mężnie bronił brytyjskiego stanowiska, ale uparł się, by robić to po niemiecku, w języku, którego subtelności do końca nie opanował. Hitler zignorował jego argumenty i przeszedł do gróźb. Najmniejszy wrogi gest Polski wobec Niemiec lub Gdańska, powiedział, doprowadzi do natychmiastowej interwencji. Co więcej, Niemcy zareagują powszechną mobilizacją w odpowiedzi na ogłoszenie mobilizacji przez zachód. „Czy to groźba?” – spytał Henderson. „Nie, krok obronny!”. Henderson na próżno zapewniał Hitlera, że Chamberlain zawsze opowiadał się po stronie Niemiec. „Ja też w to wierzyłem do ostatniej wiosny” – skwitował niemal ze smutkiem Hitler. Wówczas Henderson wypaplał, że nigdy nie wierzył w sojusz angielsko-francusko-radziecki. Wolałby, aby to Niemcy zamiast Anglii podpisały traktat z Rosją. Odpowiedź Hitlera była złowróżbna. 672

„Niech pan nie popełni błędu – powiedział – sądząc, że taki stan rzeczy utrzyma się długo”. Henderson nie był zadowolony z pozostawienia tej kwestii. Stwierdził, że Führer wie równie dobrze jak on, że Rosjanie zawsze stwarzali trudności. W każdym razie on jest osobiście przekonany, że Chamberlain nie zmienił swojego stosunku wobec Niemiec. „W tej sprawie jestem zmuszony sądzić na podstawie czynów” – odparł Hitler i wrócił do języka oskarżeń. Henderson zagroził wówczas, że podjęcie działań przez Niemcy będzie oznaczało wojnę, co wywołało kolejny atak histerii. W takiej wojnie, wrzasnął Hitler, Niemcy nie będą miały nic do stracenia, za to Wielka Brytania bardzo wiele! Nie pragnie wojny, ale się przed nią nie cofnie, a jego naród popiera go znacznie bardziej niż rok wcześniej. Nagle zakończył rozmowę, stwierdzając, że pisemna odpowiedź na list Chamberlaina zostanie doręczona Hendersonowi po południu. Weizsäcker, milczący świadek tego nierównego pojedynku, podobnie jak Henderson był przekonany, że wzburzenie Hitlera jest szczere, ale gdy tylko za Anglikiem zamknęły się drzwi, Führer klepnął się w udo (co stało się jego zwyczajem) i roześmiał. „Chamberlain nie przeżyje tej rozmowy – stwierdził triumfalnie. – Jego rząd upadnie dziś wieczór”44. Czekając na pisemną odpowiedź Führera, Henderson wrócił do Salzburga, skąd zatelefonował do swoich podwładnych w Berlinie i kazał poinformować Londyn, że Hitler był „absolutnie nieugięty, a jego stanowisko niezadowalające, ale nie może powiedzieć nic więcej, dopóki nie otrzyma pisemnej odpowiedzi”. Nieco później zaproszono go ponownie do Berghofu. Tym razem, według raportu Hendersona, Hitler odzyskał spokój i „ani razu nie podniósł głosu”. Mimo to pozostał nieugięty, oskarżając Anglię, że „jest zdecydowana zniszczyć Niemcy i dokonać eksterminacji ich narodu”. Henderson zaprotestował, wskazując, że wojna między ich narodami przyniesie korzyść jedynie niższym rasom. Hitler odparł, że to Anglia stawała w obronie niższych ras, podczas gdy on walczył jedynie o Niemcy, a tym razem Niemcy będą walczyły do ostatniego człowieka. Historia potoczyłaby się inaczej, gdyby to on był kanclerzem w 1914 roku! „Następna prowokacja Polski – kontynuował – spowoduje, że zacznę działać”. Powtórzył własną groźbę rzuconą tego ranka, tym razem bez teatralnych chwytów. „Kwestia Gdańska i »korytarza« zostaną rozwiązane w taki albo inny sposób. Proszę o tym pamiętać. Niech mi pan wierzy,

673

rok temu, 2 października, byłem gotów pomaszerować w każdą stronę. Daję panu na to słowo honoru!”45.

Kiedy tego wieczoru dwa niemieckie condory wylądowały na lotnisku w Moskwie, Ribbentrop z zadowoleniem zauważył flagę ze swastyką powiewającą obok sztandaru z sierpem i młotem. Po powitaniu przez kompanię honorową radzieckich sił powietrznych minister spraw zagranicznych został przewieziony do swojej siedziby, budynku, w którym kiedyś mieściła się ambasada Austrii. (Czyżby to był przejaw piekielnej ironii?). Hrabia von der Schulenburg poinformował go, że jest oczekiwany na Kremlu o osiemnastej, ale nie potrafił powiedzieć, czy będzie z nim negocjował Mołotow, czy Stalin. „Dziwne te moskiewskie obyczaje”, pomyślał sobie Ribbentrop46. Gdy Schulenburg i Hilger złożyli raporty, obaj zasugerowali, aby Ribbentrop zachowywał się tak, jakby miał mnóstwo czasu i nigdzie się nie śpieszył. Przerywając im zniecierpliwionym ruchem dłoni, nakazał ambasadorowi, by poinformował Rosjan, że musi wrócić do Berlina w ciągu dwudziestu czterech godzin. Powiedziawszy to, zjadł szybki posiłek przed udaniem się na Kreml. O osiemnastej Ribbentrop stał już przed Stalinem. Józef Wissarionowicz był przyjazny i życzliwy, a Mołotow obojętny. Ribbentrop przemówił jako pierwszy, wyrażając pragnienie swojego narodu, aby ułożyć stosunki niemiecko-radzieckie na nowej podstawie. Z marcowego przemówienia Stalina wywnioskował, że radziecki przywódca czuje podobnie. Stalin zwrócił się do Mołotowa. Czy chciałby pierwszy zabrać głos? Komisarz spraw zagranicznych posłusznie odpowiedział, że Stalin ma ten przywilej. Radziecki przywódca zrobił to w sposób, z którym Ribbentrop nie zetknął się nigdy wcześniej. „Od lat – zaczął – obrzucaliśmy się gnojem, ale nie powinno nas to powstrzymać przed dojściem do porozumienia. Takie było sedno mojego przemówienia wygłoszonego w marcu, a wy doskonale odczytaliście jego intencje”. Na wszelki wypadek otworzywszy notatnik, z miejsca przeszedł do spraw praktycznych: kwestia podziału strefy wpływów Niemiec i ZSRR została rozstrzygnięta. Finlandia, państwa bałtyckie i Besarabia znajdą się w orbicie rosyjskiej. W wypadku wybuchu wojny między Niemcami i Polską ich wojska powinny się spotkać na wyraźnie oznaczonej „linii demarkacyjnej”.

674

Było jasne, że Stalin przyszedł, żeby załatwić sprawę, a nie zwlekać. Po trzech godzinach on i Ribbentrop zgodzili się we wszystkich sprawach z wyjątkiem dwóch portów bałtyckich, które Stalin chciał pozostawić w swojej sferze wpływów. Ribbentrop stwierdził, że musi omówić to z Führerem, więc trzeba zrobić krótką przerwę w obradach. Hitler pragnął dobić targu tak samo jak Stalin. W ciągu godziny nadeszła lakoniczna wiadomość z Wilhelmstrasse: „Odpowiedź brzmi »tak«. Zgoda”. Ribbentrop spożył kolejny krótki posiłek w swojej kwaterze, pełen entuzjazmu dla Stalina i Mołotowa. Minister spraw zagranicznych wracał na Kreml w znakomitym nastroju, z pozytywną odpowiedzią Hitlera. Tym razem towarzyszyła mu większa świta, w skład której wchodziło dwóch fotografów. Tajna policja wyłoniła się z mroku, gdy kolumna niemieckich samochodów wjechała powoli do okrytego tajemnicą miasta i przejechała obok gigantycznej armaty – tak ogromnej, że nikt nie odważył się z niej wystrzelić – oraz małych drewnianych domków i cerkwi. W końcu orszak dotarł do nowoczesnego budynku administracyjnego, w którym oczekiwał Stalin. Wkrótce osiągnięto ostateczne porozumienie w sprawie paktu o nieagresji. Była to zwięzła, przejrzysta umowa. Strony miały zaniechać wszelkich agresywnych działań wobec siebie i nie udzielić pomocy żadnemu mocarstwu, które to uczyni. Pakt miał obowiązywać dziesięć lat i ulec przedłużeniu o pięć kolejnych, chyba że zostanie wypowiedziany przez jedną ze stron przed jego upływem. Była to typowa umowa, czego nie można powiedzieć o jej tajnym protokole dzielącym Europę Wschodnią. Równie niezwykła wydała się gotowość Stalina do zrobienia zdjęć podczas podpisywania dokumentu. Dyktator wpadł w świetny nastrój i wyreżyserował najbardziej znane zdjęcie podpisywania traktatu. Skinął ręką Richardowi Schulzemu, adiutantowi Ribbentropa z SS, aby przyłączył się do ich grona, ale młody człowiek uznał, że Rosjaninowi nie może chodzić o niego. W końcu Stalin ujął niezwykle wysokiego Schulzego pod ramię i postawił obok Ribbentropa. Może chciał wprowadzić do zdjęcia akcent młodości, a może wiedział, że młodszy brat Schulzego, także służący w SS, był ordynansem Hitlera. Zaczęto wznosić toast za toastem, ale najbardziej godne uwagi były słowa Stalina, które nigdy nie zostały ujawnione Rosjanom. „Wiem, jak naród niemiecki kocha swojego Führera – powiedział – dlatego chciałbym wypić za jego zdrowie”. Jeden z najważniejszych traktatów w historii świata został sporządzony i podpisany bez sporów, w ciągu kilku godzin, co dowodzi, że Hitler i Stalin pragnęli 675

porozumienia, obaj dokładnie wiedzieli, co mają oddać, żeby uzyskać to, czego chcieli, i obu zależało, by zrobić to szybko47. Hitler uważał podpisanie paktu za zwycięstwo swoje, a nie Stalina. Najwyraźniej zapomniał

o własnej

przepowiedni

w Mein

Kampf,

że

każdy

sojusz

niemiecko-rosyjski doprowadzi nieuchronnie do wojny, która będzie oznaczała „kres Niemiec”. Widocznie zmienił zdanie, gdyż kilka lat później zwierzył się Bormannowi, że miał nadzieję, iż przymierze z Sowietami będzie „uczciwe, jeśli nie całkowicie przyjacielskie”. Sądził, że po tylu latach sprawowania władzy realista Stalin porzucił mglistą marksistowską ideologię, zachowując ją jedynie jako truciznę do użytku zewnętrznego. Wydawał się na to wskazywać brutalny sposób, w jaki rozprawił się z żydowską inteligencją. „Duch nieugiętego realizmu pozwoli obydwu stronom stworzyć sytuację, w której będzie możliwe trwałe przymierze… przymierze, które, mówiąc krótko, będzie strzeżone orlim wzrokiem, z palcem na spuście!”48. Kiedy podczas kolacji Hitler dowiedział się, że pakt został podpisany, zerwał się od stołu z okrzykiem: „Wygraliśmy!”49. Chociaż zrezygnował z możliwości zajęcia całej Polski, zneutralizował Rosję. Teraz mógł ruszyć na wojnę z Polakami. Nie mając po swojej stronie Związku Radzieckiego, Anglia i Francja mogły mu jedynie grozić. Oprócz tego był pewny, że otrzyma ze wschodu wszystkie surowce, których mogła go pozbawić ewentualna blokada ogłoszona przez Wielką Brytanię. Płacił Stalinowi za zrobienie czegoś, co ten niewątpliwie uczyniłby bez paktu. Po przeprowadzonych czystkach gospodarka Związku Radzieckiego oraz jego potencjał wojskowy znajdowały się w takim chaosie, że Stalin nie mógł nawet śnić o wojnie z Rzeszą. W rzeczywistości nigdy poważnie nie zabiegał o sojusz obronny zwrócony przeciwko Hitlerowi. On i jego kremlowscy współpracownicy ponad wszystko marzyli o neutralności. Pakt z Niemcami nie tylko im ją dawał, ale pozwalał zrealizować cel polegający na sprowokowaniu wojny, w której wezmą udział kapitalistyczne mocarstwa. Dla Stalina bowiem nazistowskie Niemcy były kolejnym z kapitalistycznych wrogów. 24 sierpnia około trzeciej nad ranem Hitler wyprowadził swoją świtę na taras Berghofu. Niebo na północnym i północno-zachodnim horyzoncie jaśniało kolorami tęczy niczym zorza polarna, rzucając niezwykłą czerwoną poświatę na legendarną górę Unterberg po drugiej stronie doliny. „Nie można by lepiej zainscenizować ostatniego aktu Zmierzchu bogów – wspominał Speer. – Ta sama czerwona poświata kładła się na naszych twarzach i rękach”. 676

Nagle Hitler zwrócił się do swojego adiutanta Luftwaffe, Belowa. „Ten widok przypomina morze krwi – powiedział. – Tym razem nie obędzie się bez przemocy”50.

677

Rozdział 20 „NIESZCZĘŚCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH” (24 sierpnia–3 września 1939)

1 Kiedy w czwartkowy ranek, 24 sierpnia, świat otworzył oczy, ujrzał nagłówki gazet ogłaszające podpisanie nowego traktatu. Szok przeżyli nie tylko zwykli obywatele, lecz także dyplomaci. „Spodziewam się, że niebawem Niemcy postawią Polsce ultimatum – donosił z Berlina Henderson. – Nie wiem, czy trwające jedenaście godzin próby nawiązania rozmów przez rząd polski dadzą jakiś efekt, choć osobiście w to wątpię. Uważam je jednak za ostatnią nadzieję, jeśli nadzieja na pokój w ogóle istnieje”1. Polacy byli skrajnie zaniepokojeni paktem niemiecko-radzieckim, mimo wysiłku prasy starającej się zbagatelizować umowę jako oznakę słabości Niemiec. Z kolei władze wyrażały najwyższą ufność, że pomoc Wielkiej Brytanii i Francji odwróci niekorzystny układ sił w wypadku konfliktu z Hitlerem. Francuscy komuniści wydawali się wewnętrznie rozdarci między lojalnością wobec własnego kraju i Mateczki Rosji. Jeszcze bardziej zagubieni czuli się ich amerykańscy koledzy. Początkowo „Daily Worker” zignorował pakt, jakby czekał na instrukcje z Moskwy. W końcu przywódca partii, Earl Browder, ogłosił, że umowa osłabiła Hitlera. Przedstawiciele skrajnego lewego skrzydła „postępowców” zaakceptowali nową linię partii z niejakim poczuciem winy: umowa z Hitlerem została podpisana, aby Rosja mogła się przygotować do ostatecznej rozprawy z faszyzmem. Odpowiedzią prezydenta Roosevelta było przesłanie kolejnego „umoralniającego” telegramu wzywającego Hitlera do „powstrzymania się od wrogich działań w rozsądnym okresie”, ale podobnie jak poprzedni, i ten został odłożony do akt i zapomniany. Tymczasem Stalin winszował sobie w Moskwie sukcesu. Przekonany, że Brytyjczycy pójdą na kompromis w obliczu zaistniałej sytuacji politycznej, uznał, iż przyznana Rosji sfera wpływów przypadnie jej bez rozlewu krwi, w drodze negocjacji. Inni sojusznicy Hitlera nie byli równie optymistyczni. Chociaż Włosi 678

przyznawali, że Hitler „zadał mistrzowski cios”, czuli się zaniepokojeni, a Japonia obawiała się, że pakt z Niemcami ośmieli Stalina do bardziej zdecydowanych działań wojskowych w Mandżurii. Premier Hiranuma, którego gabinet zbierał się ponad siedemdziesiąt razy, daremnie próbując uzgodnić treść „konkordatu” z Niemcami i Włochami, był tak zaambarasowany i skonsternowany, że ogłosił: „Rząd rezygnuje z podpisania umowy z powodu skomplikowanej i niejasnej sytuacji, która w ostatnim czasie wytworzyła się w Europie”2. Z kolei niemiecka opinia publiczna wyrażała zadowolenie i oddychała z ulgą. Za sprawą Führera groźba okrążenia Niemiec i wojny na dwóch frontach w cudowny sposób wyparowała. Tymi, którzy uważali pakt za trudny do przełknięcia, byli najzagorzalsi zwolennicy Hitlera, ale większość szybko przekonała siebie, że Führer doskonale wie, co robi. Hitler poleciał do Berlina, żeby powitać wracającego bohatera, Ribbentropa, i spędził cały wieczór w Kancelarii Rzeszy, słuchając ministra spraw zagranicznych rozpływającego się w zachwytach nad panami Kremla, w których towarzystwie czuł się tak, „jakby przebywał wśród starych partyjnych kamratów”. Co więcej, obraz cara Mikołaja wiszący w Pałacu Zimowym utwierdził go w przekonaniu, że będą mogli robić interesy z Rosją, gdyż komuniści otaczali czcią cara trudzącego się dla dobra swojego ludu. Chociaż Hitler słuchał go z zainteresowaniem, wydawał się znacznie bardziej podekscytowany zdjęciami przywiezionymi przez Hoffmanna. Zachowywał się tak, jakby poprosił o wykonanie zdjęć radzieckiego przywódcy w zbliżeniu, żeby sprawdzić, czy jego małżowiny uszne są „wrośnięte i żydowskie, czy też oddzielone, o aryjskim wyglądzie”3. Jedno ze zdjęć wykonanych z profilu wydawało się przesądzać sprawę. Z analizy małżowin usznych wynikało, że jego nowy towarzysz broni nie był Żydem. Mimo to z niezadowoleniem pokręcił głową, oglądając fotografie z końcowej uroczystości. Na każdym był Stalin z papierosem. „Nie podpisuje się uroczystej umowy z papierosem przyklejonym do warg” – powiedział i polecił fotografowi, żeby zrobił retusz przed przekazaniem zdjęć prasie4. Führer przepytał również obszernie oficera łącznikowego towarzyszącego Ribbentropowi. Oficer powiedział, że zanim Stalin poprosił gości, aby usiedli przy stole, starannie go obejrzał, sprawdzając, czy wszystko jest w należytym porządku. Pannie Schroeder przypomniało to zachowanie samego Führera. Nieroztropnie zwróciła uwagę na podobieństwo. Hitlerowi nie przypadła do gustu ta analogia. „Moja służba i mój dom – odrzekł z irytacją – zawsze są doskonali!”5. 679

Następny dzień, piątek 25 sierpnia, był rozstrzygający i pełen zajęć. Zaczął się od napisania listu do Mussoliniego, wyjaśniającego z pewnym zakłopotaniem to, co miało miejsce w Moskwie. Po zapewnieniu, że traktat wzmocni jedynie państwa Osi, Hitler wyraził nadzieję, iż Il Duce zrozumie, czemu czuł się zmuszony do podjęcia tak drastycznego kroku. Następnie poprosił Schmidta o przetłumaczenie najważniejszych fragmentów przemówienia, które poprzedniego dnia Chamberlain wygłosił w Izbie Gmin. Słuchał ze skupieniem słów premiera przyznającego, że pakt, który podpisano w Moskwie, „jest bardzo przykrą niespodzianką” oraz że Niemcy karmią się „niebezpieczną iluzją”, jeśli sądzą, iż Wielka Brytania i Francja nie wypełnią swoich traktatowych zobowiązań wobec Polski. „Słowa te wprawiły go w zadumę – wspominał Schmidt – ale nie powiedział ani słowa”6. Może wskazywało to na dręczące poczucie niepewności. Napaść na Polskę miała się rozpocząć wczesnym rankiem następnego dnia, ale Führer miał tyle wątpliwości, że przed południem polecił naczelnemu dowództwu odwlec wydanie rozkazu do ataku o jedną godzinę – do trzeciej po południu. Później wezwał do Kancelarii Rzeszy ambasadora Wielkiej Brytanii. Henderson zjawił się o wpół do drugiej i znalazł Führera w pojednawczym usposobieniu. Był gotów „wykonać wobec Anglii gest równie doniosły, jak wobec Rosji przed podpisaniem ostatniej umowy”. Sumienie nakazuje mu, oznajmił, wykonać jeszcze jeden wysiłek w celu zagwarantowania dobrych stosunków między oboma krajami. Będzie to jego ostatnia próba7. Henderson początkowo odniósł wrażenie, że Hitler jest spokojny i zachowuje się całkiem normalnie. Jednak chwilę później Führer stracił panowanie nad sobą, wyliczając oskarżenia pod adresem Polaków, m.in. ostrzelanie cywilnego samolotu. Takie incydenty, krzyczał, „muszą się zakończyć!”. Trzeba niezwłocznie rozwiązać problem Gdańska i „korytarza”. Jedynym rezultatem ostatniej mowy Chamberlaina może być „krwawy, nieprzewidywalny konflikt między Anglią i Niemcami”. Tym razem Niemcy nie będą walczyły na dwóch frontach. „Rosja i Niemcy nigdy więcej nie zwrócą się przeciwko sobie”. Kiedy Henderson powtórzył spokojnie, że Anglia nie może cofnąć słowa danego Polsce, Hitler zrezygnował z gróźb i zaczął się odwoływać do zdrowego rozsądku. Po rozwiązaniu kwestii Polski jest zdecydowany złożyć Wielkiej Brytanii obszerną propozycję. Zaakceptuje Imperium Brytyjskie, osobiście zobowiąże się do podtrzymania jego istnienia. Jeśli jednak Brytyjczycy odrzucą jego ofertę, zakończył złowróżbnie, „będzie wojna”. To jego ostatnia propozycja8. 680

Pół godziny później, punktualnie dwie minuty po piętnastej, potwierdził rozkaz zaatakowania Polski o świcie. W tej ryzykownej rozgrywce wydawał się kierować czystym oportunizmem. Chociaż był przebiegłym wirtuozem doraźnej polityki prowadzonej z dnia na dzień, jego polityka zagraniczna posiadała podstawowy zrąb: stopniowe zmierzanie do dominacji w kontynentalnej Europie w połączeniu z radykalnym programem antysemickim. W Rzymie jego ambasador wchodził właśnie

w towarzystwie

Ciano

do

Palazzo

Venezia

z osobliwym

listem

przygotowanym tego ranka. O piętnastej trzydzieści ambasador Hans Georg von Mackensen osobiście przekazał pismo Il Duce. Pakt podpisany przez Niemcy i Rosję wywarł ogromne wrażenie na Mussolinim, który, jak wszyscy politycy, doceniał błyskotliwość tego posunięcia. Z drugiej strony był w wystarczającym stopniu realistą, aby zdawać sobie sprawę, że jego armii, której tak słabo poszło w Albanii, brakuje odpowiedniego morale, wyszkolenia i umiejętności do toczenia prawdziwej wojny. Nie wspomniał o tym Mackensenowi, poprzestając na wyrażeniu przyjaznych uczuć. Zgadza się całkowicie z treścią paktu podpisanego w Moskwie, pozostając równocześnie „niezachwianym antykomunistą”, i stoi za Führerem bez względu na wszystko (wyraźnie to podkreślił), w „sposób bezwarunkowy, ze wszystkim, czym dysponuje”9. Kiedy Mackensen wyszedł z pokoju, Il Duce zmienił zdanie albo zmieniono je za niego. Według Ciano to on skłonił Mussoliniego do napisania Hitlerowi odpowiedzi, w której szczerze przyznawał, że Włochy nie są gotowe do wojny i mogą w niej uczestniczyć jedynie pod warunkiem, że Niemcy dostarczą wystarczającą ilość „amunicji i surowców, aby Włochy zdołały się przeciwstawić atakowi, który Francja i Anglia skierują głównie przeciwko nim”10. W tym czasie ambasador Włoch w Berlinie tłumaczył Führerowi, że odpowiedź Il Duce jest już w drodze. Kiedy Hitler oczekiwał na swojego następnego gościa, francuskiego ambasadora Coulondre’a, adiutant przyniósł najświeższe doniesienia z Anglii, na które Schmidt rzucił okiem przez ramię swojego chlebodawcy. Anglia i Polska podpisały właśnie w Londynie umowę o wzajemnej pomocy. Wyraźnie zatroskany Führer pogrążył się w milczeniu. Podpisanie wspomnianej umowy odkładano całymi miesiącami z takiego lub innego powodu. Nie było przypadkiem, że podpisano ją właśnie tego dnia, kilka godzin po złożeniu przez niego „ostatecznej” propozycji Wielkiej Brytanii. Gwarancja pomocy wojskowej (choć nie mogła zostać zrealizowana) dawała Polakom fałszywe poczucie bezpieczeństwa i skłaniała do odmowy prowadzenia negocjacji z Niemcami. 681

W końcu o siedemnastej trzydzieści do gabinetu wprowadzono Coulondre’a. Po kolejnej scenie gniewu wywołanej polskimi prowokacjami Hitler wyraził żal z powodu możliwości wybuchu wojny między ich krajami. „Czasami miałem wrażenie – wspominał Schmidt – że mechanicznie powtarzał to, co wcześniej powiedział Hendersonowi, ale myślami był gdzie indziej. Wydawało się oczywiste, że chce jak najszybciej zakończyć spotkanie”. W pewnej chwili Hitler lekko się podniósł, dając do zrozumienia, że rozmowa dobiegła końca, ale wytworny Coulondre nie dał się pożegnać bez riposty. Przemówił mocnymi słowami, które Schmidt miał zapamiętać do końca życia: „W tak krytycznej sytuacji jak obecna, Herr Reichskanzler, najgroźniejszą rzeczą jest niewłaściwe zrozumienie. Dlatego aby sprawa była jasna, dam panu słowo honoru francuskiego oficera, że francuska armia będzie walczyła po stronie Polski, jeśli ten kraj zostanie zaatakowany”. Następnie zapewnił Hitlera, że jego rząd jest przygotowany zrobić wszystko dla zachowania pokoju. „Czemu w takim razie daliście Polsce wolną rękę, aby mogła robić, co zechce?!” – wykrzyknął gniewnie Hitler. Zanim Francuz zdążył odpowiedzieć, Führer zerwał się na równe nogi i wygłosił kolejną oskarżycielską mowę pod adresem Polaków. „Z przykrością pójdę na wojnę z Francją, ale decyzja nie należy do mnie”. Powiedziawszy to, machnął ręką, kończąc spotkanie11. Minutę później, o osiemnastej, do gabinetu wszedł Attolico. Ambasador Włoch zanudził Führera listem Mussoliniego, który Ciano podyktował przez telefon. Wiadomość, że Włochy nie są przygotowane do wojny, przekazana tuż po wiadomości o podpisaniu umowy brytyjsko-polskiej i wyraźnej deklaracji intencji Francji przekazanej przez Coulondre’a, uderzyła Hitlera niczym bomba. Uznał to za zaskakującą i nieoczekiwaną rejteradę „sojusznika”. Zdołał nad sobą zapanować, odprawiając wysłannika Il Duce z uprzejmym zapewnieniem, że wkrótce wyśle odpowiedź. Kiedy Attolico wychodził, Schmidt usłyszał, jak Hitler mruczy pod nosem: „Włosi zachowują się dokładnie tak, jak w tysiąc dziewięćset czternastym”12. Poczekalnia pełna ludzi, którzy wymieniali strzępy informacji, przypominała ul brzęczący od pogłosek i plotek. Wydawało się, że wojna jest nieunikniona. Weizsäcker na dwa procent oceniał szansę zapobieżenia konfliktowi, w którym Włosi zostawią Niemców na lodzie. W swoim gabinecie Hitler mówił generałowi Keitlowi: „Natychmiast wstrzymaj operację i sprowadź mi tu szybko Brauchitscha. Muszę mieć czas na negocjacje”13. 682

Keitel wbiegł do poczekalni. „Rozkaz inwazji został ponownie opóźniony” entuzjastycznie poinformował swojego adiutanta. Wiadomość, że groźba wojny została w ostatniej chwili zażegnana, rozeszła się lotem błyskawicy. Führer wraca do stołu negocjacji! Zapanowała atmosfera powszechnej ulgi, ale główny adiutant Hitlera, Rudolf Schmundt, pozostał ponury. „Nie świętuj zbyt szybko – szepnął Warlimontowi. – To tylko chwilowa zwłoka”14. Major Engel podzielał głębokie zatroskanie Schmundta. Wojskowy adiutant jeszcze nigdy nie widział kanclerza w stanie tak „całkowitego zagubienia”15. Führer prowadził ostrą dyskusję z Hewlem, którego radę wysoko cenił. Był gotów pójść o zakład, że jeśli rozpocznie wojnę z Polską, Anglicy się nie przyłączą. Mein Führer – odparł Hewel – niech pan nie lekceważy Brytyjczyków. Kiedy uznają, że nie ma innego wyboru, będą podążali uparcie swoją drogą”. Hitler był zbyt rozgniewany, aby argumentować, więc się odwrócił. Także Göring uważał, że Anglicy nie rzucają słów na wiatr, i dyskretnie opowiadał się za pokojem. Jako człowiek czynu rozpoczął już rozmowy z Anglią bez poradzenia się Ribbentropa, do którego nie miał zaufania. Nie było to tak śmiałe, jak się wydawało, gdyż informował Führera o wszelkich postępach. Jego pragnienie pokoju nie wypływało żadną miarą z altruistycznych pobudek. Göring był połączeniem rozbójnika i gangstera, który dążył do tego, by cieszyć się owocami grabieży – łupami, które zgromadził dzięki swej wysokiej pozycji. Wojna mogła położyć kres żywotowi sybaryty. Z kolei Hitler kierował się zasadami (choć wypaczonymi) i nie można go było przekupić. Mógłby pójść na ustępstwa jedynie wówczas, gdyby przybliżyło go to do zrealizowania dalekosiężnego celu. Göring, który o tym wiedział, z najwyższą ostrożnością uprawiał swoją pokrętną politykę pokoju. Na nieoficjalnego pośrednika w sprytnie uknutej intrydze wybrał zamożnego szwedzkiego przemysłowca Birgera Dahlerusa. Dahlerus miał żonę Niemkę i prowadził interesy w Niemczech, więc podobnie jak Göring pragnął zapobiec wojnie Rzeszy i Anglii. Co więcej, mógł zrobić coś w tej sprawie, miał bowiem wpływowych angielskich przyjaciół gotowych podjąć zakulisowe działania. Na początku sierpnia Dahlerus zaaranżował potajemne spotkanie Göringa z siedmioma Anglikami w domu nieopodal duńskiej granicy. Właśnie tam Reichsmarschall po raz pierwszy przedstawił zagranicznym przedsiębiorcom swoje stanowisko i nadzieję na pokój. Do czasu historycznej narady wojskowej w Berghofie dwa tygodnie później ograniczano się wyłącznie do słów.

683

Skłoniło

to

Göringa,

by

niezwłocznie

zadzwonić

do

przebywającego

w Sztokholmie Dahlerusa z prośbą, aby ten jak najszybciej do niego przyjechał. Sytuacja, zdradził ostrożnie, uległa pogorszeniu, a szansa na pokojowe rozwiązanie maleje z każdą chwilą. Göring przekonał Dahlerusa, żeby natychmiast poleciał do Anglii z nieoficjalną wiadomością dla rządu Chamberlaina i nakłonił go do szybkiego rozpoczęcia negocjacji z Niemcami16. Tak oto w burzliwy ranek 25 sierpnia Dahlerus wyruszył do Londynu na pokładzie zwykłego pasażerskiego samolotu, ale dopiero we wczesnych godzinach wieczornych został wprowadzony do gabinetu lorda Halifaxa. Minister spraw zagranicznych był w optymistycznym nastroju, a ponieważ Hitler właśnie odwołał inwazję, uznał, że nie potrzebują neutralnego pośrednika. Dahlerus nie podzielał jego optymizmu i zadzwonił do Göringa, aby przedstawić swoją opinię. Odpowiedź marszałka brzmiała alarmująco. Obawiał się, że „wojna może wybuchnąć w każdej chwili”. Następnego ranka Dahlerus powtórzył te słowa Halifaxowi i zaoferował, że dostarczy Göringowi – jedynemu Niemcowi, który jego zdaniem mógł zapobiec wojnie – osobisty list od Halifaxa potwierdzający szczere pragnienie Anglii, by doprowadzić do pokojowego rozwiązania sporu. Lord Halifax oznajmił, że musi się naradzić z Chamberlainem. Wrócił pół godziny później ze zgodą premiera. List został napisany, a Dahlerus pośpieszył na lotnisko w Croydon. Tymczasem w Berlinie ambasador Włoch Attolico był w drodze do Kancelarii Rzeszy z kolejnym pismem od Mussoliniego. List zawierał długą listę materiałów potrzebnych Włochom, by mogły przystąpić do wojny: sześć milionów ton węgla, siedem milionów ton ropy, dwa miliony ton stali i milion ton tarcicy. Ponieważ Attolico sprzeciwiał się wojnie, zadbał o to, aby warunki Mussoliniego były niemożliwe do spełnienia. Na chłodne pytanie Ribbentropa, kiedy należałoby dostarczyć tę ogromną ilość surowców, Attolico odrzekł chłodno: „To oczywiste, w jednej transzy przed rozpoczęciem działań wojennych”17. Żądania Włochów były nierozsądne. Co zaskakujące, mimo napiętej sytuacji Hitler udzielił spokojnej odpowiedzi, którą przekazano Mussoliniemu o piętnastej osiem. Może spełnić większość żądań Włoch, ale z żalem informuje, że z przyczyn technicznych nie będzie mógł tego uczynić przed wybuchem wojny. „Rozumiem twoje stanowisko w obecnych okolicznościach, Il Duce, dlatego proszę jedynie o podjęcie próby związania wojsk angielskich i francuskich przy pomocy środków propagandowych i demonstracji siły, jak mi wcześniej proponowałeś”. W świetle 684

umowy ze Stalinem, zakończył, „nie zawaha się przed rozwiązaniem problemów na wschodzie, nawet gdyby miało to wywołać komplikacje na zachodzie”18. Nie była to czcza pogróżka. Wehrmacht szykował się do rozpoczęcia inwazji 1 września i tylko czekał na ostateczne potwierdzenie od Hitlera. Tego sobotniego popołudnia w Berlinie panował nieznośny upał. Mimo nagłówków gazet – PŁONIE WIELE NIEMIECKICH GOSPODARSTW W POLSKIM KORYTARZU! POLSKIE WOJSKA PRZESUWAJĄ SIĘ W KIERUNKU GRANICY Z NIEMCAMI! – wielu berlińczyków odpoczywało nad otaczającymi miasto jeziorami. Ci, którym gorzej się powodziło, byli bardziej zatroskani upałem niż polityką. O osiemnastej czterdzieści dwie Attolico odebrał kolejny telefon z Rzymu. Dzwonił Ciano z następną pilną wiadomością dla Führera. Mussolini tłumaczył przepraszająco, że Attolico błędnie zrozumiał termin dostawy. Oczywiście surowce miały być dostarczone dopiero w przyszłym roku. Żałował, że nie mógł być bardziej pomocny w chwili próby, a na koniec, całkiem nieoczekiwanie, zwrócił się z prośbą o pokój. Nadal można osiągnąć zadowalające polityczne rozwiązanie. Kiedy Hitler przeczytał te słowa, uznał, że sojusznik go porzucił. Jakimś cudem zapanował nad emocjami i przesłał kolejne pojednawcze pismo. „Szanuję powody i motywy, które skłoniły pana do podjęcia takiej decyzji” – stwierdzał, po czym próbował zarazić sojusznika własnym optymizmem19. Rozczarowany i wyczerpany Führer zasnął tego dnia wcześniej niż zwykle, ale krótko po północy został obudzony. Göring musiał się z nim natychmiast zobaczyć w pilnej sprawie. Przybył szwedzki pośrednik, o którym wspomniał kilka dni temu, z interesującym listem od lorda Halifaxa. Było wpół do pierwszej 27 sierpnia, kiedy Dahlerus został wprowadzony do gabinetu Führera. Hitler czekał z poważną miną, wpatrując się uporczywie w neutralnego Szweda, który czynił starania o ocalenie pokoju. Göring stał obok niego, wyraźnie zadowolony z siebie. Po krótkim przyjaznym powitaniu Hitler palnął im wykład o woli porozumienia z Anglią, który szybko przerodził się w napastliwą diatrybę. Po opisaniu propozycji złożonej Hendersonowi wykrzyknął: „Taka była moja ostatnia wspaniałomyślna oferta dla Anglii!”. Z twarzą wykrzywioną w grymasie i „dziwaczną” gestykulacją chwalił się wyższością wojskowej potęgi Rzeszy. Dahlerus przypomniał, że Anglia i Francja znacznie poprawiły swoje uzbrojenie i mogą bez trudu zorganizować blokadę Niemiec. Hitler nie udzielił odpowiedzi, ale zaczął krążyć po pokoju; potem nagle stanął i podjął na nowo (wspomina Dahlerus) tak, jakby znajdował się w stanie transu. „Jeśli wybuchnie wojna, zacznę budować 685

U-Booty! Zacznę budować U-Booty! Zacznę budować U-Booty! Zacznę budować U-Booty, U-Booty, U-Booty”. Powtarzał jak zepsuta płyta. Jego głos stawał się coraz bardziej niewyraźny. Nagle zaczął się zachowywać tak, jakby przemawiał do ogromnej publiczności, nie przestając się powtarzać: „Zacznę budować samoloty, budować samoloty, samoloty i zniszczę moich wrogów!”. Skonsternowany Dahlerus odwrócił się, żeby zobaczyć, jak zareaguje Göring, ale Reichsmarschall wydawał się niewzruszony. Dahlerus był przerażony. Tak zachowywał się człowiek, którego decyzje mogły mieć wpływ na cały świat?! „Wojna mnie nie przeraża – ciągnął Hitler – okrążenie Niemiec jest niemożliwe! Ludzie mnie podziwiają i są mi posłuszni”. Zmusi ich do nadludzkiego wysiłku. Jego oczy stały się szkliste. „Jeśli nie będzie masła, pierwszy przestanę je jeść! Przestanę jeść masło!”. Przerwał na chwilę. „Jeśli wróg może wytrzymać kilka lat – oznajmił w końcu – ja, z władzą, którą posiadam nad Niemcami, wytrzymam rok dłużej. Wiem, że jestem lepszy od nich”. Nagle spytał, czemu Anglicy tak uporczywie odmawiają porozumienia z Niemcami. Dahlerus zawahał się, czy udzielić mu uczciwej odpowiedzi, ale w końcu wydusił z siebie, że zachowują się tak, gdyż mu nie ufają. „Idioci! – wykrzyknął Hitler. – Czy skłamałem choć raz w życiu?!”. Znów zaczął krążyć po pokoju i znów po chwili się zatrzymał. Dahlerus usłyszał jego stanowisko. Musi wrócić do Anglii i przekazać je rządowi Chamberlaina. „Nie sądzę, aby Henderson mnie zrozumiał, choć szczerze pragnę doprowadzić od wzajemnego zrozumienia”. Dahlerus zaprotestował, wskazując, że jest osobą prywatną i może pojechać jedynie wówczas, gdy brytyjski rząd go o to poprosi. Przede wszystkim musi wiedzieć, w jakich głównych punktach można osiągnąć porozumienie. Na przykład, jaki „korytarz” chce otrzymać Hitler? Na twarzy Führera pojawił się uśmiech. „Cóż – powiedział, zwracając się do Göringa – Henderson nigdy o to nie zapytał”. Marszałek wydarł kartę z atlasu i zaczął zakreślać czerwonym ołówkiem terytorium, które chcieli otrzymać Niemcy. W ten sposób doszło do wskazania głównych elementów propozycji przekazanej Hendersonowi. Niemcy pragnęły umowy z Wielką Brytanią, która wyeliminuje wszelkie spory o charakterze politycznym lub gospodarczym. Anglia pomoże Niemcom w uzyskaniu Gdańska i „korytarza”, a Niemcy zagwarantują Polsce granice i pozwolą zachować własny „korytarz” do Gdyni. Mniejszość niemiecka w Polsce uzyska ochronę. Na koniec, Niemcy udzielą Anglii pomocy wojskowej, jeśli Imperium Brytyjskie zostanie zaatakowane. 686

Naiwny Dahlerus zrozumiał Göringa dosłownie, gotów mieć jak najlepsze zdanie o Hitlerze. Choć nie miał dyplomatycznego przygotowania, pragnął ocalić pokój, odznaczał się odwagą i godną podziwu wytrwałością. Po powrocie do hotelu odbył długą rozmowę zamiejscową z angielskim przyjacielem. Niebawem otrzymał zapewnienie, że brytyjski rząd chętnie powita go w charakterze dyplomatycznego posłańca. O ósmej w spokojny niedzielny ranek wsiadł do niemieckiego samolotu na lotnisku Tempelhof. Lecąc na niskim pułapie do Londynu, zastanawiał się, czy nie jest pionkiem w grze intryg. Był niemal pewny, że Göring szczerze zabiega o pokojowe rozwiązanie. Czy można było jednak powiedzieć to samo o Hitlerze?20.

Hitler potraktował tamtą niedzielę jak zwykły dzień tygodnia. Odwoławszy nadchodzące obchody partyjnego święta w Norymberdze, które miały się odbyć pod niefortunnym hasłem „Partyjny dzień pokoju”, wprowadził racjonowanie żywności i odzieży typowe dla czasów wojny. Następnie postawił całą armię w stan pogotowia. Wszyscy attaché marynarki oraz wojsk lądowych i powietrznych mieli pozostać do odwołania w Berlinie. W tej wojennej atmosferze do Petera Kleista z gabinetu Ribbentropa zwrócili się potajemnie z propozycją rozmów dwaj ważni polscy dyplomaci. Zasugerowali, że minister spraw zagranicznych Beck musiał zachowywać się wojowniczo wobec Niemców, aby zadowolić zacietrzewione grupy polskich patriotów. Beck potrzebował czasu, żeby załagodzić sytuację. Kleist posłusznie doniósł o tym Ribbentropowi, który niebawem przedstawił szczegóły samemu Hitlerowi. Ten wysłuchał go z ledwie skrywanym zniecierpliwieniem, a następnie stanowczo oznajmił, że skoro Beck stracił autorytet nawet w Polsce, nie ma dla niego ratunku. Co więcej, Kleist miał zaprzestać wszelkich półoficjalnych kontaktów z Polakami. Hitler wydał to polecenie ostrym tonem i dodał, że Ribbentrop powinien wydać taką dyspozycję dawno temu. Kiedy zamyślony Kleist wychodził z Kancelarii Rzeszy, był pewny, że w końcu podjęto decyzję – będzie wojna! W tamtą duszną niedzielę Hitler znalazł czas, aby odpowiedzieć na kolejną prośbę o pokój, tym razem ze strony premiera Daladiera; Führer zwracał się do niego jak weteran do weterana. „Jako stary żołnierz frontowy – napisał – znam równie dobrze jak pan koszmar wojny”. Po oddaniu Zagłębia Saary nie było potrzeby dalszych rozmów, gdyż wszelkie roszczenia Niemiec wobec Francji zostały zaspokojone. Głównym intrygantem okazała się Anglia, która rozpętała „dziką 687

nagonkę na Niemców w prasie”, zamiast przekonać Polaków do bardziej rozsądnego postępowania. Zwracał się z prośbą do Daladiera, Francuza patrioty, żeby postawił się w jego miejscu. Co by było, gdyby jakieś francuskie miasto – dla przykładu Marsylia – wskutek klęski wojskowej nie mogło się przyłączyć do Francji? Gdyby Francuzi mieszkający w tamtym rejonie byli prześladowani, bici i bestialsko mordowani? „Nie wyobrażam sobie, monsieur Daladier, aby Niemcy wypowiedziały wam wojnę z tego powodu”. Hitler zgodził się ze wszystkim, o czym Daladier napisał w swoim liście, i ponownie nawiązał do wspólnych doświadczeń frontowych. Nie mogą okazać szacunku niemal dwóm milionom poległych towarzyszy, przyglądając się obojętnie, jak traktowani są ich ziomkowie na rubieżach własnego kraju. Gdańsk i „korytarz” muszą w sposób honorowy powrócić do Niemiec21. Kilka minut po południu niemiecki samolot wylądował na lotnisku w Croydon, wyszedł z niego Birger Dahlerus. Miejsce wyglądało na wymarłe, gdyż ustał cały ruch cywilny między Anglią i kontynentem. Przybysz ruszył w kierunku Ministerstwa Spraw Zagranicznych; mijał sklepy z szybami oklejonym papierowymi paskami i członków cywilnej obrony przeciwlotniczej. Tylnymi alejami dotarł na Downing Street 10. Chamberlain, Halifax i Cadogan już na niego czekali. Byli śmiertelnie poważni, ale „całkiem spokojni”. Kiedy Dahlerus zdawał relację z długiej rozmowy u Hitlera, wyczuł atmosferę sceptycyzmu. Jego raport różnił się w kilku punktach od wersji Hendersona, więc Chamberlain zapytał, czy jest absolutnie pewny, że dobrze zrozumiał Hitlera. Dahlerus, który władał niemieckim lepiej od Hendersona, odrzekł, że błędne zrozumienie nie wchodzi w grę. Uwagi Chamberlaina były zabarwione nieufnością do Hitlera. Premier spytał Dahlerusa, jakie wrażenie zrobił na nim Führer. Odpowiedź Szweda („Nie chciałbym mieć go za wspólnika”) wywołała jedyny uśmiech, który zagościł tego dnia na twarzy brytyjskiego premiera. Ponieważ Anglicy mieli wątpliwości co do jego interpretacji żądań Hitlera, Dahlerus zasugerował, aby pozwolili mu wrócić do Berlina i przekazać ich reakcję. Chamberlain się zawahał. Ambasador Henderson, który w tym czasie przebywał w Londynie, miał jeszcze tego dnia wrócić do Berlina z odpowiedzią na propozycję Hitlera. Dahlerus zasugerował, aby ambasador poczekał jeden dzień. Brytyjczycy będą wówczas dokładnie wiedzieli, jakie jest stanowisko Hitlera, zanim udzielą oficjalnej odpowiedzi, zamiast opierać się wyłącznie na ocenie Hendersona. 688

Zasugerował, że może zadzwonić do Göringa i spytać wprost, czy niemiecki rząd zgodzi się, aby Henderson poczekał jeden dzień. „Chce pan zadzwonić z Ministerstwa

Spraw

Zagranicznych?”

–

zapytał

Chamberlain.

Dahlerus

przytaknął, a premier wyraził zgodę22. Kilka minut później pośrednik był już w gabinecie Cadogana i słyszał, jak Göring mówi, że nie może udzielić odpowiedzi bez naradzenia się z Führerem. Po trzydziestu minutach Dahlerus zadzwonił ponownie. Tym razem Göring oznajmił, że Hitler przyjął propozycję, „pod warunkiem że jest szczera”. Cadogan nalegał, aby Dahlerus potajemnie poleciał do Berlina, więc samolot, który przywiózł go do Anglii, wystartował z mniejszego lotniska w Heston. Była dwudziesta trzecia, kiedy Dahlerus stanął przed bramą berlińskiej rezydencji Göringa. Po zapewnieniu marszałka, że angielski rząd i obywatele szczerze pragną pokoju i działają w dobrej wierze, Szwed zarysował brytyjską odpowiedź na propozycję Hitlera. Göring potarł nos. Odpowiedź Brytyjczyków trudno uznać za satysfakcjonującą. Sytuacja jest bardzo niebezpieczna. Będzie musiał porozmawiać z Hitlerem sam na sam. Dahlerus nerwowo krążył po swoim hotelowym pokoju, czekając na odpowiedź. W końcu, o pierwszej trzydzieści nad ranem, zatelefonował Göring. Führer, oznajmił stanowczym głosem, szanuje stanowisko Wielkiej Brytanii i jest rad, że pragnie ona pokojowego rozwiązania. Szanuje również ich decyzję respektowania gwarancji granic udzielonych Polce oraz naleganie na międzynarodowe gwarancje pięciu wielkich mocarstw w tej sprawie. Dahlerus poczuł ulgę, słysząc ostatnie słowa, gdyż uznał, że Hitler zrezygnował z innych planów, które mógł żywić wobec Polski.

2 Dyplomaci amatorzy często jedynie komplikują sytuację, ale tym razem Dahlerusowi udało się wyprowadzić ją z impasu. O dwudziestej pierwszej, kiedy samolot Hendersona wylądował na lotnisku w Berlinie, dokonał się znaczny postęp. Ambasador wrócił na swoją placówkę uzbrojony w oficjalną wersję propozycji, która została nieoficjalnie doręczona przez Dahlerusa. Zawierała również klauzulę stwierdzającą, że Beck zgodził się natychmiast przystąpić do bezpośrednich rokowań z Niemcami. Z powodu zaciemnienia ulice Berlina zasnuwał mrok, a nieliczni przechodnie wyglądali jak zjawy. Trudy ostatnich miesięcy sprawiły, że ambasador czuł się 689

wyczerpany. Niedawno przeszedł operację, po której usłyszał, że ma nieuleczalnego raka. Zachował tę wiadomość dla siebie i nigdy się nie uskarżał na nawał pracy. Kiedy zasiadł do pośpiesznego posiłku, do ambasady dotarła wiadomość z Kancelarii Rzeszy. Hitler chciał się z nim niezwłocznie widzieć. Wzmocniony połową butelki szampana, Henderson opuścił teren poselstwa. Za bramą czekał milczący tłum, ale ambasador nie dostrzegł oznak wrogości. Kiedy Hitler czytał przekład brytyjskiej noty, na jego twarzy nie pojawiły się żadne emocje, choć pismo kończyło się zręcznym połączeniem groźby i obietnicy, które było tak typowe dla samego Führera. Sprawiedliwe rozstrzygnięcie sporu między Niemcami i Polską mogło utorować drogę pokojowi na świecie, brak porozumienia zaś spowodować, że Niemcy i Wielka Brytania „popadną w konflikt, mogący pogrążyć cały świat w chaosie wojny”. Taki wynik byłby „nieszczęściem, jakiego nie widziano w dziejach”. Führer przekazał notę Ribbentropowi bez słowa komentarza, zaskakując Schmidta niezwykle spokojną reakcją. Kolejny ruch Hendersona był jeszcze bardziej zadziwiający. Anglik przejął inicjatywę, jak nigdy wcześniej, i mówił więcej od Hitlera. Zwykle takie postępowanie wywołałoby wybuch, ale tym razem Führer słuchał spokojnie, co jakiś czas zerkając w kierunku ciemnego ogrodu, po którym tak często przechadzał się jego słynny poprzednik, Bismarck. Henderson perorował, że dla Anglii dane słowo jest święte – „nigdy go nie złamała i nie złamie”. Dawno temu słowo miało podobną wartość w Niemczech. Mówiąc to, zacytował zdanie wypowiedziane przez feldmarszałka von Blüchera, który zachęcał żołnierzy śpieszących na odsiecz Wellingtonowi pod Waterloo: „Naprzód, dzieci! Naprzód! Dałem słowo memu bratu, Wellingtonowi! Wiem, że nie chcecie, abym je złamał!”. Hitler zauważył, że sto dwadzieścia pięć lat później sytuacja uległa pewnej zmianie, ale uczynił to uprzejmym głosem. Następnie podkreślił, że choć on sam jest gotów w rozsądny sposób rozwiązać różnice zdań z Polską, Polacy w dalszym ciągu dopuszczają się aktów przemocy na Niemcach. Można odnieść wrażenie, że dla Brytyjczyków takie incydenty są bez znaczenia. Henderson – być może pod wpływem wypitego szampana – z jakiegoś powodu odebrał to jako osobistą zniewagę i żarliwie oświadczył, że uczynił wszystko, aby zapobiec wojnie i rozlewowi krwi. Herr Hitler musi wybrać, powiedział, między przyjaźnią z Anglią a stawianiem wygórowanych żądań Polsce. To on wybierze między wojną i pokojem. Hitler odpowiedział spokojnie, że nie jest to właściwy obraz sytuacji. Stoi przed wyborem między obroną praw ludności niemieckiej albo 690

jej porzuceniem, by dojść do porozumienia z Anglią. W takiej kwestii zaś nie może być wyboru: jego obowiązkiem jest bronić praw wszystkich Niemców. Na zakończenie tej niezwykłej rozmowy Hitler ponownie wyraził pragnienie porozumienia z Anglią. Jego słowa natchnęły Hendersona pewnym optymizmem. Uradowała go również uwaga wypowiedziana na odchodnym przez Schmidta: „Był pan wspaniały”23.

Mimo to w Kancelarii Rzeszy panowało przygnębienie. „Führer był niezwykle poirytowany, rozgoryczony i ostry” – napisał w swoim dzienniku Engel. Dał jasno do zrozumienia adiutantom, że w sprawie wojny i pokoju nie pójdzie za radą wojskowych. „Po prostu nie umiał zrozumieć niemieckiego żołnierza, który boi się wojny. Fryderyk Wielki przewróciłby się w grobie, gdyby ujrzał dzisiejszych generałów”. Chciał jedynie usunięcia niesprawiedliwości w stosunkach z Polską, a nie wojny z zachodnimi aliantami. „Jeśli będą na tyle głupi, żeby popełnić błąd, trzeba będzie ich zniszczyć”24. Smutek i zaniepokojenie panujące w ogrodzie zimowym nasiliły się, kiedy Hitler układał odpowiedź dla Brytyjczyków. Zaniepokojenie przerodziło się w stan najwyższego zaalarmowania, gdy w południe gazety doniosły wielkimi nagłówkami o zamordowaniu w Polsce przynajmniej sześciu członków mniejszości niemieckiej. Nie wiadomo, czy informacja ta była prawdziwa, ale Hitler w nią uwierzył i był wściekły. Kiedy we wczesnych godzinach popołudniowych Henderson zjawił się ponownie w Kancelarii Rzeszy, w poczekalniach i na korytarzach panowało przekonanie, że tylko cud zdoła zapobiec wojnie. Ambasador nadal liczył, że do niej nie dojdzie, i jak dzień wcześniej nosił w butonierce czerwony goździk, znak dla wtajemniczonych, że nadal nie opuściła go nadzieja. Kiedy wszedł do gabinetu Hitlera i otrzymał niemiecką odpowiedź, wyczuł bardziej bezkompromisową postawę niż poprzedniej nocy. Zaczął czytać notę pod bacznym okiem Führera i Ribbentropa. Początek wydawał się obiecujący. Niemcy byli skłonni przystać na zaproponowaną mediację Brytyjczyków. Hitler był również gotów przyjąć w Berlinie polskiego przedstawiciela wyposażonego w pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji. Kolejne słowa okazały się jednak zupełnie nie do przyjęcia. Rząd niemiecki oczekiwał, że „delegat przybędzie w środę, 30 sierpnia 1939 roku”. „To brzmi jak ultimatum – zaprotestował Henderson. – Polacy będą mieli zaledwie dwadzieścia cztery godziny na opracowanie planu”. Wspierany przez 691

Ribbentropa, Führer gwałtownie odrzucił ten zarzut. „Zostało niewiele czasu – oznajmił – bo nowe prowokacje mogą doprowadzić do wybuchu walk”. Henderson nie dał się przekonać tym argumentem. Nadal nie potrafił zaakceptować zaproponowanego terminu. To kolejny Diktat z Bad Godesbergu. Hitler odparł na to, że naciskają go generałowie ze sztabu generalnego. „Moi żołnierze – powiedział – pragną usłyszeć »tak« albo »nie«”. Wehrmacht jest gotowy do ataku. Dowódcy narzekają, że już stracili tydzień. Jeśli zmarnują kolejny, mogą nadejść jesienne deszcze. Ambasador Wielkiej Brytanii nie ugiął się, więc Hitler w końcu stracił cierpliwość. Rozpoczął gniewny kontratak. Hendersona i jego rządu nie obchodzi, ilu Niemców zostanie zabitych w Polsce. Dyplomata odparł, że nie zamierza słuchać takich słów od Hitlera ani nikogo innego. W swoim raporcie napisał, że była to celowa sztuczka. Nadszedł czas, żeby zagrać z Hitlerem na jego własnych zasadach. Spoglądając w oczy przeciwnikowi, powiedział na cały głos, że jeśli Hitler chce wojny, to będzie ją miał! Anglia jest równie zdecydowana jak Niemcy i „zdoła wytrzymać nieco dłużej niż one!”. Führer przyjął nowe otwarcie w brytyjskiej dyplomacji ze względną łaskawością i gdy zgiełk nieco przycichł, potwierdził swoje niezmienne pragnienie przyjaźni z Wielką Brytanią, szacunek dla Imperium Brytyjskiego i ogólną sympatię do Brytyjczyków. Mimo że jego podziw dla Anglii wydawał się szczery, Henderson nie miał wątpliwości, iż te dwa kraje znalazły się w impasie. Kiedy opuszczał gmach Kancelarii Rzeszy, był „pełen najczarniejszych przeczuć”. Żegnając się z Niemcem odprowadzającym go do wyjścia, ponuro zauważył, iż lęka się, że już nigdy nie będzie nosił w Berlinie czerwonego goździka w butonierce25. Późnym wieczorem Göring wezwał Dahlerusa do swojej rezydencji i wyjawił mu tajemnicę: Hitler przygotowuje grosszügiges Angebot (wspaniałą propozycję) dla Polski. Zostanie ona przedstawiona następnego ranka i będzie zawierała trwałe, sprawiedliwe rozwiązanie problemu „korytarza” w drodze plebiscytu. Göring ponownie wydarł kartę z atlasu i pośpiesznie naszkicował zielonym ołówkiem terytorium, w sprawie którego ludność wypowie się w plebiscycie, a następnie zaznaczył na czerwono obszar, który Hitler uważał za polski. Poprosił Dahlerusa, żeby poleciał niezwłocznie do Londynu, ponownie podkreślił niemiecką wolę negocjacji i „dał dyskretnie do zrozumienia”, że Hitler zamierza przekazać Polakom tak wspaniałomyślną ofertę, iż nie będą mogli jej odrzucić26. 692

Następnego ranka Chamberlain ponownie utwierdził się w swoim przekonaniu. Najpilniejszą sprawą było zaproszenie Hitlera wystosowane do Polaków. Jego minister spraw zagranicznych przekonywał, że „byłoby rzeczą nierozsądną oczekiwać, iż zdołamy skłonić Polaków, aby jeszcze dziś wysłali swojego przedstawiciela do Berlina”. Niemcy również nie powinni tego oczekiwać. Brytyjski ambasador w Warszawie zatelefonował, mówiąc, że widzi niewielką szansę skłonienia Polaków do natychmiastowego wysłania do Berlina Becka lub innego dyplomaty. „Są gotowi raczej walczyć i zginąć, niż dać się tak upokorzyć, szczególnie po tym, co się stało z Czechosłowacją, Litwą i Austrią”27. Chamberlain był tak zdecydowany, aby przeciwstawić się Hitlerowi, że nawet nie zapytał Polaków, czy spełnią niemieckie żądania, a gdy Dahlerus wrócił na Downing Street 10, wszelkie negocjacje wydawały się niemożliwe. Chamberlain, Wilson i Cadogan wysłuchali Szweda, ale „wspaniałomyślną propozycję” Hitlera uznali za puste słowa i wybieg w celu zyskania na czasie. Może mogliby zadzwonić do Göringa i zapytać, czy propozycja faktycznie została spisana, zasugerował Dahlerus. Kilka minut później rozmawiał z marszałkiem Rzeszy, który zapewnił go, że nota adresowana do Polski jest nie tylko gotowa, ale propozycja okazała się bardziej wspaniałomyślna, niż sądził. Zachęcony Dahlerus robił wszystko, co w jego mocy, aby rozwiać nieufność Brytyjczyków, omawiając warunki porozumienia i demonstrując mapę z odręcznym szkicem Göringa. Chociaż warunki wydawały się rozsądne, Brytyjczycy byli nadal zaniepokojeni naleganiem Hitlera, aby polski przedstawiciel zjawił się w Berlinie 30 sierpnia. Poza datą Chamberlain i jego koledzy przeciwni też byli Berlinowi jako miejscu prowadzenia rozmów. Pamiętali, co się stało z Tiso i Háchą!28. Dahlerus ponownie zadzwonił do Göringa, sugerując, żeby negocjacje z Polską przenieść z Berlina na neutralny teren. „To nonsens – usłyszał poirytowaną odpowiedź. – Rozmowy muszą się odbywać w Berlinie, gdzie Hitler ma swoją kwaterę główną. Poza tym nie widzę powodu, dla którego Polacy mieliby mieć problem z przysłaniem delegatów do Berlina”. Mimo odmowy oraz utrzymującej się nieufności Brytyjczycy postanowili nie zamykać drogi do uratowania pokoju. Poprosili Dahlerusa, żeby poleciał do Berlina i zapewnił Hitlera, że Anglia jest w dalszym ciągu gotowa do negocjacji. Aby dać wyraz dobrej woli, Halifax zatelegrafował do Warszawy, ostrzegając przed strzelaniem do wichrzycieli

693

z mniejszości niemieckiej i wzywając do zaprzestania propagandy radiowej, która zaogniała sytuację. Polska

zareagowała

ogłoszeniem

powszechnej

mobilizacji.

Hitler

był

rozsierdzony, ponieważ jego Ministerstwo Spraw Zagranicznych cały dzień szykowało dla Polski propozycję tak wspaniałomyślną, że jego obiektywny tłumacz Schmidt nie mógł uwierzyć własnym oczom. Oprócz zaproponowania plebiscytu w sprawie „korytarza”, który miał się odbyć pod kontrolą międzynarodowej komisji, dawała Polakom drogę eksterytorialną i szlak kolejowy przez terytorium, które miało przypaść Niemcom. „Była to propozycja utrzymana w duchu Ligi Narodów – wspominał Schmidt. – Czułem się tak, jakbym wrócił do Genewy”29. Mimo że był rozgniewany ogłoszeniem powszechnej mobilizacji w Polsce, Hitler polecił Brauchitschowi i Keitlowi opóźnić inwazję o kolejne dwadzieścia cztery godziny. Dodał, że nie zamierza dłużej przeciągać sprawy. Jeśli jego warunki nie zostaną przyjęte przez Warszawę, zaatakują 1 września o czwartej trzydzieści nad ranem. Nastała noc. Z Warszawy nie nadeszła żadna wiadomość, a wiadomości z Londynu nie były jednoznaczne: Brytyjczycy „uważnie analizują” ostatnią notę Hitlera i prześlą odpowiedź następnego dnia. Równocześnie zalecili pułkownikowi Beckowi „niezwłocznie” przystąpić do negocjacji z Niemcami. Naleganie Anglików mogło się wydawać ironiczne, sami bowiem się ociągali. Być może brak zdecydowania Brytyjczyków został wywołany, a przynajmniej wzmocniony, poufną wiadomością otrzymaną od niemieckiego cywila mającego bliskie kontakty z Wehrmachtem. Ewald von Kleist-Schmenzin zdradził brytyjskiemu attaché wojskowemu kilka niemieckich tajemnic wojskowych. Zapewnił, że Hitler przeżył niedawno załamanie nerwowe, a członkowie sztabu generalnego chcą to wykorzystać, aby przeprowadzić wojskowy zamach stanu30. Dopiero o dwudziestej drugiej czasu berlińskiego Henderson uzyskał zgodę na przedstawienie odpowiedzi Niemcom. Zadzwonił do Ribbentropa z propozycją, aby spotkali się o północy. Do tego czasu miał przybyć do Berlina przedstawiciel Polski, więc Ribbentrop uznał, że ambasador celowo wyznaczył taką godzinę. Chociaż powód był zgoła niewinny – rozszyfrowanie wiadomości z Londynu zajęło zwyczajnie więcej czasu – godzina spotkania sprawiła, że rozmowa przebiegała w atmosferze podejrzliwości. Kiedy Henderson zasugerował, aby Niemcy postąpili zgodnie z obowiązującą dyplomatyczną procedurą i przekazali swoje propozycje polskiej ambasadzie w Berlinie, Ribbentrop zerwał się na równe nogi. „Po tym, co się stało, to absolutnie wykluczone! – wykrzyknął, tracąc panowanie nad sobą. 694

– Żądamy przyjazdu do Berlina wysłannika wyposażonego we wszelkie pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji!”. Twarz Hendersona poczerwieniała. Londyn ostrzegł go, żeby zachował spokój, ale ręce mu drżały, gdy odczytywał oficjalną odpowiedź na ostatnie memorandum Hitlera. Ribbentrop kipiał ze złości, jakby słuchał pod przymusem. Przypuszczalnie znał treść dokumentu, gdyż większość rozmów prowadzonych z brytyjskiej ambasady, szczególnie zagranicznych do Londynu, była podsłuchiwana przez niemiecką agencję wywiadowczą o nazwie Militärgeschichtliches Forschungsamt (Biuro Analiz). Sama nota, utrzymana w pojednawczym tonie, zawierała niewiele więcej od wiadomości przekazanej tego dnia drogą telefoniczną. „To niesłychane!” – przerwał mu wściekle Ribbentrop, gdy padła sugestia, aby w trakcie negocjacji nie podejmować żadnych działań zbrojnych. Skrzyżował wojowniczo ramiona i spojrzał gniewnie na Hendersona. „Czy ma pan do powiedzenia coś jeszcze?”. Może chciał odpłacić ambasadorowi za to, że ten wczoraj starał się przekrzyczeć Führera. Anglik odpowiedział na niegrzeczne zachowanie oświadczeniem, że rząd Jego Królewskiej Mości jest w posiadaniu informacji, iż Niemcy dokonują w Polsce aktów sabotażu. Ribbentrop wpadł we wściekłość. „To perfidne kłamstwo polskiego rządu! – zawołał. – Ostrzegam pana, Herr Henderson, że sytuacja jest cholernie poważna”. Henderson uniósł się w fotelu i odkrzyknął: „Powiedział pan »cholernie«?!”. Wyciągnął karcąco palec, jak rozgniewany dyrektor szkoły. „Mąż stanu nie powinien używać takich słów w poważnej sytuacji”. Ribbentrop spojrzał na niego tak, jakby oblano go szklanką zimnej wody. Jego twarz przybrała wyraz wzburzenia i szoku. Czy ten arogancki Anglik ośmiela się go pouczać?! Skoczył na równe nogi. „Co pan powiedział?”. Henderson podniósł się za jego przykładem i obaj zaczęli się mierzyć gniewnym wzrokiem, jak dwa koguty gotowe do walki. „Zgodnie z dyplomatycznym obyczajem – wspominał Schmidt – ja też powinienem był się podnieść, ale szczerze mówiąc, nie wiedziałem, jak powinien postąpić tłumacz, kiedy rozmawiający przechodzą od słów do czynów. Naprawdę obawiałem się, że może do tego dojść”. Siedział więc i udawał, że zapisuje coś w notesie. Kiedy usłyszał nad sobą ciężkie sapanie, pomyślał ze strachem, że niemiecki minister spraw zagranicznych za chwilę wyrzuci ambasadora Jego Królewskiej Mości za drzwi. W ciągu wielu lat pracy tłumacza śmiał się z groteskowych sytuacji, ale ta wydawała się niezwykle bolesna. Usłyszał 695

kolejne ciężkie posapywanie z prawej i lewej strony, w końcu jednak Ribbentrop, a po nim Henderson usiedli. Tłumacz ostrożnie uniósł głowę. Alarm był skończony. Burza minęła. Powrócili do względnie spokojnej rozmowy. Ribbentrop wyjął z kieszeni kartkę z propozycją Hitlera dla Polski. Schmidt był zdumiony. Ribbentrop zaczął odczytywać po niemiecku szesnaście punktów. Henderson skarżył się później, że miał trudności ze zrozumieniem, gdyż Ribbentrop „przeczytał dokument” bardzo szybko. Anglik poprosił o tekst, aby mógł go przekazać swojemu rządowi. Była to normalna dyplomatyczna procedura, więc Schmidt był zdziwiony, że Henderson w ogóle o to poprosił. Nie mógł uwierzyć własnym uszom, gdy usłyszał odpowiedź. „Nie – odparł cicho Ribbentrop, uśmiechając się niepewnie. – Nie mogę przekazać panu tekstu propozycji”. Nie mógł ujawnić, że Führer zakazał mu wprost wydania dokumentu. Henderson, który najwyraźniej też nie mógł uwierzyć własnym uszom, powtórzył prośbę, a Ribbentrop ponownie odmówił, tym razem ciskając kartki na stół. „Poza tym sprawa jest nieaktualna – powiedział. – Polski wysłannik nie przybył”. Obserwując ze zdenerwowaniem scenę rozgrywającą się na jego oczach, Schmidt nagle zrozumiał, że Hitler prowadzi grę. Bał się, że gdyby Brytyjczycy przekazali jego propozycje Polakom, ci mogliby je przyjąć. Ponieważ komentarz z ust tłumacza byłby śmiertelnym grzechem, utkwił wzrok w Hendersonie, jakby chciał go milcząco „zachęcić” do poproszenia o angielskie tłumaczenie. Ribbentrop nie mógłby odmówić spełnienia takiej prośby, a Schmidt był zdecydowany przekładać tekst z takim namysłem, żeby ambasador mógł zapisać każde słowo. Jednak Henderson nie zrozumiał sygnału, więc tłumacz mógł jedynie postawić gruby czerwony znak w notesie – prywatny znak, że kości zostały rzucone i będzie wojna.

696

W ten sposób zakończyła się burzliwa rozmowa, podczas której, zdaniem Ribbentropa, Henderson zachowywał się „nieuprzejmie”, on sam zaś „z chłodnym opanowaniem”. Mimo późnej godziny minister spraw zagranicznych zameldował się niezwłocznie w Kancelarii Rzeszy, aby zasugerować Hitlerowi przekazanie niemieckich propozycji na piśmie. Führer odmówił31.

3 Następnego dnia wczesnym rankiem Henderson zatelefonował do sekretarza polskiej ambasady z ostrzeżeniem, że posiada informację „z pewnego źródła, iż wojna wybuchnie, jeśli Polska nie zrobi czegoś w ciągu dwóch, trzech godzin”. Ludzie Hitlera podsłuchali każde słowo, podobnie jak wiadomość, którą Henderson przekazał piętnaście minut później do Londynu32. Powtórzywszy tę samą informację, dodał, że Niemcy mogą równie dobrze blefować, co mówić serio. Chociaż Niemcy nie znali jeszcze wszystkich brytyjskich szyfrów, lekkomyślne posługiwanie się telefonem przez Hendersona ułatwiało im robotę. (Nawiasem mówiąc, system bezpieczeństwa w ambasadzie Wielkiej Brytanii w Rzymie był jeszcze bardziej dziurawy. Na zlecenie włoskiego wywiadu zawodowi złodzieje co tydzień włamywali się do sejfu lorda Pertha. Oprócz skopiowania poufnych materiałów Włosi weszli w posiadanie wszystkich kodów i haseł używanych przez brytyjskich dyplomatów, a pewnej nocy rabusie przywłaszczyli sobie diadem lady Perth. Jednak nawet ta bolesna strata nie przyczyniła się do poprawy bezpieczeństwa w ambasadzie. Na szczęście dla Anglii Mussolini nie przekazywał jeszcze sojusznikowi wszystkich szyfrów i kodów). Ostatni dzień sierpnia był dla pewnego człowieka dobrej woli wypełniony gorączkową krzątaniną. Dahlerus otrzymał od Hendersona zgodę na telefonowanie do Londynu i tuż po dwunastej poinformował sir Horace’a Wilsona, że propozycje Führera były „niezwykle szczodre”. Powiedział, że zdaniem Göringa, Führer zaproponował takie warunki, gdyż chciał pokazać Brytyjczykom, jak bardzo zależy mu na przyjaznych stosunkach z Wielką Brytanią. Kiedy Dahlerus mówił, Wilson słyszał niemiecki głos powtarzający jego słowa. Zrozumiawszy, że rozmowa jest podsłuchiwana, polecił Dahlerusowi, aby przekazał wszystko Hendersonowi, ale dyplomata amator nie zrozumiał sygnału. Nie powstrzymał się nawet wówczas, gdy Wilson ostrzegł go, że nie powinien „wyprzedzać zegara”. W końcu Wilson

697

powiedział Dahlerusowi dosadnie, żeby przestał paplać, a gdy ten się nie uciszył, z trzaskiem odłożył słuchawkę33. Kiedy amatorzy i zawodowi dyplomaci zabiegali o pokojowe rozwiązanie, wojna zbliżała się niepowstrzymanie. W południe Hitler wydał drugi rozkaz inwazji, doprowadzony do ostateczności (zdaniem A.I. Berndta, jego łącznika w DNB) bezczelnym kłamstwem. Berndt uznał, że liczba Niemców zabitych przez Polaków jest zbyt mała i jakby nigdy nic dodał do niej jedno zero. Początkowo Hitler nie chciał dać wiary tak dużej liczbie ofiar, ale Berndt odparł, że choć liczba wydaje się nieco przesadzona, musiało dojść do czegoś potwornego, skoro krążą tak straszne opowieści. „Zapłacą mi za to! – krzyknął Hitler. – Nikt mnie nie powstrzyma przed daniem im lekcji, którą zapamiętają do końca życia! Nie pozwolę szlachtować Niemców jak bydła!”. Po tych słowach Führer podszedł do telefonu i w obecności Berndta polecił Keitlowi wykonać „dyrektywę numer jeden dotyczącą rozpoczęcia wojny”34. Jej tekst był już gotowy, ze słowami dobranymi w taki sposób, aby odpowiadały chwili. „Ponieważ sytuacja na wschodniej granicy Niemiec stała się nieznośna, podjąłem decyzję siłowego rozwiązania”. Do napaści na Polskę miało dojść następnego dnia, w piątek 1 września, bez podejmowania żadnych działań na zachodzie35. Rozkaz przekazano osobiście wszystkim dowódcom wyższej rangi, a ci, z zachowaniem najwyższej tajemnicy, wydali specjalne polecenia dowódcom w terenie. O szesnastej potwierdzono rozkaz rozpoczęcia inwazji. Oddziały i sprzęt zaczęły się przesuwać na pozycję ofensywną wzdłuż granicy. Jednocześnie szef Sicherheitsdienst, Służby Bezpieczeństwa SS, przekazał specjalne rozkazy tajnej niemieckiej jednostce operującej w rejonie polskiej granicy. Reinhard Heydrich uknuł diabelską intrygę o kryptonimie „Himmler”, aby dać Hitlerowi pretekst do przypuszczenia ataku. W noc poprzedzającą inwazję dywersanci i oficerowie SD przebrani w polskie mundury wszczynali incydenty przy granicy. Na cztery godziny przed napaścią mieli zaatakować budynki leśnictwa, zniszczyć niemieckie zabudowania celne i co najważniejsze, na krótki czas zająć niemiecką radiostację w Gleiwitz (Gliwicach). Po wykrzyczeniu do mikrofonu antyniemieckich haseł „Polacy” mieli się wycofać, pozostawiając za sobą paru zabitych na dowód, że doszło do walk. Znalezienie ciał nie stanowiło problemu. Heydrich już zamówił zwłoki – nazywane „konserwami” – w obozach koncentracyjnych36. Tymczasem w Berlinie ambasador Lipski z ponadpięciogodzinnym opóźnieniem został w końcu wprowadzony do gabinetu Ribbentropa. Była osiemnasta 698

trzydzieści. Zmęczony i podenerwowany Lipski odczytał krótki komunikat zaczynający się oświadczeniem, że jego rząd „przychylnie przyjął” brytyjską propozycję bezpośrednich rozmów z Niemcami i „udzieli oficjalnej odpowiedzi w ciągu kilku godzin”. Dodał znacząco, że próbował przekazać to oświadczenie już o trzynastej. Czy jest pan wyposażony w pełnomocnictwa do prowadzenia negocjacji? – spytał chłodno

Ribbentrop.

Lipski

odparł,

że

otrzymał

jedynie

„tymczasowe”

upoważnienie do przekazania wiadomości, którą przed chwilą odczytał. Ribbentrop zaprotestował. Oczekiwał, że Lipski zjawi się ze wszystkimi potrzebnymi pełnomocnictwami. „Czy został pan upoważniony do negocjowania z nami niemieckich propozycji? – spytał ponownie. Lipski takiego upoważnienia nie otrzymał. – W takim razie kontynuowanie rozmowy jest bezcelowe”. W ten sposób zakończyło się najkrótsze spotkanie w karierze dyplomatycznej Schmidta. Lipskiemu nigdy nie pokazano szesnastopunktowej propozycji Hitlera, a nawet gdyby Ribbentrop zrobił to z własnej inicjatywy, Lipski nie został upoważniony do jej odebrania. Wykonywał polecenie, aby „nie wdawać się w żadne negocjacje”. Polacy byli najwyraźniej tak pewni tego, że zdołają się rozprawić z Niemcami (z pomocą sojuszników), iż nie byli zainteresowani negocjowaniem oferty Hitlera. Z drugiej strony Anglia ani Francja nie starały się skłonić Polaków do podjęcia negocjacji. Kiedy Lipski wrócił do ambasady, podjął próbę zatelefonowania do Warszawy, ale linia była głucha. Niemcy odcięli łączność. Nie było potrzeby, żeby inni dowiedzieli się o obecnej sytuacji37. Tymczasem w Kancelarii Rzeszy Adolf Hitler prowadził rozmowę z ambasadorem Włoch, Attolico, który przybył o dziewiętnastej. Attolico jeszcze raz wezwał do zachowania pokoju. Czy Hitler wyraziłby zgodę, aby Il Duce w ostatniej chwili wystąpił w roli mediatora? „Musimy zaczekać na obrót wydarzeń” – odparł Führer, choć te następowały teraz karnie według rozkładu38. Dokładnie o dwudziestej rozpoczęła się pozorowana przez Heydricha „polska” napaść na radiostację w Gliwicach. Godzinę później wszystkie rozgłośnie niemieckie odwołały program i odczytano oficjalne oświadczenie. Słowo w słowo powtórzono składającą się z szesnastu punktów propozycję. Nawet wrogo nastawieni korespondenci byli pod wrażeniem jej rozsądnego brzmienia. Polacy ani przez chwilę nie pomyśleli o przyjęciu niemieckiej oferty. Zamiast wystosować pilną prośbę o wznowienie negocjacji, która mogłaby pokrzyżować intrygę Hitlera, o dwudziestej trzeciej rozpoczęli akcję odwetową we własnym 699

radiu, wysuwając oskarżenie, że niemieckie wiadomości odsłoniły ukryte cele Hitlera. „Słowa nie mogą dłużej przesłaniać agresywnych planów nowych Hunów. Niemcy zmierzają do dominacji w Europie i z bezprecedensowym cynizmem pozbawiają inne narody ich praw. Ostatnia zuchwała propozycja wyraźnie potwierdza, że rozkazy wojskowe [ogłoszenie powszechnej mobilizacji] wydane przez polski rząd były konieczne”39. Ribbentrop udał się do Kancelarii Rzeszy, żeby zobaczyć, jak Führer zareagował na doniesienia z Polski. Nie można zrobić już nic więcej, oznajmił Hitler. Machina została wprawiona w ruch. Był niezwykle skupiony. Po tygodniach wątpliwości i rozterek w końcu wytyczono kurs na przyszłość. Führer udał się na spoczynek, przekonany, że Anglia i Francja nie podejmą żadnych działań. Tej nocy źródłem największej zachęty dla Hitlera (niedawno wyznał swoim dowódcom wojskowym, że umowa ze Stalinem była „paktem z szatanem, żeby wygnać diabła”40) mogła być krótka wiadomość z Moskwy, że Rada Najwyższa w końcu ratyfikowała pakt z Niemcami po „błyskotliwej” mowie wygłoszonej przez Mołotowa. Dla Hitlera napaść na Polskę nie była aktem wypowiedzenia wojny, ale zamachem wojskowym mającym na celu odebranie tego, co się słusznie Niemcom należało. Był to konflikt lokalny, który Wielka Brytania i Francja z pewnością zaakceptują jako fakt dokonany, po wykonaniu paru gestów w celu uratowania twarzy. Jego adiutanci słyszeli, jak wielokrotnie powtarzał przy stole: „Anglicy zostawią Polaków na lodzie tak jak Czechów”41. Chociaż informacje przechwycone przez Biuro Analiz wyraźnie wskazywały, że Anglia i Francja podejmą zbrojną interwencję w przypadku wojny polsko-niemieckiej, Hitler nie potrafił w to uwierzyć (według relacji jego osobistego adiutanta Schauba), gdyż „było to sprzeczne z jego intuicją”42. Większą wagę przywiązywał do osobistych przekonań niż prognoz dotyczących zachowania Wielkiej Brytanii i Francji. „Anglia blefuje – oznajmił niedawno nadwornemu fotografowi, a następnie dodał z rzadkim u niego szelmowskim uśmiechem – tak jak ja!”43.

700

Göring był w swoim prywatnym pociągu, kiedy usłyszał, że Hitler zdecydował się na wojnę. Wpadł w gniew i dołożył Ribbentropowi przez telefon. „Masz teraz tę swoją przeklętą wojnę! To wszystko twoja robota!” – krzyknął i z trzaskiem odłożył słuchawkę44. Mogłoby się to wydać ironiczne, nikt bowiem nie ostrzegał Führera częściej niż Ribbentrop, że Anglia będzie walczyła, jeśli zostanie przyparta do muru.

4 W piątek,

o czwartej

czterdzieści

pięć

rano,

niemiecki

pancernik

Schleswig-Holstein, który zawinął do Gdańska z wizytą kurtuazyjną, ostrzelał mały półwysep Westerplatte, gdzie znajdował się niewielki polski skład wojskowy i osiemdziesięciu ośmiu żołnierzy64*. Równocześnie rozpoczął się intensywny ostrzał artyleryjski na granicy niemiecko-polskiej, po którego zakończeniu niemiecka piechota i czołgi przypuściły zmasowany atak. Nie było oficjalnego wypowiedzenia wojny, ale w ciągu godziny Hitler wygłosił oświadczenie do swojego wojska. Powiedział, że nie miał wyboru, „na siłę musiał odpowiedzieć siłą”. Tymczasem w Rzymie Il Duce pozornie okazywał spokój. Kilka godzin wcześniej, przynaglony strachem i zalewem ostrzegawczych rad, podjął mądrą, choć wielce kłopotliwą decyzję. Włochy zachowają neutralność. Osobiście zatelefonował do Attolico, wzywając go, żeby błagał Führera o przesłanie telegramu zwalniającego Włochy z obowiązków traktatowych. Hitler szybko ułożył odpowiedź, skrywając swój gniew. „Jestem pewien, że zdołamy wykonać postawione zadanie przy pomocy niemieckich sił zbrojnych” – napisał i podziękował Mussoliniemu za wszystko, co w przyszłości uczyni „dla wspólnej sprawy faszyzmu i narodowego socjalizmu”45. Podpisał notę o dziewiątej czterdzieści rano i udał się do gmachu Krolloper, aby przemówić do Reichstagu. Obserwatorzy ze zdumieniem ujrzeli, jak w elegancko skrojonym szarym mundurze energicznym krokiem wchodzi na podium. Strój przypominał wojskowy mundur, ale był partyjnym uniformem nowej barwy. Publiczność słuchała z uwagą, jak niskim, wrzaskliwym głosem niczym młotem wykuwa swoje oskarżenia pod adresem Polski. Posuwał się punkt po punkcie, w coraz silniejszym wzburzeniu. Wyraził ubolewanie, że zachodnie mocarstwa sądzą, iż ich interesy są zagrożone. „Wielokrotnie proponowałem Anglii przyjaźń, ba! jeśli to możliwe, jak najbliższą współpracę. Do miłości potrzeba jednak woli obu stron”. Ewa Braun, która siedziała na widowni, odwróciła się do siostry i wyszeptała: „To oznacza wojnę, Ilse. On wyjedzie. Co się ze mną stanie?”. 701

Może z powodu swojej improwizowanej natury nie była to jedna z najlepszych mów Führera, a Helmut Sündermann wraz z innymi pracownikami biura Dietricha czynili

dramatyczne

wysiłki,

żeby

poprawić

gramatykę

i usunąć

zbędne

powtórzenia, aby można było przekazać jej wersję do prasy. Hitler obiecał, że nigdy nie będzie toczył wojny z dziećmi i kobietami, a następnie oznajmił, iż to polscy żołnierze

oddali

pierwsze

strzały

w kierunku

niemieckiego

terytorium,

a Wehrmacht jedynie odpowiedział ogniem. „Kto walczy jadem – przepowiedział – zostanie jadem pokonany. Kto łamie zasady humanitarnej wojny, powinien oczekiwać, że podejmiemy identyczne kroki. Będę toczył tę walkę, nieważne przeciwko komu, dopóki nie zostanie zagwarantowane bezpieczeństwo Rzeszy i jej prawa! (…) Od tej chwili całe moje życie stanie się bez reszty własnością mojego narodu! Nie pragnę być nikim więcej, jak pierwszym żołnierzem Rzeszy. Właśnie dlatego włożyłem mundur, który był dla mnie zawsze święty i drogi sercu. Nie zdejmę go, dopóki nie osiągniemy zwycięstwa… albo nie dożyję końca!”. Publiczność zgotowała mu radosną, fanatyczną owację, więc nikt nie zauważył, że Ewa Braun ukryła twarz w dłoniach i płakała. „Jeśli coś mu się stanie – powiedziała w końcu siostrze – umrę i ja”46. W tym czasie Hitler ogłaszał, że gdyby spotkało go coś złego, jego następcą ma zostać Göring. Jeśli także marszałek polegnie, władzę przejmie Hess. Ta jednostronna decyzja, być może podjęta pod wpływem chwili, wskazywała, że praktycznie nie istniał już niemiecki rząd. Führer stał się Niemcami. Uderzający kontrast z operą wstrząsaną dzikimi okrzykami Sieg Heil! stanowiły okoliczne ulice, na których panowała niemal zupełna cisza. Nieliczni przechodnie mieli zatroskane twarze, jakby lękali się o przyszłość. Nie było oznak radości, jak w sierpniowy dzień dwadzieścia pięć lat wcześniej, kiedy cesarz ogłaszał swoją wojnę. 1 września na ulicach nie było ochoczego młodego Adolfa Hitlera z oczami błyszczącymi z radości. W 1914 roku większość Europejczyków doświadczyła poczucia ulgi na wieść o wybuchu wojny. „Nie wolno nam zapomnieć – napisał D.H. Lawrence o wojnie, której tak gorąco się sprzeciwiał – że ludźmi kierują dwa motywy: pragnienie pokoju i rozwoju oraz współzawodnictwa i zwycięstwa w walce. Gdy tylko zostanie zaspokojone pragnienie wojennej przygody i odniesienia zwycięstwa, do głosu dochodzi pragnienie pokoju i rozwoju oraz vice versa. Mam wrażenie, że jest to prawem życia”47. Od czasu podpisania zawieszenia broni do dnia wybuchu kolejnej wojny minęło niewiele lat pokoju lub rozwoju. Tamto pokolenie nie mogło sięgnąć do najbliższej przeszłości wypełnionej nudnym 702

życiem codziennym, nie doświadczało też pragnienia przygody ani ucieczki. Wiedząc, że ostatnia wojna niczego nie rozstrzygnęła, Niemcy poczuli na własnej skórze, jaka potrafi być tragiczna i haniebna, więcej – jak dramatycznie może zmienić ich życie na gorsze. Przygnębiona Ewa Braun opuszczała gmach opery w towarzystwie doktora Brandta, który próbował ją pocieszyć. „Niech się pani nie martwi, Fräulein Braun – powiedział. – Führer oświadczył mi, że za trzy tygodnie ponownie zapanuje pokój”. Na jej twarzy pojawił się wymuszony uśmiech. Henderson zatelegrafował do Londynu z wiadomością, że zaraz po wygłoszeniu mowy Hitler wrócił do Kancelarii Rzeszy i oznajmił swoim generałom, że „jego polityka zawiodła i że teraz mogą przemawiać jedynie karabiny. Herr Hitler przerwał i wyszedł z sali, nie dokończywszy wystąpienia”48. Mogło tak rzeczywiście być. Tego samego dnia, we wczesnych godzinach popołudniowych, Göring wezwał Dahlerusa do Kancelarii Rzeszy. Hitler pragnął się z nim widzieć. Führer podziękował Szwedowi za jego wysiłki, a następnie obwinił Wielką Brytanię o to, że okazały się daremne. Nie było już żadnej nadziei na porozumienie. Chwilę później przerwał nieistotną uwagę Göringa, oświadczając, że jest zdecydowany zmiażdżyć polski opór i doprowadzić do zagłady Polski jako państwa. Jeśli jednak Anglia nadal chciałaby z nim rozmawiać, jest gotów wyjść w pół drogi. Nagle zaczął krzyczeć i gestykulować z ożywieniem. Göring odwrócił głowę z zakłopotaniem. „Jeśli Wielka Brytania zechce walczyć rok, będę się bił dwa lata… – przerwał, a po chwili ryknął jeszcze głośniej, dziko wymachując ramionami. – Jeśli Anglia zechce wojować trzy lata, będę walczył i trzy lata!”. Zacisnął pięści i wykrzyknął: „Jeśli okaże się to konieczne, będę walczył nawet dziesięć!”. Przykucnął i zamachnął się pięścią, omal uderzając podłogę49. Kiedy chwilę później wszedł do poczekalni, wydawał się jednak w stanie „radosnego podniecenia”. Wykrzyknął do Ribbentropa i dwóch adiutantów, że niemieckie wojska posuwają się w tempie przewyższającym jego najśmielsze oczekiwania. Kampania dobiegnie końca, zanim zachód zdąży przygotować notę protestacyjną. W tym momencie Otto Abetz, ekspert od spraw francuskich, wyraził nieproszony opinię, że Francja wypowie Niemcom wojnę. Hitler odwrócił się do Ribbentropa i uniósł ramiona w geście drwiącego przerażenia. „Proszę, oszczędź mi ocen swoich ekspertów” – powiedział i wyraził się z sarkazmem o niemieckich dyplomatach, którzy otrzymują najwyższe wynagrodzenie, dysponują najnowocześniejszymi środkami łączności, a mimo to zawsze dostarczają mu 703

błędnych informacji. Przepowiadali, że wojna wybuchnie po ogłoszeniu poboru do wojska, po zajęciu Nadrenii, aneksji Austrii, kryzysie w Sudetach i zajęciu Pragi. Równie beznadziejni byli jego attaché wojskowi. „Może przykry obowiązek udziału w śniadaniach dyplomatycznych odebrał im rozum! Przebywając na miejscu, mieli gorszy obraz sytuacji niż ja z Berlina! A może nie odpowiada im moja polityka i przedstawiają fałszywy obraz sytuacji, żeby rzucać mi kłody pod nogi?! Zapamiętaj sobie, Ribbentrop! W końcu podjąłem decyzję, że obejdę się bez rady ludzi, którzy tyle razy wprowadzili mnie w błąd, a nawet okłamali! Od tej pory będę polegał wyłącznie na własnym osądzie, który nigdy mnie nie mylił, w przeciwieństwie do najbardziej kompetentnych ekspertów”50. W Londynie

polski

ambasador

Edward

Raczyński

z własnej

inicjatywy

odwiedził lorda Halifaxa na Downing Street 10 i oświadczył, że jego rząd uznaje inwazję niemiecką za akt agresji wymieniony w artykule pierwszym angielsko-polskiego traktatu o wzajemnej pomocy. „Nie mam co do tego większych wątpliwości” – odrzekł Halifax. Kiedy obaj panowie wyszli na korytarz, zaczęli już nadchodzić ministrowie na pilne spotkanie członków gabinetu. Sir John Simon, minister finansów, uścisnął dłoń Raczyńskiego. „Możemy teraz wymienić uścisk dłoni – powiedział. – Obaj płyniemy tą samą łódką… Wielka Brytania nie ma zwyczaju zostawiania przyjaciół w potrzebuje”. Kilka minut później Chamberlain oświadczył rządowi, że Hitler dostał ostatnie ostrzeżenie. Jeśli wrogie działania na ustaną, Anglia wypełni swoje zobowiązania wobec Polski. Podkreślił jednak, że wiadomość ta powinna zostać sformułowana ostrożnie, a nie w formie ultimatum. W przeciwnym razie Niemcy mogą niezwłocznie zaatakować brytyjskie statki51. Świat był zaszokowany nagłą napaścią, choć się jej spodziewał. Nie rozległy się słowa potępienia z Watykanu, który potajemnie za pośrednictwem kardynała Hlonda wywierał naciski na polski rząd, aby podjął negocjacje z Hitlerem. W pierwszym odruchu Roosevelt poprosił obie strony, by obiecały, że nie będą bombardować ludności cywilnej i „nieufortyfikowanych miast”. Hitler już publicznie to obiecał, więc słowa Roosevelta tylko go rozjuszyły. Irytacja Führera przerodziła się we wściekłość, kiedy chargé d’affaires w Waszyngtonie doniósł, że zastępca szefa prasowego amerykańskiego Departamentu Stanu powiedział przedstawicielowi DNB: „Żal mi was. Wasz rząd został potępiony przez cały świat, od jednego krańca ziemi po drugi. Krwawa łaźnia, do której dojdzie, jeśli Wielka Brytania i Francja wypowiedzą Niemcom wojnę, jest zupełnie niepotrzebna. Sposób 704

prowadzenia negocjacji był tak głupi, że bardziej idiotycznego nie można sobie wyobrazić”52. Hitler przypisał wrogość Ameryki zalewowi kontrolowanej przez Żydów prasy i Żydów z otoczenia prezydenta „Rosenfelda”. W akcie zemsty zakazał wszystkim niemieckim Żydom, jako wrogom państwa, opuszczania domów po dwudziestej zimą i po dwudziestej pierwszej latem. Niebawem miał zarządzić konfiskatę wszystkim Żydom odbiorników radiowych. Późnym popołudniem brytyjska odpowiedź dla Niemiec w końcu dotarła do Hendersona, któremu polecono dostarczyć ją niezwłocznie Ribbentropowi w towarzystwie francuskiego kolegi. Miał wyjaśnić Niemcom, że jest to ostrzeżenie, a nie ultimatum – ale do jego wiadomości (nawiasem mówiąc, także do wiadomości ludzi Hitlera, którzy podsłuchali rozmowę) przekazano, że jeśli niemiecka odpowiedź okaże się niezadowalająca, kolejnym krokiem będzie ultimatum z wyraźnie określonym terminem lub natychmiastowe wypowiedzenie wojny. Henderson i Coulondre zjawili się na Wilhelmstrasse tuż przed wpół do dziesiątej, ale Ribbentrop odmówił przyjęcia obu razem. Najpierw spotkał się z brytyjskim ambasadorem, odnosząc się do niego z sarkastyczną kurtuazją. Przypomniał, że to Polska sprowokowała Niemcy, i zaczął wyłuszczać argumenty, choć nie robił tego w sposób hałaśliwy. Tym razem obaj panowie nie skoczyli sobie do gardeł, ale zachowywali się poprawnie. Kiedy Henderson wyszedł z gabinetu, zjawił się Coulondre z niemal identyczną notą dyplomatyczną od rządu Francji. Ribbentrop powtórzył, że wina leży po stronie Polski, nie Niemiec, ale obiecał przekazać wiadomość Hitlerowi.

705

W tym czasie w Londynie Chamberlain informował Izbę Gmin o przesłaniu stanowczej noty dyplomatycznej Hitlerowi. Jedynym zarzutem Wielkiej Brytanii pod adresem narodu niemieckiego, powiedział, było to, że pozwolił, aby rządzili nim naziści. „Dopóki będzie istniał nazistowski rząd i uporczywie stosował takie metody, których używał w ciągu dwóch ostatnich lat, w Europie nie będzie pokoju. Będziemy przechodzili od kryzysu do kryzysu, gdy kolejne państwo zostanie zaatakowane za pomocą chorych metod, które mieliśmy okazję poznać. Zdecydowaliśmy, że czas najwyższy położyć temu kres”. Ze wszystkich ław rozległy się oklaski53.

5 Mimo sygnałów, że Hitler odnosi się niechętnie do dalszych propozycji mediacji Rzymu, Mussolini postanowił podjąć ostatnią próbę i następnego ranka zasugerował zorganizowanie konferencji wielkich mocarstw, aby doprowadzić do rozstrzygnięcia sporu. Niestety, Führer nie wykazał entuzjazmu, Francja i Anglia też odniosły się niechętnie do jego propozycji. „Istnieje nadzieja – powiedział Fritz Hesse, rozmawiając telefonicznie z Hewlem przebywającym na Wilhelmstrasse – pod warunkiem że natychmiast wycofamy się z Polski i zgodzimy się wypłacić reparacje wojenne za dokonane zniszczenia. Jeśli Hitler to zrobi, być może istnieje jedna szansa na milion, że uda się uniknąć katastrofy”. Hewel oddzwonił po dwóch godzinach. W słuchawce rozległ się głęboki głos Ribbentropa. „Udaj się niezwłocznie do swojego powiernika… wiesz, kogo mam na myśli [chodziło o sir Horace’a Wilsona]… i powiedz mu, że Führer jest gotów wycofać się z Polski i zaproponować reparacje wojenne, jeśli dostanie Gdańsk oraz drogę przez »polski korytarz«, a Anglia zgodzi się przyjąć rolę mediatora w konflikcie z Polską. Masz upoważnienie od Führera, aby przekazać tę propozycję brytyjskiemu rządowi i niezwłocznie przystąpić do negocjacji”. Hesse osłupiał. Czyżby Führer w ostatniej chwili odzyskał rozum? A może była to zwykła farsa, odegrana, żeby zorientować się, jak daleko Brytyjczycy są gotowi pójść na ustępstwa z mieczem wiszącym nad głową? Hesse poprosił Ribbentropa, żeby powtórzył propozycję. Minister to zrobił, a następnie dodał: „Aby nie było żadnych nieporozumień, powtórzę jeszcze raz, że działasz na wyraźne polecenie Hitlera. Nie jest to moja prywatna inicjatywa”54.

706

Kiedy Hesse zadzwonił na Downing Street 10, usłyszał, że Wilson będzie przez jakiś czas nieosiągalny. Kilka minut później, dokładnie o dziewiętnastej czterdzieści cztery, Chamberlain wszedł do Izby Gmin, aby złożyć oświadczenie. „Czekaliśmy na jego słowa jak sąd na ogłoszenie werdyktu ławy przysięgłych” – wspominał Harold Nicolson. Niestety, mowa premiera była od początku rozczarowaniem. „Jego głos zdradzał pewne emocje, jakby nabawił się przeziębienia. Chamberlain był dziwnym człowiekiem. Spodziewaliśmy się jednego z jego dramatycznych wystąpień, ale go nie wygłosił”55. Po zapewnieniu słuchaczy, że rząd Jego Królewskiej Mości podejmie stosowne działania, jeśli Hitler nie wycofa swoich wojsk z Polski, Chamberlain zdumiał wszystkich oświadczeniem, że taki krok spowoduje, iż sytuacja wróci do stanu sprzed inwazji – „to znaczy, zostanie otwarta droga do przedyskutowania przez rządy Niemiec i Polski spornych spraw w nadziei, że osiągnięte porozumienie zabezpieczy żywotne interesy Polski, które zostaną obwarowane międzynarodowymi gwarancjami”56. Inaczej mówiąc, Chamberlain nadal się wahał. (Później, według relacji ambasadora Kennedy’ego, powiedział, że „Amerykanie i Żydzi z całego świata pchają go do wojny”). Na sali rozległy się okrzyki oburzenia. „Przemów w imieniu Anglii, Arthurze!” – zawołał przywódca laburzystów, Arhur Greenwood, zrywając się na równe nogi. „Jestem ciekaw – powiedział – jak długo jeszcze będziemy się wahać, kiedy zagrożona jest Wielka Brytania i wszystko, co jej drogie, ba! cała ludzka cywilizacja”57. W powietrzu wisiał bunt posłów, wielu domagało się bowiem postawienia Hitlerowi ultimatum bez udziału Francji. Chamberlain upierał się, żeby działać w porozumieniu z Francuzami. O dwudziestej pierwszej pięćdziesiąt zatelefonował do Daladiera i zaproponował kompromis. Daladier wyraźnie się asekurował. Jego ministrowie nalegali, by do południa następnego dnia dać Hitlerowi czas na wycofanie się z Polski. Niemal w tej samej chwili, gdy skończyli rozmowę, na Downing Street 10 zjawił się Hesse, aby spotkać się z Wilsonem. Ten był „pod wyraźnym wrażeniem” nowej propozycji Hitlera obiecującej przerwanie działań w Polsce, ale nie wydawał się skłonny przedstawić jej członkom gabinetu. Od czasu ich ostatniego spotkania, oznajmił, sytuacja uległa radykalnej zmianie: Roosevelt potajemnie obiecał pomoc Chamberlainowi, jeśli wypowie wojnę Niemcom, a Rosja z pewnością nie będzie walczyła po stronie Hitlera.

707

Hesse się upierał. „Uważam tę propozycję za ostatnią, jedyną szansę zażegnania wojny oraz znak, że Hitler zrozumiał, iż popełnił błąd. W przeciwnym razie nie kazałby mi przekazać takiej propozycji”. Sir Horace Wilson nie mógł uwierzyć, że Hitler zmienił zdanie. Czy publicznie przeprosi za akty przemocy, których się dopuścił? Jeśli to uczyni, nadal może być nadzieja. Zakładanie, że to zrobi, odparł Hesse, byłoby psychologicznym błędem. Hitler jest przekonany, że odpowiedzialność za obecny kryzys nie leży wyłącznie po jego stronie. Słowa te wywołały niespotykanie głośną replikę Wilsona. Za zaistniał sytuację odpowiada Hitler i tylko Hitler! „Jeśli niemiecka propozycja zostanie odrzucona wyłącznie dlatego, że Hitler nie przeprosi – rzekł zrozpaczony Hesse – wówczas świat uwierzy, że Chamberlain chciał wojny, mimo iż miał szansę jej uniknąć”. Wilson zastanowił się nad jego słowami. „Dobrze – zgodził się – powtórz swoją sugestię. Może zdołam ją przekazać członkom gabinetu”. Kiedy Hesse to zrobił, sir Horace zaczął chodzić po pokoju z rękami założonymi na plecach. Ktoś zapukał do drzwi. Służący podał mu kartkę. Przeczytał ją dwukrotnie, spalił nad świeczką i zaczął ponownie krążyć. W końcu odwrócił się do Hessego. „Nie mogę przekazać twojej sugestii członkom rządu” – powiedział58. Z notatki niewątpliwie wynikało, że Chamberlain przed chwilą postanowił działać, nawet gdyby miał to zrobić bez udziału Francji. Pół godziny przed północą rząd zebrał się ponownie na pilną naradę. Chamberlain zakomunikował, że następnego dnia w południe chciałby wygłosić orędzie do narodu. „Dlatego sugeruję – powiedział – aby sir Nevile Henderson spotkał się z Herr von Ribbentropem jutro o dziewiątej rano i oznajmił, że jeśli do dwunastej nie nadejdzie odpowiedź, Anglia i Niemcy znajdą się w stanie wojny”59. Możliwe, że ta decyzja skłoni Francję do podjęcia szybszych działań, ale osobiście w to wątpi. Simon zauważył, że upływający w południe termin ultimatum nie da Chamberlainowi czasu na wygłoszenie orędzia do narodu, dlatego należy je zaplanować na jedenastą. Pozostali ministrowe wyrazili zgodę i narada dobiegła końca. Później rozległ się donośny huk gromu i za oknem mignęła błyskawica.

Zgodnie z relacją jego służącego Hitler spędził cały wieczór w Kancelarii Rzeszy, dyskretnie omawiając przebieg kampanii w Polsce. Po przeczytaniu raportu Hessego o nieudanym spotkaniu z Wilsonem – który nadszedł dwie godziny po 708

północy – miał wpaść w gniew i zacząć obwiniać Ribbentropa o to, że Włochy nie przystąpiły do wojny. Niespokojny dzień ministra spraw zagranicznych na tym się jednak nie skończył. Około czwartej nad ranem zadzwoniono z brytyjskiej ambasady, informując, że Henderson chciałby o dziewiątej rano przekazać Ribbentropowi ważną wiadomość. Najwyraźniej była to przykra informacja, być może zawierająca ultimatum. Ribbentrop nie miał ochoty na spotkanie. Odwrócił się do Schmidta, który akurat był pod ręką, i polecił, żeby przyjął Hendersona zamiast niego60.

6 Niedziela 3 września była ciepła i pogodna. W taki piękny dzień berlińczycy udawali się zwykle do okolicznych lasów i nad jeziora, aby wypocząć. Teraz byli jednak przygnębieni, z zakłopotaniem konstatując, że znaleźli się na progu nowej wojny światowej. Był to jedyny ranek, w który Schmidtowi, mającemu za sobą zaledwie kilka godzin snu, zdarzyło się zaspać. Pędząc taksówką do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zobaczył, jak Henderson wchodzi do budynku. Wbiegł na górę bocznymi schodami i stanął bez tchu w gabinecie Ribbentropa, gdy wybiła dziewiąta i zapowiedziano Hendersona. Ambasador uścisnął jego dłoń, ale nie chciał usiąść. „Żałuję, że na polecenie mojego rządu – zaczął głosem drżącym ze wzruszenia – muszę przekazać panu ultimatum dla rządu niemieckiego”. Po tych słowach odczytał oświadczenie, że Wielka Brytania wypowie Niemcom wojnę, jeśli nie otrzyma zapewnienia, iż do jedenastej brytyjskiego czasu letniego nie zostaną wycofane z Polski wszystkie niemieckie oddziały. Henderson wręczył Schmidtowi dokument. „Jest mi niezmiernie przykro – dodał – że muszę przekazać ten dokument akurat panu, bo zawsze był pan chętny do pomocy”. Choć Henderson nie został zapamiętany jako człowiek przenikliwy, gdyż do samego końca podzielał naiwny pogląd na temat Führera, to podczas wielu wieczornych spotkań udało mu się przyćmić i odsunąć na drugi plan Ribbentropa, co było osiągnięciem zasługującym na niejakie uznanie. Kilka minut później Schmidt był już w Kancelarii Rzeszy. Z trudem przedarł się przez tłum zgromadzony przed gabinetem Führera. Na niespokojne pytania o swoją misję odpowiedział tajemniczo: „Koniec lekcji”. Hitler siedział za biurkiem. Ribbentrop stał przy oknie. Obaj odwrócili się z oczekiwaniem, kiedy Schmidt 709

wszedł do pokoju. Ten wolno odczytał brytyjskie ultimatum. W końcu Hitler spojrzał na Ribbentropa i spytał ostrym tonem: „Co teraz?”. „Spodziewam się, że w ciągu godziny Francuzi przekażą podobne ultimatum” – odpowiedział cicho minister. W poczekalni Schmidt został zasypany niespokojnymi pytaniami, ale gdy ujawnił, że za dwie godziny Anglia może wypowiedzieć Niemcom wojnę, zapanowała kompletna cisza. W końcu Göring powiedział: „Jeśli przegramy wojnę, niechaj Bóg ma nas w swojej opiece!”. Schmidt widział wokół siebie poważne twarze. Nawet zwykle żywiołowy Goebbels stał w kącie ze spuszczoną głową, pogrążony we własnych myślach61. Pewien człowiek nie porzucił jednak nadziei. Dahlerus odnalazł Göringa w prywatnym pociągu. Czemu marszałek miałby nie polecieć do Londynu, żeby negocjować z Brytyjczykami? Göring dał się przekonać i zadzwonił do Hitlera. Co zaskakujące, podobno Führerowi spodobał się ten pomysł, ale najpierw chciał usłyszeć zgodę Brytyjczyków. Dahlerus zadzwonił do doradcy brytyjskiej ambasady i usłyszał, że Niemcy muszą najpierw spełnić warunki ultimatum. Niezrażony Dahlerus zatelefonował do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie. Dostał identyczną odpowiedź. Mimo to nie dawał za wygraną. Jakimś sposobem przekonał Göringa, żeby ponownie zadzwonił do Hitlera i zasugerował wysłanie Brytyjczykom oficjalnej noty utrzymanej w pojednawczym tonie. Dahlerus czekał przed pociągiem, przechadzając się nerwowo, kiedy Göring rozmawiał z Hitlerem. W końcu marszałek Rzeszy wyszedł z wagonu i usiadł na dużym składanym stole ustawionym pośród buków. Mruknął, że samolot, który zabierze go do Anglii, już czeka. Z „rozczarowanego” wyrazu twarzy Göringa Dahlerus wywnioskował, że Führer udzielił odmownej odpowiedzi. Szwed nie był szczególnie bystry (podczas procesu w Norymberdze ponuro przyznał, że dał się wyprowadzić w pole Hitlerowi i Göringowi) i mógł uwierzyć w udawanie Göringa. Naiwności Dahlerusa dowodzi relacja o tym, jak zareagował w tamtej chwili: „Krew we mnie zawrzała, gdy ujrzałem bezradność tego potężnego człowieka. Nie mogłem pojąć, dlaczego po tym, czego dokonał, nie wskoczył do samochodu, nie pojechał do Kancelarii Rzeszy i nie powiedział im tego wszystkiego, co powtarzał mi od dwóch miesięcy”. Na tym zakończyły się niezłomne, choć amatorskie próby Dahlerusa zapobieżenia wojnie62. O jedenastej piętnaście ambasador Henderson został zaproszony do gabinetu Ribbentropa. Kwadrans później otrzymał niemiecką odpowiedź na postawione ultimatum – kategoryczną odmowę. Podniósł głowę i oświadczył, że „trzeba będzie 710

pozostawić historii osądzenie, po czyjej stronie leży wina”. Ribbentrop odrzekł na to, że „nikt nie zabiegał o pokój i dobre stosunki z Wielką Brytanią bardziej uparcie niż Herr Hitler”. Na odchodnym życzył Hendersonowi wszystkiego najlepszego63. W południe głośniki na rogach ulic Berlina ryknęły, ogłaszając zaszokowanym przechodniom, że Niemcy są w stanie wojny z Anglią. W Londynie była jedenasta rano. W ciepły letni dzień Chamberlain szykował się do wygłoszenia orędzia do narodu. Piętnaście minut później ogłosił, że Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom. Brytyjski rząd, oznajmił, zrobił wszystko, aby ocalić pokój, i ma czyste sumienie. „Niech Bóg wam błogosławi i niechaj broni prawych”64. Kiedy wygłaszał te słowa, Coulondre przekazywał Ribbentropowi francuskie ultimatum. W odpowiedzi usłyszał, że Francja stanie się agresorem. Jednak to Anglia skupiła na sobie całą niechęć Hitlera. Führer, który z taką przenikliwością dostrzegał słabości Brytyjczyków, zupełnie nie rozpoznał ich siły. Z powodu błędnej kalkulacji konflikt lokalny zaczął nabierać globalnego charakteru. Jego pierwszy poważny błąd – decyzja o zajęciu całej Czechosłowacji – doprowadził do impasu. Gdyby tego nie uczynił i poczekał, cały kraj i tak znalazłby się w jego rękach, a wówczas Anglicy nie zareagowaliby tak stanowczo, kiedy postawił swoje żądania Polsce. Nie chciał zaakceptować – chociaż mógł się tego domyślić – że Anglicy cofną się tylko do pewnego miejsca, a później nie ustąpią ani o centymetr. Mimo informacji otrzymanych od Hessego oraz doniesień niemieckiego wywiadu Hitler dał się zwieść własnym wypaczonym wyobrażeniom na temat charakteru Brytyjczyków. Chyba dlatego z niezwykłym zakłopotaniem poinformował admirała Raedera o ultimatum mocarstw zachodnich. Bez wątpienia władcy Kremla byli zaskoczeni wypowiedzeniem wojny przez Brytyjczyków. „Wieści o wojnie – donosił z Moskwy korespondent londyńskiego „Daily Telegraph” – zdumiały Rosjan. Spodziewali się kompromisu”. Co interesujące, Sowieci okazywali tak małą ochotę, by przyłączyć się do napaści na Polskę, że Ribbentrop musiał ich prosić, żeby to uczynili, w telegramie przesłanym wczesnym wieczorem ambasadorowi von der Schulenburgowi. „Według naszej oceny – wyjaśniał Ribbentrop – nie tylko nam to pomoże, ale będzie zgodne z duchem umowy zawartej w Moskwie oraz interesem ZSRR”65. Tymczasem Hitler szykował się do opuszczenia Kancelarii Rzeszy i wyjazdu wraz ze swoją świtą specjalnym pociągiem na front. Dziewięć minut przed odjazdem z Berlina wysłał wiadomość do sprzymierzeńca, który zawiódł go 711

w chwili największej próby. W przeciwieństwie do telegramu adresowanego do Moskwy pismo przesłane Mussoliniemu nie zostało zaszyfrowane i obfitowało w dramatyczne stwierdzenia. Hitler zdawał sobie sprawę, że „toczy walkę na śmierć i życie”,

ale

„po

zastanowieniu”

wybrał

wojnę,

a jego

wiara

pozostała

„niewzruszona niczym skała”66. Kiedy punktualnie o dwudziestej pierwszej pociąg opuszczał stację, Führer nie łączył z tym pismem większych nadziei. Jedna z jego sekretarek zauważyła, że był niezwykle cichy, blady i zamyślony. Nigdy wcześniej nie widziała go w takim stanie. Druga, Christa Schroeder, usłyszała, jak mówi do Hessa: „Cały mój trud poszedł na marne. Na próżno napisałem moją książkę”67. Jednak swojemu służącemu wydał się ucieleśnieniem pewności siebie. Stwierdził, że nie trzeba się martwić sytuacją na zachodzie, gdyż Wielka Brytania i Francja „połamią sobie zęby” na umocnieniach Westwall. Kiedy pociąg jechał na wschód, Hitler przywołał Lingego do wagonu restauracyjnego i zarządził, że od tej pory ma obowiązywać jeszcze bardziej spartańska dieta. „Zadbaj – powiedział – bym jadł wyłącznie to, co mogą zdobyć zwykli Niemcy. Mam obowiązek dawać im przykład”68.

712

Wystawa w Haus der Deutschen Kunst, 1937 r.; poza Hitlerem wśród obecnych m.in. (od prawej): Joseph Goebbels, generał Franz Haider, włoski minister propagandy Dino Alfieri, Martin Bormann, architektka Gerdy Troost, baron Konstantin von Neurath i Heinrich Himmler.

Adolf Hitler na festiwalu wagnerowskim w Bayreuther w towarzystwie Winifred Wagner, 1938 r.

Triumfalny wjazd Hitlera do Wiednia, 1938 r.

Zajęcie Sudetów, 2 października 1938 r.

Kampania wrześniowa; Hitler odwiedza swoich żołnierzy podczas posiłku.

Hitler wizytuje oddział Leibstandarte SS nad Bzurę, wrzesień 1939 r.

Jugosłowiański książę regent Paweł Karadziordziewić z Hitlerem podczas wizyty w Berlinie, 1939 r.

Wiaczesław Mołotow i Joachim von Ribbentrop na dworcu w Berlinie, 12 listopada 1940 r.

Hitler w Paryżu z Albertem Speerem (po lewej), czerwiec 1940 r.

Hitler i Francisco Franco, 23 października 1940 r.

Spotkanie Hitlera z marszałkiem Henri Philippe Pétainem, 1940 r.

Hitler i włoski minister spraw zagranicznych Galeazzo Ciano w Wilczym Szańcu, 1941 r.

Bułgarski car Borys III w Wilczym Szańcu, 24 marca 1942 r.

Ślub sekretarki Hitlera, Traudl Humps, z jego adiutantem Hansem Jungę, 1943 r.

Ewa Braun i jej siostra Gretl, 1944 r.

Hans Frank, w latach 1939-1945 generalny gubernator okupowanych ziem polskich.

Claus Schenk von StaufFenberg, który 20 lip-ca 1944 r. podłożył bombę w kwaterze Hitlera w Wilczym Szańcu.

Sala konferencyjna w Wilczym Szańcu po zamachu; po lewej Herman Góring, w środku Martin Bormann.

Akt ślubu Hitlera i Ewy Braun.

Przygotowania do podpalenia zwłok Hitlera przed bunkrem kwatery głównej Führera, maj 1945 r.

Hitler zagrzewa do walki dzieci i młodzież z Hitlerjugend, 1945 r.

Niemieccy żołnierze wzięci do niewoli przez Armię Czerwoną, maj 1945 r.

Obóz koncentracyjny w Oświęcimiu po wyzwoleniu, 27 stycznia 1945 r.

Warszawa, 1945 r.

Kolonia po wkroczeniu aliantów, 1945 r.

Część VII SIŁĄ ORĘŻA

Rozdział 21 ZWYCIĘSTWA NA ZACHODZIE (3 września 1939–25 czerwca 1940)

1 Kampania w Polsce rozwijała się w szybkim tempie. Polscy kawalerzyści nie mogli dorównać niemieckim czołgom. Skoncentrowane ataki z lądu i powietrza przytłoczyły obrońców. Polskie siły lądowe, ostrzeliwane z powietrza przez myśliwce, samoloty bombowe i nurkujące stukasy, zostały szybko rozbite przez półtoramilionową niemiecką armię uzbrojoną w ciężkie działa samobieżne i czołgi. Szczególne spustoszenie siały dywizje pancerne. Czołgi przełamywały linie obrony i wdzierały się na tyły, niszcząc wszystko, co stanęło im na drodze. Blitzkrieg był niemal tak samo przerażający dla zagranicznych obserwatorów, jak dla ofiar, gdyż zapowiadał przerażający zwrot w sposobie prowadzenia wojny. Rankiem 5 września rozgromiono polskie lotnictwo65* i bitwa o „polski korytarz” została przesądzona. Dwa dni później większość trzydziestu pięciu polskich dywizji została okrążona lub złożyła broń66*. Hitler posuwał się za frontem specjalnym pociągiem pełniącym funkcję kwatery głównej, choć sztab Jodla pozostał w Berlinie. Kiedy założył mundur, jego życie uległo radykalnej zmianie. Przyjmując dawną rolę frontowego żołnierza, nakazał, aby w jego kwaterze zapanowała surowa prostota. Nowe motto Führera brzmiało: „Żołnierze frontowi muszą wiedzieć, że ich dowódcy cierpią takie same niedostatki jak oni”1. Każdego ranka, po podyktowaniu codziennych rozkazów Chriscie Schroeder, wyruszał na pole walki z pistoletem i pejczem z bydlęcej skóry. Poruszał się otwartym samochodem, jeśli pozwalała na to pogoda, aby żołnierze mogli go rozpoznać, a jego służący i adiutant rozdawali papierosy. Ku zaskoczeniu swojej świty zaczął niestrudzenie nadzorować najdrobniejsze szczegóły operacji wojskowych. Spędzał całe godziny na przeprowadzaniu osobistej inspekcji kuchni i kantyn, apodyktycznie narzucając oficerom dietę zwykłych żołnierzy. Ten element nowej rutyny miał wkrótce odejść w przeszłość, ale wszelkie sprawy związane 739

z polem walki w dalszym ciągu wzbudzały jego niesłabnące zainteresowanie – z jednym znaczącym wyjątkiem. Kiedy Schmundt poprosił go, żeby przemówił do pierwszego transportu rannych, Hitler nie potrafił wydobyć z siebie głosu. Wyznał, że nie umiałby znieść widoku ich cierpienia. Gdy nierówna kampania zbliżała się do końca, w kwaterze głównej Führera zjawił się nieoczekiwany gość. Fritz Hesse przybył donieść, że niemiecka oficjalna delegacja w Londynie została serdecznie pożegnana nie tylko przez brytyjskich przyjaciół wysokiego szczebla, ale i ludność. Tłum zgromadzony przed ambasadą krzyczał: „Do zobaczenia na Boże Narodzenie!”. Powodem przyjazdu Hessego do Polski było także osobiste zaniepokojenie. Sądził, że popadł w niełaskę swoim uporczywym zabieganiem o pokój. Hewel, który wówczas cieszył się całkowitym zaufaniem Hitlera, zapewnił go, że Führer naprawdę chciał negocjacji z Brytyjczykami. Do napaści na Polskę sprowokowały go raporty o bezeceństwach, których rzekomo dopuszczano się na niemieckiej mniejszości. Hesse nie mógł uwierzyć, by rozkaz rozpoczęcia inwazji mógł zostać wydany w chwili gniewu. „Jestem pewien, że tak właśnie było – upierał się Hewel. – Później sam pożałował, że wydał go pod wpływem emocji”. Właśnie dlatego pozwolił Hessemu na prowadzenie negocjacji z sir Horace’em Wilsonem. „Wierz mi, Hitler wolałby powiedzieć: »Wszyscy w tył zwrot! Marsz! Marsz!«”. „Dobry Boże! – wykrzyknął z rozgoryczeniem Hesse. – Czemu nikt nie pofatygował się, by mu wyjaśnić, że dyktator może wydać rozkaz: »Wszyscy w tył zwrot! Marsz! Marsz!«. Ale demokratyczny naród nie może cofnąć decyzji o wypowiedzeniu wojny podjętej po długich, starannych przygotowaniach? Jak coś takiego mogło mu w ogóle przyjść do głowy? Zawsze ostrzegałem, że w Anglii jest grupa nawołująca do wojny i że upadek polityki zagranicznej Chamberlaina będzie oznaczał jej zwycięstwo. Czy ktoś w Berlinie w ogóle przeczytał mój raport?!”. Po chwili milczenia Hewel z zakłopotaniem przyznał, że Führer miał dziwne wyobrażenia na temat sposobu funkcjonowania demokracji. „Prychał z niecierpliwością, kiedy próbowałem mu wyjaśnić twój raport na temat wystąpień Chamberlaina w Izbie Gmin. Po prostu nie chciał uwierzyć. Nie obawiaj się jednak. Zrozumiał bowiem, że napisałeś prawdę. Tylko, na Boga, nie próbuj robić z tego użytku. Nikt nie irytuje Führera bardziej od ludzi, którzy mają rację, gdy on sam się myli”2. Hitlera bardziej od Wielkiej Brytanii – w tym okresie na froncie zachodnim nie prowadzono żadnych działań – martwiła postawa Związku Radzieckiego, który 740

nie przejawiał szczególnej ochoty do udziału w napaści na Polskę. Najwyraźniej Stalin zwlekał do ostatniej chwili, żeby zminimalizować straty Armii Czerwonej. Dopiero 17 września, o drugiej nad ranem, niemiecki ambasador w Moskwie został osobiście poinformowany przez Stalina, że za kilka godzin Armia Czerwona przekroczy wschodnią granicę Polski. O czwartej rano czasu lokalnego wojska radzieckie wkroczyły na wschodnie rubieże Polski. W porannej mgle polscy pogranicznicy ujrzeli hordę ciągniętych przez konie wozów obładowanych wojskiem. „Nie strzelajcie! – krzyczeli czerwonoarmiści. – Przyjechaliśmy wam pomóc w walce z Niemcami!”. Obrońcy byli tak zaskoczeni – na rosyjskich pojazdach jadących na czele powiewały białe flagi – że Armia Czerwona minęła wiele posterunków bez jednego strzału. Taki był koniec wschodniej granicy Polski. Ribbentrop obudził się dopiero o ósmej rano, a gdy się zorientował, że Schmidt pozwolił mu spać trzy godziny, wykrzyknął gniewnie: „Niemieckie i rosyjskie wojska są coraz bliżej… może dojść do wymiany ognia… a wszystko dlatego, że nie zadałeś sobie trudu, by mnie obudzić!”. Tłumacz próbował go uspokoić, przypominając, że wyznaczono przecież linię demarkacyjną. Minister spraw zagranicznych nie przestawał ciskać gromów, mydląc policzki i ostrząc brzytwę: „Wtrącasz się w bieg dziejów! Nie masz wystarczającego doświadczenia, żeby to robić!”3. W rzeczywistości Ribbentropa, który przebywał na froncie z garstką pracowników, rozwścieczyło to, że zwłoka pozwoli Goebbelsowi, a nie jego własnemu ministerstwu przekazać wiadomość zagranicznym korespondentom w Berlinie. Rywalizacja toczyła się teraz jedynie między zwycięzcami. Pierwszy dzień udziału Rosjan w wojnie jeszcze się nie zakończył, a sojusznicy już spierali się o tekst wspólnego komunikatu mającego usprawiedliwić napaść na Polskę. Stalin sprzeciwił się niemieckiej propozycji („ich tekst zbyt otwarcie przedstawiał fakty”), a następnie osobiście napisał własną wersję. Kiedy Hitler wyraził na nią zgodę, Stalin przeszedł do znacznie ważniejszej sprawy: podziału łupów, który miał pozbawić Polaków wszelkich pozorów niepodległości. Radziecka propozycja była z pozoru korzystna dla Niemiec, ale Hitler żywił mnóstwo podejrzeń i upłynęły cztery dni, zanim Ribbentrop otrzymał zgodę, by ją zaakceptować. Minister spraw zagranicznych przyleciał do Moskwy 27 września o siedemnastej pięćdziesiąt, aby wynegocjować nowy traktat. Czas wydawał się sprzyjający, właśnie bowiem skapitulowała Warszawa, i rzeczywiście taki był, dopóki Ribbentrop nie dostał ostrzeżenia z Berlina o spodziewanej napaści Związku 741

Radzieckiego na Estonię i Łotwę. Wiadomość ta sprawiła, że kiedy późnym wieczorem Ribbentrop wyruszał na Kreml, był pełen obaw. Wiedział, że Stalin złoży mu kuszącą propozycję, ale lękał się, iż cena może się okazać zbyt wysoka. Konferencja rozpoczęła się o dwudziestej drugiej. Zgodnie z oczekiwaniami Stalin oficjalnie zaproponował Niemcom wszystkie ziemie Polski na wschód od Bugu, czyli obszar obejmujący najgęściej zaludnione tereny. W zamian chciał jedynie trzeciego państwa bałtyckiego – Litwy. Kiedy trwające trzy godziny spotkanie dobiegło końca, Ribbentrop przekazał telefonicznie wiadomość Führerowi. Podkreślił, że propozycja Stalina zawiera jeden bardzo atrakcyjny element: uzyskanie kontroli nad dużą częścią populacji sprawi, że „narodowy problem Polski będzie mógł zostać rozwiązany w taki sposób, jaki Niemcy uznają za właściwy”4. Przebiegły Stalin doskonale znał Hitlera. Führer pragnął dobrych stosunków z ZSRR, a jednocześnie nie mógł się oprzeć pokusie przejęcia kontroli nad „wylęgarnią” Żydów na Wchodzie. Upoważnił Ribbentropa do podpisania traktatu i sprezentował Stalinowi ostatnie z państw bałtyckich. Była to wyśrubowana cena za spokój na wschodzie, kiedy będzie się rozprawiał z zachodem. Z pozoru wyglądało to na kolejny przykład oportunizmu – na poświęcenie przyszłości dla bieżących zysków. Hitler był jednak tak mocno przekonany o słabości Armii Czerwonej, że musiał uznać, iż z łatwością odzyska siłą to, co odda na papierze. Podczas następnego, ostatniego dnia negocjacji Sowieci nalegali, żeby Ribbentrop zatelefonował do Führera w celu uzyskania wyraźnej aprobaty wszystkich elementów traktatu. Hitler wyraził zgodę, choć Ribbentrop odniósł wrażenie, że miał pewne wątpliwości. „Chcę nawiązania trwałych, bliskich stosunków między oboma krajami” – powiedział, a kiedy Ribbentrop powtórzył te słowa Stalinowi, ten skomentował lakonicznie: „Hitler zna się na rzeczy”. Chociaż Stalin z zadowoleniem obserwował Mołotowa i Ribbentropa, gdy 29 września o piątej rano podpisywali traktat, słowa tego ostatniego, że Rosjanie i Niemcy nigdy więcej nie mogą się zwrócić przeciwko sobie, sprawiły, że zapadła niezręczna cisza. W końcu Stalin odpowiedział: „Tak też powinno być”. Chłodny ton i dziwny charakter sformułowania skłoniły Ribbentropa do poproszenia tłumacza o potwierdzenie. Kolejna wypowiedź Stalina okazała się równie niejasna. Kiedy Ribbentrop spytał, czy Związek Radziecki jest gotowy pójść o krok dalej i od traktatu o wzajemnej przyjaźni przejść do sojuszu podczas zbliżającej się wojny z zachodem, usłyszał w odpowiedzi: „Nigdy nie pozwolę, żeby Niemcy zostały osłabione”. Słowa 742

te padły tak spontanicznie, że Ribbentrop uznał, iż muszą wyrażać stanowisko radzieckiego przywódcy5. Wrócił do Berlina, ale słowa Stalina nadal nie dawały mu spokoju. Hitler był jeszcze bardziej zatroskany. Sądził, że Stalin dał do zrozumienia, iż dzieląca ich przepaść jest tak ogromna, że nie da się przerzucić nad nią żadnego mostu, dlatego prędzej czy później musi dojść do konfliktu. Dopiero wówczas Führer wyjaśnił, że poszedł na ustępstwa w sprawie Litwy, by udowodnić Stalinowi „szczerość intencji trwałego ułożenia stosunków ze wschodnim sąsiadem i stworzenia od początku klimatu wzajemnego zaufania”. Rozumiejąc tę wypowiedź dosłownie, podobnie jak słowa Stalina, Ribbentrop był przekonany, że Hitler naprawdę dąży do trwałego porozumienia z Sowietami6. Kiedy Stalin trawił trzy państwa bałtyckie i wschodnią Polskę, Hitler przekształcał resztę tego kraju w scenę masowego ludobójstwa. Wcześniej nakazał, żeby przewieźć wszystkich Żydów z Rzeszy do wyznaczonych polskich miast posiadających dobre połączenia kolejowe. 21 września Heydrich wyjaśnił dowódcom SS, że celem tego posunięcia jest „ostateczne rozwiązanie, ale zajmie to trochę czasu”7. Miał na myśli eksterminację Żydów, tajemnicę, o której wiedziało wielu wysokich funkcjonariuszy partyjnych. Makabryczne przygotowania uzupełniono „oczyszczeniem domu” z polskiej inteligencji, duchowieństwa i ziemiaństwa, czym miało się zająć pięć szwadronów śmierci nazywanych Einsatzgruppen (grupy operacyjne). Nienawiść Hitlera do Polaków była stosunkowo świeża. Uważał, że w ciągu ostatnich lat w Polsce doszło do licznych aktów bestialstwa dokonanych na mniejszości niemieckiej. „Prześladowano dziesiątki tysięcy, poniewierano i mordowano Niemców w najbardziej okrutny sposób – oznajmił tłumowi swoich zwolenników 19 września w Gdańsku. – Te sadystyczne bestie dawały upust swoim perwersyjnym instynktom, a demokratyczny, religijny świat przyglądał się temu bez słowa”. Po chwili dodał: „Bóg wszechmogący pobłogosławił naszą broń”. Nadeszła chwila odpłaty. Do połowy jesieni wymordowano trzy tysiące pięciuset przedstawicieli inteligencji (którą Hitler uważał za „nosicieli polskiego nacjonalizmu”). „Tylko w ten sposób zdobędziemy terytorium, które jest nam potrzebne. W końcu kto dziś pamięta o pogromach i eksterminacji Ormian?!”8. Aktom terroru towarzyszyło brutalne wypędzenie z rodzinnych domów miliona dwustu tysięcy zwykłych Polaków, aby w ich miejsce mogli zostać ulokowani Niemcy znad Bałtyku i dalekich rubieży

743

Polski. W nadchodzących miesiącach więcej Polaków straciło życie podczas akcji wysiedleńczej przeprowadzonej podczas mrozów niż w egzekucjach.

2 Kiedy SS realizowało na wschodzie drastyczny plan, Hitler zwrócił swoją uwagę na zachód67*. Zdobywszy lepszą część Polski, podjął próbę zakończenia wojny z Francją i Anglią. Zaczął od pokojowej ofensywy w prasie i radiu. „Hitler dogada się z Anglikami – zapewniał Fritza Hessego Hewel – będzie próbował im to ułatwić”. Powiedział również, że Führer jest gotów pozwolić Hessemu na podjęcie potajemnych negocjacji z sir Horace’em Wilsonem, pod warunkiem że Niemcy dostaną wolną rękę na wschodzie. Na przykład, Hitler nie mógł się zgodzić na zrezygnowanie z ataku na Rosję. Hesse był zdumiony. Gdyby nie dowiedział się o tym od Hewla, człowieka z najbliższego otoczenia Hitlera, pewnie uznałby to wszystko za wierutny wymysł. Czemu Führer zawarł pakt ze Stalinem, skoro miał zamiar zaatakować Związek Radziecki? Hewel wyjaśnił, że Hitler poszedł na układ ze Związkiem Radzieckim tylko z jednego powodu: żeby Anglicy zachowali neutralność. Ponieważ tak się nie stało, już myśli o złamaniu umowy. Nienasycony apetyt Stalina na nowe terytoria irytował Führera, który „z krwawiącym sercem” oddał mu kraje bałtyckie. Hesse zwrócił uwagę, że jest to zupełnie sprzeczne z oceną Ribbentropa. „Dla Hitlera Ribbentrop się nie liczy” – odparł nieoczekiwanie Hewel. Führer uważa go jedynie za kogoś w rodzaju sekretarza10. Właśnie dlatego Hitler prowadził grę z Anglikami za pośrednictwem nieoficjalnych kanałów, przez Hessego, Göringa i Dahlerusa. W drugiej połowie września zachęcał tego ostatniego do odbycia kolejnej podróży do Londynu. „Brytyjczycy mogą mieć pokój, jeśli tego zechcą – powiedział Hitler – ale muszą się pośpieszyć”11. Kiedy jednak rozmawiał z Dahlerusem o pokoju, potajemnie zdecydował, że będzie wojna. Kilka godzin później oznajmił dowódcom wojsk lądowych, marynarki i lotnictwa, że niebawem zamierza zaatakować zachód, „kiedy Francuzi i Brytyjczycy nie są jeszcze gotowi”. Wyznaczył nawet datę – 12 listopada. Pułkownik Warlimont zauważył, że wszyscy, łącznie z Göringiem, byli „wyraźnie zaskoczeni”12. Führer od czasu do czasu zerkał na mały skrawek papieru, wyjaśniając powody takiej decyzji i przedstawiając ogólne wskazówki dotyczące operacji. Na przykład, nie zamierzał wykorzystać planu Schlieffena z 1914 roku, ale zaatakować przez Belgię i Luksemburg na 744

kierunku zachodnim i północno-zachodnim, żeby zdobyć porty nad kanałem La Manche. Nikt nie zaprotestował ani słowem, a gdy Hitler skończył mówić, cisnął notatki do ognia. Dahlerus, któremu obie strony udzieliły prawa wjazdu na swoje terytorium, wrócił do Londynu 28 września. Jeszcze tego dnia rano odbył ponaddwugodzinną rozmowę z Cadoganem, ale ten, zgodnie z przewidywaniem, nie był pod szczególnym wrażeniem. „Dahlerus miał niewiele do powiedzenia – zapisał w swoim dzienniku Cadogan. – Przypomina osę na pikniku: nie można się od niego opędzić. Niewiele przywiózł z Berlina”13. Dahlerusowi nie udało się więcej wskórać także z Chamberlainem i Halifaxem, ale Hitler nie dał się zniechęcić. 6 października w Krolloper publicznie zaapelował o pokój. „Czemu musimy toczyć wojnę na zachodzie? Żeby odbudować Polskę? Polska traktatu wersalskiego nigdy się nie podniesie”. Polski establishment stwarzał problem, powiedział, który musiał zostać rozwiązany przez Rosję i Niemcy, a nie zachód. Czy są inne powody do wojny? Istnieją liczne problemy doniosłej wagi, które prędzej czy później trzeba będzie rozwiązać. Czy nie będzie „rozsądniej” zrobić to przy stole obrad, zanim miliony ludzi niepotrzebnie zginą i zniszczony zostanie majątek idący w miliardy? Po umizgach przyszła pora na złowrogą przepowiednię. „Los zdecyduje, kto ma rację. Tylko jedno jest pewne: w dziejach świata nigdy nie było dwóch zwycięzców, za to bardzo często jedynie pokonani”. Modli się, żeby Bóg wskazał Rzeszy i innym narodom właściwy kierunek. „Jeśli jednak opinia pana Churchilla i jego zwolenników weźmie górę, oświadczenie to będzie moim ostatnim. Wówczas staniemy do walki (…) Zapewniam was, że w historii Niemiec nie będzie kolejnego listopada 1918 roku!”14. Hitler niemal na pewno nie zamierzał zawrzeć z dwoma wielkimi mocarstwami trwałego pokoju, który zagrażałby bezpieczeństwu Niemiec. Jednak tymczasowy pokój mógłby mu umożliwić oddzielenie Francji od Anglii, a następnie pokonanie jednego kraju po drugim. Dlatego mógł tak szczerze przemawiać. Całe Niemcy poczuły ulgę, słysząc błaganie Führera o pokój. Doszło nawet do przedwczesnego świętowania. Entuzjazm tylko nieznacznie przygasł po szybkiej odpowiedzi, którą Daladier udzielił następnego dnia. Francja, oznajmił premier, nie złoży broni, dopóki nie zostanie zapewniony „prawdziwy pokój i powszechne bezpieczeństwo”. Kiedy minęły cztery dni, a z Londynu nie nadeszła żadna odpowiedź, w Berlinie błysnęła iskierka nadziei. Führer był jednak przygotowany na najgorsze.

745

9 października wydał dyrektywę numer sześć o prowadzeniu wojny, zawierającą szkicowy plan inwazji przez terytorium Luksemburga, Belgii i Holandii. Następnego ranka, o jedenastej, w Kancelarii Rzeszy zjawiło się siedmiu niemieckich dowódców. Hitler poprzedził przedstawienie dyrektywy ułożonym przez siebie memorandum, które potwierdzało, że studiował historię polityki i wojskowości15. Niemcy i kraje zachodnie były wrogami od czasu rozpadu Rzeszy Niemieckiej w 1648 roku. Zmagania te „trzeba rozstrzygnąć w taki albo inny sposób”. Nie sprzeciwiał się „natychmiastowemu zakończeniu wojny”, pod warunkiem że zostaną zaakceptowane niemieckie zdobycze w Polsce. Słuchacze nie zostali poproszeni o komentarz ani go nie wygłosili. Wezwano ich jedynie po to, by poparli wojenny cel Niemiec: „zniszczenie siły i zdolności obronnej mocarstw zachodnich, aby nie mogły się sprzeciwiać dalszemu umocnieniu Rzeszy i ekspansji narodu niemieckiego w Europie”. Führer przyznał, że zdaje sobie sprawę, iż plan szybkiego ataku wzbudza wątpliwości. Z drugiej strony, czas działał na korzyść nieprzyjaciela. Podpisanie paktu z Rosją i efektowne zwycięstwo w Polsce sprawiły, że Niemcy znalazły się w końcu – pierwszy raz od wielu lat – w sytuacji, w której mogły toczyć wojnę na jednym froncie. Zapewniwszy sobie bezpieczeństwo na wschodzie, Wehrmacht będzie mógł uderzyć całą siłą na Anglię i Francję. Ta sytuacja może w każdej chwili ulec zmianie. „Trwałej neutralności Rosji Radzieckiej nie zagwarantuje w sposób pewny żaden traktat ani pakt”. Najpewniejszym zabezpieczeniem przed atakiem ZSRR jest „szybkie okazanie niemieckiej siły”. Co więcej, nadzieja na pomoc Włoch zależy głównie od tego, jak długo Mussolini pozostanie przy życiu. Sytuacja w Rzymie może ulec zmianie w mgnieniu oka. Podobnie rzecz się miała z neutralnością Belgii, Holandii i Stanów Zjednoczonych. Pod wieloma względami czas działał na niekorzyść Niemiec. Obecnie Rzesza miała przewagę militarną nad Wielką Brytanią i Francją, ale kraje te zmniejszały dystans dzielący ich od Niemiec, gdyż ich przemysł zbrojeniowy mógł wykorzystywać większość światowych zasobów. Długa wojna łączyła się z poważnymi zagrożeniami. Rzesza dysponowała ograniczonymi zapasami żywności i surowców, a główny ośrodek produkcji wojskowej, Zagłębie Ruhry, był narażony na ataki z powietrza i ostrzał artylerii dalekiego zasięgu. Potem przeszedł do zagadnień czysto wojskowych. Muszą za wszelką cenę uniknąć wojny pozycyjnej z lat 1914–1918. Powodzenie ataku będzie zależało od nowych czołgów i taktyki walki powietrznej opracowanej w Polsce. Dywizje 746

pancerne

przełamią

linię

frontu.

Hitler

zachęcił

swoich

dowódców

do

improwizowania, ciągłego improwizowania, a następnie dał przykład, jak mogą „zapobiec powstaniu trwałej linii frontu, przypuszczając zmasowane ataki na słabe punkty obrony nieprzyjaciela”. Chociaż wygłosił błyskotliwy wykład, niemal wszyscy dowódcy uważali, że Wehrmacht nie jest przygotowany ani odpowiednio wyposażony do wojny z zachodem. Mimo to nie rozległ się ani jeden głos sprzeciwu, nawet gdy Führer ogłosił, że atak może nastąpić „dość wcześnie, a wszystkie okoliczności wskazują, że (jeśli będzie to możliwe) rozpocznie się już na jesieni”68*. W Londynie Chamberlain w dalszym ciągu dumał, jak odpowiedzieć na najnowszą propozycję pokojową Hitlera. Wchodząc na spotkanie rządu w dniu wydania dyrektywy Führera o inwazji, był wzburzony entuzjastyczną amerykańską reakcją na „bardzo atrakcyjną serię propozycji” Hitlera. Uważał, że w mowie Hitlera nie było niczego, co można by uznać za istotny krok w kierunku rozsądnego pokoju, i powiedział swoim ministrom, że odpowiedź Wielkiej Brytanii powinna być „niewzruszona”. Ministrowe wyrazili zgodę, ale postanowili zaczekać dwa dni z jej udzieleniem. Rankiem 11 października w Berlinie rozeszły się plotki, że rząd Chamberlaina upadł i niebawem zostanie ogłoszone zawieszenie broni. Korespondent nowojorskiego „Herald Tribune” donosił, że starowinki na targach warzywnych rzucały w górę głowy kapusty i wywracały z radości własne stragany. Miasto ogarnął świąteczny nastrój, lecz berlińska rozgłośnia radiowa zaprzeczyła temu doniesieniu. W następne popołudnie, po tygodniowej zwłoce, Chamberlain w końcu udzielił odpowiedzi Hitlerowi. Oznajmił w Izbie Gmin, że niemieckie propozycje zostały odrzucone jako „niejasne i niepewne”. Jeśli Hitler chce pokoju, „musi tego dowieść czynami, a nie słowami”. Musi dostarczyć „przekonującego dowodu”, że naprawdę zależy mu na pokoju. Członkowie Izby Gmin zareagowali na te słowa umiarkowanymi brawami. Wydział prasowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie niezwłocznie przekazał drogą telegraficzną niezaszyfrowany okólnik do wszystkich niemieckich placówek dyplomatycznych. Odpowiedź angielskiego premiera uznano za zuchwały afront. Hitler przyjął odrzucenie swojej propozycji z rozczarowaniem, choć nie był nią zaskoczony. Wezwał do siebie Göringa i dwóch ludzi odpowiedzialnych za produkcję dla potrzeb Luftwaffe – feldmarszałka Erharda 747

Milcha i pułkownika Ernsta Udeta. „Moje wysiłki zmierzające do zachowania pokoju z zachodem zawiodły – oznajmił. – Wojna trwa nadal. Teraz możemy i musimy produkować bomby”17.

3 Kiedy rozeszła się wiadomość, że Hitler podjął decyzję o zaatakowaniu zachodu, różne niemieckie grupki oporu zaczęły przygotowywać plany przewrotu i politycznego zamachu. Niektórzy chcieli zlikwidować Führera, inni poprzestawali na

planach

jego

porwania

i ustanowienia

rządów

junty

wojskowej

lub

demokratycznego reżimu. Przygotowywano listy nowych ministrów. Zwolennicy pokoju pojawili się także w Stanach Zjednoczonych i innych neutralnych państwach. Najgroźniejsza grupka spiskowców działała w samym Naczelnym Dowództwie Wehrmachtu. Jej przywódcą był porywczy oficer kawalerii, pułkownik Hans Oster. Jako główny zastępca admirała Canarisa w Abwehrze, niemieckim wywiadzie wojskowym, ten niecierpliwy, często lekkomyślny człowiek nie mógł się znaleźć w bardziej strategicznej pozycji. Co więcej, miał znajomości we wszystkich frakcjach Wehrmachtu i znał wielu wpływowych ludzi, np. Schachta, miał kontakty w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, a nawet w SS. Oster znalazł cennego zwolennika w osobie monachijskiego prawnika, Josefa Müllera, który od lat gardził Hitlerem. Na początku października Müller, gorliwy katolik, odbył potajemną podróż do Rzymu za cichym przyzwoleniem Ostera, żeby ustalić, czy Brytyjczycy są gotowi zawrzeć pokój z antynazistowskim reżimem. Spotkał się także z Piusem XII, który zgodził się wystąpić w roli pośrednika. Sekretarz papieża wysondował brytyjskiego ministra i został poinformowany, że Wielka Brytania nie będzie przeciwna zawarciu „miękkiego pokoju” z antyhitlerowskimi Niemcami. Müller został upoważniony do ustnego przekazania tej informacji w Niemczech, błagał jednak o jakiś dowód na piśmie, aby mógł przekonać dowódców Abwehry i Wehrmachtu, że propozycja pokoju cieszy się poparciem Ojca Świętego. Co zaskakujące, Watykan wyraził zgodę, a prywatny sekretarz papieża sporządził list zawierający główne punkty porozumienia pokojowego z Anglią18. Członkowie grupy Ostera nie kryli radości. Spośród wszystkich prób nawiązania kontaktu z zachodem ta wydawała się najbardziej obiecująca. Może obietnica zaangażowania się papieża przekona w końcu Brauchitscha do wzięcia aktywnego 748

udziału w spisku. Wiadomość nie zrobiła jednak wrażenia na głównodowodzącym Wehrmachtu. Brauchitsch uważał, że naród niemiecki „stoi murem za Hitlerem”. Generał Halder zareagował równie bojaźliwie, ale pod wpływem Ostera i innych w końcu zgodził się pomóc w przeprowadzeniu zamachu. Wydawało się, że wszyscy czołowi oficerowie byli gotowi do podjęcia działania. Spiskowców zapewniono nawet o tym, że Brauchitsch się do nich przyłączy, jeśli Hitler nie odwoła rozkazu inwazji. Ostateczną rozgrywkę między szefem armii a Führerem zaplanowano na sobotę, 5 listopada – dzień, w którym wojska niemieckie miały zająć pozycje do ataku na froncie zachodnim. Zgodnie z planem, Brauchitsch przybył do Kancelarii Rzeszy. Po przedłożeniu memorandum wyłożył główne argumenty przeciwko inwazji. Powiedział, że przeprowadzenie tak dużej ofensywny w porze jesiennych lub wiosennych deszczy będzie niemożliwe. „Deszcz będzie padał także na nieprzyjaciela” – zauważył szorstko Hitler. Zrozpaczony Brauchitsch odrzekł, że kampania w Polsce dowiodła, iż duch walki niemieckiej piechoty jest słabszy niż w czasie wojny światowej. Pojawiły się nawet przejawy buntu i niesubordynacji, jak te w 1918 roku. Do tego momentu Hitler uprzejmie słuchał, nawet jeśli jego reakcja była chłodna, jednak ostatnia uwaga go rozwścieczyła. „W jakich oddziałach zaobserwowano oznaki niesubordynacji? – zapytał. – Co się stało? Gdzie?”. Brauchitsch, który celowo przesadzał, żeby „zniechęcić Hitlera”, skulił się przed tak gwałtownym atakiem. „Jakie działania podjął głównodowodzący? – nie przestawał drążyć Führer. – Ile wyroków śmierci wykonano?”. Zwrócił swój jadowity atak przeciwko armii. Armia nigdy nie była lojalna, nigdy nie ufała jego geniuszowi, stale sabotowała zbrojenia, rozmyślnie je opóźniając. Armia bała się walczyć! Nagle Hitler odwrócił się na pięcie i wymaszerował z pokoju19. Brauchitsch znajdował się nadal w stanie szoku, gdy wszedł chwiejnym krokiem do kwatery głównej w Zossen, oddalonej trzydzieści kilometrów od Kancelarii Rzeszy, i nieskładnie wydukał relację o przebiegu spotkania. Niemal w tym samym czasie zatelefonowano z Kancelarii Rzeszy, potwierdzając 12 listopada jako datę inwazji. Wyznaczono nawet dokładną godzinę: siódmą piętnaście rano. Generał Halder poprosił o potwierdzenie na piśmie i niezwłocznie je otrzymał przez posłańca. Konspiratorzy z armii mieli teraz niezbędne dowody w postaci dokumentów, żeby obalić Hitlera, ale nie rozległo się hasło do buntu ani sygnał do 749

przeprowadzenia zamachu. Zamiast tego ukradkiem spalili obciążające materiały. Tylko pułkownik Oster nie wpadł w panikę. Za pośrednictwem hrabiego Albrechta von Bernstorffa, którego ojciec był niemieckim ambasadorem w Waszyngtonie podczas wielkiej wojny, ostrzegł belgijskich i holenderskich dyplomatów przed atakiem, który miał nastąpić o świcie 12 listopada. Po niedzielnej burzy w Kancelarii Rzeszy nastąpiło rozczarowanie. Luftwaffe potrzebowała pięciu pogodnych dni, żeby zniszczyć francuskie siły powietrze, a prognoza meteorologiczna na wtorek, 7 listopada, była tak fatalna, że Hitler przełożył atak.

Chociaż Hitler nie wiedział o spisku w armii, Göring ostrzegł go przed Brauchitschem i Halderem: „Mój Führerze, pozbądź się tych ptaków przynoszących zły omen”. Jeszcze bardziej wyraźna przestroga nadeszła od szwajcarskiego astrologa Karla Ernsta Kraffta, zatrudnionego przez służby wywiadowcze Himmlera w charakterze astralnego doradcy. Krafft niedawno złożył raport, w którym ostrzegał, że między 7 a 10 listopada Hitler będzie narażony na śmierć w wyniku zamachu. Dokument pośpiesznie przekazano do archiwum, gdyż spekulacje astrologiczne związane z postacią Führera były verboten20. Kiedy rankiem 8 listopada Hitler przyjechał do Monachium, żeby wziąć udział w dorocznym spotkaniu Dawnych Bojowników, ostrzeżenia udzieliła mu także architekt Gerdy Troost. Spytała, czemu rozluźniono środki bezpieczeństwa, gdy zjawił się w jej pracowni w towarzystwie jednego lub dwóch ochroniarzy. Führer odpowiedział, że człowiek musi ufać Opatrzności, a następnie klepnął dłonią o kieszeń spodni. „Zawsze noszę pistolet, choć wiem, że mi nie pomoże. Jeśli mój koniec jest przesądzony, jedynie to zdoła mnie ochronić”. Po tych słowach położył dłoń na sercu. „Trzeba się wsłuchiwać w wewnętrzny głos i wierzyć w swoje przeznaczenie. Głęboko wierzę, że los wybrał mnie na przywódcę narodu niemieckiego. Będę żył, dopóki będę potrzebny mojemu narodowi, dopóki będę odpowiedzialny za los Rzeszy”. Ukazał się w roli nowego Chrystusa. „Kiedy nie będę już potrzebny, kiedy moja misja się zakończy, będę mógł zostać odwołany”. Chociaż rozmowa zeszła na architekturę, pani Troost zauważyła, że Führer jest dziwnie niespokojny. „Muszę zmienić dzisiejsze plany” – oznajmił nagle, a następnie mruknął coś o sprawdzeniu tego z Schaubem21. Nic jednak nie zrobił, zajęty innymi sprawami. Odwiedził Unity Mitford, która postrzeliła się w skroń 750

i dochodziła do siebie w monachijskiej klinice69*. Do tego czasu odzyskała przytomność, a kiedy wyraziła pragnienie powrotu do domu, Hitler obiecał zawieźć ją specjalnym pociągiem do Szwajcarii, kiedy będzie dość silna, żeby wytrzymać podróż. Większą część popołudnia poświęcił na przygotowanie mowy, którą wieczorem zamierzał wygłosić w Bürgerbräukeller. Miał to być kolejny atak na Wielką Brytanię, przeznaczony dla niemieckich uszu. Główna sala ogromnej piwiarni została

już

przystrojona

sztandarami

i flagami,

a późnym

popołudniem

zainstalowano i sprawdzono mikrofony. O zmroku niewielki, blady mężczyzna o wysokim czole i niebieskich oczach wszedł na salę z pudełkiem pod pachą. Georg Elser

był

znakomitym

rzemieślnikiem,

niedawno

zwolnionym

z obozu

koncentracyjnego w Dachau, gdzie przetrzymywano go pod zarzutem sprzyjania komunistom. Elser wyznaczył sobie za cel ocalenie pokoju i przyszedł, żeby zabić Hitlera. W pudełku znajdował się mechanizm zegarowy połączony z laskami dynamitu. Kiedy kelnerzy i partyjni funkcjonariusze czynili ostatnie przygotowania do spotkania, Elser ukradkiem wszedł na galerię i ukrył pudełko za słupem, za przystrojoną girlandami platformą z głośnikami. Kilka dni wcześniej wyciął otwór w drewnianym panelu kolumny specjalną piłą – z zawodu był stolarzem meblowym i mechanikiem – przymocował kilka zawiasów i zastąpił kawałek drewna drzwiczkami. W końcu światła na sali zgasły i zamknięto drzwi. Elser odczekał pół godziny, a następnie umieścił bombę w kolumnie i nastawił mechanizm zegarowy na dwudziestą trzecią dwadzieścia. Führer miał zacząć przemawiać o dwudziestej drugiej, więc wybuch zaplanowano w połowie jego wystąpienia2370*. Tymczasem przebywający w swoim mieszkaniu przy Prinzregentenplatz Hitler wezwał do siebie młodego ordynansa, Maxa Wünschego. Zapytał, czy mogliby wyjechać z Monachium wcześniej, niż planowali. Wünsche odparł, że nie ma najmniejszego problemu. Ze względów bezpieczeństwa Führer miał zawsze do dyspozycji dwa pociągi. Młody ordynans pośpieszył, żeby przygotować wcześniejszy. Führer został powitany w Bürgerbräukeller tak dziką owacją, że mógł zacząć mówić dopiero dziesięć minut po dziesiątej. Słuchacze upajali się zniewagami i kpinami z Brytyjczyków. Tak niewiele było trzeba, żeby wywołać burzę oklasków, i tak często przerywano mówcy, że siedzący w pierwszym rzędzie Wünsche zaczął się obawiać, że Führer nie zdąży na wcześniejszy pociąg. 751

Siedem minut po jedenastej Hitler nagle zakończył swoją tyradę nieoczekiwaną konkluzją. Kilka metrów dalej, we wnętrzu kolumny, tykał mechanizm zegarowy nastawiony przez Elsera. Bomba miała wybuchnąć za trzynaście minut. Zwykle po każdej mowie Hitler długo rozmawiał z uczestnikami puczu, ale tego wieczoru pośpiesznie opuścił piwiarnię, nie wymieniając uścisków dłoni. W towarzystwie Hessa i kilku adiutantów wsiadł do czekającego na zewnątrz samochodu. Kempka ruszył prosto na stację kolejową. Zanim dotarli na miejsce – dokładnie osiem minut po tym, jak Hitler opuścił Bürgerbräukeller – Wünsche usłyszał daleki odgłos wybuchu. Zaciekawił go. Jeśli Hitler też go usłyszał, uznał pewnie, że nie warto o nim mówić24. Podczas wrzawy, która zapanowała po eksplozji, w kakofonii syren policyjnych radiowozów i karetek pogotowia, ktoś puścił plotkę, że wojna się skończyła. Mogłoby tak być, gdyby na podwyższeniu stał Hitler. Z pewnością zginąłby na miejscu. Bomba zabiła siedem osób i raniła sześćdziesiąt trzy inne, w tym ojca Ewy Braun, który zdobył bilet wstępu dzięki specjalnej karcie członkowskiej o niskim numerze, choć jego partyjna legitymacja miała numer 5 021 670. Jego córka, w towarzystwie najlepszej przyjaciółki, Herty Schneider, zjawiła się na stacji na chwilę przed odjazdem pociągu Führera. W wagonach panowała atmosfera beztroskiej wesołości. Nikt nie wiedział o wybuchu i niemal wszyscy pili alkohol. Hitler, samotny abstynent, był ożywiony, ale to Goebbels okraszał rozmowę swoim zjadliwym poczuciem humoru. W Norymberdze szef propagandy wysiadł z pociągu, żeby nadać kilka wiadomości i odebrać najświeższe doniesienia. Kiedy wrócił do przedziału Führera, drżącym głosem poinformował o wybuchu bomby. Hitler uznał to za żart, dopóki nie zwrócił uwagi na pobladłe oblicze Goebbelsa. Jego twarz zamieniła się w ponurą maskę. W końcu głosem szorstkim od emocji wykrzyknął: „Jestem teraz całkowicie zadowolony! To, że opuściłem Bürgerbräukeller wcześniej niż zwykle, dowodzi, iż Opatrzność pozwoli mi osiągnąć wyznaczony cel”26. Zaczął od pytania o rannych, a następnie wysłał Schauba z poleceniem, żeby zrobił dla nich wszystko, co możliwe. Później zaczął głośno spekulować na temat możliwych zamachowców. Doszedł do wniosku, że bomba mogła zostać podłożona przez dwóch brytyjskich agentów znanych Niemcom. Kapitan S. Payne Best i major R. Stevens prowadzili prywatne negocjacje z tajnym agentem Heydricha udającym kapitana z Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu zaangażowanego w antynazistowski spisek. Zgodnie z sugestią Hitlera Himmler wysiadł z pociągu 752

i zatelefonował,

by

wydać

rozkaz

porwania

przebywających

w Holandii

Brytyjczyków. Następnego popołudnia Stevens i Best zostali złapani w Venlo i przewiezieni przez niemiecką granicę w celu przesłuchania. Kilka godzin później prawdziwy zamachowiec wpadł na szwajcarskiej granicy i został przetransportowany do Monachium. W ostrym świetle lamp łukowych w pokoju przesłuchań kwatery głównej Gestapo Elser przyznał się do podłożenia bomby. Nie, nie miał wspólników. Działał sam. Zrobił to, żeby zakończyć wojnę. Szczegółowo opisał, jak wyciął dziurę w filarze, a później wrócił, żeby nastawić mechanizm zegarowy. Po przeczytaniu raportu Gestapo Hitler skreślił na nim gniewne słowa: „Co za kretyn prowadził to przesłuchanie?!”. Uznał za śmieszne, że Elser był samotnym wilkiem. Czyż to nie oczywiste, że zamach stanowił część dużego spisku z udziałem jego najbardziej zajadłych wrogów – Brytyjczyków, Żydów, masonów i Ottona Strassera27? Himmler próbował osobiście wydobyć prawdę z więźnia. Według relacji jednego ze świadków miotał dzikie przekleństwa, kopiąc z całej siły skutego kajdankami Elsera. Mimo kopniaków i bicia „pejczem lub podobnym narzędziem” niewielki stolarz meblowy trzymał się uparcie złożonego zeznania. Powtórzył historyjkę, nawet gdy został poddany hipnozie. To przekonało Heydricha, że Elser działał sam, ale Führer ostro zwymyślał Himmlera za to, że nie udało mu się ustalić prawdziwych sprawców71*. Oficjalna wersja intrygi była zgoła dziwaczna: Elsera przedstawiono jako komunistycznego „dewianta”, który został przekonany przez innego „dewianta”, tym razem z szeregu narodowych socjalistów, Ottona Strassera, aby stał się narzędziem w ręku brytyjskiego wywiadu. Do głównej intrygi propagandyści dodali wątki poboczne. W jednej z broszur napisano, że angielscy agenci nie tylko podłożyli bombę w Monachium, ale odpowiadali za zabójstwa polityczne i zagadkowe śmierci takich znanych postaci, jak lord Kitchener, arcyksiążę Franciszek Ferdynand i król Jugosławii Aleksander28. Oprócz wzbudzania nienawiści do Anglii, próba zamordowania Führera została wykorzystana do zwiększenia jego popularności. Z całych Niemiec napływały listy z gratulacjami od przedstawicieli wszystkich warstw społeczeństwa. Prasa katolicka w Rzeszy nabożnie oznajmiła, że był to cud Opatrzności, która ocaliła Führera. Kardynał Faulhaber przesłał Führerowi osobisty telegram i polecił odśpiewanie Te Deum w monachijskiej katedrze, „żeby podziękować Boskiej 753

Opatrzności w imieniu całej archidiecezji za ocalenie życia Führerowi”29. Papież, który nie zdążył jeszcze oficjalnie potępić zajęcia Polski przez Niemcy, przesłał osobiste pismo z gratulacjami. Mimo to Hitler wątpił w jego szczerość. „Papież wolałby, żeby spisek się powiódł” – powiedział przy obiedzie, a kiedy Frank zaprotestował, mówiąc, że Pius XII był zawsze dobrym przyjacielem Niemiec, dodał: „To możliwe, ale nie należy do moich przyjaciół”30. Hitler był wdzięczny swojemu przeczuciu i Opatrzności za to, że wyszedł z piwiarni wcześniej, niż zaplanowano. Wyznał Hoffmannowi: „Ogarnęło mnie najbardziej niezwykłe uczucie. Sam nie wiem, jak i dlaczego poczułem, że muszę wyjść z tej piwnicy tak szybko, jak to możliwe”31. Zagraniczni obserwatorzy mieli jednak inne teorie. „Większość z nas uważa, że to wszystko pachnie kolejnym pożarem Reichstagu” – zapisał w swoim dzienniku Shirer.

4 Dwa dni po zamachu bombowym Hitler wydał dyrektywę wojenną numer osiem. Inwazja lądowa miała zostać przeprowadzona zgodnie z planem, ale zabronił bombardowania gęsto zaludnionych miast w Holandii, Belgii i Luksemburgu „bez wyraźnej wojskowej potrzeby”. Posunięcie to miało bardziej praktyczny niż humanitarny charakter i ujawniło ostateczny cel Hitlera. Prawdziwym celem jego ataku na zachodzie było zabezpieczenie tyłów przed przypuszczeniem ataku na Rosję. Nie chodziło mu o podbój Europy Zachodniej lub zniszczenie Wielkiej Brytanii, która mogła zostać później podstępem wciągnięta w jego ofensywę na wschodzie. Kilka dni później zwołał specjalną konferencję, tym razem zapraszając nie tylko najwyższych dowódców, lecz także tych, którzy mieli przeprowadzić atak. Spotkanie odbyło się w Kancelarii Rzeszy w południe 23 listopada. Zaczęło się spokojnie. „Celem tej narady – wyjaśnił Führer – jest zapoznanie was z przemyśleniami, które będą kierowały moimi przyszłymi działaniami, oraz przekazanie moich decyzji”. Powiedziawszy to, wyjawił słuchaczom to, co powinni już byli wiedzieć: że armia o dumnej tradycji uległa degeneracji, stając się uległym narzędziem w ręku dyktatora. „Od dawana zastanawiałem się nad tym, czy najpierw powinienem uderzyć na wschód, a dopiero później na zachód – wyznał. – Nie stworzyłem armii po to, aby nie zadać uderzenia. Ta decyzja zawsze we mnie drzemała. Chciałem prędzej czy później rozwiązać ten problem”. 754

Mimo otwartego ogłoszenia jego nadrzędności nie rozległ się najsłabszy szmer protestu. Byłoby rzeczą niepojętą, zeznał później Göring, gdyby któryś z obecnych zaprotestował. „Zwierzchnik sił zbrojnych zdecydował, dlatego żołnierze nie mieli o czym dyskutować. Dotyczyło to w równym stopniu feldmarszałka, co zwykłego szeregowca”. Hitler kontynuował, „skromnie oświadczając”, że jest niezastąpiony. „Ode mnie zależy los Rzeszy, dlatego będę się starał sprostać swojej misji”. Przyznał, że jego plan jest ryzykowny, ale zrobił to w agresywny sposób. „Musiałem wybrać między zwycięstwem i zniszczeniem – powiedział. – Wybrałem zwycięstwo”. Był to historyczny wybór, który można porównać do doniosłej decyzji Fryderyka Wielkiego przed pierwszą wojną śląską. „Postanowiłem, że będę żył w taki sposób, abym nie musiał się wstydzić, gdy będę umierał”. Co znamienne, zakończył wystąpienie ponurym proroctwem na temat własnego losu. „Ostanę się lub padnę w tych zmaganiach. Nie przeżyję porażki mojego narodu”. Były to prawdziwe słowa, gdyż dla Hitlera wszystko było białe albo czarne. Całkowite zwycięstwo albo zmierzch bogów32. Tego popołudnia wygłosił Brauchitschowi i Halderowi prywatny wykład o defetyzmie szerzącym się w najwyższych kręgach armii. Pierwszy z gości poczuł się dotknięty i złożył dymisję. Hitler jej nie przyjął, przypominając, że generał musi wypełnić swój obowiązek, „jak każdy żołnierz”. Był to straszny dzień dla wojskowych. Halder z wymowną zwięzłością opisał go w swoim dzienniku jako „dzień kryzysu!”. On i Brauchitsch tak się wystraszyli groźby Hitlera, że unicestwi każdego, kto mu stanie na drodze, iż podjęli gorączkowe próby odcięcia się od ruchu oporu.

Dokładnie tydzień później przyszła pora, aby to Stalin zaskoczył cały świat. 30 listopada jego wojska najechały Finlandię, która w 1918 roku pokonała komunistyczną rebelię z pomocą niemieckich wojsk. Fakt ten był źródłem zakłopotania Hitlera nie tylko z powodu niezwykle przyjaznych stosunków łączących oba kraje, ale dlatego że osłabiał już i tak wątłą więź łączącą go z Mussolinim. Włosi, którzy jako pierwsi sprzeciwili się paktowi radziecko-niemieckiemu, byli podobnie jak zachód rozwścieczeni niczym niesprowokowaną radziecką napaścią na Finlandię. Oficjalny organ Stolicy Apostolskiej, „Osservatore Romano”, który idąc za głosem papieża, nie potępił 755

faszystowskich i nazistowskich inwazji, teraz wraz z nim rzucił klątwę na radziecki atak jako na zimno skalkulowany akt agresji. Kościół i środowiska cywilne wywierały tak silne naciski na Mussoliniego, że „po raz pierwszy – jak napisał Ciano – zapragnął klęski Niemiec”33. 26 grudnia faktycznie upoważnił swojego zięcia do poinformowania Belgii i Holandii, że wkrótce zostaną napadnięte przez Hitlera72*. Przez cały tydzień Mussolini trwał w stanie zagubienia, wahając się między obawą, że jego sojusznik może odnieść zwycięstwo, i nadzieją, że tak się rzeczywiście stanie. W sylwestra zastanawiał się nad przystąpieniem do wojny u boku Hitlera, ale gdy zaczęły napływać sygnały, że Führer planuje zaatakować zachód, zasiadł za biurkiem i przyjmując rolę starszego brata, napisał ostrzegawczy list do swojego młodszego sojusznika. Nigdy wcześniej Il Duce nie przemawiał z taką śmiałością. Szczerość listu tak go niepokoiła, że dopiero 5 stycznia 1940 roku udzielił Ciano zgody na jego wysłanie. Wzywał Hitlera, żeby powstrzymał się przed zachodnią inwazją. W takiej wojnie obie strony mogą jedynie stracić. „Czy teraz, gdy stworzyłeś Wielką Rzeszę liczącą dziewięćdziesiąt milionów obywateli, warto tak ryzykować – czy warto ryzykować utratę władzy – i składać w ofierze kwiat narodu niemieckiego, aby przyśpieszyć opadnięcie owocu, który i tak musi spaść i zostać przez nas podniesiony, gdyż stanowimy nową siłę w Europie? Wielkie demokracje noszą w sobie ziarno własnej zagłady”. Następnie skrytykował traktat z Rosją, choć wiedział, że sprowokuje tym Führera. „Nie możesz porzucić antysemickich i antybolszewickich sztandarów, którymi powiewałeś od dwudziestu lat, dla których oddało życie tylu towarzyszy. Nie możesz się wyrzec swojej ewangelii, w której naród niemiecki pokłada ślepą wiarę”. Jeszcze cztery miesiące temu Związek Radziecki był głównym wrogiem świata, a dziś stał się głównym przyjacielem? „Żeby się rozprawić z bolszewizmem, musimy zachować wiarę w naszą rewolucję”34.

756

8 stycznia po południu Attolico osobiście doręczył to wyjątkowe pismo. Führer nie miał nastroju, żeby udzielić na nie odpowiedzi, więc odłożył list do akt. Wspomniany list był kulminacyjnym punktem wysiłków Mussoliniego, aby uwolnić się od dominacji sojusznika, ale zaznaczywszy swój autorytet, niemal natychmiast zareagował zgodnie z przewidywaniami i powrócił do służebnej roli.

5 Ani Hitler, ani Mussolini nie mieli pojęcia, że Wielka Brytania poważnie rozważała wypowiedzenie wojny ZSRR po inwazji na Finlandię, w dużej części pod naciskiem Kościołów i wpływowej prawicowej grupy z Cliveden, której członkowie przekonywali, że prawdziwym wrogiem Wielkiej Brytanii jest czerwona Rosja, a nie Niemcy. W końcu żądania Hitlera wobec Polski były uzasadnione, a odpychający jedynie sposób postępowania. W tym czasie wojna wypowiedziana Hitlerowi zamieniła się w wojnę tylko z nazwy. Kiedy William Shirer objeżdżał francuskie granice, mieszkańcy mówili mu, że od czasu wypowiedzenia wojny nie padł ani jeden strzał. Uznał, że obie strony zachowują się w taki sposób, jakby przestrzegały nieoficjalnego zawieszenia broni. „Nawiasem mówiąc, jedna salwa francuskiej siedemdziesiątki piątki mogłaby zniszczyć nasz pociąg. Niemcy dowozili armaty i zapasy koleją, a Francuzi im w tym nie przeszkadzali. Dziwna to była wojna”36. Tak dziwna, że gdy były pierwszy lord admiralicji zasugerował, żeby samoloty RAF-u zbombardowały zalesione obszary w południowo-zachodnich Niemczech, brytyjski minister transportu powietrznego, sir Kinglsey Wood, odpowiedział: „Nie możesz tego zrobić! Przecież to teren prywatny! Jeszcze chwila, a poprosisz o zbombardowanie Zagłębia Ruhry!”37. Główną bronią ofensywną Hitlera w tych niespokojnych czasach stał się Goebbels, który z początkiem wojny powrócił do pełni łask. Jego kampania propagandowa była wymierzona głównie we Francuzów, których chciał poróżnić z Brytyjczykami. Goebbels odwiedził umocnienia Westwall w gęstym śniegu i deszczu, żeby się osobiście przekonać, czego doświadczają poilu, francuscy żołnierze piechoty, z przebiegającej kilkaset metrów dalej Linii Maginota. Doszedł do wniosku, że przeciętny francuski żołnierz jest tak utrudzony, nieszczęśliwy i znudzony, że łatwo padnie ofiarą własnych obaw i przesądów. „Goebbels wiedział – wspominał jego sekretarz, Werner Naumann – że przeciętny francuski żołnierz pragnął jedynie wygodnego łóżka, kobiety, ciepłego schronienia, ogrodu i spokoju 757

ducha”. Martwił się Żydami, Anglikami i, ponad wszystko, całą tą absurdalną wojną. Minister propagandy zalecił, by niemieccy żołnierze wykrzykiwali przyjacielskie pozdrowienia w kierunku ziemi niczyjej i wdawali się w przyjacielskie pogawędki z Francuzami. Zespoły propagandowe ogłaszały wiadomości i nowiny przez głośniki, starając się dowieść Francuzom, że niemieccy żołnierze nie są ich wrogami. W nocy puszczano nad Linią Maginota tęskne francuskie piosenki poprzedzone słowami spikera: „Życzę wam dobrej nocy, drodzy nieprzyjaciele. Nam też nie w smak ta wojna. Kto ją wywołał? Ani wy, ani ja, czemu więc mielibyśmy do siebie strzelać? Dobiegł końca kolejny dzień! Czeka nas spokojna noc”. Po tych słowach z głośników rozlegała się kołysanka. Z kolei za dnia francuscy żołnierze byli zasypywani ulotkami ukazującymi poilu dygoczącego z zimna na froncie, podczas gdy jego żona baraszkuje w łóżku z angielskim żołnierzem. Inaczej podchodzono do francuskich cywilów. Bombardowano ich puszczanymi z tajnych nadajników doniesieniami o zepsuciu rządu, Żydach spekulantach oraz porażającej potędze sił lądowych i powietrznych Hitlera. Szczególnie skuteczna okazała się ulotka z niemiecką wersją proroctwa Nostradamusa, przepowiadającego pokonanie Francji przez Rzeszę38. W kraju Goebbels wzywał Niemców, żeby przygotowali się do nadchodzącej bitwy. Ich byt był zagrożony, ponieważ wróg „pragnął raz na zawsze unicestwić wszystkich Niemców”. W połowie grudnia zakazał gazetom pisania o pokoju. „Zgodnie z tą wytyczną w prasie i radiu należy unikać wszelkich sentymentalnych treści związanych z Bożym Narodzeniem”39. Miał być obchodzony tylko jeden świąteczny dzień, 24 grudnia. W celu zjednoczenia żołnierzy na froncie i ludności w kraju tytuł świątecznego programu radiowego w 1939 roku brzmiał: Żołnierskie Boże Narodzenie – święta narodu. Propaganda Goebbelsa w ogóle nie uwzględniała brytyjskich żołnierzy stacjonujących w Francji. Wojna przerodziła się w rywalizację na kiepskie dowcipy. Brytyjscy cywile, równie znudzeni jak żołnierze, określali ją mianem Sitzkrieg, siedzącej, udawanej wojny. Coraz większa liczba członków parlamentu pogrążała się w drzemce, gdy Chamberlain odczytywał swoje cotygodniowe raporty. Tymczasem Hitler czekał na pięć pogodnych dni, aby zamienić żart w ponurą bitwę. Jego dowódca sił powietrznych był w rozterce. Göring musiał sprawiać wrażenie chętnego do walki, choć potajemnie modlił się o złą pogodę, bo nie wierzył, że jego Luftwaffe jest już gotowa do walki. Uczestniczył w codziennych konferencjach meteorologicznych, nękając głównego synoptyka, Diesinga, 758

prośbami o dodatkowe informacje. Także Hitler naciskał na Diesinga, domagając się długoterminowych prognoz, ale ten uparcie odmawiał. „Mein Führer – mówił – z radością ośmielę się przewidzieć pogodę, która będzie za trzy dni, ale nie jestem takim głupcem, żeby dać prognozę na całych pięć dni!”40. W końcu

zrozpaczony

Göring

zatrudnił

zaklinacza

deszczu,

niejakiego

Schweflera, płacąc mu sto tysięcy marek. Nie jest jasne, czy feldmarszałek poprosił o pięć pogodnych dni, czy kolejne deszcze, nie miało to jednak większego znaczenia, gdyż jedynym sprzętem Schweflera okazało się zepsute radio. Z kolei Milch miał nadzieję na dobrą pogodę, zgadzał się bowiem z Hitlerem, że czas działa na korzyść nieprzyjaciela. Mimo swoich braków Luftwaffe nadal miała przewagę w powietrzu, ale ta ustawicznie malała wraz z dopływem do Anglii i Francji samolotów ze Stanów Zjednoczonych. 10 stycznia 1940 roku zniecierpliwiony Führer ustalił kolejną datę inwazji – za tydzień, dokładnie piętnaście minut przed wschodem słońca. Zanim dzień się zakończył, los pokrzyżował jego plany. Lekki samolot Luftwaffe przekroczył granicę, zmuszony do awaryjnego lądowania w Belgii. Ze wszystkich niemieckich maszyn, które tego dnia znajdowały się na niebie, akurat ta była najważniejsza. Wiozła nielegalnego pasażera, majora Helmuta Reinbergera wraz z teczką wypchaną planami operacyjnymi ataku powietrznego na Belgię. Kiedy Reinberger palił dokumenty, został pojmany przez belgijskich żołnierzy. Zdołał jednak przekazać do kwatery głównej Luftwaffe z niemieckiej ambasady w Brukseli optymistyczny raport, że udało mu się spalić plany i pozostały jedynie „nieistotne skrawki wielkości jego dłoni”. Skonsternowany Göring przeprowadził eksperyment polegający na spaleniu podobnej ilości dokumentów. Rezultaty były tak nierozstrzygające, że jego żona zasugerowała skorzystanie z pomocy jasnowidzów, co nie zaskakuje w wypadku ludzi gotowych wynająć zaklinacza deszczu. Grupa jasnowidzów zgodnie stwierdziła, że nie ocalał ani jeden skrawek tajnych planów. Ich raport mógł uspokoić Göringa, ale nie uspokoił Hitlera. Odwołał inwazję, zakładając, że plany przedostały się w ręce wroga. Okazało się, że to Führer miał rację, a nie jasnowidze. Ocalała wystarczająca część dokumentacji, aby Belgowie dowiedzieli się o inwazji. Informacja została przekazana do Londynu, gdzie została przyjęta z dużą podejrzliwością. Na przykład Halifax oznajmił członkom gabinetu: „Mam poważne wątpliwości, czy te dokumenty są autentyczne”41. Członkowie sztabu generalnego byli podobnego zdania. Plany zostały w jawny sposób sfałszowane. Byli zajęci przygotowywaniem własnej operacji, wysłaniem korpusu 759

ekspedycyjnego do Norwegii. Koncepcja takiego coup de main (ataku z zaskoczenia) przemawiała do Churchilla, pierwszego lorda admiralicji. Mimo własnych przykrych doświadczeń z podobną operacją podczas wielkiej wojny tak długo naciskał, aż zdołał przekonać członków rządu. Także Hitler przygotowywał się do zajęcia Norwegii. Początkowo nie rozważał takiej operacji – w końcu Norwegowie należeli do ludów nordyckich, więc mógł liczyć na to, że zachowają neutralność, jak w 1914 roku – dopóki jego sojusznik, Stalin, nie pokrzyżował mu planów, napadając na Finlandię. Hitler lękał się, że alianci zyskają pretekst do wkroczenia do Norwegii i oskrzydlą w ten sposób Niemcy od północy. Polecił zbadać możliwości inwazji, ale sprawa otrzymała niski priorytet. Później, wraz z napływem alarmujących wieści o bliskim lądowaniu Brytyjczyków w Skandynawii, Führer stał się żarliwym orędownikiem tej operacji – z obawy, że zajęcie Norwegii przez Brytyjczyków odetnie jego flotę na Bałtyku, zamykając okręty podwodne niczym w butelce. Równie poważne było zagrożenie gospodarcze. Ponad połowa niemieckiej rudy żelaza pochodziła z Norwegii i Szwecji. Odcięcie tej linii zaopatrzenia oznaczałoby drastyczne ograniczenie produkcji wojennej. Dlatego 1 marca 1940 roku Führer wydał dyrektywę nakazującą jednoczesne zajęcie Danii i Norwegii. Planowano „pokojową okupację mającą na celu zbrojną ochronę neutralności krajów północy”, choć najmniejszy opór miał zostać „stłumiony wszelkimi dostępnymi środkami”42. Hitlera tak niepokoił czynnik czasu, że postanowił zaatakować w ciągu dwóch dni – „przeprowadzić najbardziej śmiałą i najważniejszą operację w historii wojskowości”43 – przed wyruszeniem na zachód. Inwazja miała się rozpocząć 15 marca.

Równocześnie Führer starał się poprawić coraz gorsze relacje z dwoma sojusznikami. W szczególnie niepokojącą fazę wkroczyły stosunki z Rosją. Uzgodniono, że rozmowy handlowe rozpoczną się wkrótce po zajęciu Polski. Po wizycie trzydziestosiedmioosobowej niemieckiej delegacji gospodarczej nastąpiła jeszcze liczniejsza rewizyta radzieckich specjalistów w Berlinie. Rosjanie przedłożyli listę zamówień cywilnych i wojskowych na kwotę ponad półtora miliarda marek. Niemcy byli rozczarowani, większość zamówień dotyczyła bowiem maszyn i uzbrojenia istotnych dla ich własnej produkcji wojskowej. W rezultacie

760

doszło do długotrwałych ostrych sporów, w które włączył się sam Stalin, kłótliwie oznajmiając, że jeśli Niemcy nie ustąpią, „umowa nie zostanie podpisana”44. Hitler nie mógł do tego dopuścić. Na początku lutego Ribbentrop dostał polecenie napisania osobistego listu do Stalina i wezwania go do ponownego rozważenia niemieckiego stanowiska. Najwyraźniej Stalin, który już wymógł na Niemcach pewne ustępstwa, zrozumiał, że nie powinien mocniej przeciągać struny. (Dwa miesiące wcześniej jego wielki wróg, Trocki, zauważył: „Zanim nadejdzie godzina klęski Hitlera, bardzo wiele krajów w Europie zostanie startych z powierzchni ziemi. Stalin nie zamierza znaleźć się w ich gronie, dlatego nie chce odsunąć się od niego zbyt wcześnie”45). Wykonując jeden ze swoich błyskawicznych zwrotów, Stalin ogłosił koniec sporów. Zgodził się rozłożyć niemieckie dostawy na dwadzieścia siedem miesięcy, jednocześnie obiecując dostarczenie surowców w osiemnaście. Członkowie niemieckiej delegacji byli wniebowzięci. „Ta umowa – donosił przewodniczący delegacji – otwiera przed nami szeroko drzwi na wschód”46. Hitler wydawał się zadowolony i uspokojony. Dyktator z Kremla coraz bardziej go fascynował. Stalin był jedynym przywódcą na świecie, którego pragnął poznać, i długo wypytywał posłańców z Rosji o najbardziej trywialne szczegóły dotyczące sojusznika. Christa Schroeder wspominała, że często im przerywał, entuzjastycznie wykrzykując: „Ten Stalin to brutal, ale musi pan przyznać, że niezwykła z niego postać!”47. Niemal tak, jakby mówił o sobie. Rozwiązanie problemu z Rosją zbiegło się z wygaśnięciem innego, kiedy w marcu, po krótkiej i krwawej wojnie, Finowie zostali zmuszeni do przyjęcia twardych warunków pokoju ze Związkiem Radzieckim. Hitler odetchnął z ulgą, gdyż uwolniło go to od kłopotliwej konieczności udzielania moralnego wsparcia niepopularnej sprawie i pozwoliło zająć się bardziej produktywnymi kwestiami. Jedną z nich były Włochy. Niedawno w końcu odpowiedział Mussoliniemu na list z nieproszonymi radami. Szczegółowo usprawiedliwił wszystkie swoje działania, a następnie zaczął się rozpływać w pochwałach pod adresem Włoch, podkreślając tyle słów, co zadurzona uczennica. Oczywiście list zawierający tak spóźnioną odpowiedź mógł zostać dostarczony jedynie przez znakomitego posłańca. Następnego dnia, 9 marca, minister spraw zagranicznych von Ribbentrop odleciał z Berlina w towarzystwie dużej świty doradców, sekretarek, fryzjerów, lekarza, instruktora gimnastyki i masażysty. Podczas pierwszego spotkania Il Duce udzielił ostrożnej odpowiedzi na pytanie 761

Ribbentropa, czy Włochy przyłączą się do wojny. Dał do zrozumienia, że chciałby „wziąć udział w konflikcie i toczyć wojnę podobną do tej, jaką toczą Niemcy”… ale sam musi wybrać czas. Ribbentrop daremnie próbował skłonić Mussoliniego do bardziej konkretnej odpowiedzi, lecz ten zgodził się jedynie na rozmowę z Hitlerem. W następny poniedziałek, 18 marca, dwaj dyktatorzy spotkali się na przełęczy Brenner w śnieżnej burzy. Spotkanie upłynęło w serdecznej atmosferze. Hitler dominował w rozmowie, ale mówił cicho i był oszczędny w gestach. Powiedział, że przyjechał, żeby „zwyczajnie wyjaśnić sytuację”, by Il Duce mógł podjąć własną decyzję. Ku zaskoczeniu Schmidta, Mussolini kilka minut z naciskiem podkreślał, że pragnie przystąpić do wojny. Chodziło jedynie o wybranie najbardziej sprzyjającej chwili, wyjaśnił. Dwaj panowie rozstali się w atmosferze niezłomnego zaufania i przyjaźni. Mimo to Hitler polecił Schmidtowi, aby nie przekazywał kopii protokołu Włochom. „Nikt nie wie, kto mógłby przeczytać ten dokument po tamtej stronie i co mógłby powiedzieć alianckim dyplomatom”. Ze swej strony Il Duce wydawał się zaprzeczać niedawnym zapewnieniom o przystąpieniu do wojny. W drodze powrotnej do Rzymu wskazał przez okno na ciężkie płatki śniegu, mówiąc, że prędzej opady śniegu dotrą do Etny, niż zdoła przekształcić Włochów w rasę wojowników. Chociaż czuł się poirytowany, że to głównie Hitler mówił, był teraz przekonany, że jego sojusznik nie szykuje się do żadnej ofensywy lądowej48.

6 Któregoś dnia Schirach natknął się w bibliotece Kancelarii Rzeszy na Führera czytającego książkę z okularami na nosie73*. Zdjął je pośpiesznie (Hoffmann miał zakaz robienia mu zdjęć, kiedy nosił okulary) i przetarł oczy. „Jak widzisz – wyznał – muszę korzystać z okularów. Starzeję się, dlatego wolę prowadzić wojnę jako pięćdziesięciolatek, zamiast czekać, aż przekroczę sześćdziesiątkę”. Przewrócił karty książki, albumu ze zdjęciami Londynu. „Na szczęście nie znalazłem żadnych barokowych budynków – mruknął, a następnie zatrzasnął książkę. – Nie chcę więcej na nic takiego patrzeć”49. Zdecydował, że Niemcy muszą najpierw opanować Norwegię, i 2 kwietnia wydał rozkaz rozpoczęcia inwazji za tydzień o piątej piętnaście rano. Antyhitlerowscy spiskowcy byli równie zdeterminowani, by pokrzyżować tę operację. W tym celu potrzebowali Haldera. Ten jeszcze niedawno obiecał, że im pomoże, ale teraz się 762

wahał. Żeby go zachęcić, pokazali memorandum Müllera potwierdzające udział papieża

w tajnych

negocjacjach

pokojowych

z Brytyjczykami.

Szef

sztabu

generalnego był pod tak silnym wrażeniem, że zaczął płakać. Szlochał, że sumienie nie pozwala mu nic zrobić. Niepowodzenie przedsięwzięcia nie zniechęciło niezłomnego pułkownika Ostera. Postanowił powstrzymać Hitlera osobiście i w pierwszych dniach kwietnia poinformował attaché wojskowego Holandii, że wkrótce rozpocznie się inwazja na Norwegię. Wiadomość przekazano pracownikowi norweskiej ambasady w Berlinie, który uznał, że nie warto przesyłać jej do Oslo. Brytyjczycy nie uwierzyli podobnym doniesieniom, że za dzień lub dwa Hitler zamierza zrobić to samo, co oni. Najwyraźniej na Downing Street 10 zapanowała atmosfera przesadnej pewności siebie. 7 kwietnia, w niedzielny ranek, pięć grup niemieckich okrętów wypłynęło w morze, kierując się do sześciu norweskich miast. W trzech z nich – Narwiku, Trondheimie i Stavangerze – stały już niemieckie statki handlowe z wojskiem ukrytym w ładowniach. Brytyjskie okręty zaminowywały wody terytorialne Norwegii na południe od Narwiku, przygotowując własną inwazję, gdy załoga HMS Glowworm dostrzegła dwa niemieckie niszczyciele. W Londynie uznano, że okręty wchodziły w skład małej grupy operacyjnej mającej zdobyć Narwik. Dopiero w poniedziałek rano członkowie rządu dowiedzieli się, że okręty wojenne nieprzyjaciela płyną także w kierunku trzech innych norweskich portów. Ministrowie byli przerażeni, ale było już za późno, by pokrzyżować Hitlerowi szyki. Niemcy uderzyli we wtorek wczesnym rankiem. Narwik został zdobyty przez dwa bataliony strzelców alpejskich pod dowództwem generała brygady Eduarda Dietla, bliskiego znajomego Führera z czasów puczu monachijskiego. Przed południem padły cztery inne ważne porty, ale obrońcy starej twierdzy Oskarberg zatrzymali napastników wystarczająco długo, aby rodzina królewska, rząd i członkowie parlamentu zdążyli uciec z Oslo specjalnym pociągiem. Jednocześnie z miasta wyjechały dwadzieścia trzy ciężarówki wyładowane rezerwami złota Banku Norwegii i tajnymi dokumentami Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W Danii Niemcy napotkali niewielki opór i dokładnie zrealizowali plan inwazji. Z jakiegoś powodu duńska flota nie zdążyła otworzyć ognia, a wojska lądowe zdołały zabić jedynie dwudziestu żołnierzy wroga. Późnym rankiem operacja była zakończona. Król skapitulował, nakazując zaprzestać stawiania oporu. Zapewnił szefa sztabu niemieckiej grupy uderzeniowej, że zrobi wszystko dla zachowania 763

ładu i spokoju w kraju. Później sięgnął po komplement. „Wy, Niemcy – powiedział – znów świetnie się sprawiliście! Trzeba przyznać, że to znakomita robota!”50. Pod koniec dnia wszystko wskazywało, że Hitler odniósł całkowite zwycięstwo także w Norwegii – dopóki nieoczekiwanie nie zjawiła się brytyjska flota. W środę rano pięć niszczycieli wpłynęło do zatoki Narwiku i zatopiło dwa niszczyciele oraz wszystkie statki prócz jednego towarowca. Trzy dni później zjawił się pancernik HMS Warspite z flotyllą niszczycieli i posłał na dno resztę niemieckich jednostek. Wiadomość o porażce tak wzburzyła Hitlera, że oświadczył Brauchitschowi, iż pewnie nie zdołają utrzymać Narwiku. 17 kwietnia jego rozdrażnienie było jeszcze wyraźniejsze. Pomstował na każdego, kto się nawinął pod rękę. Chociaż Brauchitsch, Keitel i Halder trzymali język za zębami, szef oddziału operacyjnego, Jodl, szorstko oznajmił, że pozostaje tylko jedno: „Skoncentrować siły, trzymać się i nie poddawać”. Ku zakłopotaniu obecnych zaczął się kłócić z Hitlerem jak równy z równym. W końcu wzburzony Jodl wypadł jak burza z pokoju, trzaskając za sobą drzwiami. Hitler nie zareagował. Zacisnął usta i ruszył do innych drzwi, ale jeszcze tej nocy podpisał rozkaz dla Dietla: „Trzymajcie się tak długo, jak to możliwe”51. 19 kwietnia nadszedł kolejny kryzys. Ukrywający się na urwistym północnym wybrzeżu Norwegii król Haakon VII, jedyny monarcha stulecia wybrany na tron w powszechnym głosowaniu, uporczywie odmawiał mianowania szefem rządu Vidkuna Quislinga, przywódcy norweskich faszystów i ucznia Rosenberga. W tym czasie Brytyjczycy w końcu przeprowadzili desant, wysadzając w okolicy Narwiku i Trondheimu dwie brygady liczące trzynaście tysięcy żołnierzy. Atak nabierał rozpędu i napływało coraz więcej oddziałów. Pod koniec tygodnia Niemcy znaleźli się w rozpaczliwym położeniu. Milch zdołał przyjść im z odsieczą, osobiście przejmując dowodzenie nad siłami Luftwaffe. Wysłał do Narwiku dwa ogromne hydroplany wyładowane strzelcami alpejskimi, a następnie nadzorował naloty, które osłabiły opór brytyjskich i norweskich oddziałów w środkowej części kraju. 28 kwietnia Brytyjczycy zarządzili ewakuację większości wojsk. Następnego dnia król Haakon i członkowie jego rządu zostali przewiezieni na pokładzie brytyjskiego krążownika do Troms położonego na dalekiej północy, za kołem podbiegunowym, dokąd przeniesiono tymczasową stolicę kraju. Większość Norwegii znajdowała się teraz pod kontrolą Niemców, oprócz Narwiku, gdzie sześć tysięcy ludzi Dietla nadal mężnie walczyło z dwudziestoma tysiącami żołnierzy alianckich. Ostatniego dnia kwietnia Jodl poinformował Hitlera, że w końcu udało się przywrócić łączność lądową między Oslo i Trondheimem. 764

Podczas obiadu „nieposiadający się z radości”52 Hitler przyznał się do błędu i podziękował Jodlowi za jego wkład w odniesienie zwycięstwa. Führer okazał również wdzięczność Dietlowi i Milchowi, awansując obu dowódców. Podczas jednej z narad nie szczędził pochwał drugiemu z nich, opowiadając, jak Milch przejął dowodzenie nad operacjami Luftwaffe w Norwegii, gdy wszystko wydawało się stracone. „Dlaczego zwyciężyliśmy? – spytał retorycznie, wygodnie zapominając o swojej sprzeczce z Jodlem. – Z powodu takiego człowieka jak ja, który nie zna słowa »niemożliwe«”53. Zabezpieczywszy północną flankę, Hitler ponownie skupił uwagę na inwazji na zachodzie. Nigdy nie podobał mu się pierwotny plan – pozbawiona polotu operacja odziedziczona po czasach wojny światowej – atak przez północą Francję i Belgię w kierunku portów nad kanałem La Manche. Jej celem nie było rozgromienie francuskiej armii, ale stworzenie baz okrętów podwodnych i lotnisk do ataku na Wielką Brytanię. „Przecież to stary plan Schlieffena – zaprotestował podczas narady z Keitlem i Jodlem – z silnym uderzeniem na prawym skrzydle wzdłuż wybrzeża Atlantyku. Coś takiego dwa razy się nie uda”. Nawet gdyby atak się powiódł, naruszyłby jego zasadę blitzkriegu, a Hitler ślubował, że nigdy nie pozwoli, by nowe pokolenie wycierpiało to, co on we Flandrii. Myślał raczej o śmiałym uderzeniu przez Ardeny połączonym z nagłym wyłomem pod Sedanem i zatoczeniem łuku w kierunku kanału La Manche. Główne siły miały później zakręcić na północ, odwrotnie do planu Schlieffena, by zaatakować tyły wycofujących się wojsk angielsko-francuskich. Jego adiutanci widzieli, jak noc w noc ślęczy nad specjalnie wykonaną mapą plastyczną, aby upewnić się, że Sedan stanowi właściwy cel ataku54. Całkiem niezależnie podobną ofensywę planował jeden z najbardziej błyskotliwych strategów Wehrmachtu, generał pułkownik Fritz Erich von Manstein. Przedstawił pomysł Brauchitschowi, który odrzucił go jako zbyt ryzykowny. Führer usłyszał o „ryzykownej” propozycji i poprosił generała o przedstawienie szczegółów. Ku zaskoczeniu Mansteina, Hitler był zachwycony tym, co usłyszał. Plan Mansteina nie tylko utwierdził go w powziętym przekonaniu, ale zawierał kilka elementów stanowiących udoskonalenie jego własnego planu. Naczelne Dowództwo Wehrmachtu z równą dezaprobatą odniosło się do zrewidowanego planu Hitlera i planu Mansteina. Wszyscy byli przeciwni, ale Führer postawił na

765

swoim, nazywając przeciwników „wielbicielami Schlieffena”, zakonserwowanymi w „skostniałej” strategii. „Powinni czytać więcej Karola Maya!”. Plan ofensywy Hitlera–Mansteina został oficjalnie przyjęty pod koniec lutego. Do tego czasu bitwa o Norwegię się skończyła, a sto trzydzieści sześć dywizji niemieckich było gotowych do działań na froncie zachodnim. 1 maja Hitler wyznaczył datę inwazji na piątego, ale czterdzieści godzin później, po kolejnej niesprzyjającej prognozie pogody, przełożył dzień X na siódmego, a później ósmego. Göring błagał o więcej czasu, kiedy nadeszły niepokojące wieści z Holandii: w armii odwołano przepustki, zarządzono ewakuację i zorganizowano blokady drogowe. Rozgniewany Hitler zgodził się jeszcze raz odłożyć początek operacji, tym razem do piątku, 10 maja, i dodał: „ani dnia dłużej!”. Coraz trudniej utrzymać na froncie dwa miliony ludzi, powiedział, na pozycjach do ataku. Tym razem postanowił nie czekać na pięciodniową pomyślną prognozę pogody, gdyż stracił już przez to trzy miesiące. Ryzykował, wykorzystując cechę tak cenną w przeszłości – „intuicję”, która w jego przypadku oznaczała wywołane zniecierpliwieniem tymczasowe zawieszenie obowiązywania zasad logiki. W czwartek rano dowódca oddziału stacjonującego w pobliżu Akwizgranu doniósł o gęstej mgle w swoim rejonie. Później nadeszła prognoza, że mgła się rozwieje, a dziesiątego będzie piękny dzień. Hitler polecił, żeby jego pociąg specjalny był gotowy do odjazdu z małej stacji na przedmieściach Berlina. Zadał sobie również wiele trudu, aby jego najbliższe otoczenie nie miało pojęcia, dokąd i w jakim celu jedzie. Na pozór spokojny, podczas uciążliwej podróży koleją coraz bardziej denerwował się nadchodzącym terminem ostatecznego potwierdzenia rozkazu. Pociąg stanął w okolicy Hanoweru, gdzie odebrano najświeższą prognozę pogody. Tym razem główny meteorolog Diesing (który później dostał w nagrodę złoty zegarek) przepowiedział dobrą pogodę do dziesiątego. Hitler potwierdził atak o świcie, a później udał się do swojego przedziału, wcześniej niż zwykle. Nie mógł jednak zasnąć. Mimo pomyślnej prognozy martwił się o pogodę. Zagrożeniem dla powodzenia operacji stał się niemiecki wywiad. Jednym z nielicznych, którym Hitler zdradził ostateczne szczegóły inwazji, był admirał Canaris. Ten powiadomił o niej swojego krewkiego zastępcę, pułkownika Ostera. Nieco wcześniej tego wieczoru Oster poinformował o wszystkim starego przyjaciela, holenderskiego attaché wojskowego. Podczas kolacji zdradził, że Hitler wydał ostateczny rozkaz do ataku. Po posiłku pułkownik wstąpił do kwatery głównej Naczelnego Dowódzctwa Wehrmachtu przy Bendlerstrasse i uzyskał 766

informację, że tym razem operacja nie zostanie odwołana w ostatniej chwili. „Ta świnia przemieściła się na front zachodni” – oznajmił holenderskiemu attaché, który poinformował swojego belgijskiego kolegę, a następnie zadzwonił do Hagi i powiedział szyfrem: „Jutro o świcie. Trzymajcie się!”55. 10 maja o czwartej dwadzieścia pięć rano pociąg Führera dotarł do celu – Euskirchen, miasteczka przy granicy holendersko-belgijskiej. Pod sklepieniem gwiazd pasażerowie zostali przewiezieni do nowej kwatery Führera, Felsennest (Skalne Gniazdo). Zbliżał się świt, kiedy wchodzili do bunkra wydrążonego w zalesionym górskim zboczu. Hitler spojrzał na zegarek i doznał przykrego zaskoczenia („Ogarnęła mnie wściekłość”56). Świt nadszedł piętnaście minut wcześniej, niż zakładał Führer. Czterdzieści kilometrów na zachód niemieckie oddziały przekraczały granice Belgii, Holandii i Luksemburga. Po niebie sunęło dwa tysiące pięćset samolotów, znacznie więcej, niż mogli wystawić alianci. Niemieckie maszyny sunęły na zachód fala za falą, niszcząc ponad siedemdziesiąt nieprzyjacielskich lotnisk. Oddziały powietrznodesantowe zajęły strategiczne punkty w Holandii, a szybowce desantowe pikowały, żeby z zaskoczenia zdobyć belgijskie twierdze. Führer był szczególnie zainteresowany przebiegiem ataku na Fort Eben Emael. Osobiście przeprowadził odprawę z dowódcami i podoficerami, którzy mieli wziąć udział w operacji z użyciem szybowców desantowych; wykorzystał przy tym specjalną makietę. Teraz „gorączkowo” czekał na raporty. Do południa ta rzekomo niezdobyta twierdza wraz z mostem nad Mozą była już w niemieckich rękach. Na wieść o tym Hitler dosłownie zacierał ręce z radości. Później nadeszły jeszcze ważniejsze wiadomości – nieprzyjaciel odpowiedział uderzeniem! „Kiedy usłyszeliśmy, że wróg posuwa się na całej długości frontu – wspominał Hitler – omal zapłakałem z radości! Wpadli w pułapkę! Zaatakowanie Liège było sprytnym posunięciem. Utwierdziliśmy ich w przekonaniu, że trzymamy się starego planu Schlieffena”57.

7 10 maja Anglia i Francja pozwoliły się zaskoczyć. Sztaby generalne obu armii nie posłuchały ostrzeżeń napływających z Brukseli i Hagi, nie dały też wiary własnemu wywiadowi74*. Blady i ponury Chamberlain chciał pozostać na stanowisku premiera, ale przekonano go do ustąpienia. Król Jerzy VI z żalem przyjął jego rezygnację i zasugerował, aby zastąpił go Halifax, było jednak jasne, że tylko 767

Winston Churchill cieszy się zaufaniem narodu. O osiemnastej Jego Wysokość wezwał go do pałacu. Churchill wygłosił kiedyś niechętny komplement pod adresem Führera w swoim liście do redakcji „Timesa”: „Zawsze powtarzałem, że jeśli Wielka Brytania zostanie pokonana na wojnie, powinna sobie znaleźć własnego Hitlera, który przywróci jej należne miejsce wśród narodów”58. Te słowa nie udobruchały Führera, który nadal uważał Churchilla za swojego najgorszego wroga – narzędzie w ręku angielskich Żydów, którzy storpedowali sojusz Wielkiej Brytanii

z Niemcami.

Głęboka

nienawiść

do

Churchilla

w dziwny

sposób

kontrastowała z podziwem dla Stalina, więc wyniesienie tego pierwszego na stanowisko premiera było niezwykle irytującą wiadomością. Kiedy piechota i czołgi Hitlera wdzierały się coraz głębiej na terytorium Holandii i Belgii, Goebbels przygotowywał swoich ludzi do kolejnej fazy wojny propagandowej. „Minister – czytamy w sprawozdaniu z tajnej narady odbytej 11 maja – sformułował zasadę, która ma obowiązywać w najbliższej przyszłości, a mianowicie, że należy niezwłocznie dementować wszelkie nieprawdziwe elementy raportów wroga oraz te, które mogą być dla nas niebezpieczne. Nie ma najmniejszej potrzeby badania, czy raport jest prawdziwy, czy nie – decydującym czynnikiem jest to, czy stwierdzenia nieprzyjaciela mogą wyrządzić nam jakąkolwiek szkodę”. Co ważniejsze, Francuzom i Anglikom należy ustawicznie powtarzać, że to oni wypowiedzieli Niemcom wojnę. „Wojna, która do nich dotarła, jest ich wojną. W żadnym razie nie możemy dać się wmanewrować w rolę agresora”59. Najbardziej imponujące zwycięstwa osiągnięto w zachodniej Belgii. Oczywiście było to elementem planu Hitlera polegającego na odwróceniu uwagi od głównego uderzenia w rejonie Ardenów. Do 13 maja niemieckie oddziały w kilku punktach przekroczyły Mozę, zbliżając się do Sedanu, gdzie Hitler miał nadzieję sforsować słabe ogniwo Linii Maginota. Mimo nieprzerwanego parcia na północ Hitler był zaniepokojony uporczywą obroną słabszych liczebnie oddziałów holenderskich, a rankiem 14 maja wydał dyrektywę nakazującą „szybkie” złamanie oporu. Z Belgii wysłano samoloty, które miały „umożliwić błyskawiczne zdobycie Twierdzy Holandia”. W ciągu kilku godzin Luftwaffe zrzuciła na Rotterdam dziewięćdziesiąt osiem ton bomb. Celem operacji było złamanie oporu Holendrów na mostach na Nowej Mozie, ale bomby spadły na centrum miasta, zabijając ośmiuset czternastu cywilów. Fakty zostały poważnie zniekształcone przez demokratyczną prasę, która mówiła o dwudziestu pięciu albo 768

trzydziestu tysiącach zabitych. Zachodnie gazety nie wspomniały również o tym, że milczące porozumienie między obiema stronami, żeby ograniczyć bombardowania do celów wojskowych, zostało złamane najpierw przez Brytyjczyków. Trzy dni wcześniej, mimo zaciętych protestów Francji, trzydzieści pięć bombowców Royal Air Force zaatakowało miasto przemysłowe w Nadrenii, zabijając czterech cywilów, w tym jedną Angielkę. „Rajd powietrzny z nocy 11 maja, choć sam w sobie trywialny, był wydarzeniem o epokowym znaczeniu – skomentował F.J.P. Veale, angielski prawnik – było to bowiem pierwsze celowe pogwałcenie fundamentalnej zasady cywilizowanej wojny głoszącej, że wrogie działania powinny być wymierzone odwetowych

wyłącznie podjętych

w wojska

wroga”60.

w Holandii

Hitler

Mimo

przerażających

sprzeciwiał

się

działań

propozycji

zbombardowania Londynu. Nie był wówczas gotów posunąć się tak daleko. Tragedia Rotterdamu złamała opór Holendrów. Kilka godzin później naczelny dowódca wydał rozkaz złożenia broni. Tego samego dnia niemieckie dywizje pancerne przedarły się przez linie francuskiej Dziewiątej i Drugiej Armii pod Sedanem. Przy wsparciu wyjących bombowców nurkujących Stuka trzy długie kolumny czołgów z dudnieniem i łoskotem zaczęły sunąć w kierunku kanału La Manche.

769

770

Następnego ranka Churchilla zbudził telefon z Paryża. „Zostaliśmy pokonani! – wykrzyknął premier Reynaud. – Pobili nas!”. Churchill nie mógł uwierzyć własnym uszom. Także jego generałowie nie potrafili dać temu wiary, gdyż klęskę Polski przypisywali nieporadnej, prymitywnej obronie. Przerażenie, które ogarnęło Francję, zostało wzmocnione przez Goebbelsa. „Od tej pory zadaniem naszego tajnego nadajnika – oznajmił swojemu sztabowi na naradzie 17 maja – jest sianie paniki we Francji wszelkimi dostępnymi środkami (…). Trzeba ich jak najszybciej ostrzec przed »piątą kolumną«, w skład której wchodzą wszyscy niemieccy uchodźcy. Należy podkreślić, że w obecnej sytuacji niemieckimi agentami są nawet Żydzi z Niemiec”61. Tego ranka Hitler wyruszył w kolumnie samochodów do Bastogne w sercu Ardenów. „Cały świat nas słucha!” – oznajmił triumfalnie. Przybył do sztabu Grupy Armii A dowodzonej przez generała Gerda von Rundstedta, aby omówić przebieg głównego uderzenia w kierunku kanału La Manche. Był w tak dobrym nastroju, że został na obiedzie, a później chodził między żołnierzami z triumfalnym uśmiechem na twarzy. Niewielu Niemców w kraju nie podzielało jego radości. Większość tych, którzy kiedyś obawiali się, że Hitler prowadzi zbyt szybko i niebezpiecznie, stała się teraz jego gorącymi zwolennikami przekonanymi o nieomylności Führera. Czterech przemysłowców, w tym Alfred Krupp, uległa fali entuzjazmu podczas słuchania doniesień radiowych o działaniach w Holandii. Panowie zaczęli wskazywać palcami punkty na mapie północno-zachodniej Europy, paplając: „To będzie wasze, a to nasze. Aresztujemy tego. Ma dwie fabryki…”62. Jeden z przedsiębiorców opuścił na chwilę gwarne towarzystwo, aby zadzwonić do podwładnego. Miał załatwić w dowództwie Wehrmachtu dwóm spośród ich grona zgodę na niezwłoczne odwiedzenie Holandii. Rankiem 19 maja kilka niemieckich dywizji znajdowało się w odległości dziewięćdziesięciu kilometrów od kanału La Manche, a następnego wieczoru Druga Dywizja wkroczyła do Abbeville u ujścia Sommy. Pułapka się zatrzasnęła. W środku gigantycznej sieci znaleźli się Belgowie, cały Brytyjski Korpus Ekspedycyjny i trzy francuskie armie. Hitler był tak zaskoczony, gdy Brauchitsch zatelefonował z wiadomością o zajęciu Abbeville, że głos mu się łamał ze wzruszenia. Chwalił wszystkich. Jodl zapisał w swoim dzienniku, że Führera ogarnął zachwyt. „Bez przerwy komplementował niemiecką armię, rozpływał się w pochwałach pod adresem dowódców. Myśli o traktacie pokojowym pod hasłem: zwrot terytorium i majątku zrabowanego narodowi niemieckiemu w ciągu ostatnich czterystu lat”63. 771

Jego marzenia się ziściły. W ciągu trzech dni czołgi Grupy Armii A dotarły na północ, odcinając porty Calais i Dunkierkę, których zajęcie uniemożliwiłoby Brytyjczykom ewakuację drogą morską. Göring walnął swoją wielką dłonią w stół, kiedy usłyszał raport. „To zadanie dla Luftwaffe! – wykrzyknął. – Muszę natychmiast mówić z Führerem! Połączcie mnie z nim!”. Chwilę później zapewniał kategorycznie, że Luftwaffe zdoła w pojedynkę unicestwić niedobitki alianckich wojsk, które utkwiły w pułapce. Prosił jedynie o wycofanie niemieckich czołgów i piechoty, aby nie zniszczył ich ogień swoich. Hitler, który ponownie popadł w spór z dowództwem Wehrmachtu, mógł to odebrać jako okazję wzmocnienia swojej pozycji w sporze z wojskowymi. Dał Göringowi zgodę na dobicie wroga z powietrza. Jodl, który podsłuchał tę rozmowę, rzucił sarkastycznie do adiutanta: „Göring znowu plecie bez zastanowienia!”, a następnie posłusznie przystąpił do przygotowań, naradzając się telefonicznie z szefem sztabu Göringa. „Udało się! – wykrzyknął feldmarszałek do Milcha po powrocie do kwatery sił powietrznych. – Luftwaffe ma zmieść Brytyjczyków z plaż. Przekonałem Führera, żeby zatrzymał wojska”. Milch nie podzielał entuzjazmu przełożonego, przypominając, że ich bomby pogrążą się zbyt głęboko w piasku, zanim eksplodują. Oprócz tego Luftwaffe nie była dostatecznie silna, aby przeprowadzić taką operację. „Zostaw to mnie. To nie twój interes – przerwał mu Göring, wracając do przechwałek. – Armia zawsze chciałaby działać po dżentelmeńsku. Najchętniej otoczyliby Brytyjczyków i wzięli wszystkich do niewoli, starając się wyrządzić wrogowi jak najmniej krzywdy. Führer pragnie dać im lekcję, którą zapamiętają na długo”64. Następnego ranka, 24 maja, Hitler ponownie odwiedził Rundstedta i jego sztab w wysuniętej kwaterze głównej Grupy Armii A. W uniesieniu przepowiedział, że za sześć tygodni wojna się skończy, a wówczas będą mogli zawrzeć porozumienie z Anglikami. Chciał jedynie, aby ci uznali pozycję Niemiec na kontynencie. Kiedy przeszli do kwestii taktycznych, generał von Rundstedt nie sprzeciwił się użyciu lotnictwa do zniszczenia nieprzyjacielskich wojsk, które utkwiły pod Dunkierką. Zaproponował, żeby czołgi zatrzymały się nad kanałem, na południe oblężonego miasta. Hitler wyraził zgodę i dodał, że dywizje pancerne powinny zostać oszczędzone do działań przeciwko Francuzom. O dwunastej czterdzieści pięć w imieniu Führera wydano Czwartej Armii rozkaz zatrzymania. Tego wieczoru cztery dywizję pancerne stanęły nad rzeką Aa. Załogi czołgów były zdumione. Nie ostrzeliwano ich z przeciwległego brzegu, a w oddali majaczyły iglice wież kościołów Dunkierki. Czy tym z oddziału operacyjnego odbiło? Jeszcze 772

bardziej zdumieni byli dowódcy dywizji. Wiedzieli, że bez większego trudu zajęliby Dunkierkę, gdyż Brytyjczycy nadal toczyli ciężkie walki w rejonie Lille. Czemu nie pozwolono im zająć ostatniego portu, z którego wróg mógł się wycofać do Anglii? Szef sztabu generalnego armii Halder nie krył pogardy. „Nasze lewe skrzydło złożone z oddziałów pancernych i zmotoryzowanych – napisał w dzienniku – zostanie zatrzymane na osobisty rozkaz Führera! Dobicie okrążonej armii pozostawiono Luftwaffe!”. Z jakiegoś powodu Halder był przekonany, że Göring zabiega o osobistą chwałę. Że feldmarszałek zdołał przekonać Führera, iż zwycięstwo generałów będzie oznaczało niepowetowany uszczerbek dla jego własnego prestiżu w kraju65. Dowódcy sił lądowych ponowili prośbę o pozwolenie na wkroczenie do Dunkierki z czołgami i piechotą, ale Hitler nie chciał ich słuchać. Dopiero 26 maja po doniesieniach, że na wodach kanału zaobserwowano duży ruch morski (czy to możliwe, żeby Brytyjczycy szykowali się do ewakuacji wojsk?), wyraził niechętnie zgodę na zaatakowanie Dunkierki od zachodu. Jednak jeszcze tego samego dnia Göring zapewnił go, że Luftwaffe zniszczyła zatokę portową. „Na drugi brzeg przedostanie się tylko przynęta na ryby. Mam nadzieję, że brytyjscy szeregowcy są dobrymi pływakami”66. Kiedy brytyjskie i alianckie wojska znalazły się w potrzasku, z kilkunastu angielskich portów wyruszyła osobliwa flotylla: zbieranina dziewięciuset jednostek pływających. Były wśród nich okręty wojenne i żaglówki, łodzie motorowe i dziwnie wyglądające barki; łodzie obsługiwane przez zawodowych marynarzy, rybaków i załogi holowników, znakomitych żeglarzy i niedzielnych amatorów, którzy nie oddalali się pięć kilometrów od brzegu. Operacja „Dynamo” miała za cel ewakuowanie czterdziestu pięciu tysięcy żołnierzy w ciągu dwóch dni. Hitler nie przewidział czegoś takiego, wydając swoje opinie o skuteczności funkcjonowania demokracji. Był zdumiony szlachetną operacją przeprowadzoną tak dzielnie i skutecznie przez zbieraninę amatorów i zawodowców. Do 30 maja do Anglii wróciło sto dwadzieścia sześć tysięcy sześciuset sześciu ludzi, a z każdą godziną przybywali kolejni. Dowódcy Hitlera okazali się równie mało przenikliwi jak on. Tego dnia Halder zanotował w swoim dzienniku, że okrążone oddziały idą w rozsypkę. Chociaż niektórzy uciekali na drugi brzeg kanału „wszystkim, co pływa”, opisał to lekceważąco jako kolejną La Débâcle (klęskę) – nawiązując do powieści Zoli o rozgromieniu Francuzów podczas wojny francusko-pruskiej. W południe 773

niemieckie dowództwo zdało sobie sprawę z rozmiarów ewakuacji i rozpoczęto zmasowane ataki bombowe. Na ratunek Brytyjczykom przyszła mgła. Niskie chmury nadciągnęły nad Dunkierkę i lotniska Luftwaffe, uziemiając trzy tysiące niemieckich bombowców. Równocześnie

stukasy

z Ósmego

Korpusu

Powietrznego

wyrządziły

zdumiewająco małe szkody flotylli niewielkich łódek. Bomby, które spadły na plażę, zaryły tak głęboko w piasku, że liczba zabitych była niewielka. Równie zdumiewające były osiągnięcia nowego brytyjskiego myśliwca Spitfire, który siał spustoszenie w szwadronach myśliwców Göringa. Kiedy pogoda poprawiła się na tyle, żeby bombowce zdołały wystartować, one również padły ofiarą śmiertelnie groźnych małych spitfire’ów. Co dziwne, nieprzerwanie trwająca ewakuacja nie zaniepokoiła Hitlera. Zachowywał się tak, jakby go to nie obchodziło. Kiedy Brauchitsch i Halder czynili rozpaczliwe starania, żeby powstrzymać nieprzerwaną ucieczkę do Anglii, Führer reagował niezdecydowanie, wręcz niefrasobliwie. W tych dniach to dowódcy, a nie Hitler wymachiwali rękami na naradach wojskowych. Zupełnie inaczej niż podczas kryzysu w Narwiku, Führer nie walił pięścią w stół, nie groził i nie żądał podjęcia zdecydowanych kroków, aby powstrzymać exodus wojska do Anglii. Pozwolił, żeby to podwładni wzięli na siebie ciężar podjęcia decyzji. Cienka linia obronna wokół Dunkierki przetrwała do 4 czerwca, ale do tego czasu do Anglii przedostało się trzysta trzydzieści osiem tysięcy dwustu dwudziestu sześciu żołnierzy brytyjskich i alianckich, aby kontynuować walkę. Dziś po obu stronach kanału spekuluje się na temat dziwnego zachowania Hitlera. Czemu pozwolił Göringowi na bombardowanie okrążonej armii, „żeby dać jej nauczkę”, a później nie podjął zdecydowanych działań, jakby chciał jej ułatwić ucieczkę? Jego własne słowa dodatkowo gmatwają sprawę. Podobno wyznał swojemu adiutantowi, że oczekiwał, iż Brytyjski Korpus Ekspedycyjny będzie walczył do ostatniego człowieka, jak podczas jego wojny. Miał nadzieję, że zdoła ich powstrzymać, aż skończy się amunicja, by w ten sposób wziąć dużą liczbę jeńców, których będzie mógł użyć jako karty przetargowej w negocjacjach pokojowych. Mimo to, gdy ta strategia zawiodła – jeśli rzeczywiście ją realizował – i nie schwytano prawie żadnego Brytyjczyka, nie okazał wściekłości, a nawet rozdrażnienia. Inną wersję tamtych wydarzeń przekazują słowa wypowiedziane do Lingego, kiedy oglądali zryte lejami po pociskach plaże Dunkierki zasłane książkami, fotografiami, butami, karabinami, rowerami i innymi przedmiotami: „Należy 774

pozwolić pokonanej armii wrócić do domu, aby ludność cywilna na własne oczy zobaczyła, jakie tęgie lanie im spuściliśmy”67. Powiedział też Bormannowi, że celowo oszczędził Brytyjczyków. „Churchill – skarżył się – nie potrafi docenić szlachetnego ducha, którego okazałem, powstrzymując się przed stworzeniem nieprzekraczalnej przepaści między nami i Brytyjczykami”68. Wojskowi, w tym wszyscy adiutanci Hitlera, śmiali się z tych, którzy wierzyli, że Führerem kierowały jakieś względy polityczne lub humanitarne. „To, że Hitler celowo pozwolił Brytyjczykom uciec, można włożyć między bajki” – skomentował Puttkamer69. Inni równie bliscy Hitlerowi byli pewni, że uczynił to z litości, gdyż darzył Anglików sentymentem. „Krew nawet jednego Brytyjczyka jest zbyt cenna, aby ją przelewać – powiedział do Gerdy Troost. – Nasze narody są ze sobą związane przez rasę i tradycję, zawsze to podkreślałem, nawet jeśli moi generałowie nie potrafili tego pojąć”70. Kompetentni zagraniczni obserwatorzy odnosili się z pewną sympatią do tej teorii. Na przykład François-Poncet był przekonany, że Hitler nigdy nie chciał wojny z Anglikami – pragnął ich jedynie zneutralizować71. Niedawno Führer dał temu wyraz, odsyłając Unity Mitford do domu specjalnym pociągiem przez Zurych. Było mu jej ogromnie żal, wyznał Englowi. „Pierwszy raz puściły jej nerwy i to właśnie wtedy, gdy mogłem ją wykorzystać”72. Unity wróciła do nieprzyjaznej Anglii. Jej szwagier, sir Oswald Mosley, wraz z innymi przywódcami Brytyjskiej Unii Faszystowskiej, został wtrącony do więzienia bez sądu trzy dni po tym, jak Hitler najechał Belgię, co miało położyć kres pokojowej propagandzie brytyjskich faszystów. Mosley wcześniej upomniał swoje czarne koszule, żeby pozostali wierni i lojalni ojczyźnie. Oznajmił: „Będę do końca zabiegał o przyjaźń między Anglią i Niemcami oraz o zapobieżenie wojnie, ale gdy ta wybuchnie, stanę do walki w obronie mojego kraju”. Lady Diana Mosley wkrótce trafiła do więzienia w ślad za mężem na rozkaz swojego krewnego, premiera Wielkiej Brytanii, chociaż karmiła wówczas jedenastotygodniowego syna. Władze zezwoliły jej na zabranie do więzienia Holloway niemowlęcia, ale już nie starszego o dziewiętnaście miesięcy dziecka. Obowiązywała zasada: „jedna matka, jedno dziecko”, więc pani Mosley zdecydowała, że nie weźmie żadnego, aby nie rozdzielać rodzeństwa. Była to dobra decyzja, gdyż na podłodze jej celi stała woda, a zamiast łóżka miała jedynie cienki materac. Kiedy trzy lata później Mosley poważnie zachorował, w końcu wypuszczono oboje małżonków. Publiczne głosy sprzeciwu zostały wydrwione przez George’a Bernarda Shawa. „Uważam, że panika, która wybuchła z powodu tego Mosleya, jest żenująca – powiedział reporterce – Jacy 775

ludzie z powodu jednego człowieka tracą ze strachu rozum? Nawet gdyby Mosley cieszył się znakomitym zdrowiem, nadszedł najwyższy czas, żeby go wypuścić. Wypuścić i przeprosić za to, że pozwoliliśmy mu się tak wystraszyć, że podarliśmy Habeas Corpus Act… Nadal za bardzo się boimy, aby pozwolić Mosleyowi na obronę. Stworzyliśmy absurdalną sytuację, w której można kupić Mein Kampf w każdej księgarni w Wielkiej Brytanii, ale nie da się przeczytać choćby dziesięciu linijek napisanych przez Mosleya. Cała ta sprawa jest zbyt głupia, aby dało się ją opisać słowami. Życzę udanego wieczoru”. Unity Mitford wróciła do domu, ale kula nadal tkwiła w jej głowie. Smutna i pogrążona w rozpaczy, nie była w stanie nawet samodzielnie jeść. Zmarła osiem lat później, kiedy kula samoistnie się poruszyła73.

8 Hitler opuścił Skalne Gniazdo w wigilię upadku Dunkierki, wydawszy polecenie, aby zachować cały obszar jako „pomnik narodowy”. Każde pomieszczenie miało pozostać w nienaruszonym stanie, każda tabliczka na swoich drzwiach. Kwatera główna Führera została przeniesiona do małego belgijskiego miasteczka Brûly-de-Pesche przy granicy z Francją. Kiedy wódz przybył na miejsce, Brûly-de-Pesche było opustoszałe. Ewakuowano wszystkich mieszkańców. Wzdłuż wysypanych żwirem ścieżek zasadzono ogród, ale betonowy bunkier Führera jeszcze nie wysechł. Hitler nadał temu spokojnemu miejscu wojowniczą nazwę Wolfsschlucht (Wilczy Jar), od swojego pseudonimu z pierwszych lat partyjnej działalności. W tym czasie król Leopold nie tylko poddał Belgię, ale odmówił wyjazdu na wygnanie. „Postanowiłem zostać – oznajmił swojemu premierowi. – Sprawa aliantów jest przegrana”74. Wydawało się to pewne, kiedy 5 czerwca sto czterdzieści trzy niemieckie dywizje ruszyły na niedobitki francuskiej armii – marne sześćdziesiąt pięć dywizji. Obrońcy mieli niewiele czołgów i prawie żadnej osłony z powietrza, a Wehrmacht parł naprzód na całej szerokości liczącego sześćset czterdzieści kilometrów frontu. Reynaud wysłał z Paryża do Roosvelta rozpaczliwie absurdalne błaganie o „całe chmary samolotów”, a następnie spakował manatki. Był to bardzo sprzyjający moment, żeby przystąpić do wojny po stronie Hitlera, więc Mussolini wyraził pragnienie stanięcia w szranki. Sojusznik poprosił go jednak, żeby poczekał, aż Luftwaffe rozprawi się z niedobitkami francuskich sił 776

powietrznych. Il Duce zdołał się powstrzymać do 10 czerwca, a następnie wypowiedział aliantom wojnę. Wyjaśniające pismo przesłane Hitlerowi było utrzymane w niezwykle butnym tonie, który wywołał sarkastyczną uwagę adresata. „Często dziwiła mnie jego naiwność – oznajmił swoim dowódcom Führer. – Cały ten list dowodzi, że w przyszłości powinienem bardziej uważać na Włochów. Mussolini sądzi, że wojna to paradowanie Passo Romano [rzymski krok paradny, odpowiednik niemieckiego kroku defiladowego]”75. Włochów czeka przykra niespodzianka. „Najpierw byli zbyt tchórzliwi, żeby się przyłączyć, a teraz śpieszą się, by zdążyć na dzielenie łupów”. O świcie trzydzieści dwie włoskie dywizje zaatakowały sześć francuskich dywizji stacjonujących na południu, uczyniły to jednak do tego stopnia bez zapału, że postępy można było mierzyć krokami. W tym czasie oba końce francuskiego frontu północnego padły i rankiem 14 czerwca niemieckie oddziały zaczęły wkraczać do Paryża. Był to jeden z rzadkich przypadków w dziejach nowoczesnej wojny, kiedy dowódca operacyjny dotarł do celu przed swymi oddziałami. Generał von Bock, dowódca Grupy Armii B, poleciał przodem swoim samolotem zwiadowczym. Stanął pod Łukiem Triumfalnym w samą porę, żeby odebrać salut od pierwszych oddziałów wkraczających do miasta. Nie była to defilada ani bitwa, a Bock znalazł czas, żeby odwiedzić grób Napoleona przed udaniem się do Ritza na obiad i zrobieniem małych zakupów. Tymczasem w Wilczym Jarze Göring starał się przekonać Hitlera, aby wziął odwet za zbombardowanie przez Brytyjczyków niemieckich terenów zamieszkałych przez ludność cywilną. Kiedy rozmawiali w najlepsze na wiejskim placu, pułkownik Warlimont podsłuchał, jak Göring oznajmił, że dłużej nie ścierpi potworności, których dopuszczają się Brytyjczycy, i „odpowie dziesięcioma bombami na każdą, którą zrzucą”. Hitler nie dał się jednak przekonać. Zdaniem Warlimonta miał odpowiedzieć, „że według niego brytyjski rząd mógł być tak zaszokowany klęską pod Dunkierką, iż na chwilę stracił głowę, albo że powodem ataków na ludność cywilną były nieprecyzyjne celowniki brytyjskich bombowców obsługiwane przez źle wyszkolone załogi. W każdym razie uważał, że powinien zaczekać przed podjęciem kroków odwetowych”76. Führer był w nastroju do negocjacji. Wykorzystując podniecenie panujące po upadku Paryża, wystosował oświadczenie do zachodu w formie wyjątkowego wywiadu udzielonego Karlowi von Wiegandowi z koncernu prasowego Hearsta. Podkreślił, że nie zaatakowałby „pięknej stolicy Francji”, jeśli pozostałaby miastem 777

otwartym, a następnie gwałtownie zaprzeczył, że jego celem lub zamiarem było zniszczenie Imperium Brytyjskiego. Prosił Stany Zjednoczone jedynie o regionalną doktrynę Monroego: „Ameryka dla Amerykanów, Europa dla Europejczyków”. Kiedy niemieckie wojska posuwały się naprzód, Włosi na południu wydawali się dreptać w miejscu. Na szczęście dla Il Duce wydarzenia na północy sprawiły, że na południu nie trzeba było podejmować żadnych działań. Wieczorem 16 czerwca Niemcy przedarli się przez chaotyczną francuską obronę niemal na życzenie nieprzyjaciela. Następnego dnia późnym rankiem, kiedy Hitler analizował sytuację z doradcami wojskowymi w Wilczym Jarze, nadeszła wiadomość, że Francuzi chcą zawieszenia broni. Zapominając o powadze, Führer klepnął się dłońmi po udach i uniósł kolano w spontanicznym wybuchu ekstazy75*77. „Ogarnęła go dzika radość” – wspominała Christa Schroeder. Jego współpracownicy patrzyli na to ze zdumieniem, ale Keitel uniósł się na chwilę. „Mein Führer – oznajmił z namaszczeniem – jesteś największym Feldherr [wodzem] wszech czasów!”. Chociaż Brytyjczycy byli wstrząśnięci kapitulacją Francji, Churchill odzyskał odwagę i w „decydującej godzinie” wygłosił mowę do narodu. Rozgłośnia British Broadcasting Corporation zagrzmiała innym głosem oporu, tym razem skierowanym do Francji. „Ogień francuskiego oporu nie może zgasnąć – oznajmił generał Charles de Gaulle ze Studia B-2. – Ogień nie zgaśnie”. Francja przegrała jedynie bitwę. „Nie przegrała wojny”. Żaden z polityków nie zauważył, że był 18 czerwca, sto dwudziesta piąta rocznica bitwy pod Waterloo, którą rozstrzygnęły niemieckie wojska generała Gebharda Blüchera. W południe Hitler spotkał się z Mussolinim w Führerbau, gdzie Il Duce odniósł osobisty triumf podczas historycznej konferencji monachijskiej. Tym razem włoski dyktator wydawał się wyraźnie przygaszony. Jego akt wypowiedzenia wojny był militarnym oszustwem i dyplomatycznym hazardem. Hitler zwyciężył bez pomocy sojusznika, dlatego miał tego dnia ostatnie słowo. Ciano i Mussolini ze zdumieniem stwierdzili, że gospodarz jest w pokojowym, wspaniałomyślnym usposobieniu. Hitler zgłosił „wiele wątpliwości co do celowości rozwiązania Imperium Brytyjskiego, które uważał, nawet wówczas, za ważny czynnik równowagi na świecie”, a następnie, wbrew sprzeciwom Mussoliniego, stanowczo poparł łagodne warunki pokoju z Francją zaproponowane przez Ribbentropa. „Hitler zachowuje się jak gracz, który zdobył dużą wygraną i chciałby wstać od stołu, nie ryzykując niczego więcej – zapisał w swoim notatniku Ciano. – Dzisiaj przemawiał z rezerwą i wnikliwością, która po odniesieniu takiego zwycięstwa wydaje się naprawdę 778

zdumiewająca. Nie można mnie oskarżać o to, że darzę go przesadną sympatią, ale dziś naprawdę go podziwiałem”78. Dwaj dyktatorzy znaleźli czas, aby złożyć podpisy na pamiątkowych kartkach z ich spotkania. Na jednej z nich Mussolini skreślił pewną, niezachwianą ręką: „To ludzie tworzą historię!”. Niżej, znacznie delikatniejszym pismem, Hitler dodał: „Historia tworzy ludzi”79. Mussolini wyjechał do Rzymu w stanie przygnębienia. „Prawdę mówiąc – napisał tego wieczoru Ciano – Il Duce obawia się, że nadchodzi godzina pokoju, i widzi, jak oddala się nieosiągalne marzenie jego życia: zdobycie sławy na polu bitwy”80. Dwa dni później, w pierwszy dzień lata, Hitler wyruszył w kolumnie samochodów do tego samego lasu w pobliżu Compiègne, gdzie przedstawiciele cesarza podpisali akt kapitulacji. Wybór ten wypływał z chęci zemsty oraz z przyczyn historycznych. W Compiègne stał słynny wagon restauracyjny, którego wówczas użyto, przeniesiony na dawne miejsce z muzeum przez rozbitą ścianę. Kolumna pojazdów z Hitlerem zjawiła się punktualnie o piętnastej piętnaście. Hitler ruszył sprężystym krokiem w kierunku wagonu, uroczysty i poważny. Przystanął obok granitowej płyty, na której napisano: W TYM MIEJSCU W LISTOPADZIE 1918 ROKU ZOSTAŁA ZŁAMANA NIEGODZIWA PYCHA CESARSTWA NIEMIECKIEGO, POKONANEGO PRZEZ WOLNE LUDY, KTÓRE PRÓBOWAŁA UJARZMIĆ.

William Shirer przypatrywał się wszystkiemu przez lornetkę, aby uchwycić wyraz twarzy Hitlera. „Oglądałem tę twarz wielokrotnie w wielkich chwilach jego życia, ale dzisiaj… Dzisiaj płonęła pogardą i gniewem, nienawiścią, żądzą zemsty i triumfem”81. Linge wspominał, że Führer mamrotał do siebie coś w rodzaju: „Zniszczymy wszystko, co przypomina światu tamten haniebny dzień 1918 roku”82. W starym wagonie kolejowym ustawiono długi prosty stół z sześcioma krzesłami po każdej stronie, dla obu delegacji. Za Führerem, który wybrał miejsce obok swojego tłumacza, usiedli Göring, Raeder, Brauchitsch, Ribbentrop i Hess. Kilka minut później przybył generał Charles Huntziger z francuską delegacją – admirałem, generałem sił powietrznych i byłym ambasadorem. Na ich twarzach nadal widać było szok wywołany nieoczekiwanym odkryciem, gdzie będą prowadzone negocjacje. Hitler i jego współpracownicy powstali. Nie padło ani jedno słowo. Obie strony skłoniły się i usiadły. Najpierw Keitel odczytał preambułę do warunków 779

zawieszenia broni, która została ułożona przez Hitlera. Schmidt pomyślał, że Francuzi i Niemcy patrzą na siebie niczym figury woskowe, gdy Keitel odczytywał słowa Führera. Niemcy nie mają zamiaru, aby warunki pokoju położyły się cieniem na honorze tak mężnego nieprzyjaciela.

„Celem niemieckich

żądań jest

zapobieżenie odnowienia wzajemnej wrogości oraz zapewnienie Niemcom bezpieczeństwa w trakcie kontynuowania wojny z Anglią, którą jest ona zmuszona prowadzić, oraz stworzenie warunków dla nowego pokoju, który naprawi niesprawiedliwości siłą narzucone niemieckiej Rzeszy”. Można było odnieść wrażenie, jakby Hitler zwracał się raczej do Anglii niż Francji, proponując jej honorowy pokój, jeśli tylko zechce go przyjąć. Stało się to jeszcze bardziej oczywiste w postanowieniach, gdzie Niemcy wyrzekały się wszelkiego zamiaru podważenia morskiego panowania Wielkiej Brytanii. Hitler uroczyście obiecywał, że nie zagarnie francuskiej floty wojennej ani nie wykorzysta francuskiego sprzętu morskiego do przekroczenia kanału La Manche. Fuhrer dołączył tę obietnicę wbrew radom własnej marynarki, aby francuskimi okrętami wyrównać ciężkie straty poniesione podczas kampanii w Norwegii. Grzecznie odrzucił tę propozycję powodowany strachem i nadzieją. Lękał się, że przejęcie francuskiej floty wzmocni wolę walki Anglików, rzucając wyzwanie ich panowaniu na morzach. Miał nadzieję, że ten pokojowy gest doprowadzi do pokoju, przy milczącym porozumieniu, że Brytania będzie panowała na morzach, a Germania zwróci się na wschód w poszukiwaniu Lebensraum. Kiedy Schmidt zakończył odczytywanie francuskiego tekstu, Hitler wstał. W ślad za nim poszli pozostali. Pożegnawszy się skinieniem głowy, Führer opuścił wagon w towarzystwie większości swojego orszaku. Do Keitla i Schmidta, którzy pozostali, dołączył Jodl i kilku innych niemieckich oficerów. Francuzi ponownie zapoznali się z warunkami, a następnie wyrazili stanowcze życzenie przekazania dokumentu rządowi w Bordeaux. „To absolutnie niemożliwe! – powiedział Keitel. – Musicie podpisać od razu”. Francuzi domagali się uparcie tej samej grzeczności, którą wyświadczono członkom niemieckiej delegacji w 1918 roku. Kilka minut później Huntziger rozmawiał z francuskim głównodowodzącym, generałem Weygandem. „Dzwonię z wagonu kolejowego – powiedział i przerwał na chwilę. – Wie pan którego”. Następnie stwierdził, że warunki są twarde, ale honorowe. Mimo to Huntziger uważał je za „bezlitosne”, znacznie gorsze od warunków, które Francja podyktowała Niemcom po zakończeniu poprzedniej wojny. Negocjacje trwały bez 780

skutku aż do zapadnięcia zmroku. Podjęto je na nowo następnego ranka, 22 czerwca, ale także tego dnia ciągnęły się do późnego popołudnia. O osiemnastej Keitel stracił cierpliwość i wysłał Schmidta z ultimatum dla Francuzów: „Jeśli w ciągu godziny nie dojdą do porozumienia, negocjacje zostaną przerwane i członkowie delegacji zostaną odwiezieni do francuskiej linii obrony”. Nie było innego wyjścia. O osiemnastej pięćdziesiąt, po kilku telefonicznych rozmowach z Bordeaux, generał Huntziger podpisał zawieszenie broni. Po zakończeniu uroczystości Keitel poprosił, aby zaczekał chwilę. Kiedy zostali sami, generałowie spojrzeli na siebie w milczeniu, Schmidt zauważył, że obaj mają łzy w oczach. Panując nad emocjami, Keitel pogratulował Francuzowi, że z taką godnością bronił interesów swojego kraju, a następnie wyciągnął dłoń. Huntziger ją uścisnął83. Wszystkie wydarzenia były na bieżąco transmitowane przez radio do Niemiec, a gdy dumny Huntziger wysiadł ze starego wagonu restauracyjnego, rozległa się pełna werwy piosenka „A później uderzymy, a później uderzymy, a później uderzymy na Anglię!”, która musiała poruszyć serca Niemców. Wszystko było utrzymane w typowym stylu Goebbelsa, który potrafił znaleźć muzykę na każdą okazję. Jednak tym razem wybór ministra propagandy sprowokował Führera, który chciał nadać porozumieniu zgoła przeciwny charakter. Po powrocie do Wilczego Jaru Hitler zaczął planować zwiedzanie Paryża. Wezwał do siebie rzeźbiarza i dwóch ulubionych architektów – Speera i Gieslera – aby pojechali z nim w charakterze przewodników. „Paryż zawsze mnie fascynował”, wyznał Arno Brekerowi, którego heroiczno-klasycyzujące dzieła podziwiał także Stalin. Oświadczył, że od dawna pragnął odwiedzić La Ville-Lumière, Miasto Światła. Paryż był stolicą sztuki i pewnie dlatego Hitler nalegał, by najpierw obejrzeć go w towarzystwie artystów. Był pewny, że znajdą tam inspirację do przebudowy ważnych niemieckich miast. „Chciałbym na własne oczy zobaczyć budynki, które znam z książek”84. Kiedy razem z Keitlem i Bormannem dotarli na łąkę w okolicy Brûly-de-Pesche i wsiedli do samolotu pilotowanego przez Baura, było jeszcze ciemno, ale gdy znaleźli się nad Le Bourget, na niebie ukazało się słońce. 23 czerwca zapowiadał się na pogodny, ciepły dzień. Hitler wsiadł do pierwszego odkrytego samochodu w kolumnie, jak zwykle zajmując miejsce obok szofera. Z tyłu ulokowała się reszta towarzystwa. Gdy jechali do pierwszego przystanku, gmachu Opery, ulice były opustoszałe. Czasami mijali żandarma, który służbiście pozdrawiał Führera 781

eleganckim salutem. Breker, który spędził w Paryżu najważniejsze lata swojego życia, nie krył zdumienia, że miasto było niemal wymarłe. Twarz Hitlera powoli się rozluźniła, kiedy zaczął oglądać architektoniczne cuda Opery, podziwianej już we wczesnych wiedeńskich latach. Znał gmach równie dobrze

jak

Kancelarię

Rzeszy,

a jego

oczy

błyszczały

entuzjazmem.

„To

najpiękniejszy teatr na świecie!” – wykrzyknął do członków swojej świty. Obejrzał loże i zauważył, że jednej brakuje. Wyniosły siwowłosy bileter, który im towarzyszył, chłodno oznajmił, że zlikwidowano je dawno temu. „Widzicie, jak doskonale znam operę!” – zawołał Hitler dumny jak uczeń. Po obejrzeniu wieży Eiffla udali się na grób Napoleona. Hitler przycisnął czapkę do piersi, skłonił się i kilka chwil spoglądał w dół głębokiej, okrągłej krypty. Był bardzo wzruszony. W końcu odwrócił się do Gieslera i powiedział cicho: „Zaprojektujesz mój grobowiec”76*. Zapadł w melancholijne milczenie, a następnie polecił Bormannowi przenieść z Wiednia szczątki syna Napoleona i umieścić je u boku ojca. Trwająca trzy godziny wycieczka zakończyła się na wzgórzach Montmartre’u, w mekce studentów sztuki. Być może miejsce to przypomniało Hitlerowi własne młodzieńcze lata. Pogrążony w myślach, w końcu zwrócił się do Gieslera, Brekera i Speera. „Teraz rozpocznie się wasza praca” – oznajmił. Powierzono im zadanie przebudowy miast i pomników85. „Pomóż mi, Bormann – powiedział. – Zatroszcz się o moich artystów”. Z tymi słowy zaczął ponownie podziwiać rozpostarte w dole miasto. „Jestem wdzięczny Losowi za to, że dane mi było zobaczyć Paryż, bo jego magia zawsze mnie fascynowała” – rzekł. Właśnie dlatego wydał swoim wojskom rozkaz obejścia stolicy, aby uniknąć walk w jej pobliżu. „Aby obraz, który rozciąga się w dole został zachowany dla przyszłych pokoleń”86. Jednak nieliczni paryżanie, który ujrzeli go tamtego ranka, byli przerażeni. Kiedy kawalkada mijała grupę hałaśliwych straganiarek, najbardziej otyła z przerażeniem wskazała Hitlera. Jej piskliwy krzyk: „To on! To on!” sprawił, że zapanowało istne pandemonium. Następnego dnia Hitler kazał Speerowi przygotować dekret mający rozpocząć wielką przebudowę Berlina. „Czyż Paryż nie jest piękny? – zapytał. – Musimy zadbać o to, aby Berlin był jeszcze piękniejszy”. Zabrał Brekera na stronę i zaczął się rozpływać w zachwytach nad tym, co widzieli wczorajszego ranka. „Kocham Paryż – od dziewiętnastego wieku jest ważnym ośrodkiem sztuki – kocham go jak ty. Gdyby los nie pchnął mnie do polityki, studiowałbym w Paryżu, jak ty, bo przed wielką wojną moją ambicją była sztuka”. 782

Zawieszenie broni miało wejść w życie godzinę i trzydzieści pięć minut po północy, więc w atmosferze radości zasiedli do późnej kolacji wokół stołu, na którym płonęły świece. Niebo pociemniało, a z oddali doleciał huk gromu. Przed północą jeden ze współpracowników doniósł, że nadlatują nieprzyjacielskie samoloty. Zgaszono światła. Siedzieli w ciemności, a ich twarze od czasu do czasu rozświetlały błyskawice. Podano szampana. Kiedy spojrzeli na zegarki, zapanowała niezwykła cisza. O pierwszej trzydzieści pięć nad ranem rozległo się miedziane łkanie trąbki. Ktoś szepnął Brekerowi, że to tradycyjny sygnał „złożyć broń”. Keitel wstał i wygłosił w ciemności krótką mowę. Później uniósł lampkę szampana i wzniósł trzykrotnie toast na cześć ich wodza, Führera. Wszyscy wstali, brzęknęły kieliszki. Hitler siedział nieco skrępowany. Nie lubił takich popisów, ale ugiął się przed tradycją Wehrmachtu. Z grzeczności przytknął kieliszek do ust, ale nie wypił. Później zwiesił głowę – jedyny samotny w wesołym towarzystwie. W końcu powiedział ledwie słyszalnym głosem: „To była wielka odpowiedzialność” i wyszedł z pokoju88.

783

Rozdział 22 „ZWYCIĘSTWO GUBI NAWET ZWYCIĘZCÓW” (DRYDEN) (czerwiec–28 października 1940)

1 Tego lata Hitler dał jasno do zrozumienia, że bardziej od walki interesują go negocjacje. We Francji jego bronią była perswazja i stawianie się w roli wspaniałomyślnego zwycięzcy, który ofiarował Francji udział w owocach zjednoczonej i kwitnącej faszystowskiej Europy – hegemonię, która miała nie tylko przyczynić się do moralnego odrodzenia, ale też stworzyć bastion przeciw bezbożnemu komunizmowi. Jednym z pierwszych posunięć w tej kampanii był rozkaz, aby niemieccy żołnierze postępowali raczej jak wyzwoliciele niż zdobywcy. „Nie chcę, żeby moje wojsko zachowywało się we Francji jak Francuzi w Nadrenii po pierwszej wojnie!”. Oznajmił, że każdy, kto zostanie przyłapany na grabieży, będzie rozstrzelany na miejscu. „Pragnę doprowadzić do autentycznego porozumienia z Francją”1. W konsekwencji niemieccy żołnierze, którzy wkroczyli do Paryża, nie włóczyli się po ulicach, żądając wyrazów hołdu i darmowego jadła. Sumiennie płacili za wszystkie zakupione towary i pławili w czerwcowym słońcu, przesiadując w ulicznych kawiarenkach na Champs-Élysées razem z Francuzami. Była to kłopotliwa, często milcząca i obojętna kompania, choć paryżan, którzy spodziewali się, że ich kobiety zostaną zgwałcone, a sklepy i banki splądrowane, opuścił lęk. Wszyscy wiedzieli, że Wehrmacht pomagał uciekinierom w powrocie do Paryża. Zaczęto też z pewną akceptacją spoglądać na plakaty rozklejone w całym mieście, ukazujące dziecko w ramionach przyjaznego Niemca wraz z apelem: „Francuzi! Ufajcie niemieckiemu żołnierzowi!”. Hitler mógł się czuć dumny ze swoich żołnierzy. Byli schludni, cisi i uprzejmi. Szarmanccy wobec kobiet, choć wolni od przesadnej galanterii, okazujący szacunek małżonkom Francuzów. Stali z gołymi głowami przed Grobem Nieznanego Żołnierza, uzbrojeni jedynie w aparaty fotograficzne. Zachowywali się raczej jak 784

horda turystów przywiezionych w ramach specjalnej świątecznej promocji niż budzące trwogę bestie, które niedawno upokorzyły francuską armię. To przebiegłe posunięcie propagandowe stanowiło element programu mającego zamienić Francję w aktywnego i produktywnego wasala. Nawet Führer odgrywał rolę turysty, podróżując na czele grupy adiutantów i swojego sierżanta z czasów wojny światowej, Maxa Amanna. Przez dwa dni beztroska gromadka była oprowadzana przez Führera po dawnych polach bitew, które przyczyniły się do wybuchu obecnej wojny. Hitler cieszył się każdą chwilą tej sentymentalnej podróży. Pokazywał pola Flandrii, które były kiedyś piekielnym grzęzawiskiem,

oraz

dawne

okopy

zachowane

jako

pamiątki

i atrakcje

przyciągające turystów. Zamiast odwiedzać te miejsca w cichej zadumie, Führer bezustannie paplał, opisując z najdrobniejszymi szczegółami, co wydarzyło się tu i tam. Kiedy jechali przez Lille, które uwiecznił swoją akwarelą, rozpoznała go jakaś kobieta wyglądająca przez okno. „Diabeł!” – wykrzyknęła. Początkowo był tym rozbawiony, ale później przysiągł sobie, że wymaże ten obraz ze świadomości zwyciężonych. Sentymentalna feta zakończyła się 26 czerwca, kiedy Hitler zajął się kolejnym przykrym zadaniem, które go czekało: podbojem Anglii. Stale powtarzał adiutantom, że ta robota nie sprawia mu przyjemności. Konflikt z Anglią oznaczał wojnę z braćmi, a zniszczenie ich imperium sprawiłoby Niemcom ból. Właśnie dlatego, jak wyznał Hewlowi, ociągał się z inwazją na Wielką Brytanię. „Nie chcę podbić Anglii – powiedział. – Chcę się z nią dogadać. Chcę ją zmusić do przyjęcia mojej przyjaźni i wygnać tę całą żydowską hołotę, która ich podburza przeciwko mnie”2. Nadal nie miał planu inwazji na Wyspy Brytyjskie. Zwycięstwo na zachodzie nadeszło tak szybko, że Niemcy nie dysponowali ani jedną łodzią desantową czy barką do pokonania kanału La Manche. Można było odnieść wrażenie, że Führer czeka, aż Anglia pokornie poprosi go o pokój. 3 lipca jego nadzieje brutalnie rozwiało nieoczekiwane ostrzelanie przez okręty Royal Navy francuskiej floty stojącej na kotwicy w algierskim porcie Al-Marsa al-Kabir. W ciągu trzynastu minut zatonął pancernik Bretagne z dziewięciuset siedemdziesięcioma siedmioma członkami załogi, a trzy inne jednostki, m.in. pancernik Dunkerque, zostały poważnie uszkodzone. Francuzi ponieśli także duże straty w ludziach. Reszta floty zdołała uciec. Zwycięzcy zapłacili słoną cenę za strach, że Hitler mógłby użyć francuskich okrętów wojennych do inwazji na Wielką Brytanię. Ponieważ 785

większość Francuzów miała świeżo w pamięci przykrą ewakuację Brytyjczyków spod Dunkierki, a admirał Darlan uroczyście zapewnił, że nie odda okrętów Hitlerowi, atak Royal Navy wywołał falę głębokiej niechęci w całej Francji. Określenie „perfidny Albion” stało się popularnym kawiarnianym sloganem. Ostrzelanie francuskiej floty utwierdziło w swoich przekonaniach również tych, którzy uważali, że jedynym ratunkiem dla Francji jest kolaboracja z Hitlerem. Niedawno kraj został podzielony na dwie strefy – okupowaną Francję na północy i Francję Vichy na południu, na której czele stanął marszałek Philippe Pétain. Zniszczenie francuskiej floty utrudniło mu zadanie zniechęcenia wicepremiera Lavala do jeszcze bliższej współpracy z Hitlerem, ułatwiło zaś Jeanowi Giraudoux i innym faszystowskim intelektualistom pozyskiwanie nowych uczniów. Alfred Fabre-Luce w swoim quasi-dzienniku napisał: „W ciągu jednego dnia Anglicy zabili więcej francuskich marynarzy niż Niemcy podczas całej wojny”. Pomyłka popełniona przez Brytyjczyków w Al-Marsa al-Kabir, przepowiedział, przyśpieszy nastanie zjednoczonej Europy Hitlera. Atak obudził również Führera z błogiej drzemki, ze snu o szybkim porozumieniu z Anglią, jednocześnie wskazując niemożność przejęcia kontroli nad francuską flotą i utrzymania w szachu Royal Navy. Führer, który praktycznie ograniczał się do działań lądowych, był zaszokowany niezwykłą mobilnością brytyjskich sił morskich. Efektowna akcja Royal Navy wzmocniła jego wcześniejsze obawy, że nawet jeśli flota brytyjska nie uniemożliwi mu inwazji na Anglię, to pozwoli jej rządowi przenieść kwaterę główną do Kanady lub Australii i stamtąd panować nad morzami. Przeżywał męki niezdecydowania, nie mogąc wybrać między negocjacjami a siłą. „Nie wolno mi się poddać – powiedział Puttkamerowi. – Anglicy w końcu mnie zrozumieją”. Jednak gdy Brauchitsch i Halder polecieli 13 lipca do Berghofu, szybko zaaprobował ich plan inwazji na Anglię, choć chwilę później zaprotestował, mówiąc, że nie pragnie walczyć ze swymi angielskimi braćmi. Nie miał zamiaru doprowadzić do upadku ich imperium. Rozlew krwi ściągnie jedynie chciwe łupu szakale. Czemu Anglia uparcie odmawia zawarcia pokoju, zapytał i sam udzielił sobie odpowiedzi. Halder zapisał ją w swoim dzienniku: „Bo Anglia nadal liczy na reakcję Rosji”3. Trzy dni później Hitler wydał dyrektywę w sprawie inwazji, nakazującą wyeliminować Wyspy Brytyjskie jako bazę do prowadzenia wojny z Niemcami, a jeśli zajdzie potrzeba, całkowicie je zająć. Operacja otrzymała pełen polotu kryptonim „Lew Morski”. Hitler ją zaaprobował, a następnie postanowił 786

przedstawić własną propozycję pokojową. „Führer zamierza złożyć Anglii niezwykle wspaniałomyślną propozycję pokoju – zdradził Schmidtowi Ribbentrop. – Kiedy Lloyd George ją usłyszy, rzuci się nam na szyję”4. Führer ogłosił ją 19 lipca. Zaczął od szyderczego ataku na Churchilla, a następnie zagroził, że starcie między oboma krajami doprowadzi do pewnego zniszczenia Anglii, i zakończył niejasną propozycją: „Nie widzę powodu, dla którego ta wojna miałaby trwać choćby dzień dłużej”. Pierwsza angielska odpowiedź na to oświadczenie Hitlera nadeszła od kogoś, kto doskonale go znał. Sefton Delmer, pracujący wówczas dla BBC, godzinę później mówił na falach eteru. Herr Hitler – zaczął z szacunkiem po niemiecku – w przeszłości często pytał mnie pan o nastroje Brytyjczyków. Proszę pozwolić, że ponownie udzielę Waszej Ekscelencji skromnej rady. Pozwolę sobie wyjaśnić, co w Wielkiej Brytanii myślimy o pańskim odwołaniu się do rozumu i zdrowego rozsądku. Herr Führer i Reichskanzler, wciśniemy panu tę propozycję między cuchnące zęby”5. Shirer usłyszał te słowa w berlińskim studiu, gdzie czekał na własną audycję, która miała zostać nadana do Ameryki, i widział, jak zareagowali przebywający tam urzędnicy. „Czy potrafi pan to pojąć?! – wykrzyknął jeden z nich do Shirera. – Czy jest pan w stanie zrozumieć tych brytyjskich idiotów? Odrzucają pokój w takiej sytuacji? Zwariowali!”6. Propozycja Hitlera nie zrobiła większego wrażenia także na prezydencie Roosevelcie. Tego samego wieczoru, zwracając się z radiowym orędziem do narodu i przyjmując nominację na urząd prezydenta, oznajmił, że jest tylko jeden sposób postępowania z totalitarnym państwem – opór, a nie polityka ustępstw. Jeszcze nigdy, donosił Berlinowi ambasador Dieckhoff, „współudział” Roosevelta w wybuchu i przedłużaniu tej wojny nie był bardziej wyraźny niż w ostatniej mowie. „Trzeba przeszkodzić Anglii w zmianie kursu i wzmocnić jej opór, aby wojna trwała nadal”77*7. Jednak Londyn oficjalnie nie odrzucił propozycji Führera. Kiedy w niedzielę 21 lipca Hitler wezwał do Berlina swoich dowódców, wydawał się bardziej zagubiony niż wojowniczy. „Sytuacja Anglii jest beznadziejna – oznajmił. – Wygraliśmy wojnę. Odwrócenie sytuacji jest niemożliwe”. Przez chwilę spekulował na temat szansy sformowania nowego rządu przez Lloyda George’a, a później pogrążył się w ponurych domysłach. Nagle wyrwał się z zadumy. Wezwał do „szybkiego zakończenia wojny” i dał do zrozumienia, że operacja „Lew Morski” jest najskuteczniejszym sposobem 787

osiągnięcia tego celu. Jednak jego pewność – albo jej pozór – zaczęła się niemal natychmiast rozwiewać. Ostrzegł, że inwazja przez wody kanału La Manche kontrolowanego przez nieprzyjaciela nie będzie podróżą w jedną stronę, jak w przypadku Norwegii. Nie będzie też elementu zaskoczenia. Jak rozwiążą problem zaopatrzenia? Mówił i mówił, wskazując poważne problemy, a admirał Raeder (który cały czas pilnie notował) sekundował mu w milczeniu. Będą musieli uzyskać całkowitą przewagę w powietrzu, a pierwsza fala desantu powinna wylądować do połowy września, zanim pogarszająca się pogoda uniemożliwi pełne wsparcie Luftwaffe. Spojrzał na Raedera. Kiedy marynarka może mu dostarczyć raport na temat stanu technicznych przygotowań? Kiedy zakończy się rozmieszczanie baterii dział wzdłuż wybrzeża? W jakim stopniu będą mogli ochraniać operację desantową na wodach kanału? Skonsternowany admirał dumał o innych problemach: będą musieli przewieźć większość wojsk barkami pływającymi po niemieckich rzekach i kanałach, te zaś należało wcześniej sprowadzić z Rzeszy. Poza tym, jak ich osłabiona flota zdoła stawić czoło Royal Navy? Straty poniesione podczas działań w Norwegii sprawiły, że mieli jedynie czterdzieści osiem U-Bootów, jeden ciężki krążownik, cztery niszczyciele i trzy kutry torpedowe gotowe do walki. Raeder odpowiedział z pewnym zakłopotaniem, że ma nadzieję za kilka dni odpowiedzieć na pytania o charakterze technicznym, ale jak będzie mógł rozpocząć przygotowania, jeśli przewaga w powietrzu nie stanie się faktem? Brauchitsch zareagował na ten pesymizm pełną optymizmu wiarą. Operacja „Lew Morski” mu się podobała. Zastępca Göringa powiedział, że Luftwaffe tylko czeka na rozkaz do rozpoczęcia potężnej ofensywy powietrznej. Hitler bez słowa komentarza poprosił Raedera, aby jak najszybciej przedłożył mu raport. „Jeśli przygotowań nie da się zakończyć do września, trzeba będzie rozważyć inne warianty”. Główny ciężar operacji „Lew Morski” spoczywał na marynarce wojennej. Kiedy zostali sami, Hitler powiedział Brauchitschowi: „Stalin flirtuje z Anglią, aby utrzymać ją w stanie wojny, a jednocześnie krępuje nas, żeby zyskać na czasie i zdobyć to, czego pragnie, a czego by nie dostał, gdyby zapanował pokój”. Chociaż przyznał, że obecnie nic nie wskazuje na to, że Sowieci podejmują wrogie działania wobec Rzeszy, zgodził się, iż Rosjanie stanowią problem, którym trzeba się zająć. „Trzeba będzie o nich pomyśleć”9. Pewien Anglik obdarzony darem widzenia przyszłości przewidział, że prawdziwym celem Hitlera było poszerzenie Lebensraum kosztem Związku 788

Radzieckiego. „Zestawienie jego wypowiedzi sprzed roku z tymi, które wygłosił piętnaście lat temu – napisał George Orwell w recenzji angielskiego wydania Mein Kampf – ujawnia zdumiewającą sztywność myślenia powodującą, że jego światopogląd się nie rozwija. To zafiksowana wizja monomana, na którą nie ma wpływu przelotna gra polityczna. Dla Hitlera pakt rosyjsko-niemiecki jest przypuszczalnie jedynie zmianą rozkładu. Plan wyłożony na kartach Mein Kampf zakładał zmiażdżenie Rosji, a dopiero później Anglii. Teraz okazało się, że najpierw trzeba się zająć Anglią, gdyż Rosję można łatwiej przekupić, ale kiedyś nadejdzie jej pora, gdy Anglia zniknie z pola widzenia. Hitler niewątpliwie tak się na to zapatruje”10. Chociaż Führer osiągnął oszałamiające zwycięstwo militarne na zachodzie, nie dało mu ono politycznej stabilności, której potrzebował, żeby rozpocząć świętą wojnę z Rosją. Umizgi wobec Wielkiej Brytanii sprawiły, że ten uparty kraj stał się jeszcze bardziej krnąbrny, a próby skłonienia francuskiego rządu Vichy, aby przyłączył się do niemieckiej krucjaty, zostały pokrzyżowane przez niechętną uległość, która nie chciała się przerodzić w aktywną współpracę. Mimo niepowodzeń Hitler nadal sądził, że zdoła zapobiec przerodzeniu się konfliktu w wojnę światową. Był tak pewny, że Anglia balansuje na krawędzi kapitulacji, że zarządził natychmiastowe nasilenie wojny propagandowej przeciwko niej. Jednym z pierwszych wojennych posunięć Goebbelsa było nadanie poprzez sieć tajnych nadajników przepowiedni Nostradamusa, które jakoby już się spełniły; ostatnia z nich miała prorokować zniszczenie Londynu w 1940 roku. Współczesnych interpretacji przepowiedni Nostradamusa dostarczył astrolog Krafft, który przepowiedział zamach bombowy w monachijskiej piwiarni.

W tym okresie obfitującym w złe przeczucia Hitler znalazł czas na kolejne spotkanie ze starym przyjacielem Kubizkiem, któremu wysłał bilety na Festiwal Wagnerowski w 1940 roku. 23 lipca spotkali się w salonie po pierwszym akcie Zmierzchu bogów. Serdecznie przywitawszy się z Kubizkiem, Hitler zaczął narzekać, że wojna powstrzymała jego program przebudowy. „Nadal pozostało mnóstwo do zrobienia. Któż inny się tym zajmie? A tu muszę stać i patrzeć, jak wojna ograbia mnie z najlepszych lat życia… Starzejemy się, Kubizek. Nie zostało nam wiele czasu… wkrótce będzie za późno, żeby zrobić to, co pozostało do zrobienia”11. 789

Prywatne spotkanie z Kubizkiem było rzadką przerwą w jego stale rosnących publicznych obowiązkach. Co paradoksalne, związek Hitlera z Ewą Braun nabrał bardziej małżeńskiego charakteru. Wojna zbliżyła ich do siebie, zamiast oddalić, gdyż mógł spędzać więcej czasu w Berghofie. Zniknęły misterne próby przekonania wszystkich, że są jedynie przyjaciółmi. Współpracownicy i służący traktowali Ewę z najwyższym szacunkiem, w swoim gronie nazywając ją Chefin, szefową. Ona zwracała się do Hitlera poufałą formą Du, a on odpowiadał jej podobnie, czasami określając

kochankę

Tschapperl,

wiedeńskim

zdrobnieniem

oznaczającym

„maleństwo”. W towarzystwie przyjaciół niekiedy gładził nawet jej rękę i dawał wyraz swoim uczuciom. Zdaniem bliskich ich współżycie seksualne wydawało się normalne, jeśli zważyć, że Hitler dobiegał pięćdziesiątki i był bez reszty pochłonięty pracą. W końcu uznana za panią Berghofu Ewa nabrała pewności siebie i elegancji. Choć jej życie bywało trudne, pocieszała ją pewność, że nie ma już żadnych rywalek.

Tego lata Hitler uznał, że nadszedł czas, aby rozpocząć walkę o Lebensraum i zniszczyć bolszewizm. Polecił wojskowym, żeby zaczęli czynić przygotowania w tym kierunku. 29 lipca 1940 roku Jodl wybrał się na stację kolejową Bad Reichenhall, aby omówić tę kwestię z pułkownikiem Warlimontem z sekcji planowania Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu w jego pociągu specjalnym. Warlimont i trzej wyżsi oficerowie sądzili, że nieoczekiwana wizyta może oznaczać awans albo jakąś nagrodę. Ku ich zaskoczeniu Jodl sprawdził, czy wszystkie drzwi i okna wagonu restauracyjnego są zamknięte, a następnie nieoczekiwanie ogłosił cichym, oschłym tonem, że Hitler postanowił „raz na zawsze” uwolnić świat od groźby bolszewizmu. Nieoczekiwany atak na Związek Radziecki miał nastąpić tak szybko, jak to możliwe – w maju 1941 roku. „Słowa Jodla wywołały piorunujący efekt” – wspominał Warlimont, który chwycił oparcie krzesła, nie mógł bowiem uwierzyć własnym uszom. „To niemożliwe!” – wykrzyknął pułkownik Lossberg. Jakim cudem Hitler mógłby walczyć z Rosją przed pokonaniem Anglii?! Jodl udzielił intrygującej odpowiedzi: „Führer sądzi, że nastroje ludności po zwycięstwie nad Anglią uniemożliwiłyby mu nową wojnę z Rosją”. Rozległ się chór protestów. Przecież to walka na dwóch frontach sprawiła, że Niemcy poniosły klęskę podczas I wojny światowej. Skąd nagle taka zmiana po podpisaniu paktu w Moskwie? Czy Stalin nie dotrzymał słowa? Czy nie dostarczył surowców i żywności w przewidzianym terminie? Jodl lakonicznie zbył wszystkie 790

pytania: konflikt z bolszewizmem jest nieunikniony. Lepiej zaatakować teraz, gdy niemiecka armia znajduje się u szczytu potęgi. Zebranych nie przekonały odpowiedzi Jodla (który zgłosił te same wątpliwości Hitlerowi), ale ten uciął dyskusję. „Panowie – rzucił – to nie kwestia do dyskusji, ale rozkaz Führera!”. Powiedziawszy to, polecił Warlimontowi opracowanie planu inwazji o kryptonimie „Przygotowania [do wojny] na wschodzie”12. W ostatni dzień lipca Führer wezwał swoich dowódców do Berghofu na naradę, która miała dotyczyć operacji „Lew Morski”, ale przybrała całkiem inny obrót. Najpierw zabrał głos admirał Raeder. Przygotowania szły pełną parą – zgodnie z planem zgromadzono materiały, a przeróbki barek miały zostać ukończone w ostatnich dniach sierpnia. Z drugiej strony, sytuacja floty cywilnej była niekorzystna z powodu strat poniesionych podczas walk w Norwegii oraz od min morskich. Chociaż akcja usuwania min została już rozpoczęta, utrudniała ją dominacja aliantów w powietrzu. Dlatego, zakończył, byłoby lepiej przełożyć inwazję do maja następnego roku. Hitler zaprotestował. Tak długa zwłoka pozwoli Anglii wzmocnić armię i zgromadzić spore zapasy z Ameryki, może nawet z Rosji. „Jak zdołamy pokonać tę przepaść do przyszłego maja?” – zapytał i wyznaczył datę rozpoczęcia operacji na 15 września. Podjął kategoryczną decyzję, ale natychmiast ją złagodził. Oczywiście przeprowadzą inwazję, jeśli zmasowane, trwające cały tydzień bombardowania południowej Anglii zdołają doprowadzić do zniszczenia RAF-u, Royal Navy i głównych portów morskich. „W przeciwnym razie odłożymy operację do maja 1941 roku”. Jeśli rzeczywiście była to decyzja, została podjęta bez większego entuzjazmu, co ucieszyło Raedera. Dawała ona najwyższy priorytet przygotowaniom do operacji „Lew Morski”, jednocześnie przesuwając główny ciężar odpowiedzialności na Luftwaffe. Co ważniejsze, stwarzała Hitlerowi możliwość przeniesienia działań z zachodu na wschód. Gdy dwaj marynarze, Raeder i Puttkamer, wyszli z pokoju, Führer zaczął mówić z powątpiewaniem o szansach operacji „Lew Morski”. „Nasza mała flota – westchnął – to zaledwie piętnaście procent sił nieprzyjaciela!”. Co więcej, kanał La Manche był znacznie groźniejszy, niż wyglądał na mapie, o czym mógł zaświadczyć każdy żeglujący po tych zdradzieckich wodach przy złej pogodzie. Hitler zachowywał się niemal tak, jakby przekreślił inwazję na Anglię. „Wystarczy, że Rosja da znak Anglii, że nie życzy sobie, aby Niemcy były zbyt 791

silne, a Anglicy niczym tonący odzyskają nadzieję, że za sześć do ośmiu miesięcy sytuacja może ulec całkowitej zmianie. Jeśli jednak Rosja zostanie rozgromiona, zgaśnie ostatnia nadzieja Anglii. Wówczas Niemcy będą panować w Europie, także na Bałkanach”. Tym razem zakończył zadumę rezolutnym postanowieniem. „Trzeba podjąć decyzję – rzucił szorstko. – W takim razie Rosja musi zostać pokonana

wiosną

1941 roku”.

Zniknęła

atmosfera

wahania

towarzysząca

poprzednim naradom. Był ponownie starym Führerem, jednostką wybraną przez los. „Im szybciej rozprawimy się z Rosją, tym lepiej. Operacja będzie miała sens tylko wówczas, gdy zmiażdżymy to państwo jednym uderzeniem. Nie wystarczy zajęcie terytorium”. Ofensywa, oznajmił, musi stanowić jedną, nieprzerwaną operację. Nie popełni błędu Napoleona i nie da się pokonać rosyjskiej zimie. Powiedział, że zaczeka do maja. „Da nam to pięć miesięcy na przygotowania” – dodał z satysfakcją. Dał się ponieść własnej wizji. „Celem uderzenia – rzekł z ożywieniem – będzie unicestwienie energii życiowej Rosji”. Niczym wojenny watażka pośpiesznie naszkicował atak przeprowadzony przy udziale około stu dwudziestu dywizji. Pierwsze uderzenie pójdzie w kierunku Kijowa. Drugie w kierunku Moskwy, wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Na koniec armie północna i południowa się spotkają, przypuszczając szturm na zagłębie naftowe w rejonie Baku. Sen przerodził się w rzeczywistość13.

2 Nie minęły dwadzieścia cztery godziny, a zdeterminowanego Führera ponownie ogarnęły wahania. Wydał dwie dyrektywy, jedną wzywającą do szybkiego zdobycia Wielkiej Brytanii i drugą, która stawiała tę pierwszą pod znakiem zapytania. Pierwsza rozpoczynała się w pewnym siebie tonie: „W celu stworzenia warunków koniecznych do ostatecznego podporządkowania Anglii mam zamiar zwiększyć intensywność działań powietrznych i morskich przeciwko Wyspom Brytyjskim”. Luftwaffe miała pokonać RAF tak szybko, jak to możliwe, a następnie czekać w pogotowiu na rozpoczęcie operacji „Lew Morski”. „Rezerwuję dla siebie – przypomniał – decyzję w sprawie ataków terrorystycznych jako środka odwetowego”. Drugi rozkaz, podpisany przez Keitla w imieniu Führera, zawierał polecenie ukończenia przygotowań do operacji „Lew Morski” do połowy września, 792

a następnie stwierdzał: „W ciągu ośmiu do czternastu dni po rozpoczęciu ofensywny powietrznej przeciwko Wielkiej Brytanii, której początek zaplanowano na 5 sierpnia, Führer zdecyduje, czy inwazja zostanie przeprowadzona w tym roku. Jego decyzja będzie w dużym stopniu zależała od wyniku wojny powietrznej”14. Rozsyłając dyrektywę, Keitel miał wrażenie, że Hitlerem miotają sprzeczne uczucia. „Chociaż Führer entuzjastycznie przystąpił do przygotowań i domagał się od nas improwizacji, aby je przyśpieszyć, nie mogłem się pozbyć wrażenia, że cały czas miał wątpliwości w kwestii przeprowadzenia tej operacji, że tkwił w pułapce wątpliwości i zahamowań. Był świadomy ogromnego ryzyka, na które się naraża, i odpowiedzialności spoczywającej na jego barkach”. Keitel uznał również, że Hitler „nie chciał stracić ostatniej szansy dyplomatycznego zakończenia wojny z Wielką Brytanią, na co w tym okresie naprawdę liczył”. Keitlowi nigdy nie przyszło do głowy, że mogło chodzić o coś więcej niż ćwiczenie się w pokonywaniu wątpliwości. Nie pomyślał, że Hitler mógł wykorzystać widowiskowe przygotowania do operacji „Lew Morski”, aby zamaskować atak na Rosję. Führerowi nie przyszło do głowy, że główne przesłanie dwóch dyrektyw wydanych 1 sierpnia zostało rozszyfrowane przez maszynę Ultra. Odczytane wiadomości utwierdziły Churchilla w przekonaniu, że naprawdę zdołali złamać niemiecki szyfr, a kilka dni później uzyskał pewność, gdy przy pomocy Ultry rozszyfrowano rozkaz Göringa wyznaczający 13 sierpnia jako początek operacji „Orzeł”, zmasowanego ataku powietrznego na Anglię. Ofensywa rozpoczęła się zgodnie z planem, ale z powodu pogarszającej się pogody wystartowała jedynie Trzecia Grupa Uderzeniowa. Przeprowadzono niemal pięćset ataków bombowych, jednak dzięki użyciu radaru oraz ostrzeżeniu Ultry szkody były niewielkie, przy czym Niemcy ponieśli znaczne straty – stan posiadania Luftwaffe został uszczuplony o czterdzieści pięć samolotów, podczas gdy RAF stracił jedynie trzynaście myśliwców. Kolejny dzień przyniósł Göringowi równie bolesne rozczarowanie. 15 sierpnia rzucił do ataku wszystkie trzy grupy uderzeniowe. Tym razem dzięki Ultrze zdołano ustalić, jakich sił użyje Göring i gdzie uderzy. Uzbrojony w taką wiedzę RAF mógł rozmieścić swoje nieliczne dywizjony myśliwskie na właściwym miejscu i pułapie, czyniąc to w sposób tak przemyślny, że każda z niemieckich fal uderzeniowych napotkała zażarty opór. Podczas największej bitwy powietrznej, którą stoczono do tamtej pory, RAF zestrzelił siedemdziesiąt pięć maszyn wroga, tracąc trzydzieści cztery. Operacja „Orzeł” zaczęła nabierać cierpkiego smaku: 17 sierpnia wynik wynosił siedemdziesiąt do 793

dwudziestu siedmiu. Tego dnia Göring wycofał z walki wolne bombowce nurkujące Stuka, które siały spustoszenie we Francji. Zwyczajnie nie mogły się równać ze spitfire’ami. 19 sierpnia nadciągnęła zła pogoda, uziemiając Luftwaffe na cztery dni. W czasie przerwy w walkach Göring wezwał do siebie dowódców. Dzienne ataki na fabryki samolotów i podobne cele, powiedział, muszą zostać zastąpione nocnymi rajdami. Göring znalazł również czas, aby zrugać za słabe wyniki pilotów jednoi dwusilnikowych myśliwców. „Żaden myśliwiec nie może przerwać misji eskortowej z powodu złej pogody” – rozkazał. Pilot, który się tego dopuści, zostanie niezwłocznie postawiony przed sądem wojennym15. Kiedy 23 sierpnia pogoda poprawiła się, Luftwaffe przeleciała nad kanałem La Manche, wykonując zmasowany nocny nalot. Jedna dwunasta bombowców zboczyła z kursu i zamiast zrzucić bomby na fabryki samolotów oraz zbiorniki ropy poza granicami Londynu, zrzuciła je na miasto. Zginęło dziewięciu cywilów. Dowódcy RAF-u uznali, że było to celowe działanie, i następnego dnia odpłacili się zbombardowaniem Berlina. Nalot wyrządził niewielkie szkody, ale berlińczycy przeżyli szok. „Nie sądzili, że do tego dojdzie – napisał w swoim dzienniku Shirer. – Kiedy rozpoczęła się wojna, Göring zapewniał ich, że to niemożliwe (…). Uwierzyli mu. Tym większe było dzisiejsze rozczarowanie. Można je było wyczytać z ich twarzy”16. RAF wrócił do Berlina trzy noce później, tym razem zabijając dziesięciu cywilów i raniąc dwudziestu dziewięciu. Hitler wpadł we wściekłość, gdyż atak Niemców na Londyn był wynikiem błędu w nawigacji, nadal jednak nie chciał pozwolić Luftwaffe na zbombardowanie angielskiej stolicy. Berlin został zaatakowany jeszcze dwukrotnie. Zmuszony do działania, w końcu podczas niezaplanowanej mowy w Sportpalast wygłoszonej 4 września po południu zagroził zdecydowanym odwetem. Jego słuchaczki, pracownice opieki społecznej i pielęgniarki, odpowiedziały radosną owacją na obietnicę, że Niemcy przewyższą Churchilla pod względem niszczycielskiej siły bombardowań. „Jeśli brytyjskie lotnictwo zrzuci dwa, trzy lub cztery tysiące kilogramów bomb – grzmiał Führer – my w ciągu jednej nocy zrzucimy na nich sto pięćdziesiąt, dwieście trzydzieści lub czterysta tysięcy kilogramów!”. Wrzawa na widowni zmusiła go do krótkiej przerwy. „Jeśli nasilą ataki na nasze miasta, zrównamy z ziemią angielskie miasta! Pokrzyżujemy szyki tym powietrznym piratom, tak nam dopomóż Bóg! Jeśli choć jeden z nas się podda, niechaj nie będzie narodowosocjalistycznych Niemiec!”. 794

W odpowiedzi rozległo się oszalałe: „Przenigdy! Przenigdy!”17.

3 Dwa dni później admirał Raeder zameldował się u Hitlera w Kancelarii Rzeszy. Omawiali operację „Lew Morski” tak, jakby żaden nie wierzył w jej powodzenie. Admirał zakończył swoje wystąpienie pytaniem, które powinno się było spotkać z gniewną odprawą: „Jakie będą polityczne i wojskowe dyrektywy Führera, jeśli operacja »Lew Morski« się nie odbędzie?”. Hitler nie był jednak poirytowany, a Raeder z pewną satysfakcją doniósł o tym kolegom. „Decyzja Führera w sprawie lądowania w Anglii nie jest żadną miarą przesądzona. Führer jest przekonany, że zdoła pokonać Anglię bez przeprowadzania inwazji. Nadal jednak uważa tę operację za środek, dzięki któremu zdoła doprowadzić do szybkiego zakończenia wojny. Führer nie podejmie jednak decyzji o rozpoczęciu inwazji, jeśli uzna, że ryzyko jest zbyt wysokie”. Hitler nie mógł dopuścić do klęski operacji „Lew Morski”, gdyż oznaczałoby to zdecydowany wzrost prestiżu Wielkiej Brytanii. Pragnął zwycięskiego blitzfinale na zakończenie wojny i to bez zbędnego ryzyka. Szczególnie zaniepokoił go raport Puttkamera, naocznego świadka ćwiczeń w okolicy Boulogne, podczas których barki desantowe ciągnięte przez holowniki uległy rozproszeniu z powodu fali przypływu. Zdaniem Puttkamera podobna operacja u wybrzeży Anglii zakończyłaby się taką samą katastrofą18. Powodzenie inwazji lub kapitulacja Anglii zależały od ataków powietrznych, więc Hitler zaaprobował masowe naloty na Londyn następnego dnia po swoim niezachęcającym spotkaniu z Raederem. W kierunku Anglii ruszyła jedna fala samolotów po drugiej. Tamtego popołudnia nad głową Göringa, który obserwował rozwój wydarzeń z klifów przylądka Blanc Nez, przesunęła się pierwsza grupa złożona z trzystu dwudziestu bombowców pod osłoną myśliwców. Chwilę później nad wodami kanału La Manche pojawiła się cała chmara samolotów lecących w zwartym szyku w kierunku Tamizy, aby wysadzić w powietrze arsenał Woolwich oraz elektrownie i doki portowe. Kiedy Göring otrzymał raport, że ostatni cel „stanął w morzu ognia”, podbiegł do mikrofonu i zaczął wołać, że Londyn jest zniszczony. Chwalił się, że jego samoloty zadały cios „w samo serce wroga”19. Niszczycielski atak trwał do świtu i został podjęty o zmierzchu tego samego dnia. W ciągu dwóch przerażających dni zginęło ośmiuset czterdziestu dwóch 795

londyńczyków. Pamiętając o swojej groźbie „zrównania z ziemią angielskich miast”, 15 września Hitler wyraził zgodę na kolejny zmasowany atak. Miał to być grand finale, który nie tylko ukarze Londyn, ale zniszczy RAF. Ultra ponownie uprzedziła Churchilla, który cztery dni przed nalotem ostrzegł ludność drogą radiową. „Nie ma najmniejszych wątpliwości, że Herr Hitler w szybkim tempie zużywa swoje siły powietrzne. Jeśli będzie tak postępował przez następne tygodnie, zniszczy i doprowadzi do ruiny trzon swojego lotnictwa”. Jednocześnie ostrzegł, aby „nikt się nie oszukiwał zaprzeczaniem, że na wyspę jest szykowana inwazja na wielką skalę, z typowo niemiecką starannością i metodycznością, że może być ona przeprowadzona na Anglię, Szkocję lub Irlandię albo wszystkie trzy”. Inwazja mogła się rozpocząć w ciągu kilku dni. „Powinniśmy uznać następny tydzień za bardzo ważny w dziejach Anglii. Jak tydzień, w którym hiszpańska Wielka Armada wpływała na wody kanału, a Drake ruszył jej naprzeciw, albo jak ten, w którym Nelson zastąpił drogę wielkiej armii Napoleona pod Boulogne”. Jego słowa dodały otuchy obrońcom wyspiarskiej twierdzy, zachęcając cywilów, by przyłączyli się do walki20. Hitler, który publicznie okazywał pewność siebie, podczas narady zorganizowanej 14 września wyraził duże zaniepokojenie. Po pochwaleniu Luftwaffe za odniesienie „wspaniałego” zwycięstwa, którym zakończyła się operacja „Orzeł”, przyznał, że przygotowania do operacji „Lew Morski” nie są jeszcze zakończone. Zła pogoda uniemożliwiła Luftwaffe zdobycie całkowitej kontroli w powietrzu. Nadal jednak nie chciał odwołać rozkazu inwazji. Ataki powietrzne wywierały niszczycielski wpływ na morale Anglików, za dziesięć do dwunastu dni dojdzie do wybuchu masowej histerii. Zastępca Göringa skorzystał z okazji i zaproponował, żeby bombardowaniami zmusić ludność do kapitulacji. Raeder, który odnosił się z entuzjazmem do wszystkiego z wyjątkiem morskiej inwazji, udzielił gorącego poparcia, ale Hitler nalegał, by Luftwaffe ograniczyła się do ważnych celów wojskowych. „Bombardowania w celu wywołania masowej paniki powinny zostać użyte w ostateczności”. Wszystkie rozmowy ustały i podczas narady, która miała rozstrzygnąć o dacie rozpoczęcia operacji „Lew Morski”, ustalono jedynie, że zostanie ona podjęta 17 września. Tymczasem nasileniu uległa bitwa o Anglię, a Niemcy zaczęli ponosić coraz dotkliwsze straty. Dla przykładu, 15 września Luftwaffe straciła sześćdziesiąt samolotów, a RAF tylko dwadzieścia sześć. W czwartek siedemnastego Hitler musiał 796

spojrzeć faktom w oczy. Przyznał, że bombardowania nie rzucą Anglii na kolana, a następnie szorstko zakomunikował swoją decyzję: z powodu niemożności osiągnięcia przewagi w powietrzu operacja „Lew Morski” zostaje odłożona do odwołania. Oznaczało to faktyczną rezygnację z jej przeprowadzenia. Od tego czasu inwazja na Anglię miała istnieć jedynie na papierze. Ultra i mała garstka brytyjskich pilotów78* będących symbolem ludności zjednoczonej wolą walki zadały Adolfowi Hitlerowi pierwszą dotkliwą porażkę. Anglia, „to błogosławione miejsce, ta ziemia, to królestwo”, została ocalona. „Zdobyliśmy Francję za cenę trzydziestu tysięcy zabitych – powiedział Puttkamerowi Führer, kiedy decyzja zapadła. – W ciągu jednej nocy przeprawy moglibyśmy stracić znacznie więcej ludzi, a sukces nie był pewny”21. Wydawał się szczęśliwy, pomyślał jego adiutant marynarki, gdy operacja „Lew Morski” poszła w odstawkę. Tego samego dnia Ultra przechwyciła wiadomość, że Hitler wydał rozkaz zdemontowania sprzętu lotniczego na wszystkich lotniskach w Holandii. Wieczorem Churchill wezwał do siebie dowódców. „Było tak – wspominał F.W. Winterbotham, – jakby ktoś zerwał struny skrzypiec w połowie ponurego koncertu. Na wszystkich twarzach pojawił się nieśmiały uśmiech”. Później dowódca sił powietrznych oznajmił to, na co wszyscy po cichu liczyli – jego zdaniem Hitler zrezygnował z przeprowadzenia operacji „Lew Morski”, a przynajmniej postanowił nie rozpoczynać jej w tym roku. „Na twarz Churchilla wypłynął szeroki uśmiech. Zapalił grube cygaro i zasugerował, żeby zaczerpnęli świeżego powietrza”22.

4 Hitler nadal liczył na to, że uda mu się skłonić Anglię do negocjacji, jeśli nie atakiem powietrznym lub morskim, to zajęciem najbardziej strategicznej skalnej masy na świecie, Gibraltaru. Zdobycie Gibraltaru nie tylko zamknęłoby Royal Navy drogę na Morze Śródziemne, tym samym umożliwiając Niemcom zajęcie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu, ale też znacznie wydłużyłoby szlaki łączące z Dalekim Wschodem. W takiej sytuacji Brytyjczycy nie mogliby kontynuować wojny, rozumował. Szczególnie w sytuacji, gdy proponował im honorowy pokój i rolę cichego wspólnika w krucjacie przeciwko bolszewikom. Tak się złożyło, że minister spraw wewnętrznych frankistowskiej Hiszpanii, Ramon Serrano Suñer, bawił właśnie w Berlinie, omawiając przystąpienie 797

Hiszpanii do wojny i ewentualny atak na Gibraltar. Był zaniepokojony, gdy tego obfitującego w wydarzenia ranka zmierzał do Kancelarii Rzeszy. Wczorajsze spotkanie z Ribbentropem zmartwiło go i poirytowało, gdyż obawiał się, że aroganckie zachowanie ministra stanowiło jedynie odbicie zniecierpliwienia jego szefa reżimem Franco. Hiszpan był mile zaskoczony serdecznym i uprzejmym przyjęciem przez Hitlera, więc

pewnie

oświadczył,

że

jest

osobistym

wysłannikiem

Franco

oraz

przedstawicielem rządu hiszpańskiego. Serrano Suñer ożenił się z Zitą Polo, szwagierką generalissimo. Oznajmił Führerowi, że przyjechał, aby omówić warunki, pod jakimi Hiszpania przyłączy się do wojny po stronie Niemiec. Uczyni to, „kiedy Hiszpanii zostaną zapewnione dostawy żywności i amunicji”. Führer wydawał się zainteresowany bardziej polityką niż wojną. Europa, powiedział, musi zostać zjednoczona w kontynentalny organizm polityczny poprzez ustanowienie własnej doktryny Monroego, a następnie wziąć pod swoją ochronę Afrykę. Jego aluzje na temat przystąpienia Hiszpanii do wojny były „pośrednie i niejasne”. Przeszedł do konkretów dopiero wówczas, gdy Suñer wspomniał o konieczności posiadania artylerii w rejonie Gibraltaru. Führer zaczął snuć dywagacje o wyższości bomb nad pociskami. Sypiąc liczbami, wyjaśnił, że długolufowe działo potrzebuje naprawy po wystrzeleniu około dwustu pocisków, po siedemdziesiąt pięć kilogramów materiałów wybuchowych każdy, podczas gdy szwadron stukasów liczący trzydzieści sześć maszyn może bez końca zrzucać po sto dwadzieścia bomb zawierających po tysiąc kilogramów materiałów wybuchowych. Jak długo nieprzyjaciel mógłby się opierać atakom bombowców nurkujących? – przekonywał. Sam ich widok sprawi, że Royal Navy czmychnie z Gibraltaru. Artyleria jest zbędna. Oprócz tego, dodał, Niemcy nie zdołaliby dostarczyć trzydziestoośmiocentymetrowych dział do operacji w Gibraltarze. Po wirtuozowskim popisie słownym, który sprawił, że gość zaniemówił z podziwu, przyszła pora na zapewnienie, że Niemcy uczynią wszystko, co w ich mocy, aby pomóc Hiszpanii23. Serrano Suñer opuścił gmach Kancelarii Rzeszy z poczuciem ulgi, gospodarz bowiem ani razu nie użył groźby ani nie naciskał, żeby doradził Franco przyjęcie jego propozycji, kiedy w niedalekiej przyszłości obaj przywódcy spotkają się na hiszpańskiej granicy w celu odbycia konkretneiszej rozmowy. Serrano Suñer zrobił równie dobre wrażenie, więc Hitler postanowił obrać bardziej bezpośredni sposób podejścia do jego szwagra. „Przystąpienie Hiszpanii do wojny po stronie państw Osi 798

– napisał do Franco następnego rana – musi się rozpocząć usunięciem angielskiej floty z Gibraltaru i natychmiastowym zajęciem ufortyfikowanych skał”24. Kiedy Hiszpania opowie się po stronie państw Osi, z perswazją godną komiwojażera obiecał, że Niemcy udzielą jej nie tylko wojskowej, ale i gospodarczej pomocy w największym możliwym stopniu. Inaczej mówiąc, po szybkim zwycięstwie nadejdzie szybka nagroda. W odpowiedzi udzielonej 22 września Franco wydawał się zgadzać niemal ze wszystkim, co zaproponował Hitler, ale spotkanie Serrano Suñera z Ribbentropem, które odbyło się dwa dni później, zapowiadało trudności. Hiszpan uprzejmie, ale stanowczo sprzeciwił się roszczeniom Niemiec do kilku strategicznych wysp u wybrzeży Afryki. Tłumacz uznał, że Serrano Suñer jest nieco „pazerny” w kwestii wspomnianych baz, gdyż Ribbentrop złożył mu „hurtową” propozycję znacznych połaci Afryki. „Był to pierwszy chłodny powiew w ciepłych stosunkach między Franco i Hitlerem” – zauważył Schmidt. Nawet jeśli Ribbentrop czuł się sfrustrowany trudnymi negocjacjami z powinowatym Franco, pod koniec miesiąca miał powody do radości, gdyż w Berlinie podpisany został pakt trójstronny Japonii, Włoch i Niemiec. Japonia zgodziła się na przywództwo Niemiec i Włoch w ustanowieniu nowego ładu w Europie, pod warunkiem że wspomniane kraje uznają jej nowy porządek w Azji. Sygnatariusze przyrzekali sobie również „wzajemną pomoc wszelkimi politycznymi, gospodarczymi i wojskowymi środkami, gdyby jedna z trzech wymienionych stron została zaatakowana przez państwo, które obecnie nie jest zaangażowane w wojnę w Europie lub konflikt chińsko-japoński”.

799

Brytyjczycy i Amerykanie uzyskali kolejny dowód na to, że Japonia nie jest lepsza od nazistowskich Niemiec i faszystowskich Włoch i że trzy „rozbójnicze” narody połączyły siły w celu podbicia świata. Sowieci byli zaniepokojeni, ale Ribbentrop zapewnił Mołotowa, że traktat jest wymierzony wyłącznie w amerykańskich podżegaczy wojennych. Czemu Rosja nie miałaby się przyłączyć, zapytał, a następnie wysmarował długi list do Stalina, stwierdzając, że byłaby to „historyczna misja czterech mocarstw – Związku Radzieckiego, Japonii, Włoch i Niemiec – polegająca na przyjęciu długofalowej polityki i skierowaniu przyszłego rozwoju narodów na właściwe tory poprzez określenie ich interesów na następne wieki”25.

5 Hitler poświęcił październik na dyplomatyczne zabiegi. Czwartego spotkał się z Mussolinim na przełęczy Brenner. „Wojna jest wygrana! Reszta jest tylko kwestią czasu” – oznajmił. Chociaż przyznał, że Luftwaffe nie osiągnęła przewagi w powietrzu, to brytyjskie samoloty spadają z nieba w stosunku trzy do jednego. 800

Jednak z jakiegoś powodu Anglia nadal się broniła, choć jej sytuacja militarna wydawała się beznadziejna. Brytyjczycy byli poddawani nadludzkiej presji. Czemu Anglia nadal się trzyma, westchnął, a następnie odpowiedział na swoje pytania: walczy, bo liczy na pomoc Amerykanów i Rosjan. Podkreślił, że to czcza iluzja. Pakt trójstronny już „ostudził” tchórzliwych amerykańskich przywódców, a czterdzieści niemieckich dywizji na wschodzie zniechęciło Rosjan do interwencji. Nadszedł czas na zadanie kolejnego uderzenia w podstawy Imperium Brytyjskiego – pora zająć Gibraltar. Następnie uczynił małą dygresję, wygłaszając oskarżycielską mowę pod adresem Hiszpanów, którzy oczekiwali czterystu tysięcy ton zboża i znacznej ilości benzyny w zamian za przystąpienie do wojny. Kiedy doszli do kwestii zapłaty, skarżył się Hitler, Franco miał czelność odrzec, że „domaganie się zapłaty to połączenie idealizmu z materializmem”. Hitler niemal wyszedł z siebie, wykrzykując, że został potraktowany „jak mały Żydek targujący się o najświętsze skarby ludzkości!”26. Kiedy dwaj dyktatorzy rozstali się w duchu wzajemnej sympatii i zaufania, Führer wyruszył do Berchtesgaden, „aby w spokoju przemyśleć nową sytuację polityczną”. Przemierzał pokoje Berghofu i odbywał długie samotne spacery zboczami Obersalzbergu. Niektóre myśli wypowiadał przy stole podczas posiłków, inne w trakcie narad. Skutkiem owych monologów była decyzja o wysondowaniu Francuzów w drodze na spotkanie z Franco. Wtedy, dopiero wtedy, pomówi z Rosjanami. Jego pociąg specjalny (o osobliwej nazwie „Amerika”) opuścił Niemcy dwudziestego drugiego i jeszcze tego wieczoru przybył do Montoire w zachodniej części środkowej Francji. W Montoire dosiadł się Laval, wicepremier rządu Vichy, aby odbyć krótkie spotkanie z Führerem. Rozmowa dotyczyła głównie przygotowań do spotkania z marszałkiem Pétainem, które miało się odbyć za dwa dni. Tym razem Führer planował zdegradować Francję do roli zupełnego wasala. Miał nadzieję to osiągnąć z chętną pomocą ofiary, choć był gotów użyć siły i bezwzględnych represji, jeśli okaże się to konieczne. Oprócz podporządkowania Francji, podobnie jak innych podbitych narodów temu, co Göring bez emocji określał mianem gospodarki rabunkowej (która polegała na kradzieży wszystkiego, co miało jakąkolwiek wartość, od surowców i pracy niewolniczej, po dzieła sztuki będące skarbem narodowym), miał nadzieję zyskać we Francji Vichy sprzymierzeńca w wojnie przeciwko Anglii. Z postawy Lavala wywnioskował, że

801

można to osiągnąć, więc pewny siebie kontynuował nocną podróż, śpiesząc na decydujące spotkanie z Franco. Mieli

się

nadgranicznym

spotkać

następnego

stosownym

dnia

bardziej

w małym na

francuskim

wakacje

niż

miasteczku konferencję

o międzynarodowym znaczeniu. Hendaye leżało na południe od Biarritz, w wypoczynkowym rejonie południowo-zachodniej Francji, z plażami i palmami godnymi uwiecznienia na turystycznym plakacie. Do spotkania doszło na granicy miasteczka, gdzie łączyły się tory kolejowe – węższe francuskie i szersze hiszpańskie. Pociąg Führera zjawił się punktualnie o czternastej, ale na sąsiednim peronie nie czekał żaden hiszpański skład. Był piękny październikowy dzień, tak przyjemny, że punktualni Niemcy nie byli rozgniewani. W końcu czego można oczekiwać od leniwych Hiszpanów, którzy bez końca przeciągają sjestę. Hitler był przekonany, że gdy spotka się z Franco twarzą w twarz, owinie go sobie wokół palca, jak Chamberlaina, Lavala i innych. Gdzie byłby generalissimo bez pomocy Niemiec? Nie wygrał wojny domowej za sprawą interwencji Matki Boskiej, jak wierzyli pobożni Hiszpanie, ale dzięki bombom zrzucanym z niemieckich samolotów, które „spadały z nieba jak krople deszczu”. Czekając na delegację Franco, Hitler i Ribbentrop rozmawiali na peronie. „Obecnie – podsłuchał Führera Schmidt – nie możemy udzielić Hiszpanom żadnych pisemnych gwarancji w sprawie przekazania części francuskich kolonii. Gdyby ci gadatliwi południowcy dostali coś na piśmie w tak delikatnej kwestii, Francuzi na pewno prędzej czy później by się dowiedzieli”. Następnego dnia chciał skłonić Pétaina do podjęcia wrogich działań przeciwko Anglii, więc dziś nie mógł przekazać Hiszpanom części ich terytoriów. „Na marginesie – kontynuował – gdyby taka umowa z Hiszpanami wyszła na jaw, francuskie kolonie przeszłyby pewnie w całości na stronę de Gaulle’a”. W końcu, z blisko godzinnym spóźnieniem, hiszpański pociąg wtoczył się na most na rzece Bidassoa. Spóźnienie było celowe i nie miało związku z żadną sjestą. „To najważniejsze spotkanie mojego życia – wyznał Franco jednemu ze swoich oficerów. – Będę musiał użyć każdej sztuczki, którą znam, a to jedna z nich. Jeśli każę Hitlerowi czekać, od początku będzie w gorszej psychologicznie sytuacji”. Caudillo (przywódca) był niski i pulchny, o czarnych, przenikliwych oczach. W narodzie niezwykle przystojnych mężczyzn musiał się wydawać karłem – Sanczo Pansą, który zdobył władzę dzięki szczęściu i wytrwałości. Ciężko zapracował na swój sukces. Pochodzący z Galicji, prowincji znanej z praktycznego stosunku do 802

życia, doszedł do wysokiej pozycji dzięki trzeźwemu poczuciu rzeczywistości i sprytowi. Chociaż w gruncie rzeczy pozostał chłopem, Franco nie był nawet człowiekiem ludu. Miał zbyt ścisłe związki z Kościołem i monarchistami, a choć składał puste obietnice falangistom (członkom partii o faszystowskim zabarwieniu), widać było, że nie jest jednym z nich. Prawdziwi falangiści, jak jego szwagier, który niedawno został mianowany ministrem spraw zagranicznych, okazali się znacznie bardziej proniemieccy. Mimo ostatnich nieprzyjemnych doświadczeń w Berlinie Serrano Suñer pozostał przekonany, że Niemcy są niezwyciężone, a Hiszpania powinna się opowiedzieć po zwycięskiej stronie. Franco był bardziej sceptyczny. „Mówię wam, że Anglicy nigdy się nie poddadzą – powtarzał swoim generałom. – Będą walczyć i walczyć bez końca, a jeśli zostaną wypędzeni z Brytanii, podejmą walkę z Kanady. Przekonają Amerykanów, aby stanęli u ich boku. Niemcy nie wygrają wojny”. Jednocześnie nie chciał wystawiać na próbę cierpliwości Hitlera i skazywać Hiszpanii na los Czechosłowacji oraz innych małych krajów, które stanęły na drodze Rzeszy. Kiedy jego pociąg wtaczał się na peron i stawał obok pociągu Hitlera, Franco wiedział, że los Hiszpanii zależy od umiejętności trzymania się z dala od europejskiego konfliktu. Wojna domowa doprowadziła gospodarkę Hiszpanii do ruiny, a nieudane zbiory w ostatnich latach sprawiły, że ludności groziła śmierć głodowa. Tylko czy Hitler pozwoli mu zachować neutralność? Jeśli udzieli mu kategorycznej odmowy, co powstrzyma Niemcy przed inwazją? Rozwiązaniem było stworzenie wrażenia, że chce się przyłączyć do państw Osi, a jednocześnie znalezienie drobnej kwestii, która wymaga wyjaśnienia. Galicyjskie pochodzenie było mu zbroją, gdy schodził na peron i szedł w kierunku Hitlera przy dźwiękach wojskowej orkiestry. Franco zaczął od komplementów i frazesów. Hiszpania była zawsze „duchowo zjednoczona z Niemcami, wierna bez najmniejszych zastrzeżeń”, dlatego „także w obecnej chwili czuje się zjednoczona z państwami Osi”. Historycznie rzecz biorąc, oba narody od wieków łączyło pragnienie jedności, dlatego w obecnej wojnie „Hiszpania chętnie stanie u boku Niemiec”. Istnieją wszakże pewne trudności, dodał, z których Führer doskonale zdaje sobie sprawę: głównie niedostatek żywności i problemy, które państwa wrogie Osi stwarzają jego biednemu krajowi w Ameryce i Europie. „Dlatego Hiszpania musi czekać na odpowiednią chwilę i godzić się z rzeczami, których całkowicie nie akceptuje”. Wypowiedział te słowa 803

z żalem i natychmiast dodał, że mimo wszystkich niedogodności Hiszpania – świadoma swojego duchowego związku z państwami Osi – przyjmuje „to samo stanowisko wobec wojny, co Włochy ostatniej jesieni”. Po tym zręcznym uniku przyszła pora na obietnicę Hitlera. W zamian za przystąpienie Hiszpanii do wojny, oznajmił, Niemcy pozwolą Franco zatrzymać Gibraltar – który zostanie zajęty 10 stycznia – oraz niektóre kolonie w Afryce. Franco siedział w milczeniu, skulony na krześle, z twarzą pozbawioną wyrazu. W końcu zaczął mówić, powoli i z namysłem, zgłaszając kolejne zastrzeżenia i domagając się kolejnych ustępstw. Jego kraj, powiedział, potrzebuje natychmiast kilkuset tysięcy ton pszenicy. Wpatrzył się w Hitlera „chytrymi, czujnymi oczkami” i spytał, czy Niemcy mogą je dostarczyć. A co ze znaczną liczbą armat dużego kalibru potrzebnych Hiszpanii do obrony wybrzeża przed atakami Royal Navy, nie wspominając o karabinach przeciwlotniczych? W pozornie chaotyczny sposób przechodził od jednej kwestii do drugiej: od rekompensaty za pewną utratę Wysp Kanaryjskich po niemożność przyjęcia Gibraltaru w darze od obcych żołnierzy. Twierdza musi zostać zdobyta przez samych Hiszpanów! Nagle pragmatycznie ocenił szanse Hitlera na wyparcie Brytyjczyków z Afryki. Zdołają to uczynić do granicy pustyni, ale nie dalej! „Walczyłem w Afryce i jestem tego pewien”. Wyraził też wątpliwość, czy Führer zdoła podbić Wielką Brytanię. W najlepszym razie rząd Churchilla ucieknie do Kanady, skąd będzie kontynuował walkę z pomocą Ameryki. Franco mówił monotonnym, śpiewnym głosem, który przypominał Schmidtowi nawoływanie muezina wzywającego wiernych do modlitwy. Sfrustrowany Hitler w końcu zerwał się na równe nogi i oznajmił, że dalsza rozmowa nie ma sensu. Po tych słowach natychmiast usiadł ponownie, jakby pożałował tego, że dał się ponieść nerwom. Podjął kolejną próbę przekonania Franco do podpisania traktatu. Zgoda, odparł Hiszpan. Czy byłoby coś bardziej logicznego? Oczywiście, jeśli Niemcy dostarczą żywność i amunicję, a Hiszpania będzie miała prawo wyboru daty przystąpienia do wojny. W ten sposób zatoczyli pełny krąg, a spotkanie zostało odroczone. Kiedy niezadowolony Hitler wrócił do swojego prywatnego wagonu, dwaj ministrowie spraw zagranicznych ruszyli peronem w kierunku pociągu Ribbentropa, w którym miały się toczyć dalsze rozmowy. Po krótkiej wymianie zdań Ribbentrop oznajmił, że Führer przyjechał do Hendaye, aby „się upewnić, czy można ze sobą pogodzić hiszpańskie roszczenia i francuskie nadzieje”. Caudillo z pewnością zrozumie dylemat Hitlera i podpisze tajny protokół, pod którym 804

Włochy złożą później swój podpis. Tu Ribbentrop wręczył Sun?]erowi hiszpański przekład propozycji. Dokument stwierdzał, że Hiszpania dostanie część kolonii francuskich „w zależności od stopnia, w jakim Francja będzie mogła otrzymać zadośćuczynienie w postaci dawnych kolonii brytyjskich”. Serrano Suñer udał zdumienie, wykrzykując, że w Afryce obrano nowy kurs, a postawa Niemiec wobec Francji najwyraźniej uległa zmianie! Powodowało to, że rekompensata dla Hiszpanii za przystąpienie do wojny stawała się wątpliwa. Poza tym, dodał ze słabym uśmiechem, „Franco będzie musiał bardziej precyzyjnie określić nagrodę” dla swoich obywateli. Ribbentrop, który nie mógł sprostać tej słownej ekwilibrystyce, z trudem opanował gniew, kiedy Hiszpan rozpoczął dramatyczne, choć eleganckie oficjalne pożegnanie26. Tego wieczoru Niemcy podjęli Hiszpanów uroczystą kolacją w wagonie restauracyjnym Führera. Franco był serdeczny i przyjacielski, a jego szwagier czarujący. Być może ich przymilny sposób zachowania podczas posiłku zachęcił Hitlera do przejścia z Franco na stronę, kiedy goście zaczęli się rozchodzić. Przez niemal dwie godziny prowadzili poufną rozmowę. Führer był coraz bardziej wzburzony, gdyż nie zdołał wymanewrować Caudillo, który trzymał się kurczowo każdego punktu. Na przykład uważał, że wschodnia brama Morza Śródziemnego, Kanał Sueski, powinna zostać zamknięta przed zachodnią, Gibraltarem. Nie wzruszyły go też protesty Hitlera. Pozostał obojętny, nawet gdy jego stanowczość wywołała wybuch Führera. Podkreślił, że jeśli Hiszpania nie otrzyma dziesięciu milionów kwintali pszenicy, historia może się powtórzyć (miał na myśli powstanie Hiszpanów przeciwko Napoleonowi). Führer opuścił wagon restauracyjny, kipiąc ze złości. „Franco to karłowaty major!” – oznajmił Puttkamerowi. Wobec Lingego zdegradował go jeszcze bardziej: „W Niemczech taki człowiek nie awansowałby wyżej sierżanta!”. Ktoś inny słyszał, jak degraduje Caudillo do kaprala, tego samego stopnia, który sam nosił podczas wojny światowej. Jeszcze większą złość Führera budziły pokrętne sztuczki hiszpańskiego ministra spraw zagranicznych. „Suñer trzyma Franco w kieszeni” – powiedział Keitlowi i zagroził natychmiastowym zerwaniem rozmów z Hiszpanami27. Tymczasem Ribbentrop przebywał w swoim pociągu, próbując dojść do porozumienia z Suñerem, ale niebawem stał się równie sfrustrowany jak Führer uprzejmą, choć nieugiętą postawą Hiszpana. Straciwszy cierpliwość, odprawił Serrano Suñera i jego doradców, jakby byli uczniakami, każąc im przynieść gotowy tekst porozumienia do ósmej rano. 805

Dwudziestego czwartego Serrano Suñer nie przybył osobiście, ale wysłał z tekstem podwładnego, byłego ambasadora Hiszpanii w Berlinie, który mówił po niemiecku z wiedeńskim akcentem. Przysłanie zastępcy wywołało taką furię Ribbentropa, że jego niegrzeczne okrzyki słychać było na peronie. „To niezadowalające!” – wrzasnął niczym dyrektor szkoły po odczytaniu szkicu porozumienia sporządzonego przez Serrano Suñera zaliczającego francuską strefę w Maroku do terytoriów, które zostaną przekazane Hiszpanii. Zażądał, żeby Hiszpanie dostarczyli nowy szkic, a następnie odjechał ze Schmidtem na najbliższe lotnisko, aby zdążyć do Montoire na spotkanie Hitlera z Pétainem. Minister spraw zagranicznych przez cała drogę wrzał gniewem, nazywając Suñera „jezuitą”, a Franco „niewdzięcznym tchórzem”. Tłumacz był w duchu zachwycony taktyką Hiszpanów. Pierwszy raz Hitler został przechytrzony, zanim zdążył pokazać własne sztuczki. Führer już przybył do Montoire i czekał w swoim pociągu na spotkanie z marszałkiem Pétainem, który w ostatnim czasie awansował samego siebie z premiera na głowę państwa, używając nowego tytułu, aby się odróżnić od dawnych republikańskich władz. Führer byłby pewnie jeszcze bardziej niezadowolony z Franco, gdyby wiedział, że ten ostrzegł Pétaina, by nie brał na siebie ciężaru wyplątania Francji z chaosu. „Niech się pan wymówi wiekiem – powiedział. – Niech traktat pokojowy podpiszą ci, którzy przegrali wojnę… Jest pan bohaterem spod Verdun. Proszę nie pozwolić, żeby łączono pana nazwisko z pokonanymi”. „Wiem, generale – odparł Pétain – ale ojczyzna mnie wzywa. Należę do Francji… może to ostatnia rzecz, którą zdołam dla niej uczynić”28. Stary marszałek w eleganckim mundurze został powitany przez Keitla przy wejściu na dworzec kolejowy. Pétain odwzajemnił jego pozdrowienie i ze wzrokiem utkwionym przed siebie minął sztywno niemiecką kompanię honorową. Ribbentrop i Laval podążali krok za nim. W milczeniu przeszli stację, zmierzając w kierunku pociągu Führera. Kiedy Pétain wynurzył się z hali biletowej, Hitler wyszedł na jego spotkanie z wyciągniętymi rękami. Marszałek dał się zaprowadzić do prywatnego wagonu, ale cały czas siedział wyprostowany, słuchając tłumaczenia Schmidta, który starał się mówić głośno, przez wzgląd na słaby słuch staruszka. Pétain mówił „z dostojną ociężałością”. Sprawiał wrażenie raczej spokojnego niż służalczego. Laval, który zajął miejsce obok Pétaina, stanowił jego zupełne przeciwieństwo. Miał ogromną ochotę zapalić, ale wiedział, że Hitler i Pétain tego nie znoszą. Jego badawczy wzrok przesuwał się ustawicznie z Hitlera na 806

Ribbentropa, kiedy ten pierwszy oznajmił, że jest świadomy, iż marszałek nie należał do tych, którzy opowiadali się za wypowiedzeniem Niemcom wojny. „Gdyby było inaczej – powiedział – ta rozmowa mogłaby się nie odbyć”. Po spokojnym wyliczeniu grzechów Francji Führer powtórzył to, co wcześniej zakomunikował Franco: „Wygraliśmy wojnę. Anglia została pokonana, wcześniej czy później będzie musiała to uznać”. Następnie dodał znacząco, że jest rzeczą oczywistą, iż ktoś będzie musiał ponieść koszty przegranej wojny. „Zapłaci za nią Francja albo Anglia. Jeśli to Anglia poniesie koszty, wówczas Francja będzie mogła zająć należne miejsce w Europie, a także w pełni odzyskać swoją kolonialną pozycję”. Oczywiście, w tym celu będzie musiała obronić swoje kolonie oraz odzyskać te, które utraciła w Afryce Środkowej, gdyż opowiedziały się po stronie de Gaulle’a. W tym miejscu Führer dał do zrozumienia, że Francja powinna się przyłączyć do wojny przeciwko Wielkiej Brytanii, i zapytał, co zrobiliby Francuzi, gdyby Anglicy ponownie zaatakowali ich flotę, jak w Al-Marsa al-Kabir i kilka tygodni temu w Dakarze. Pétain przyznał, że wspomniane ataki były zniewagą dla większości Francuzów, ale jego kraj nie jest w sytuacji, w której mógłby sobie pozwolić na kolejną wojnę. Odparował, prosząc Hitlera o ostateczny traktat pokojowy, „aby Francja miała jasność co do swojego losu, a dwa miliony francuskich jeńców wojennych mogły jak najszybciej wrócić do domu”. Hitler zignorował tę prośbę, a dwaj Francuzi nie zareagowali na kolejną sugestię, by Francja przystąpiła do wojny. Obie strony nie mogły dojść do porozumienia, a choć Pétain wyraził osobisty podziw dla Hitlera i zgodził się z wieloma jego opiniami, wypowiadał się tak szorstko, że Schmidt uznał to za zawoalowaną odmowę. „Wielka wygrana, o którą walczył [Hitler] – wspominał tłumacz – została utracona z powodu rozważnej powściągliwości okazywanej przez Pétaina i Lavala”. Jego zdaniem Francja nie musiała się wstydzić postępowania swoich przedstawicieli w Montoire29. Kilka dni później Pétain oznajmił rodakom przez radio, że czuje się zaszczycony, iż poszedł na współpracę z Niemcami. Uczynił to, aby ocalić jedność Francji. Jego krok zmniejszył także cierpienia Francuzów i poprawił dolę jeńców wojennych. „Współpraca ta – ostrzegł jednak – musi być szczera. Musi wykluczać wszelką agresję i być realizowana w sposób nacechowany cierpliwością i pewnością”. Francja miała liczne długi wobec zwycięzców. Czy Hitler nie pozwolił zachować Francji jej suwerenności? „Do tej pory – ciągnął dalej Pétain – przemawiałem do

807

was jak ojciec. Dziś zwracam się do was jak przywódca. Pójdźcie za mną! Zaufajcie odwiecznej Francji!”. W pociągu Führera panował ponury nastrój. Hitler nie uzyskał tego, czego chciał ani w Hendaye, ani w Montoire. Trzecie rozczarowanie nadeszło, zanim „Amerika” przekroczyła granicę Francji, w postaci listu od Mussoliniego datowanego sześć dni wcześniej. Il Duce kąśliwie zaatakował Francuzów. W skrytości serca, napisał, nienawidzą państw Osi i mimo czułych słów napływających z Vichy „nie należy liczyć na ich pomoc”. Zaniepokojony, że mściwa postawa duce wobec Francji pokrzyżuje jego próby wciągnięcia tego kraju w antydemokratyczną krucjatę, Hitler polecił Ribbentropowi przyśpieszyć jego spotkanie z Mussolinim we Florencji zaplanowane na 28 października. Kilka minut później Ribbentrop zadzwonił do Ciano, wywołując mały wybuch paniki w Rzymie. „Pośpieszny przyjazd Führera do Włoch zaraz po spotkaniu z Pétainem – napisał w swoim dzienniku Ciano – wcale mi się nie podoba. Mam nadzieję, że nie wręczy nam kielicha cykuty z powodu roszczeń wobec Francji. Byłaby to gorzka pigułka dla Włochów, jeszcze większa od iluzji Wersalu”30. Zamiast wrócić do Berlina, jak planował, Hitler skierował swój pociąg do Monachium. Chciał odpocząć i przygotować się do przełożonej w pośpiechu wizyty we Włoszech. 27 października, zanim późnym popołudniem wyruszył w kierunku włoskiej granicy, nadeszła wiadomość od niemieckiego attaché wojskowego w Rzymie, że jest „niemal pewne”, iż jutro z samego rana Mussolini zaatakuje Grecję. Według Schmidta wiadomość ta sprawiła, że Führer „wyszedł z siebie”. Podczas wieczornego posiłku Ribbentrop wyraził gniew swojego pana. „W jesiennych deszczach i zimowych śniegach Włosi niczego w Grecji nie zwojują – oznajmił. – Oprócz tego konsekwencje wojny na Bałkanach są zgoła nieprzewidywalne. Führer chce za wszelką cenę powstrzymać idiotyczny plan duce, więc natychmiast wyruszymy do Włoch, aby mógł osobiście porozmawiać z Mussolinim”31. Ribbentrop nie mógł mówić tego poważnie, gdyż dwa dni wcześniej osobiście zaaranżował spotkanie. Co więcej, wiedział, że Führer właśnie odmówił podpisania listu do Rzymu ułożonego przez jego pracowników, w którym wprost skrytykowano taki atak. „Ribbentrop – wspominał Weizsäcker, który był autorem listu – zaaprobował to pismo, ale Hitler stwierdził, że nie chce się spierać z Mussolinim. Milczenie Hitlera dawało Włochom nieme przyzwolenie na podjęcie brzemiennego w skutki, niebezpiecznego kroku na Bałkanach”32. 808

Kiedy następnego ranka o dziesiątej „Amerika” przejeżdżała przez Bolonię, Hitler dowiedział się, że przed chwilą Włosi wkroczyli do Grecji. Engel wspominał, że zaczął przeklinać i ciskać gromy nie na Mussoliniego, ale na niemieckich oficerów łącznikowych i wojskowych attaché, którzy „tyle razy go zawiedli”. Dopiero później Hitler zaczął pomstować na Włochów za ich dwulicowość. „To zemsta za Norwegię i Francję!” – krzyknął, a później uskarżał się, że „Włoch jest ustawicznie zdrajcą albo szpiegiem”. Kiedy dał upust emocjom, przystąpił do chłodnej analizy sytuacji. Uznał, że Il Duce wkroczył do Grecji, aby zrównoważyć rosnącą dominację Niemiec na Bałkanach. „Jestem poważnie zaniepokojony” – powiedział. Obawiał się, że włoska inwazja może mieć „poważne konsekwencje i stworzy Brytyjczykom okazję do założenia baz powietrznych na Bałkanach”33. Godzinę później jego pociąg wjechał na barwnie przystrojony dworzec kolejowy we Florencji. Wylewny Mussolini pośpieszył, by uściskać sojusznika. „Führerze – zawołał – wyruszyliśmy w bój!”. Hitler zapanował nad sobą. Szkoda została wyrządzona, więc narzekanie byłoby daremne. Przywitał się powściągliwie, w sposób daleki od typowego serdecznego przyjęcia, jakie zwykle spotykało Mussoliniego, ale nawet ten chłód był chwilowy. Kilka sekund później obaj dyktatorzy, rasowi politycy, byli już w znakomitym nastroju, witani ekstatycznymi okrzykami Führer! Heil Führer! Duce! Duce! tłumów zebranych przed Palazzo Pitti, gdzie miały się toczyć rozmowy. Dwaj dyktatorzy musieli kilkakrotnie wychodzić na balkon, żeby uspokoić zgromadzonych. „W taki sposób Rzymianie witali swoich cesarzy – powiedział później Hitler służącemu – ale mnie nie zwiodą. Chcą mnie ugłaskać, bo wiedzą, że pokrzyżowali mi plany”. Podczas spotkania był niezwykle opanowany, co zaskoczyło Schmidta. „Niczym nie dał poznać, że ukradkiem zgrzyta zębami”. Z kolei Mussolini znajdował się w wyjątkowo dobrym humorze. Poczucie winy, które mógł odczuwać z racji uczynienia czegoś, na co Hitler wyraził jedynie niechętną zgodę, rozwiała uraza z powodu wysłania niemieckich wojsk do Rumunii zaledwie kilka dni po spotkaniu na przełęczy Brenner, gdzie obaj uzgodnili, że będą dążyli do utrzymania pokoju na Bałkanach. „Hitler zawsze stawiał mnie przed faktami dokonanymi – skarżył się zięciowi. – Tym razem odpłacę mu jego własną monetą. Dowie się z gazet, że zająłem Grecję. W ten sposób przywrócimy równowagę”. Najwyraźniej odniósł sukces, gdyż Führer nie wypowiedział ani słowa skargi z powodu Grecji. Zamiast narzekać, poświęcił większość czasu problemowi, który sprowadził go do Florencji. Opowiedział Mussoliniemu o spotkaniu z Pétainem 809

i Lavalem, podczas którego powaga pierwszego wywarła na nim ogromne wrażenie, a służalczość drugiego nie zdołała wyprowadzić go w pole. Rozmowę z Franco określił jako „dopust Boży” i zaznaczył, że „wolałby, aby wyrwano mu raczej dwa lub trzy zęby, niż ponownie miałby przez to przechodzić”. Narzekał, że Caudillo wyrażał się „bardzo niejasno” o przystąpieniu do wojny. Pewnie został przywódcą Hiszpanii przez przypadek. Długie spotkanie zakończyło się w duchu braterstwa. Hitler powtórzył obietnicę złożoną podczas narady na przełęczy Brenner, że „żadną miarą nie podpisze ostatecznego pokoju z Francją, jeśli roszczenia Włoch nie zostaną w pełni zaspokojone”. Z kolei Mussolini zauważył, że ich kraje zawsze żyły ze sobą w całkowitej zgodzie. Kiedy jednak Hitler wrócił na pokład „Ameriki”, zaczął ponownie pomstować na nową „awanturę” Il Duce, która mogła się zakończyć militarną katastrofą. Czemu, u licha, Mussolini nie zaatakował Malty albo Krety? Takie posunięcie miałoby więcej sensu w kontekście ich wojny z Anglią w basenie Morza Śródziemnego. Na dodatek włoskie oddziały w Afryce Północnej były w takich tarapatach, że niedawno poprosiły o niemiecką dywizję pancerną!34 Powrotna podróż przez ośnieżone Alpy upłynęła w posępnej atmosferze. W ciągu pół roku Hitler zajął większy obszar, niż mógłby sobie wyobrazić najbardziej optymistycznie nastawiony Niemiec. W jego ręku znalazły się Norwegia, Dania, Luksemburg, Belgia, Holandia i Francja. Jednak nic nie rozczarowuje tak skutecznie, jak sukces. Po paśmie zwycięstw nastąpiło pasmo frustracji w Hendaye, Montoire i Florencji. Przeciętny dyktator drugorzędnego kraju i przywódca pokonanego narodu odmówili udziału w krucjacie przeciwko Anglii, a jego niezawodny sojusznik lekkomyślnie zagroził pozycji państw Osi w basenie Morza Śródziemnego z osobistej potrzeby okrycia się chwałą na polu bitwy. Na domiar złego, bitwa powietrzna, która miała pchnąć Anglię do stołu rokowań, zakończyła się niepowodzeniem, a koszt porażki mierzonej liczbą straconych samolotów był przerażający. Nie mogąc ukryć złości podczas uciążliwej podróży do domu, Führer wściekał się na „oszukańczych” współpracowników i niewdzięcznych, nieuległych przyjaciół. Czy inny zdobywca doświadczył kiedykolwiek tylu frustracji?! Większość tego przedstawienia musiała być na pokaz. Hitler nie mógł być tak rozczarowany brakiem zaangażowania ze strony Pétaina, jak udawał, wiedział też, że mógłby zapobiec wkroczeniu włoskich wojsk do Grecji, gdyby zechciał wywrzeć nacisk na Mussoliniego. Z drugiej strony jego rozgoryczenie odmową Franco było szczere. 810

Caudillo musiał zostać skłoniony do uległości, gdyż odgrywał kluczową rolę w zdobyciu Gibraltaru, a pokonanie tej twierdzy zaszachowałoby Anglików i otworzyło drogę do krucjaty na wschód.

811

Rozdział 23 „ŚWIAT WSTRZYMA ODDECH” (12 listopada 1940–22 czerwca 1941)

1 Chociaż Hitler udzielił niechętnego poparcia trójstronnemu paktowi z Japonią i Włochami, dał się przekonać jego twórcy, Ribbentropowi, by zaprosił do niego Sowietów, zamieniając porozumienie w układ czterostronny. W ten sposób 12 listopada 1940 roku komisarz spraw zagranicznych Mołotow przyleciał do Berlina na rozmowy o zawarciu koalicji. Spotkanie zaczęło się bez udziału Hitlera w nowej kwaterze Ribbentropa urządzonej w dawnym pałacu prezydenckim. Gospodarz starał się, jak umiał, aby radziecka delegacja czuła się swobodnie, rozdając uśmiechy na wszystkie strony. „Mołotow jedynie z rzadka je odwzajemniał – wspominał Schmidt – a wówczas na jego inteligentnej twarzy szachisty pojawiał się lodowaty grymas”. Obojętnie słuchał hałaśliwych zapewnień Ribbentropa, że pakt trójstronny nie był wymierzony przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Niemiecki minister przypomniał, że Japonia już zwróciła się na południe i przez całe wieki będzie zajęta umacnianiem swojej władzy w Azji Południowo-Wschodniej. „W poszukiwaniu nowego Lebensraum Niemcy także będą parły na południe, w kierunku Afryki Środkowej, gdzie kiedyś znajdowały się niemieckie kolonie”. Wszyscy podążają na południe, zapewniał gorąco Ribbentrop, jakby mówił o najnowszej modzie. Zasugerował w typowy dla siebie toporny sposób, że także Sowieci mogliby ruszyć na południe, w kierunku Zatoki Perskiej oraz innych rejonów, które nie budziły zainteresowania Niemiec. Była to oczywista aluzja do Indii, ale Mołotow bez entuzjazmu spoglądał przez swoje staromodne binokle. Zakłopotany Ribbentrop zasugerował, aby Związek Radziecki przystąpił do paktu trójstronnego. Jednak Mołotow, którego nieomylna logika wywodu przypominała Schmidtowi jego nauczyciela matematyki, oszczędzał swoją amunicję na Hitlera. Tego popołudnia Mołotow słuchał obojętnie Führera, ale gdy 812

ten w końcu przestał mówić, poskarżył się uprzejmie, że jego stwierdzenia są zbyt ogólnikowe. Chciałby poznać szczegóły, powiedział, a następnie zaczął zadawać kłopotliwe pytania: „Czy pakt niemiecko-radziecki z 1939 roku nadal obejmuje Finlandię? Co będzie oznaczał nowy porządek w Europie i Azji? Jaką rolę będzie w nim odgrywać ZSRR? Jaki jest stosunek Niemiec do Bułgarii, Rumunii i Turcji? Co będzie z zabezpieczeniem rosyjskich interesów na Bałkanach i w rejonie Morza Czarnego?”1. Żaden cudzoziemiec nie ośmielił się przemawiać tak zuchwale, więc Schmidt sądził, że Hitler wyjdzie gniewnie z pokoju, jak dwa lata wcześniej, kiedy sir Horace Wilson wręczył mu list od Chamberlaina, jednak Führer potulnie udzielił uspokajających odpowiedzi. Pakt trójstronny, stwierdził, będzie regulował jedynie sytuację w Europie. Bez udziału Rosjan nie zostaną podjęte żadne rozstrzygnięcia – nie tylko w Europie, lecz także na Dalekim Wschodzie. Mołotow nie krył sceptycyzmu. „Gdybyśmy byli traktowani jak równoprawni partnerzy, a nie figuranci – oznajmił – w zasadzie moglibyśmy przystąpić do paktu czterostronnego. Wcześniej trzeba jednak dokładnie określić cel i zadania paktu, chciałbym też zostać dokładniej poinformowany o granicach Wielkiej Azji”. Wyraźnie zakłopotany tym, że został zepchnięty do defensywy, Hitler nagle zakończył odpytywanie. Oznajmił, że muszą przerwać rozmowę. „W przeciwnym razie zaskoczy nas alarm bombowy”. Führer przesłał delegatom zaproszenie na obiad trzynastego, choć nie lubił jadać w towarzystwie cudzoziemców. Rzadkie ustępstwo na rzecz gościnności nie złagodziło jednak uporczywych żądań Rosjanina. Mołotow rozpoczął drugie spotkanie nieprzerwanym atakiem. Poruszył temat Finlandii, którą Hitler planował potajemnie wykorzystać jako wojskowego sojusznika w wypadku wojny z Rosją. Wystarczyła wzmianka o Finlandii, aby Führer z serdecznego gospodarza zamienił się w stronę procesową. „Nie mamy żadnych interesów w tym rejonie” – zaprotestował. Mołotow nie był o tym przekonany. „Jeśli dobre stosunki między Rosją i Niemcami mają zostać utrzymane – oświadczył z wystudiowanym spokojem – kwestia fińska musi zostać rozstrzygnięta bez użycia siły. W Finlandii nie mogą stacjonować żadne niemieckie oddziały, nie może tam też dochodzić do demonstracji przeciwko władzom radzieckim”. Hitler zapanował nad emocjami i odpowiedział spokojnym, lecz stanowczym tonem, że jedyne niemieckie oddziały w Finlandii znajdują się tam przejściowo, w drodze do północnej Norwegii. 813

Kiedy podejrzenia Mołotowa nie osłabły, Hitler tak się zdenerwował, że zaczął powtarzać dawne argumenty. „Musimy żyć w pokoju z Finami z powodu ich rudy niklu i drewna”. Jednak w następnym zdaniu, wypowiedzianym być może bezwiednie, ujawnił swój ostateczny plan. „Konflikt w rejonie Bałtyku wystawi na poważną próbę stosunki rosyjsko-niemieckie, konsekwencje mogą być zgoła nieprzewidywalne”. A Mołotow nie odebrał tych słów jako groźby, albo puścił je mimo uszu, popełniając w ten sposób poważny błąd dyplomatyczny. „Nie chodzi o Bałtyk, ale Finlandię” – odparł ostro. „Nie ma mowy o wojnie z Finlandią!” – stwierdził z uporem Hitler. „W takim razie odszedł pan od naszej umowy z ubiegłego roku” – zauważył z równym uporem Mołotow2. Było to znacznie bardziej ponure, choć mniej widowiskowe starcie od debaty z Brytyjczykami. Ribbentrop wyczuł, że jego wypieszczona polityka rosyjsko-niemieckiego entente znalazła się w poważnym niebezpieczeństwie. Interweniował w pojednawczym tonie, co Hitler odebrał jako sygnał do przywołania tematu wyprawy na południe. „Po pokonaniu Anglii – powiedział – Imperium Brytyjskie ulegnie rozpadowi jak zbankrutowana gigantyczna ogólnoświatowa posiadłość, licząca czterdzieści milionów kilometrów kwadratowych”. Niczym orędownik nowego planu zabudowy, Hitler odmalował przed oczami Rosjanina kuszący obraz. „W tej upadłej posiadłości Rosja otrzyma dostęp do wolnych od lodu otwartych mórz. Do tej pory brytyjska mniejszość licząca czterdzieści pięć milionów rządziła sześciuset milionami obywateli Imperium Brytyjskiego. Mam zamiar zgnieść tę mniejszość”. Niemcy, oświadczył, nie chcą, aby cokolwiek oderwało je od walki toczonej w sercu imperium, w rejonie Wysp Brytyjskich. Właśnie dlatego sprzeciwiał się wszelkim wojnom w rejonie Bałtyku. Ta dygresja nie udobruchała Mołotowa, który wrócił do narzekań. „Pana gwarancje dla Rumunii nie budzą naszej aprobaty” – oświadczył z charakterystyczną dla siebie opryskliwością. Miał na myśli niedawne niemieckie gwarancje bezpieczeństwa nowych granic Rumunii. „Czy te gwarancje mają chronić Rumunię także przed nami?”. W dyplomacji przygwożdżenie oponenta uchodzi za błąd. „Przed każdym, kto zaatakuje Rumunię” – odrzekł beznamiętnie Hitler i kilka chwil później przerwał spotkanie, używając tego samego pretekstu, co wczoraj: możliwego angielskiego nalotu.

814

Tego wieczoru Hitler nie zaszczycił swoją obecnością bankietu wydanego w radzieckiej

ambasadzie.

Uroczystość

popsuło

pojawienie

się

brytyjskich

samolotów w chwili, gdy Mołotow wznosił przyjacielski toast. Ribbentrop odwiózł gościa do swojego schronu przy Wilhelmstrasse, wykorzystując okazję do pokazania Rosjaninowi szkicu czterostronnego paktu, o który tak gorliwie zabiegał. Zobowiązywał on Niemcy, Rosję, Japonię i Włochy do szanowania swoich naturalnych stref wpływów i rozstrzygania wszystkich sporów „w przyjazny sposób”. Obszar „terytorialnych aspiracji” Sowietów wytyczono na południu, „w rejonie Oceanu Indyjskiego”. Mołotow nie był zachwycony. Rosja, oznajmił, jest bardziej zainteresowana Europą i cieśniną Dardanele niż Oceanem Indyjskim. „W rezultacie – powiedział – porozumienie na papierze nie wystarczy. Związek Radziecki będzie się musiał domagać skutecznych gwarancji swojego bezpieczeństwa”. Po tych słowach przedstawił wyczerpującą listę innych kwestii, które interesowały ZSRR: neutralność Szwecji, dostęp do Morza Bałtyckiego oraz los Rumunii, Węgier, Bułgarii, Jugosławii i Grecji. Ribbentrop był tak zaskoczony, że sądząc po protokołach ze spotkania, mógł „jedynie powtarzać i jeszcze raz powtarzać, że decydującym pytaniem jest, czy Związek Radziecki chce i jest gotowy współdziałać z Niemcami w zniszczeniu Imperium Brytyjskiego”. Mołotow zareagował sarkastycznie: jeśli Niemcy toczą z Anglią zmagania na śmierć i życie, jak Hitler zasugerował ostatniego popołudnia, może jedynie domniemywać, że oznacza to, iż Niemcy walczą „o życie”, a Anglicy „o śmierć”. Kiedy Ribbentrop powtórzył, że Anglia została pokonana, ale jeszcze o tym nie wie, Mołotow odpowiedział: „Jeśli tak jest, czemu siedzimy w schronie przeciwlotniczym? Czyje bomby spadają tak blisko, że nawet tutaj słychać eksplozje?”3. Mołotow wygrał dyskusję, ale przegrał sprawę. Kiedy Hitler przeczytał raport z rozmowy, która odbyła się w schronie, zirytował się. Przekonany, że Rosjanie nie są poważnie zainteresowani paktem czterostronnym, porzucił resztki nadziei na entente i postanowił zrobić to, co poprzysiągł sobie w 1928 roku. W końcu nieodwołalnie zdecydował, że zaatakuje Rosję. Później zwierzył się Bormannowi, że to właśnie wizyta Mołotowa przekonała go, iż „Stalin prędzej czy później ich opuści i przejdzie na stronę nieprzyjaciela”. Nie mógł ulec przed radzieckim szantażem w kwestii Finlandii, Bułgarii i Turcji. „Trzecia Rzesza, protektorka i obrończyni Europy, nie może złożyć tych zaprzyjaźnionych krajów na ołtarzu komunizmu. 815

Takie postępowanie byłoby niehonorowe, zasługiwałoby też na karę. Z moralnego i strategicznego punktu widzenia byłoby to godne pożałowania. Wojna z Rosją stała się nieunikniona, niezależnie od tego, co byśmy zrobili. Jej dłuższe odkładanie oznaczałoby,

że

musielibyśmy

walczyć

w znacznie

mniej

sprzyjających

okolicznościach. Dlatego zaraz po wyjeździe Mołotowa zdecydowałem, że trzeba wyrównać rachunki z Rosją, gdy tylko pogoda na to pozwoli”4. Zachętą były także mizerne sukcesy Armii Czerwonej w starciu z maleńką Finlandią. Führer zaczął się uważać za męża opatrznościowego, przewyższającego innych śmiertelnych, którego geniusz i siła woli wystarczą do pokonania każdego przeciwnika. Upojony politycznymi i militarnymi zwycięstwami, wyjaśnił jednemu z nazistowskich dowódców,

że

jest

pierwszym

i jedynym

śmiertelnikiem,

który

stał

się

„nadczłowiekiem”. Jego natura była „bardziej boska niż ludzka”, dlatego jako pierwszy przedstawiciel nowej rasy nadludzi „nie jest związany żadnymi ograniczeniami ludzkiej moralności” i stoi „ponad prawem”5.

2 Hitler zachował tę decyzję dla siebie, utrzymując swoich dowódców w przekonaniu, że Wielka Brytania nadal stanowi jego główny cel. W dniu przyjazdu Mołotowa do Berlina wydał dyrektywę, w której mówił o rzuceniu Anglii na kolana bez dokonywania ryzykownej inwazji przez wody kanału La Manche. Plan wymagał przeprowadzenia serii uderzeń, aby dokończyć to, co Włosi tak nieudolnie rozpoczęli w Egipcie i Grecji. Ataki te – w połączeniu z zajęciem Gibraltaru, Wysp Kanaryjskich, Azorów, Madery i części Maroka – miały odciąć Anglię od reszty imperium i zmusić do kapitulacji. Nie jest pewne, czy jego sprytny plan uwzględniał udział wątpliwego kolaboranta, niestałego sojusznika i ociągającego się neutralnego. Nikt nie był bardziej świadomy od Führera trudności tak skomplikowanej kampanii, ale mimo niedawnych frustracji Hitler był pewny, że zdoła skłonić do posłuszeństwa Pétaina, Mussoliniego i Franco. Zaczął od ostatniego. „Postanowiłem zaatakować Gibraltar” – oświadczył 18 listopada wysłannikowi Caudillo, Serrano Suñerowi. „Trzeba jedynie sygnału do ataku. Kiedyś musimy to zrobić”. Jednak szwagra Franco jak zawsze nie można było zmusić do podjęcia decyzji. Powtórzył, że Hiszpania dramatycznie potrzebuje pszenicy, i ponowił żądania terytorialne. Hitler z miejsca odrzucił to drugie, wskazując, jak dobrą zapłatę 816

odbierze Hiszpania, kiedy opowie się po stronie zwycięzców. Serrano Suñer zauważył, że Hiszpania była zawsze gotowa przeciwstawić się każdej obcej inwazji na swoje terytorium, o czym miał się okazję przekonać Napoleon. Po tych słowach przedstawił konkluzję, w której jakimś sposobem zdołał zawrzeć kolejną groźbę połączoną z obietnicą: Hiszpania mogłaby wykorzystać okres neutralności, który jej pozostał, żeby kupić pszenicę od zachodu. Zwodnicze wystąpienie Hiszpana poirytowało i sfrustrowało Hitlera. Później oświadczył bliskim współpracownikom, że Serrano Suñer „był najgorszym ze złych duchów (…), grabarzem nowoczesnej Hiszpanii”6. Przekonany, że Franco w końcu przystąpi do wojny, na początku grudnia Führer zwołał ostatnią odprawę dotyczącą zajęcia Gibraltaru (operacja „Felix”). Oznajmił swoim dowódcom, że w najbliższej przyszłości bez wątpienia dostanie oficjalną zgodę Franco, a następnie wyprawił osobistego przyjaciela Caudillo, żeby przedstawił mu warunki. Wybór Canarisa okazał się katastrofą. Admirał, który od 1938 roku działał przeciwko Hitlerowi, oficjalnie przedstawił argumenty Hitlera, a następnie nieoficjalnie doradził Franco, żeby trzymał się jak najdalej od wojny, w której państwa Osi poniosą nieuchronną klęskę79*. Kiedy Canaris doniósł, że Franco przystąpi do wojny „na chwilę przed upadkiem Anglii”, Hitler stracił cierpliwość. 10 grudnia wydał polecenie dowódcom, aby przerwać przygotowania do operacji „Felix”, gdyż sprawa jest przegrana. Jednak kilka tygodni później zwrócił się z kolejnym apelem do Franco. W długim, płaczliwym liście obiecał natychmiast dostarczyć pszenicę, jeśli Caudillo zaaprobuje szybki atak na Gibraltar. Po obietnicy, że nigdy go nie opuści, nastąpiła ostatnia prośba: „Wierzę, Caudillo, że trzej ludzie – Il Duce, ja i Pan – jesteśmy ze sobą związani najbardziej niewzruszoną siłą w historii, i dlatego w dziejowym konflikcie powinniśmy słuchać najwyższego rozkazu, wiedząc, że narody można ocalić raczej niezłomnym sercem niż pozornie roztropną ostrożnością”. Także tym razem Franco zdawał się zgadzać ze wszystkimi jego słowami, a mimo to nic nie uczynił. Tylko dzięki sile woli powstrzymał operację „Felix” i ocalił Gibraltar dla Anglii. Dzięki temu Morze Śródziemne pozostało otwarte dla zachodu, a Adolf Hitler musiał się ograniczyć do kontynentalnej Europy. Gdyby dostęp na Morze Śródziemne został zamknięty, Afryka Północna i Bliski Wschód dostałyby się w ręce Rzeszy. Z powodu nienawiści do Żydów cały świat arabski ze wszystkimi jego zasobami przyłączyłby się do państw Osi. Oprócz tragicznej sytuacji gospodarczej Hiszpanii i obawy opowiedzenia się po przegranej stronie, Franco podjął decyzję 817

pokrzyżowania szyków Hitlerowi z ważnych przyczyn osobistych. Był półkrwi Żydem80*8.

3 Stalin zwlekał niemal dwa tygodnie, zanim poinformował Niemców, że po spełnieniu kilku warunków, m.in. wycofaniu wojsk z Finlandii, ZSRR jest gotowy przyłączyć się do czterostronnego paktu zaproponowanego przez Hitlera. Żądania nie były wygórowane, ale ku zaskoczeniu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Hitler nie przystąpił do negocjacji, nie przesłał nawet odpowiedzi Mołotowowi. Skupił uwagę na armii, a pod koniec miesiąca jego dowódcy polowi rozpoczęli serię gier wojennych, m.in. symulujących napaść na Rosję. Dzień po ich zakończeniu, 5 grudnia, szefowie sztabów trzech grup armii mających wziąć udział w operacji odbyli naradę z Hitlerem, Brauchitschem i Halderem. Chociaż Führer zaaprobował podstawowy zrąb planu Haldera, nie chciał naśladować Napoleona, który skierował główne uderzenie na Moskwę. Zdobycie stolicy, powiedział, „nie jest takie ważne”. Brauchitsch zaprotestował, wskazując, że Moskwa ma ogromne 818

znaczenie nie tylko jako punkt, w którym ogniskują się wszystkie linie komunikacji, ale także jako ośrodek przemysłu zbrojeniowego. Jego słowa wywołały gwałtowną replikę. „Tylko kompletnie skostniałe umysły pochłonięte ideami z minionych stuleci – odparł Führer – uważają zajęcie stolicy za ważny cel”9. Jego interesowały Leningrad i Stalingrad, wylęgarnie bolszewików. Kiedy zdobędą te dwa gniazda, bolszewizm zostanie raz na zawsze zniszczony, a to było głównym celem ich ataku. Protest Brauchitscha, że taki cel jest celem politycznym, spotkał się z wykładem o współzależności polityki i strategii wojskowej. „Kwestię hegemonii w Europie – oznajmił Hitler – rozstrzygnie wojna z Rosją”10. Pokonanie Związku Radzieckiego pozwoli Niemcom dogadać się z drugim nieprzyjacielem, Wielką Brytanię. Pięć dni później Hitler zaczął przygotowywać swoich ludzi do nadchodzącej krucjaty, wygłaszając przemówienie w Berlinie na temat nierównego podziału bogactw ziemi. To niesprawiedliwe, powiedział, że w Niemczech przypada trzystu sześćdziesięciu mieszkańców na milę kwadratową, podczas gdy inne kraje są bardzo rzadko zaludnione. „Musimy rozwiązać ten problem – zakonkludował – i go rozwiążemy”11. Jednocześnie Goebbels przygotowywał Niemcy na nadchodzące trudne czasy. Okres świąt Bożego Narodzenia, oznajmił swoim współpracownikom, powinien zostać skrócony do dwóch dni. „Nawet Boże Narodzenie musi zostać dostosowane do ram obecnych wydarzeń. Ckliwa atmosfera bożonarodzeniowej choinki wydłużona do kilku tygodni jest sprzeczna z wojowniczym duchem narodu niemieckiego”. Mieli też podnieść moralny poziom Niemiec – głównie poza wielkimi miastami. „W rejonach wiejskich, w małych miasteczkach i w pobliżu frontu nie mogą występować roznegliżowane tancerki”. Artystom komediowym zabroniono żartów politycznych lub „sprośnych erotycznych kawałów”12. 17 grudnia Hitlerowi przedstawiono zrewidowany plan ataku. Führer zmienił go, aby opóźnić uderzenie na Moskwę do czasu zdobycia krajów bałtyckich i Leningradu, a następnie zmienił kryptonim operacji z „Otto” na bardziej znaczący „Barbarossa” (Rudobrody), od cesarza Fryderyka I, władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który w 1190 roku pomaszerował na czele swoich legionów, żeby zająć Ziemię Świętą. Führer oznajmił, że trzon Armii Czerwonej stacjonujący przy zachodniej granicy „zostanie rozbity śmiałymi, głębokimi uderzeniami pancernych klinów”. Siły, które będą nadal zdolne do walki, zostaną okrążone, aby nie zdołały się wycofać w głąb ZSRR. „Ostatecznym celem operacji jest stworzenie bariery na linii Wołga–Archangielsk chroniącej Europę przed azjatycką Rosją. Ostatni ocalały 819

obszar Rosji na Uralu zostanie, jeśli zajdzie potrzeba, zniszczony przy użyciu wojsk lotniczych”13. Halder podejrzewał, że Hitler blefuje, i spytał Engla, czy to autentyczny plan. Adiutant był zdania, że sam Hitler jeszcze tego wówczas nie wiedział. Jednak kości zostały rzucone, a przygotowania do krucjaty ruszyły. Führer nie miał cierpliwości do zalecających umiar w triumfalizmie, którzy pragnęli, aby Niemcy powstrzymały się od dalszej agresji i cieszyły się owocami podbojów. Większość Europy, przekonywali, znajduje się już w rękach Hitlera, a jeśli zechciałby poczekać, także Anglia uznałaby jego hegemonię. Dla Adolfa Hitlera taka polityka bierności była nie do przyjęcia. Cel narodowego socjalizmu stanowiło zniszczenie bolszewizmu. Jak mógłby się wyrzec misji swojego życia? „Zawsze utrzymywałem, że powinniśmy za wszelką cenę unikać prowadzenia wojny na dwóch frontach – wyznał później Bormannowi. – Zapewniam cię, że długo analizowałem kampanie Napoleona i to, czego doświadczył w Rosji. Mógłbyś zapytać: na co nam w takim razie wojna z Rosją i czemu akurat teraz?”. Nie było nadziei na zakończenie wojny poprzez inwazję na Anglię, a wrogie incydenty ciągnęłyby się bez końca, z Amerykanami odgrywającymi coraz aktywniejszą rolę. Jedyną szansą podbicia Związku Radzieckiego było przejęcie inicjatywy. Dlaczego mieli zaatakować w 1941 roku? Gdyż czas działał na korzyść ZSRR, przeciwko Niemcom. Dopiero gdy zdobędzie ich ziemie, czas znajdzie się po stronie Niemiec14.

4 Na zewnątrz stosunki między dwoma egzotycznymi sprzymierzeńcami rozwijały się doskonale. Kilka dni po rozpoczęciu przygotowań do operacji „Barbarossa” – 10 stycznia 1941 roku – Hitler wyraził zgodę na ujawnienie dwóch umów z Sowietami: umowy handlowej o wzajemnej wymianie towarów i tajnego protokołu, w którym Niemcy za siedem i pół miliona dolarów w złocie wycofywały się z roszczeń do pasa terytorium Litwy. Jednak za fasadą serdeczności między członkami obu delegacji handlowych narastała niezgoda. Dostawy surowców ze Związku Radzieckiego nadchodziły regularnie i o czasie, podczas gdy transporty z Niemiec napływały niezwykle powolnie i nieregularnie. Na przykład zawsze gdy transport maszyn był gotów do wysłania na wschód, zjawiał się jakiś inspektor z Ministerstwa Lotnictwa lub Wojny, żeby sprawdzić jakość pracy, a następnie przejmował urządzenia, powołując 820

się na interes wojenny Rzeszy. Celowe opóźnienia dotyczyły również okrętów wojennych. Hitler osobiście nakazał wstrzymanie prac nad ciężkim krążownikiem obiecanym Stalinowi, aby niemiecki przemysł stoczniowy mógł wyprodukować więcej okrętów podwodnych. Niemcy zaproponowali odholowanie kadłuba do Leningradu i uzbrojenie go w trzystuosiemdziesięciomilimetrowe działa Kruppa, ale tak zapamiętale spierali się o cenę, że okręt nadal stał w stoczni Wilhelmshaven. Stalin zaangażował się osobiście w spór o niemieckie dostawy, ale zwykle powstrzymywał własnych negocjatorów. Był zdecydowany utrzymywać dobre stosunki z kłótliwym sojusznikiem tak długo, jak to możliwe. Chociaż usilnie zabiegał o pokój – przynajmniej dopóki Armia Czerwona nie zostanie odpowiednio wzmocniona – Hitler nie przestawał szykować swoich ludzi do wojny i nowego porządku. Zrobił to w złowieszczo zawoalowany sposób podczas dorocznej mowy wygłoszonej 30 stycznia w Sportpalast. Po wstępnym przemówieniu Goebbelsa Führer wkroczył sztywnym krokiem na podium, a następnie nieśmiało uniósł ramię w partyjnym pozdrowieniu wśród dzikich wrzasków i owacji. Stał chwilę w milczeniu, a później zaczął mówić. „Jego głos – wspominał reporter CBS, który przybył w miejsce Shirera – w pierwszej chwili przypominał powolny niski pomruk”. Później Hitler z nagłą gwałtownością zaczął wymachiwać ramionami15. Mógł myśleć o operacji „Barbarossa” i planowanej czystce rasowej, kiedy mówił: „Jestem przekonany, że rok 1941 będzie przełomowym rokiem w dziejach nowego ładu w Europie”, ale wrogiem, którego atakował, była Wielka Brytania, przywódczyni „pluto-demokracji” pozostających pod kontrolą międzynarodowej żydowskiej kliki i wspieranych przez emigrantów dysydentów. Słowa te miały dostarczyć pretekstu do ataku na Związek Radziecki, a jednocześnie przygotowywały jego własny naród do ostatecznej rozprawy z żydostwem. Cztery dni później, po wysłuchaniu raportu Haldera, że siła niemieckich oddziałów dorównuje sile oddziałów rosyjskich, znacznie przewyższając je pod względem jakości uzbrojenia, Hitler wykrzyknął: „Gdy rozpoczniemy operację »Barbarossa«, świat wstrzyma oddech i nie wydusi z siebie ani słowa!”16. Jego wizja podboju w istocie sięgała poza granice Europy – 17 lutego zarządził przygotowanie do uderzenia w serce Imperium Brytyjskiego, Indie. Miało temu towarzyszyć zajęcie Bliskiego Wschodu schwytanego w żelazne kleszcze – od wschodu uderzeniem z Rosji przez Iran, od zachodu z Afryki Północnej w kierunku Kanału Sueskiego. Chociaż te ambitne plany miały głównie na celu zmuszenie Wielkiej Brytanii do opowiedzenia się po stronie Niemiec, wskazywały na niepohamowane aspiracje 821

Hitlera. Rosja była już właściwie pokonana, a jego niespokojny umysł szukał nowych terytoriów do zdobycia, nowych wrogów, w szczególności Ameryki i Roosevelta, aby zmusić ich do posłuchu. Jak na marzyciela, Hitler potrafił być i często bywał niezwykle praktyczny. Gdy tylko wyobraził sobie szerokie pole podbojów, skupił uwagę na czymś bardziej umiarkowanym. Ponieważ klęska Włochów w Albanii i Grecji, mówiąc jego własnymi słowami, „obaliła wiarę w niezwyciężoność państw Osi podzielaną przez ich przyjaciół i wrogów”17, przed rozpoczęciem operacji „Barbarossa” należało zająć Grecję i przywrócić ład w regionie. Nie było to jednak jedynym motywem jego działania. Hitler postrzegał klęskę Włochów na Bałkanach jako doskonałą okazję do poszerzenia swojego terytorium i powiększenia ekonomicznych aktywów. Zajęcie Grecji było niełatwym wyzwaniem, które dodatkowo utrudniały warunki geograficzne. Między Hitlerem a jego zdobyczą leżały cztery kraje – Węgry, Rumunia, Bułgaria i Jugosławia. Pierwsze dwa, faktycznie kraje satelickie Rzeszy, od kilku miesięcy gościły na swoim terytorium niemieckie oddziały, trzeci był pod silną presją, a 1 marca przyłączył się do paktu trójstronnego. Chociaż otwierało to niemieckim wojskom drogę do Grecji, strategicznie położona Jugosławia pozostawała stałym przedmiotem militarnej i politycznej troski. Jej przywódcy nie chcieli niemieckiej ani rosyjskiej ingerencji na Bałkanach, więc gdy zawoalowane groźby i niejasne obietnice nie zdołały wciągnąć Jugosławii do grona państw Osi, Hitler zaprosił do Berghofu księcia Pawła, regenta Jugosławii, aby wywrzeć na niego osobisty wpływ. Mimo obietnicy Hitlera gwarantującej terytorialną integralność jego kraju książę oznajmił, że decyzja ta jest dla niego bardzo trudna z przyczyn osobistych: jego żona miała greckie pochodzenie, on sam zaś darzył sympatią Anglię i żywił niechęć do Mussoliniego. Książę wyjechał z Berghofu, nie udzieliwszy odpowiedzi, ale trzy dni później – co dla Hitlera oznaczało czekanie bez końca – odrzekł, iż jest gotów podpisać pakt trójstronny, pod warunkiem że Jugosławia nie będzie musiała udzielić jakiejkolwiek pomocy militarnej lub pozwolić na przejście niemieckich oddziałów przez swoje terytorium. Była to niezadowalająca propozycja, ale Hitler zapanował nad emocjami i odpowiedział, że Niemcy przyjmą zaproponowane warunki. Jego pojednawcza oferta została jednak nieoczekiwanie odtrącona. Jugosłowianie oświadczyli, że nie mogą zrobić niczego, co wplątałoby ich w wojnę, „także z Ameryką, a nawet Rosją”.

822

W połowie marca było jasne, że jugosłowiański rząd się nie ugnie. Napięcie Führera stało się widoczne, gdy szesnastego przemawiał podczas Dnia Pamięci w berlińskim Muzeum Wojny. „Jego twarz była napięta i wymizerowana – wspominał

Louis

Lochner

–

skóra

szara

jak

popiół,

oczy

pozbawione

charakterystycznego blasku. Troski i zmartwienia odcisnęły na nim piętno, ale to nie było najbardziej uderzające. Tym, co najbardziej mnie zdumiało, był pozbawiony przejęcia, obojętny sposób, w jaki wypowiadał swoje typowe komunały”. Hitler odczytał krótką mowę, jakby go nudziła, nie czyniąc najmniejszej próby poruszenia milionów, które słuchały go przez radio18. Następnego dnia sytuacja w Jugosławii zmieniła się gwałtownie. Książę następca tronu zgodził się podpisać pakt trójstronny, co wywołało powszechne oburzenie. Kiedy trzej ministrowie podali się do dymisji na znak protestu, wyżsi dowódcy sił powietrznych ogłosili bunt. O świcie 27 marca rebelianci obalili rząd, a młody następca tronu, Piotr, został królem. Tego ranka Hitler gratulował sobie w Berlinie szczęśliwego rozwiązania problemu Jugosławii. Właśnie otrzymał wiadomość, że tamtejsza ludność „powszechnie popiera” podpisanie przez Jugosławię nowego paktu, a rząd „całkowicie panuje nad sytuacją”. Pięć minut przed południem, gdy przygotowywał się do ważnej narady z japońskim ministrem spraw zagranicznych, Matsuoką, nadszedł telegram z Belgradu. Kiedy przeczytał, że byli członkowie jugosłowiańskiego rządu podobno zostali aresztowani, w pierwszej chwili pomyślał, że to żart. Później wpadł w gniew. To niesłychane, by w ostatniej chwili pozbawiono go zwycięstwa. Tym razem szał Führera był szczery. Czuł się „osobiście znieważony”. Wykrzyczał rozkaz, aby dowódcy wojskowi stawili się natychmiast w Kancelarii Rzeszy, przesłał pilne wezwanie Ribbentropowi, który rozmawiał z Matsuoką na Wilhelmstrasse, a następnie wpadł do sali konferencyjnej, gdzie na codzienną odprawę czekali Jodl i Keitel. Wymachując telegramem, Hitler wykrzyknął, że raz na zawsze zniszczy Jugosławię! Niczym kochanek wzgardzony chwilę po tym, jak został przyjęty, im dłużej mówił, tym bardziej był rozgniewany i zacietrzewiony. Przysiągł, że wyda rozkaz natychmiastowego, równoczesnego ataku z północy i wschodu. Keitel zaprotestował, że tak ambitna operacja nie jest możliwa. Operacja „Barbarossa” nie mogła zostać opóźniona, gdyż wojska przemieszczały się już zgodnie z planem, wykorzystując maksymalną przepustowość kolei. Co więcej, stacjonująca w Bułgarii

823

armia Lista była zbyt słaba, aby zaatakować Jugosławię, a tylko głupiec mógłby liczyć na pomoc Węgrów. „Właśnie dlatego wezwałem Brauchitscha i Haldera – powiedział Hitler. Na pewno znajdą jakieś rozwiązanie. – Zajmę całe Bałkany! Czas najwyższy, żeby się przekonali z kim mają do czynienia!”. Brauchitsch, Halder, Göring i Ribbentrop jeden po drugim dochodzili na naradę w asyście adiutantów. Wszyscy słuchali z podziwem, jak Hitler ogłasza ostrym, mściwym tonem, że jest zdecydowany „unicestwić Jugosławię militarnie i zniszczyć jako państwo”. Na nieśmiały protest Ribbentropa, że powinni wcześniej postawić Jugosławii

ultimatum,

odpowiedział

kwaśno:

„Tak

oceniasz

sytuację?!

Jugosłowianie przysięgną, że czarne jest białe. Oznajmią, że nie mają wrogich zamiarów, a kiedy wejdziemy do Grecji, wbiją nam nóż w plecy”. Atak, wykrzyknął, powinien się rozpocząć tak szybko, jak to możliwe! „Z politycznego punktu widzenia uderzenie w Jugosławię powinno zostać przeprowadzone z bezlitosną surowością, a klęska wojenna – zadana w stylu blitzkriegu”. To przestraszy Turków i Greków. Głównym zadaniem Göringa będzie zlikwidowanie naziemnych instalacji wojsk lotniczych Jugosławii, a następnie zniszczenie stolicy „falami ataków powietrznych”. Hitler szybko odprawił pośpiesznie wezwanych ministrów Węgier i Bułgarii. Piętnastominutowe spotkanie z pierwszym rozpoczęło się od uwagi na temat buntu w Belgradzie skwitowanej cytatem: „Kogo bogowie chcą zniszczyć, temu odbierają rozum”. Po tych słowach przyszła pora na obietnicę: jeśli Węgry pomogą Niemcom w kryzysowej sytuacji, otrzymają rejon Banatu, na który tak długo czekali. Dla Węgrów była to wyjątkowa okazja do uzyskania ustępstw, których bez tego mogliby oczekiwać latami. „Możecie mi wierzyć, że nie udaję. Nie obiecuję więcej, niż mogę dać”. Następna rozmowa ograniczyła się do pięciu minut. Hitler oznajmił bułgarskiemu ministrowi, że wydarzenia w Jugosławii sprawiły mu ulgę. „Skończyła się wieczna niepewność” – stwierdził i wykorzystał Macedonię w roli przynęty, aby skłonić Bułgarię do dalszej współpracy z państwami Osi. Okazawszy hojność – szczodrym rozdawaniem cudzej własności – nagle wpadł we wściekłość. „Nad Jugosławią rozszaleje się burza! – wykrzyknął. – Rozszaleje się tak szybko, że ci panowie osłupieją!”19. Wydawszy rozkazy do ataku i przekupiwszy dwóch niepewnych sojuszników, Hitler znalazł w końcu czas na spotkanie z wysłannikiem Japonii. Miał nadzieję, 824

że zdołają powstrzymać Amerykę przed przystąpieniem do wojny. Zasugerował, że najlepszym sposobem może być zajęcie Singapuru przez Japonię. Należałoby to zrobić teraz, gdyż druga taka okazja może się szybko nie nadarzyć. Japonia, dodał, w obliczu siły niemieckiej armii, nie musi się obawiać operacji odwetowej Rosji w Mandżurii. Matsuoka, absolwent University of Oregon, odpowiedział powoli i wyraźnie po angielsku. Choć uważa, że niemiecka propozycja jest właściwa, „w obecnej chwili nie może złożyć obietnicy w imieniu rządu Japonii”. Pośpiesznie zapewnił rozczarowanego Hitlera, że osobiście opowiada się za takim działaniem20. W rzeczywistości był do niego tak ochoczo nastawiony, że japońska armia musiała wysłać do Berlina pułkownika Yatsugi Nagaiego, który miał dopilnować, aby nie udzielił żadnych konkretnych obietnic w imieniu rządu Japonii. W konsekwencji Matsuoka musiał odpowiadać wymijająco na każdą wzmiankę o brytyjskiej twierdzy. Nawet gdy Hermann Göring po przyjęciu zwoju przedstawiającego górę Fuji żartobliwie obiecał, że przyjedzie i zobaczy, jak wygląda naprawdę, „jeśli Japonia zajmie Singapur”, posłaniec skinął głową w kierunku poirytowanego pułkownika Nagaiego i westchnął: „Musi pan spytać jego”. Matsuoka nie był niechętnie nastawiony do traktatu, który miał niebawem podpisać ze Stalinem, dlatego poczuł się zaskoczony, gdy Ribbentrop, który podsunął mu pomysł wielkiego paktu czterostronnego, oznajmił: „Nie pojmuję, jak mógłby pan go podpisać w takiej chwili. Zapomniał pan, że ZSRR nigdy nie daje niczego darmo?”21. Nagai odebrał to jako ostrzeżenie, ale Matsuoka nie stracił entuzjazmu, kiedy ambasador Oshima powiedział mu w zaufaniu, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż Niemcy i Rosja znajdą się wkrótce w stanie wojny. Spotkanie z Matsuoką nie oznaczało dla Hitlera końca dnia. Podpisał dyrektywę dwudziestą piątą, wydając polecenie jednoczesnego uderzenia na Jugosławię i Grecję, a o północy zasiadł do napisania listu do Mussoliniego w sprawie sytuacji w Jugosławii. „Oczywiście nie uważam jej za katastrofalną – oznajmił. – Z drugiej strony, jest dla nas tak delikatna, że musimy uniknąć popełnienia błędu, który mógłby zagrozić naszej pozycji”. Dlatego podjął wszelkie kroki, aby rozwiązać kryzys środkami wojskowymi. „Zwracam się do Pana z pilną prośbą, Il Duce, aby w ciągu najbliższych dni nie podejmował Pan żadnych operacji w Albanii”. Po uprzejmym przypomnieniu, aby nie zaszkodził ich sytuacji kolejną nieprzemyślaną awanturą, wezwał Il Duce do zachowania „absolutnej tajemnicy”, podkreślając te słowa dla wywarcia większego efektu22. 825

List ten, mimo wystudiowanej kurtuazji, uwypuklał nowy charakter łączącej ich relacji. Po klęskach w Grecji i Afryce Mussolini nie był już „starszym wspólnikiem”. W oczach Führera został naznaczony niewybaczalnym piętnem porażki. Lista skarg Hitlera była długa, nawet jeśli mogła się wydawać dyskusyjna: nieudana kampania w Grecji zachęciła Brytyjczyków do przeprowadzenia udanej ofensywy w Libii i zniechęciła Franco do wsparcia niemieckiej operacji w Gibraltarze, a także zmusiła Niemcy do zajęcia się dysydencką Jugosławią w najmniej sprzyjającym czasie. Na domiar złego operacja „Barbarossa” musiała zostać odłożona przynajmniej o miesiąc.

5 Chociaż Hitler przypisywał opóźnienie operacji „Barbarossa” kampanii w Jugosławii, bardziej decydującym czynnikiem mógł być brak odpowiedniego zaopatrzenia dla Wehrmachtu, który sam spowodował. W każdym razie Hitler nie uważał opóźnienia za katastrofę pomimo dręczących obaw: „Nie opuszczał mnie obsesyjny strach, że Rosjanie mogą rozpocząć własną ofensywę”23. Wydawał się jednak spokojny, kiedy wezwał do Kancelarii Rzeszy dowódców polowych, żeby zakomunikować im datę ataku i co ważniejsze, dać wykład na temat nadciągającego „starcia dwóch ideologii”. 30 marca o jedenastej wyżsi dowódcy oddziałów uczestniczących w operacji „Barbarossa” wraz z czołowymi oficerami sztabowymi zebrali się w małym gabinecie, w którym umieszczono pulpit dla mówcy. Ponad dwustu mężczyzn siedziało w długich rzędach, według stopnia i starszeństwa, kiedy Hitler wszedł na salę tylnymi drzwiami. Zebrani energicznie powstali, szurając krzesłami, a następnie usiedli, gdy Hitler podszedł do mównicy. Z powagą mówił o sytuacji wojskowej i politycznej. W ciągu czterech lat Stany Zjednoczone nie zdołają osiągnąć szczytowej mocy produkcyjnej i wojskowej. Czas sprzyjał więc temu, by zrobić porządek w Europie. Wojna z Rosją stała się nieunikniona, oznajmił, a bezczynne siedzenie i czekanie miałoby katastrofalne skutki, dlatego atak rozpocznie się 22 czerwca. Nie można go odłożyć, powiedział, gdyż jego następca nie będzie posiadał wystarczającej władzy i autorytetu, aby wziąć na siebie odpowiedzialność za rozpętanie kolejnej wojny. On i tylko on może powstrzymać bolszewicki walec parowy, zanim zmiażdży całą Europę. Wezwał do zniszczenia radzieckiego państwa i unicestwienia Armii Czerwonej i zapewnił, że zwycięstwo będzie szybkie 826

i przygniatające. Jedynym problemem, dodał złowieszczo, było to, co zrobić z pokonanymi Rosjanami, jak traktować jeńców wojennych i ludność cywilną. Wojskowi siedzieli sztywno na krzesłach, zastanawiając się, czy będą zmuszeni wziąć udział w tej części programu. Jako zawodowi żołnierze odnosili się z pogardą do bezwzględnych środków stosowanych przez Hitlera podczas kampanii w Polsce, szczególnie do kroków podejmowanych wobec polskich Żydów i inteligencji, duchowieństwa i ziemian. Kolejna groźba Führera wzmogła ich obawy: „Wojny z Rosją nie można prowadzić rycerskimi metodami! Zmagania te będą starciem ideologii

i odmiennych

ras.

Trzeba

będzie

działać

z bezprecedensową

bezwzględnością i nieugiętą surowością”. Nikt nie wypowiedział ani słowa sprzeciwu, jak podczas wojny w Polsce, nie pojawił się nawet najsłabszy gest protestu24. Tego ranka Hitler ostatecznie upokorzył swoich dowódców wojskowych, żądając, aby wyrzekli się honoru wojowników. Teraz, podobnie jak wielu Niemców podzielających jego strach i nienawiść do Żydów i Słowian, stali się niechętnymi uczestnikami nowej krucjaty. Lebensraum, który uważali za sprawiedliwą rekompensatę za rosyjskie ziemie zdobyte w walce i utracone w wyniku traktatu wersalskiego, zszedł na dalszym plan, odsłaniając prawdziwe przyczyny inwazji Hitlera: unicestwienie bolszewizmu i eksterminację Żydów. Tymczasem zakończono przygotowania do napaści na Grecję i Jugosławię. W Belgradzie codziennie odbywały się demonstracje, często organizowane przez miejscowych komunistów realizujących radziecką politykę na Bałkanach. Rosja tak bardzo pragnęła podburzyć Jugosłowian przeciwko niemieckiej ingerencji, że 5 kwietnia podpisała pakt z nowym rządem. Nie odstraszało to Hitlera. Następnego ranka przygniatające siły niemieckie przekroczyły granicę Jugosławii. Bombowce rozpoczęły systematyczne niszczenie Belgradu w operacji, której Hitler nadał znamienny kryptonim „Kara”. Przywódcy radzieccy, których podpisy ledwie zdążyły wyschnąć pod umową z Jugosławią i Grecją, przesunęli wzmianki o ataku na końcowe strony „Prawdy”. Ledwie wspomniano o niszczących całodobowych nalotach na Belgrad. Hitler uprzedził Goebbelsa, że kampania potrwa nie dłużej niż dwa miesiące, i właśnie tę informację przekazano niemieckiej opinii publicznej. Kalkulacja została oparta na grubym przecenieniu siły nieprzyjaciela. Po tygodniu niemieckie i węgierskie oddziały wkroczyły do zniszczonego Belgradu przypominającego kupę gruzów. Podczas operacji „Kara” śmierć poniosło siedemnaście tysięcy cywilów. 827

17 kwietnia niedobitki jugosłowiańskiej armii złożyły broń. Dziesięć dni później dobiegła końca kampania grecka, kiedy niemieckie czołgi wjechały z łoskotem do Aten. Dwadzieścia dziewięć niemieckich dywizji zostało przewiezionych w rejon walk prymitywnymi drogami i torami kolejowymi ogromnym nakładem energii, paliwa i czasu. Z tej potężnej siły tylko dziesięć dywizji było w akcji przez dłużej niż sześć dni. Do uśmiercenia komara użyto dwuręcznego młota. Ta szokująca porażka niemieckiego wywiadu była bardziej winna opóźnieniu operacji „Barbarossa” od Mussoliniego. Zaniepokojenie Hitlera kosztami inwazji na Bałkanach zostało z nawiązką złagodzone pomyślnym obrotem sytuacji w Afryce Północnej. Dysponujący zaledwie trzema dywizjami generał Erwin Rommel przebił się przez Cyrenajkę i wdarł się na kilkanaście kilometrów w głąb Egiptu. To zwycięstwo zaskoczyło Hitlera tak samo, jak Brytyjczyków; zagroziło panowaniu Anglii we wschodnim rejonie Morza Śródziemnego. Osłabiło również prestiż Anglii i przekonało Stalina, aby mimo prowokacji utrzymał dobre stosunki z Niemcami. Radziecki przywódca nie tylko przymykał oczy na niemieckie inwazje w rejonie Bałkanów, ale uporczywie ignorował narastające pogłoski, że Hitler szykuje się do napaści na jego kraj. Ostrzeżenia napływały z różnych źródeł, m.in. amerykańskiego Departamentu Stanu. Zagraniczni dyplomaci w Moskwie mówili otwarcie o rychłym starciu. „Żona amerykańskiego ambasadora Steinhardta [Żydówka] – donosił do Berlina niemiecki dyplomata – wspomniała, że wolałaby nie być w Moskwie, kiedy do miasta wejdą obce wojska”25. Od wielu miesięcy radziecki wywiad ostrzegał przed atakiem, ale Stalin nie ufał własnym informatorom, a jego paranoja nasilała się wraz ze wzrostem liczby raportów. Przekonany, że Hitler nie jest na tyle głupi, aby zaatakować Rosję bez uprzedniego zneutralizowania Wielkiej Brytanii, sądził, że te pogłoski zostały sfabrykowane przez kapitalistyczny zachód, który chciał go poróżnić z Hitlerem. Zanotował czerwonym atramentem na jednym z alarmujących raportów czeskiego agenta: „Ta informacja jest brytyjską prowokacją. Sprawdźcie, skąd pochodzi, i ukarzcie winowajcę”26. Marszałek Andriej Jeremienko potwierdził irracjonalne podejrzenia Stalina w swoich pamiętnikach: „Właśnie dlatego [Stalin] nie aprobował pilnych, zdecydowanych działań obronnych w rejonie granicy, gdyż obawiał się, że posłużą Hitlerowi za pretekst i dostarczą uzasadnienia plotkom. Miał nadzieję, że kapitaliści

828

i naziści zniszczą się wzajemnie. W każdym razie nie chciał sprowokować Hitlera do ataku, zanim Armia Czerwona będzie w pełni uzbrojona”. Równie gorliwie Stalin zabiegał o dobre stosunki z Japonią. Przyjął ministra spraw zagranicznych Matsuokę, który przybył prosto z Berlina, jako gościa honorowego, publicznie okazując zadowolenie z podpisania paktu o neutralności. Podczas uroczystego przyjęcia wydanego na Kremlu – w dniu upadku Belgradu – Stalin osobiście podsuwał japońskim wysłannikom półmiski z jedzeniem, obejmował ich, całował i skakał wokół nich. Traktat był ogromnym osiągnięciem jego dyplomacji; dostarczał przekonującego dowodu, że Stalin może puścić mimo uszu pogłoski o rzekomym niemieckim ataku na Rosję. Przecież Hitler z pewnością nie pozwoliłby Japonii na zawarcie umowy z ZSRR, gdyby planował inwazję. Stalin był w tak znakomitym humorze, że odprowadził japońską delegację na dworzec i odprawił serdecznym, choć nieco podchmielonym pożegnaniem. Ucałował generała, a następnie objął małego Matsuokę niedźwiedzim uściskiem i kilka razy czule cmoknął w policzek. „Po podpisaniu radziecko-japońskiego paktu o neutralności – powiedział – nie mamy się czego obawiać w Europie!”27. Kilka minut później, gdy pociąg z Japończykami ruszył z peronu, objął ramieniem niemieckiego ambasadora von der Schulenburga. „Musimy zostać przyjaciółmi – oznajmił – musi pan zrobić wszystko, aby tak się stało!”. Odwrócił się do pułkownika i upewniwszy się, że on także jest Niemcem, ryknął: „W każdym razie my pozostaniemy przyjaciółmi… mimo wszystko!”28. Prawdopodobnie miał na myśli liczne loty zwiadowcze niemieckich samolotów zapuszczających się głęboko na rosyjskie terytorium. W ciągu ostatnich dwóch tygodni doszło do pięćdziesięciu przypadków naruszenia radzieckiej przestrzeni powietrznej. Dwa dni po czułym objęciu Schulenburga Stalin był zmuszony przejść do działania, gdy niemiecki samolot wylądował awaryjnie niemal sto pięćdziesiąt kilometrów od granicy. Na pokładzie znaleziono aparat, nienaświetloną rolkę filmu i podartą mapę topograficzną ZSRR. Sowieci przesłali oficjalną notę protestacyjną do Berlina, wskazując, że od końca marca doszło do osiemdziesięciu przypadków naruszenia radzieckiej przestrzeni powietrznej. Mimo to protest był utrzymany w łagodnym tonie, a Stalin w dalszym ciągu uparcie ignorował ostrzeżenia, m.in. brytyjskiego ambasadora Crippsa, który przewidywał, że Hitler zaatakuje 22 czerwca81*. Chociaż wszyscy pracownicy niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych podejrzewali, że do ataku na Rosję może dojść w każdej chwili, dopiero niedawno Hitler powiedział Ribbentropowi o operacji „Barbarossa”. Niezadowolony minister 829

spraw zagranicznych „chciał spróbować z Moskwą jeszcze raz, ale Hitler odmówił pozwolenia

na

dalsze

zabiegi

dyplomatyczne”29.

Zabronił

Ribbentropowi

rozmawiać z kimkolwiek o tej sprawie, a następnie zapewnił ambasadora von der Schulenburga w Moskwie: „Nie zamierzam toczyć wojny z Rosją”31. Dwa dni później Hitler ponownie potwierdził datę ataku – 22 czerwca – o której wspomniał Cripps. Bez wątpienia w chwili rozpoczęcia operacji „Barbarossa” Niemcy dysponowali jedną z najpotężniejszych armii na świecie. Włochy były im kulą u nogi, Hiszpania wydawała się nieprzejednana, a Francja Vichy nieuległa. Sojusze Hitlera zostały osłabione przez zwycięstwa. Łatwe podboje sprawiały, że przyjaciele Hitlera – m.in. takie niewielkie kraje, jak Jugosławia, Węgry i Rumunia – stali się niespokojni. Jego jedyną siłą był Wehrmacht, a poleganie na sile okazało się zgubne dla wszystkich zdobywców. Wojny wygrywa się zwykle dzięki polityce, a nie sile oręża. Napoleon odebrał tę bolesną lekcję od Brytyjczyków, którzy tradycyjnie przegrywali bitwy i wygrywali wojny. Przegrali wojnę z Hitlerem o kontynent, ale już wygrali wojnę o swoje dominia i pomoc Ameryki. Jedyną szansą zwycięstwa na wschodzie było dla Hitlera sprzymierzenie się z milionami obywateli Związku Radzieckiego, którzy nienawidzili Stalina, ale on, zamiast pójść za radą grupy Rosenberga i potraktować ich pobłażliwie, nie tylko zaprzepaścił ostatnią nadzieję na autentyczny Grand Alliance, ale obrócił potencjalnych sojuszników w nieprzejednanych wrogów.

6 Chociaż wojskowych dowódców Hitlera początkowo przerażała sama myśl o wojnie z Rosją, obecnie niemal wszyscy podzielali jego opinię, że zwycięstwo będzie szybkie. Panowała zgoda, że kampania zakończy się w ciągu trzech miesięcy, ale feldmarszałek von Brauchitsch jeszcze radykalniej skrócił ten czas. Prorokował, że w ciągu „czterech tygodni” od głównego uderzenia wojna przerodzi się w tłumienie „małych ośrodków oporu”. Twardogłowy Jodl zgodził się z kolegą i szorstko uciszył Warlimonta, gdy ten zakwestionował kategoryczne stwierdzenie, że „rosyjski kolos jest świńskim pęcherzem, który wystarczy przekłuć, aby eksplodował”32. Według generała Guderiana Führer „zdołał zarazić najbliższe otoczenie swoim bezpodstawnym optymizmem. Naczelne Dowództwo Wehrmachtu i Naczelne 830

Dowództwo Wojsk Lądowych były tak radośnie przekonane, że zdołają zwyciężyć przed nadejściem zimy, że tylko co piątego żołnierza wyposażono w zimowe ubranie”33. Oczywiście w najwyższych kręgach znalazło się kilku dysydentów. Operacji „Barbarossa” od początku sprzeciwiali się otwarcie Ribbentrop i admirał Raeder. Również Keitel miał poważne wątpliwości, ale nauczył się zachowywać je dla siebie. Opozycja istniała także w najbliższym kręgu Hitlera. Rudolf Hess – drugi po Göringu następca Führera – z całego serca popierał ideę Lebensraum, ale był przeciwny atakowaniu Rosji, dopóki trwała wojna z Anglią. Na tym niefortunnym konflikcie

skorzystają

jedynie

bolszewicy,

zwierzył

się

Schwerinowi

von

Krosigkowi. Zdecydowany znaleźć sposób zneutralizowania Wielkiej Brytanii, minionego lata spotkał się z geopolitykiem, profesorem Karlem Haushoferem, w lesie Grunewald. Do drugiej nad ranem dyskutowali o najlepszym sposobie wynegocjowania pokoju. Haushofer zasugerował potajemne spotkanie na neutralnym terenie z jakimś ważnym Anglikiem. Z tak niepozornych początków wzięła się przygoda, która zaintrygowała cały świat. Podekscytowany perspektywą tajnej misji Hess przedstawił plan Hitlerowi, mając nadzieję, że w ten sposób podbuduje swoje słabnące wpływy. Mimo wysokiego stanowiska zajmowanego przez Hessa Führer od ponad roku nie traktował go poważnie. „Mam nadzieję, że nigdy nie zostanie moim następcą – zwierzył się Hanfstaenglowi. – Nie wiedziałbym, kogo bardziej żałować, Hessa czy partii”34. Mimo to serdeczne uczucia, jakimi darzył mein Hesserl, swojego drugiego Kubizka, nie osłabły, dlatego udzielił niechętnej zgody zastępcy, aby przeprowadził rekonesans za pośrednictwem starszego syna profesora, Albrechta Haushofera, który pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Młody Haushofer, który od kilku lat aktywnie działał w ruchu oporu, nieśmiało zasugerował, że byłoby najlepiej, gdyby spotkał się z jego najbliższym przyjacielem w Anglii, księciem Hamilton, gdyż ten miał łatwy dostęp do Churchilla i króla. Spotkanie natchnęło Hessa entuzjazmem, ale Albrecht napisał ojcu, że „całe to przedsięwzięcie to czysta głupota”. Jednocześnie, jako Niemiec patriota, postanowił zrobić wszystko, aby doprowadzić do pokoju z Wielką Brytanią. Napisał do księcia Hamilton, proponując, żeby spotkał się z Hessem w Lizbonie. Podpisał list inicjałem „A” i przesłał go za pośrednictwem brata Hessa do pani V. Roberts mieszkającej w Lizbonie. Ta odesłała go do Anglii, ale pismo zostało przechwycone przez brytyjskiego cenzora, który przekazał je Secret Service, a ta poprosiła wywiad RAF-u o podjęcie stosownych działań. Zajęło to tyle czasu, że w końcu Hess 831

postanowił wziąć sprawę we własne ręce, bez wiedzy Haushofera lub Hitlera. Chciał przeprowadzić misję w pojedynkę i uczynić to w sposób tak dramatyczny, aby Brytyjczycy uznali to za szlachetny gest. Przeleci nad rezydencją księcia Hamilton, wyląduje na spadochronie i potajemnie przeprowadzi negocjacje pod fałszywym nazwiskiem. Był znakomitym lotnikiem, oficerem z czasów I wojny światowej, zwycięzcą ryzykownego wyścigu powietrznego wokół Zugspitze, najwyższego szczytu Niemiec położonego niedaleko Garmisch. Samotny lot ponad liniami nieprzyjaciela do odległego rejonu Szkocji z pewnością zrobi wrażenie na młodym księciu, pierwszym, który miał przelecieć nad Mount Everestem. „Stanąłem przed bardzo trudnym wyborem – wyznał później Hess tym, którzy go przesłuchiwali. – Pewnie nie podjąłbym ostatecznej decyzji, gdybym nie miał przed oczami obrazu nieskończonego szeregu dziecięcych trumien i płaczących matek, Angielek i Niemek, oraz innego korowodu trumien, w których znajdowały się matki opłakiwane przez dzieci”35. Hess był przekonany, że tylko dzięki tak oryginalnej strategii zdoła doprowadzić do sojuszu Niemiec i Wielkiej Brytanii, o którym marzył Hitler. Jeśli plan się nie powiedzie, Führer nie będzie w to zamieszany. Trzeba przyznać, że szansa, iż Hess dotrze żywy do Szkocji, była niewielka – może dziesięć do jednego. Z drugiej strony nagroda wydawała się warta podjęcia ryzyka. Hess był przekonany, że Hitler powitałby z radością nową misję pokojową, ale pod żadnym pozorem nie pozwoliłby mu zaryzykować dla niej życia. Czy już wcześniej nie odmówił, gdy Hess chciał polecieć na linię frontu? Dlatego tak ważne było zachowanie planu w tajemnicy. Była to decyzja naiwnego, niezbyt inteligentnego akolity, który zdaniem adiutanta Wiedemanna należał do „najbardziej oddanych i pełnych poświęcenia ludzi Führera”. Za zaciśniętymi ustami, wydatną żuchwą, fanatycznymi oczami i przerażającą parą brwi ukrywał się nieśmiały aż do bólu człowiek, którego największą ambicją było umocnienie pozycji szefa. Nie był jednak Hess teutońskim Oliverem Cromwellem. Kiedy się uśmiechał, surowość znikała36. To właśnie ów Parsifal wymyślił sobie, że poleci z tajną misją na terytorium wroga – on, człowiek kultury pozbawiony politycznego wyczucia, oddany sługa, który przekonał samego siebie, że wykonuje prawdziwą wolę swojego pana. Nawet jeśli sam pomysł był mętny, Hess niezwykle starannie przygotował się do lotu. Przekonał Willy’ego Messerschmidta, inżyniera lotniczego, żeby wypożyczył mu dwumiejscowy Me-110, aby mógł go oblatać, a później skrytykował maszynę za mały zasięg. Powiedział, że samolot powinien zostać wyposażony w dwa zapasowe 832

zbiorniki paliwa po siedemset litrów każdy, umocowane pod skrzydłami. Po niechętnym

wprowadzeniu

zmian

Messerschmidt

został

przekonany

do

zamontowania specjalnego sprzętu radiowego. Potem przyszła pora na oblatanie maszyny niby dla rozrywki. Po dwudziestu lotach Hess uznał, że opanował sztukę pilotowania

zmodyfikowanego

samolotu.

Równocześnie,

wbrew

wojennym

przepisom, sprawił sobie nowy skórzany kombinezon, przekonał Baura (osobistego pilota Hitlera), aby zdobył mu tajną mapę zakazanych stref powietrznych, i zainstalował nowe radio w swoim domu na przedmieściach Monachium. Całkiem możliwe, napisał później do żony z więzienia, „że nie byłem do końca normalny. Ten lot i cel misji owładnęły mną z siłą fiksacji. Wszystko inne widziałem i słyszałem jedynie częściowo”37. W pierwszych dniach tamtego maja żył Hess w świecie instrumentów pokładowych, silników tłokowych, dodatkowych zbiorników z benzyną, zapasowych pomp powietrznych, temperatur chłodzenia i namiarów radiowych. Jego sekretarka, Hildegard Fath, zauważyła, że Hess często nie słyszał, co do niego mówiła. Także żona zwróciła uwagę na jego osobliwe zaabsorbowanie, ale jeszcze bardziej zaskoczyła ją ilość czasu, którą spędzał z ich czteroletnim synem noszącym sekretne imię Hitlera, Wolf. Zdumiało ją także to, że poprosił o zrobienie kilku zdjęć z synem, gdyż wcześniej niechętnie pozował do fotografii. Hess wstał wczesnym rankiem w sobotę 10 maja i po zapoznaniu się z prognozą pogody podjął ostatnie przygotowania do lotu. Nigdy nie traktował żony z większą galanterią. Po wypiciu herbaty pocałował ją w rękę, a później stanął z poważną miną przed drzwiami pokoju dziecinnego, „z głębokim zamyśleniem na twarzy, niemal wahaniem”. Zapytała, kiedy wróci, i usłyszała, że najpóźniej w poniedziałek. „Nie mogę w to uwierzyć! – powiedziała otwarcie. – Nie wrócisz tak szybko!”. Wyraziła przypuszczenie, że leci na spotkanie z kimś w rodzaju Pétaina, lecz Hess bał się, że odgadła prawdę. Miał na zmianę „napady zimna i gorąca”, ale zanim zdążyła coś powiedzieć, wpadł do pokoju dziecinnego, by ostatni raz spojrzeć na drzemiącego syna. O osiemnastej, po przekazaniu adiutantowi listu do Hitlera, Hess wystartował z lotniska w Augsburgu i wykonał zwrot w kierunku Morza Północnego. Nagle, wbrew prognozie pogody, zasłona chmur zniknęła i Hess przez chwilę myślał o powrocie. Mimo to leciał dalej i w końcu jego oczom ukazała się Anglia spowita mgłą. W poszukiwaniu osłony zanurkował, do końca otwierając przepustnicę, nieświadomy tego, że ma spitfire’a na ogonie. Oderwawszy się od pościgu, 833

przeleciał nad ciemną wiejską okolicą z prędkością ponad siedmiuset dwudziestu kilometrów na godzinę, mało nie zahaczając o drzewa i domy. Baur zawsze powtarzał, że Hess należał do tych pilotów, którzy lubią przelecieć przez otwarte drzwi hangaru. W płomiennym uniesieniu skierował maszynę w stronę majaczącej w oddali góry. Był to jego pierwszy drogowskaz. Maszyna wspięła się równolegle do stromego zbocza i ześlizgnęła wzdłuż drugiego, cały czas w odległości zaledwie paru metrów od ziemi. Przed dwudziestą trzecią skręcił na wschód, widząc linię kolejową i małe jeziorko, które znajdowało się na południe od rezydencji księcia. Wzniósł się na dwa tysiące metrów, z której to wysokości można było bezpiecznie skoczyć i wyłączył silnik. Otworzył właz i nagle przypomniał sobie, że podczas rozległych przygotowań zapomniał o jednym: „Nigdy nie zapytałem, jak wyskoczyć na spadochronie. Uznałem, że to bardzo proste!”. Kiedy Me-110 spadał w dół, przypomniał sobie, że przyjaciel wspomniał, iż podczas skoku samolot powinien lecieć na grzbiecie. Po wykonaniu półobrotu Hess znalazł się do góry nogami, trzymany w środku kabiny przez siłę odśrodkową. Ujrzał gwiazdki przed oczami. Na chwilę przed utratą przytomności pomyślał: „Za chwilę się rozbiję!”. Odzyskawszy przytomność, spostrzegł, że prędkościomierz wskazuje zero. Wyrwał się z samolotu i pociągnął pierścień spadochronu. Na szczęście, gdy był nieprzytomny, machinalnie wyprowadził samolot z półpętli, kończąc niemal pionowo na ogonie. Po chwili ku swemu zdumieniu odkrył, że bezpiecznie szybuje w przestworzach. Uderzył o ziemię, potknął się i zemdlał po raz drugi. Później został znaleziony przez farmera, zaprowadzony na posterunek Home Guard i przewieziony do koszar w Glasgow. Uparcie utrzymywał, że jest Oberleutnant Alfred Horn, i prosił o rozmowę z księciem Hamilton38.

Jego list dotarł do bawiącego w Berghofie Hitlera dopiero w niedzielę rano. Kiedy Engel składał codzienny raport, brat Bormanna, Albert, wpadł do pokoju, aby oznajmić, że adiutant Hessa chce się widzieć z Führerem w bardzo ważnej sprawie. Führer odprawił go gniewnym okrzykiem: „Nie widzisz, że przyjmuję raport wojskowy?! Nie chcę, żeby mi przeszkadzano!”39. Minutę później Albert wślizgnął się ponownie do pokoju z twarzą szarą jak popiół. Tym razem nie dał się zbyć. Nalegał, że sprawa jest pilna, być może niebezpieczna, i wręczył list od Hessa. Hitler nałożył okulary i zaczął obojętnie przeglądać pismo, ale gdy dotarł 834

do słów: „Mein Führer, kiedy otrzymasz ten list, będę w Anglii!”, osunął się na krzesło i krzyknął tak głośno, że usłyszeli go na dole: „Boże! Mój Boże! On poleciał do Anglii!”40. Pośpiesznie przejrzał fragment opisujący techniczne trudności lotu oraz wyjaśnienie, że jego celem było zrealizowanie marzenia Führera, który zawsze pragnął sojuszu z Wielką Brytanią. Zachował lot w tajemnicy, gdyż wiedział, że Führer nie wyraziłby na niego zgody. Mein Führer, jeśli ta misja (zdaję sobie sprawę, że mam niewielkie szanse powodzenia) zakończy się porażką i los zwróci się przeciwko mnie, nie będzie to miało żadnych szkodliwych konsekwencji dla Ciebie i Niemiec. Zawsze będziesz mógł wszystkiemu zaprzeczyć. Powiesz zwyczajnie, że zwariowałem41.

Z twarzą pobladłą jak kreda Führer nakazał Englowi, aby połączył go telefonicznie z marszałkiem Rzeszy. Kiedy odnaleziono go nieopodal Norymbergi, Hitler wykrzyknął: „Göring, przyjedź do mnie natychmiast!”. Wrzasnął do Alberta Bormanna, aby sprowadził swojego brata i Ribbentropa, kazał umieścić nieszczęsnego adiutanta Hessa w areszcie, a następnie zaczął gniewnie krążyć po pokoju. Kiedy przybiegł zdyszany Bormann, Hitler spytał, czy Hess mógłby dolecieć do Anglii Me-110. Na pytanie udzielił odpowiedzi słynny as wielkiej wojny, generał Luftwaffe, Udet. W żadnym razie, zapewnił. Maszyna ma zbyt mały zasięg. „Mam nadzieję, że spadł do morza” – mruknął Führer42. W miarę upływu czasu gniew Hitlera zamieniał się we wściekłość. Prywatni goście, przebywający na górnym piętrze, zastanawiali się ze strachem, co mogło się wydarzyć, a Hitler krążył wzburzony po gabinecie, starając się wymyślić wiarygodne wyjaśnienie, które mógłby przekazać opinii publicznej. Czy Japończycy i Włosi pomyślą, że Niemcy chciały zawrzeć odrębny pokój? Czy jego żołnierze będą teraz walczyć z mniejszym zapałem? Co gorsza, czy Hess ujawnił Brytyjczykom szczegóły operacji „Barbarossa”? Po wielu próbach w końcu sporządzono komunikat wyjaśniający, że Hess zarekwirował samolot wbrew rozkazom i zniknął. Przypuszczalnie zginął. List, który pozostawił, „wskazuje, że cierpiał na zaburzenia psychiczne i padł ofiarą halucynacji”. Fräulein Fath usłyszała wiadomość podczas obiadu. Komunikat był utrzymany w tak nieprzyjaznym tonie, że pomyślała: „Tak mu dziękują za poświęcenie?”. Zatelefonowała do brata Hessa, Alfreda, i wspólnie przeanalizowali wszystkie możliwości43. Frau Hess oglądała film z szoferami, służbą i adiutantami, kiedy została wywołana przez najstarszego adiutanta. Zrozpaczony, poprosił, żeby 835

zabrała ze sobą rzeczy osobiste. Była to tak bezsensowna prośba, że przez głowę pani Hess przemknęła przerażająca myśl. Dowiedziawszy się, że chodzi jedynie o komunikat radiowy zawierający domniemanie, iż jej mąż zginął, odpowiedziała gniewnie: „To nonsens!”. Wątpiąc, by stało się coś złego, zamówiła priorytetową rozmowę z Berghofem, aby porozmawiać z Führerem. Zamiast Führera zgłosił się Bormann, który oznajmił, że nie ma żadnych informacji. Znając asystenta męża, nie uwierzyła mu. Zadzwoniła do Alfreda Hessa w Berlinie. On także nie mógł uwierzyć, że Rudolf nie żyje44. Anglicy nie wydali jeszcze żadnego komunikatu, choć Hess wyjawił, kim jest, księciu Hamilton, wyjaśnił, że przybył z misją pokojową, i opisał, jak Albrecht Haushofer zaaranżował spotkanie w Lizbonie. Hamilton pośpieszył do Churchilla, ale ten odburknął: „Hess czy nie Hess, mam zamiar obejrzeć film z braćmi Marx”45. Dopiero po zakończeniu filmu premier wnikliwie przepytał księcia. Kilka godzin po niemieckim komunikacie, że Hess zaginął, Brytyjczycy w końcu ujawnili, że przyleciał do Anglii. Nie podano żadnych szczegółów. Niemieckie gazety już złożyły do druku tekst doniesienia radiowego, ale wiadomość z Londynu wymusiła spreparowanie pełniejszej oficjalnej wersji. Zamieszczona poniżej, opublikowana 13 maja, potwierdzała, że zastępca Führera wylądował w Wielkiej Brytanii, a następnie wdawała się w dywagacje na temat jego stanu psychicznego. W kręgach partyjnych powszechnie wiadomo, że kilka lat temu Hess przeszedł poważną chorobę. Ostatnio poszukiwał ulgi w różnych metodach praktykowanych przez mesmerystów i astrologów. Władze próbują ustalić, w jakim stopniu wspomniane osoby są odpowiedzialne za spowodowanie zaburzeń psychicznych, które skłoniły go do uczynienia tego kroku46.

Brytyjski komunikat wywołał w Niemczech zamieszanie sięgające najwyższych kręgów władzy. Goebbels powiedział swoim współpracownikom: „Na razie musimy trzymać fason, nie reagować, nie wyjaśniać niczego, nie wdawać się w polemiki. Do popołudnia wszystko się wyjaśni. Dziś po południu przekażę wam szczegółowe wytyczne z Obersalzbergu”. Starał się przekonać swoich ludzi, że tajny lot Hessa, bardzo kłopotliwy w obecnej sytuacji, będzie w przyszłości postrzegany jako teatralny epizod. „Nie ma powodu, by tracić ducha i myśleć, że sobie z tym nie poradzimy”47. Po spotkaniu ze swoim sztabem Goebbels poleciał do Berchtesgaden, żeby wziąć udział w pilnej naradzie gauleiterów i reichsleiterów. Kiedy Bormann odczytał na 836

głos list Hessa, ukazał się Führer. Hans Frank, który nie widział Hitlera od jakiegoś czasu, był zaszokowany jego „niezrównoważonym zachowaniem”. Początkowo mówił o Hessie „bardzo łagodnie, z wahaniem i głęboką melancholią”, ale wkrótce jego głos przybrał gniewne brzmienie. Ten lot, oznajmił, to czysty obłęd. „Hess jest przede wszystkim dezerterem. Jeśli go złapiemy, zapłaci za to jak zwykły zdrajca. Co więcej, wydaje się, że skłoniła go do tego klika astrologów, którą się otaczał. Czas położyć temu kres82*. Z powodu tego obłąkanego posunięcia nasza sytuacja stała się znacznie trudniejsza, choć nadal nic jej nie zagraża, szczególnie w obliczu mojej wiary, że zwycięstwo w wojnie, którą Żydzi toczą z narodowym socjalizmem, przypadnie naszemu nieskalanemu sztandarowi”. Słuchacze już wcześniej słyszeli opowieści o lwie rzekomo trzymanym przez Hessa w charakterze maskotki oraz o jego zainteresowaniu homeopatią i astrologią, więc byli gotowi uwierzyć, że cierpiał na zaburzenia psychiczne. Mimo to, podobnie jak zwykli obywatele, zastanawiali się, czemu Hitler trzymał go tak długo na wysokim stanowisku48. Znamienne, że Führer nie wspomniał wówczas ani słowem o zbliżającej się inwazji na ZSRR i obawie, że Hess mógł ujawnić niemieckie plany Brytyjczykom. Nie miał się czym martwić. Podczas rozmowy z księciem Hamilton i sir Ivone’em Kirkpatrickiem Hess utrzymywał, że „nie ma podstaw, aby dać wiarę pogłoskom, iż Hitler myśli o rychłej napaści na Rosję”. Chciał rozmawiać o pokoju z Wielką Brytanią. Przyleciał bez zgody Hitlera, aby „przekonać odpowiedzialne osoby, że skoro Anglia nie może wygrać wojny, najmądrzejszym posunięciem będzie niezwłoczne zawarcie pokoju”49.

Kiedy Albrecht Haushofer usłyszał o locie Hessa, pośpieszył do gabinetu ojca. „Tacy głupcy zajmują się u nas polityką!” – wykrzyknął. Anglicy nie będą z nim rozmawiać w tak absurdalnych okolicznościach! Jego ojciec wyraził żal, że „zmarnowano taką ofiarę”. Młody Haushofer został wezwany do Obersalzbergu i umieszczony pod strażą. Dali mu pióro i kartkę, aby napisał raport dla Führera, który nie chciał się z nim widzieć. Raport zatytułowany Angielskie powiązania i możliwości ich wykorzystania ujawniał tyle prawdy, ile się dało bez narażania przyjaciół z ruchu oporu. Albrecht napisał o swojej przyjaźni z księciem Hamilton oraz liście, który napisał na prośbę Hessa. Dodał, że książę byłby nieodzowny w przypadku przyszłych negocjacji z Anglikami z uwagi na swoje liczne koneksje50. Raport Haushofera przekonał Hitlera, by nie podejmować pochopnych działań. 837

Nakazał przewiezienie Haushofera do więzienia Gestapo przy Prinz Albrecht Strasse w Berlinie na dalsze przesłuchania. Jego ojca oszczędzono, choć Führer był na niego wyjątkowo wściekły. „Profesor skażony żydowską krwią ma Hessa na sumieniu!” – powiedział i zganił samego siebie za to, że nie podjął żadnych kroków, by „rozpędzić całą tę monachijską hołotę i nie uciszyć jej raz na zawsze”51. Aresztowano także innych ludzi związanych z Hessem – jego brata, Alfreda, adiutantów, ordynansów i szoferów. Ilse Hess nie została uwięziona, choć Martin Bormann starał się, jak mógł, uprzykrzyć jej życie. Zdecydowanie odciął się od dawnego szefa. Zmienił też pierwsze imiona dwójki swoich dzieci, Rudolfa i Ilse, nadane im na cześć Hessów, i wybrał bardziej odpowiednich rodziców chrzestnych. Wszystkie fotografie Hessa, książki i oficjalną literaturę z jego zdjęciami zniszczono. Bormann próbował nawet skonfiskować dom Hessów, ale tego było za wiele nawet dla Hitlera, który odmówił podpisania nakazu eksmisji. Goście Berghofu zostali wypuszczeni z górnego piętra, ale nikt nie odważył się pisnąć o locie do Anglii, dopóki ktoś niewinnie nie zapytał, czemu adiutant Hessa nie siedzi z nimi przy stole. Bormann odburknął, że siedzi w więzieniu „i już z niego nie wyjdzie”. „Jedyną osobą – zapisał w swoim dzienniku Engel – która zachowywała się wyczekująco w tym ulu, był Bormann. Wszyscy zgodnie uważali, że uznał to za swoją szansę”52. Tymczasem angielski rząd postanowił nie ujawniać zeznań Hessa. Uznano, że lepiej będzie trzymać nazistów w niepewności. Nocą 16 maja Hess został potajemnie przewieziony do londyńskiego Tower i stał się najsłynniejszym jeńcem wojennym. Kilka dni później A.P. Herbert podsumował wierszem poglądy Anglików na jego temat: Hess to szaleniec! Pokoju baranek! Mesjasz! Nie, to Hitlera bratanek! Wzór szlachetności wśród polityków! Hess jest największym z fanatyków! Otrzymał misję zbawienia ludzkości. To abstynent! Pije do nieprzytomności! Miał dziesięć lat, kiedy mu odbiło, Lecz u Hitlera lepszych nie było…53

Stalin okazał większe zaniepokojenie nocnym lotem Hessa niż Mussolini, który, zdaniem jego zięcia, był „rad z tego powodu, gdyż uważał, że wspomniany incydent 838

obniży niemieckie notowania, nawet jeśli te pociągną za sobą włoskie”54. Przywódcy Kremla, szczególnie w świetle pogłosek o inwazji, podejrzewali, że Brytyjczycy są naprawdę zaintrygowani Hitlerem. Wprowadzono nowe przepisy. Cudzoziemcom zakazano wyjazdu z Moskwy z wyjątkiem rzadkich przypadków. Chociaż Hitler był wściekły, zwierzył się kilku bliskim znajomym, że szanuje Hessa za gotowość do poświęcenia i podjęcie się tak niebezpiecznej misji. Po chwili namysłu zrozumiał, że to dla niego wykonał tak niebezpieczny lot. Hitler nie wierzył, że Hess był szalony – wiedział, że wykazał się jedynie głupotą, nie rozumiejąc, jak katastrofalny polityczny błąd popełnia. Jeszcze bardziej trzeźwą opinię wygłosił kilka miesięcy później, pocieszając Frau Bruckmann po śmierci męża. „Wszyscy mamy własne groby, stajemy się coraz bardziej samotni. Musimy stawić temu czoło i dalej żyć, moja droga, łaskawa pani! Ja też utraciłem ze swego otoczenia dwie najbliższe osoby, do których czułem się głęboko przywiązany: doktor Todt [budowniczy Wału Zachodniego i autostrad] nie żyje, a Hess odleciał do Anglii!”55. „Mówisz to dopiero teraz i tylko mnie – miała odpowiedzieć słynąca ze szczerości pani Bruckmann – ale co pisała twoja oficjalna prasa? Rok w rok jeździmy do Bayreuth i jesteśmy głęboko wzruszeni, ale kto rozumie prawdziwe znaczenie przesłania? Kiedy nasz nieszczęsny wiek wydał w końcu człowieka, który jak Walkirie wypełnia najważniejszy rozkaz Wotana, który z odwagą i poświęceniem stara się zrealizować jego najświętsze pragnienie, nazywa się go wariatem!”. Sądziła, że Führer udzieli jej ostrej reprymendy, ale wódz pozostał cichy i zamyślony. „Nie wystarczy ci, że powiedziałem, tobie jednej, jak naprawdę się czuję? – spytał w końcu. – Czy to ci nie wystarczy?”56. Hessowi wystarczyło, że uczynił wszystko, co w jego mocy. Był rad, napisał żonie z londyńskiego Tower, że poleciał do Anglii. Ogarnęło go pragnienie, które nazwał „upartym smokiem” – pragnienie, które nie dawało mu spokoju. „To prawda, że niczego nie wskórałem. Nie byłem w stanie powstrzymać szaleństwa wojny ani zapobiec temu, co miało nastąpić. Nie zdołałem ocalić ludzi, ale jestem szczęśliwy, że próbowałem to zrobić”83*57.

7 Następnego dnia po usłyszeniu o tajnej misji Hessa Hitler wydał dwa represyjne zarządzenia. W jednym nakazał, aby rosyjscy cywile, którzy będą stawiali opór 839

Wehrmachtowi podczas nadchodzącej inwazji, zostali uznani za wyjętych spod prawa i rozstrzelani bez sądu. Drugie zarządzenie upoważniało Himmlera do wykonywania „specjalnych zadań związanych z walką dwóch przeciwstawnych systemów politycznych”. Himmler miał działać niezależnie od Wehrmachtu i „podlegać bezpośrednio Führerowi”. Nikt nie mógł stawać mu na drodze. Nawet „najwyżsi członkowie rządu i partii” otrzymali zakaz wstępu na obszary okupowanej Rosji, które miały zostać „oczyszczone” z Żydów i innych wichrzycieli przez

specjalne

oddziały

zabójców

SS

nazywane

Einsatzgruppen

(grupy

Rosenberga,

nowego

operacyjne). Wspomniane

rozporządzenia

zmartwiły

Alfreda

Komisarza Rzeszy ds. Okupowanych Terenów Wschodnich. Z urodzenia Bałt, Rosenberg uważał, że obywatele radzieccy powinni być uznani za antystalinowców, a nie wrogów Rzeszy. Zapewnił Hitlera, że przyjęliby Niemców niczym wyzwolicieli od bolszewicko-stalinowskiej tyranii, że można by im udzielić ograniczonej autonomii. Każdy kraj powinien być inaczej traktowany. Na przykład Ukraina powinna otrzymać status „niezależnego państwa sprzymierzonego z Niemcami”, natomiast Kaukaz musi być rządzony przez niemieckiego „pełnomocnika”. Przekonany, że rządy twardej ręki na wschodzie zniszczą ducha Lebensraum, Rosenberg przedłożył Hitlerowi memorandum, sprzeciwiając się obu rozporządzeniom. Jak zdołają stworzyć cywilną administrację na okupowanych terenach bez pomocy radzieckich cywilnych komisarzy i urzędników, którzy obecnie nimi zarządzają? Zalecał „zlikwidowanie jedynie urzędników wyższego i najwyższego szczebla”. Hitler nie udzielił definitywnej odpowiedzi. Co charakterystyczne, był rad, że nie musi odgrywać aktywnej roli w walce o władzę toczonej przez Himmlera i Rosenberga, która miała się rozpocząć, gdy Wehrmacht wkroczy na teren Związku Radzieckiego. Decydujący głos w tym starciu miał przypaść Bormannowi, wschodzącej gwieździe ruchu narodowosocjalistycznego, a ten już połączył siły z Himmlerem. Równocześnie trwały ostatnie przygotowania do operacji „Barbarossa”. 22 maja admirał Raeder poinformował Hitlera, że wstrzymuje dostawy strategicznych materiałów do Rosji. Odprawiono niewiele transportów do Związku Radzieckiego, choć w tym czasie przybyło wiele dostaw ze wschodu. Oprócz niemal półtora miliona ton zboża, ZSRR dostarczyło sto tysięcy ton bawełny, dwa miliony ton produktów naftowych, półtora miliona ton drewna, sto czterdzieści tysięcy ton magnezu i dwadzieścia pięć tysięcy ton chromu. Mimo podejrzeń wywołanych 840

przez lot Hessa, Stalin nadal pragnął udobruchać Hitlera, dlatego wyraził zgodę na kolejne ekspresowe dostawy z Dalekiego Wschodu tak ważnych surowców, jak miedź. Spotkanie z Mołotowem, które odbyło się tego samego dnia, utwierdziło ambasadora von der Schulenburga w przekonaniu, że ostatnia konsolidacja władzy w rękach Stalina oznaczała jedynie, że polityka zagraniczna Związku Radzieckiego znalazła się całkowicie w jego gestii. W nadziei na odwleczenie operacji „Barbarossa” Schulenburg doniósł, że w ciągu ostatnich tygodni postawa Sowietów wobec Niemców znacznie się poprawiła58. Hitler nie dał się jednak odwieść od decyzji dyplomatom, podobnie jak nie uległ dowódcy marynarki. 30 maja, trzy dni po zajęciu przez niemieckich spadochroniarzy strategicznie położonej Krety, którzy odbili ją z rąk Brytyjczyków, admirał Raeder podjął próbę odwrócenia uwagi Hitlera od wschodu, zachęcając go do rozpoczęcia zakrojonej na dużą skalę ofensywy w Egipcie i zajęcia Kanału Sueskiego. Przyszedł czas na to, żeby uderzyć. Gdyby generał Rommel otrzymał posiłki, mógłby odnieść decydujące zwycięstwo. „Uderzenie to – powiedział admirał – zadałoby Imperium Brytyjskiemu bardziej niszczycielski cios od zajęcia Londynu!”59. Hitler nie potrzebował takich rad. Przygotowania do operacji „Barbarossa” ruszyły pełną parą i nic z wyjątkiem katastrofy nie zdołałoby ich powstrzymać. Największą bolączką Hitlera było bezpieczeństwo. Dręczony niefortunnym wypadkiem w Belgii sprzed roku, nadal nie informował Mussoliniego o planowanej inwazji. Kiedy 2 czerwca spotkał się ze swoim sojusznikiem na przełęczy Brenner, mówił długo o zmuszeniu Wielkiej Brytanii do kapitulacji (tym razem przy użyciu U-Bootów), o Hessie i sytuacji na Bałkanach. Nie wspomniał ani słowem o operacji „Barbarossa” nie tylko przez wzgląd na zachowanie tajemnicy, ale też dlatego, że Il Duce ostrzegł go wprost, aby nie atakował Rosji, gdyż stanie się to dla Niemiec „ropiejącą raną”. Gdy rozpoczęła się ostatnia faza przygotowań do operacji „Barbarossa”, drogi i linie kolejowe prowadzące w stronę Związku Radzieckiego były przeciążone. 6 czerwca Hitler wezwał do Berchtesgaden japońskiego ambasadora Oshimę, ujawniając, że z powodu licznych incydentów na granicy z ZSRR na wschód wysłano dużą liczbę oddziałów. „W takich okolicznościach – zakończył z pewnością siebie, która zrobiła wrażenie na słuchaczu – wojna z Rosją staje się nieunikniona”. Dla Oshimy było to równoznaczne z wypowiedzeniem wojny, więc natychmiast ostrzegł Tokio, że napaść na Związek Radziecki jest bliska60. 841

Był to dla Führera ważny dzień. Potwierdził swoją groźbę prowadzenia bezlitosnej wojny ideologicznej, gdy polecił feldmarszałkowi von Brauchitschowi wydać rozporządzenie nakazujące likwidowanie każdego radzieckiego komisarza, który zostanie wzięty do niewoli, jako nosiciela ideologii diametralnie różnej od narodowego socjalizmu. Jego głównodowodzący Brauchitsch sprzeciwiał się temu stanowczo, dopóki Hitler nie uciął szorstko: „Nie mogę żądać, aby moi generałowie rozumieli rozkazy, ale mogę żądać, by je wykonywali!”61. Dyrektywę sformułowano w taki sposób, aby nie było żadnych wątpliwości. „Komisarze ci są twórcami barbarzyńskich azjatyckich metod prowadzenia wojny, dlatego mają być traktowani z całą surowością i bezwzględnie likwidowani (…). Pojmani podczas walki lub stawiania oporu, powinni zostać niezwłocznie rozstrzelani”62. Ten ideologicznie motywowany rozkaz miał być wykonywany przez Wehrmacht i Einsatzgruppen Himmlera, a jego wydanie przez Naczelne Dowództwo Wehrmachtu było kolejnym zwycięstwem Hitlera nad wojskowymi. Dyrektywa pętała wojsko jego politycznym programem, czyniąc Wehrmacht niechętnym wspólnikiem SS w realizacji wielkiego planu Führera. Aby zrealizować wyznaczony cel, Hitler musiał pokonać Armię Czerwoną, a do tego była mu potrzebna pomoc państw graniczących ze Związkiem Radzieckim, którym mógłby zaufać – państw, które podzielały jego nienawiść do bolszewizmu i miały ze Stalinem własne rachunki do wyrównania. Finowie, zmuszeni do przyjęcia twardych warunków po krótkiej, krwawej wojnie z Rosją, potrzebowali niewielkiej zachęty, aby przystąpić do krucjaty. 8 czerwca pierwsze oddziały niemieckiej dywizji piechoty wylądowały w Finlandii. Dwa dni później feldmarszałek Mannerheim ogłosił częściową mobilizację. Hitler zaufał także Rumunii i 11 czerwca zwierzył się generałowi Ionowi Antonescu, że postanowił zaatakować Rosję. Żadną miarą nie prosi Antonescu o pomoc w wojnie, powiedział, „oczekuje jedynie, że Rumunia we własnym interesie zrobi wszystko, aby doprowadzić do pomyślnego zakończenia konfliktu”. Zachęcony perspektywą łupów i wojennej chwały, rumuński dyktator pośpiesznie zadeklarował, że chce uczestniczyć w walkach od pierwszego dnia.

8 14 czerwca radziecki agent Richard Sorge wysłał z Tokio wyraźne ostrzeżenie: „Wojna zacznie się 22 czerwca”. Stalin nadal trwał w postanowieniu, by nie dawać 842

wiary podobnym alarmistycznym doniesieniom. Odrzucał wątpliwości i utwierdzał się w przekonaniu, że wojna nie może się rozpocząć przed rokiem 1942. Tego samego dnia nakazał agencji TASS wydanie komunikatu wyśmiewającego mnożące się pogłoski o wojnie. „Wszystko to nieporadna propaganda sił wrogich ZSRR i Niemcom, które są zainteresowane rozszerzeniem się obecnej wojny”63. Oświadczenie było tak optymistyczne, że napięcie w oddziałach Armii Czerwonej stacjonujących przy granicy osłabło. W Berlinie grupa oficerów polowych przybyła do Kancelarii Rzeszy na specjalną odprawę i obiad. Do tego czasu każdy przemyślał własne rozkazy i pogodził się (często niechętnie) z niehumanitarnymi metodami traktowania przeciwnika zaleconymi przez Hitlera. O czternastej ogłoszono przerwę obiadową. Tym razem, w odróżnieniu od wielu innych posiłków serwowanych w gmachu Kancelarii Rzeszy, panowała spokojna i rozluźniona atmosfera. Klimatu koleżeństwa nie przerwało nawet pojawienie się Hitlera na podium. Rozpoczął przekonujący wykład o konieczności przeprowadzenia operacji „Barbarossa”. Upadek Rosji, powiedział, doprowadzi do kapitulacji Wielkiej Brytanii. 17 czerwca ostatecznie potwierdzono godzinę zero – atak miał się rozpocząć w niedzielę 22 czerwca o trzeciej rano. Tego samego dnia niemiecki sierżant, który uderzył oficera i obawiał się rozstrzelania, przeszedł na radziecką stronę. Ujawnił, że niemiecki atak zacznie się dwudziestego drugiego o świcie. Oficerowie frontowi, którzy usłyszeli jego słowa, byli zaniepokojeni, ale generał dowodzący oddziałem uznał, że „nie ma potrzeby bić na alarm”64. Godzina zero zbliżała się, a Hitler sprawiał wrażenie spokojnego i pewnego siebie. W piątek 20 czerwca posłał po Franka – dawnego osobistego prawnika, a obecnie gubernatora części okupowanej Polski. „Czeka nas wojna ze Związkiem Radzieckim” – oznajmił, a widząc zaniepokojenie Franka, dodał: „Nie bój się!”. Zapowiedział, że niebawem niemieckie dywizje biorące udział w operacji przejdą przez teren jurysdykcji Franka, i machnięciem ręki zbył próbę protestu. „Rozumiem twój problem, ale nalegam, żebyś doszedł do porozumienia z Himmlerem”. Miał na myśli ich konflikt w kwestii sposobu postępowania na obszarach okupowanych. „Nie mogę tolerować sporów. Musicie się dogadać”65. Tego wieczoru potajemnie rozprowadzono tekst odezwy Führera skierowanej do żołnierzy. Pod osłoną ciemności oddziały ruszyły naprzód. O świcie 21 czerwca ponad trzy miliony żołnierzy znalazło się na pozycji do ataku.

843

Tymczasem w Londynie przybyły na konsultacje Cripps podniósł kolejny alarm, że Hitler niebawem zaatakuje Rosję. „Jesteśmy w posiadaniu wiarygodnych informacji – powiedział radzieckiemu ambasadorowi Majskiemu – że do ataku dojdzie jutro, 22 czerwca… nie później niż 29 czerwca… Wie pan, że Hitler zawsze atakuje w niedzielę”. Majski przesłał pilną zaszyfrowaną depeszę do Moskwy66. W końcu Stalin wydał zgodę na ogłoszenie alarmu w siłach zbrojnych. Polecił również swojemu ambasadorowi w Berlinie przekazać Ribbentropowi ustną notę zawierającą ostry protest w sprawie stu osiemdziesięciu przypadków naruszenia przestrzeni powietrznej ZSRR przez niemieckie samoloty, począwszy od kwietnia, gdyż zjawisko to „nabrało systematycznego i celowego charakteru”. Napięcie panujące w gmachu przy Bendlerstrasse narastało, w miarę jak wskazówki zegara zbliżały się do trzynastej trzydzieści – ostatniego momentu odwołania ataku. Z Kancelarii Rzeszy nie nadeszło ani słowo. Operacja „Barbarossa” ruszyła! W tym czasie Hitler układał w swoim gabinecie list do Mussoliniego, próbując wyjaśnić powód napaści na Związek Radziecki. „Duce! – zaczął. – Piszę ten list w chwili, gdy miesiące niespokojnych rozmyślań i szarpiącego nerwy oczekiwania doprowadziły do podjęcia najtrudniejszej decyzji mojego życia”. Koncentracja sił radzieckich przy granicy Rzeszy, wyjaśnił, przybrała kolosalne rozmiary, a czas działa na korzyść wroga. „Po długich i nieprzerwanych rozmyślaniach w końcu podjąłem decyzję, aby przeciąć tę pętlę, zanim zaciśnie się nam na szyi”. Ani słowem nie skrytykował niepowodzeń Włochów w Grecji i Afryce, nie nawiązał też do innych uchybień. Wyrażał się z szacunkiem, w tonie graniczącym z błaganiem, skończył swoje pismo niemal tak, jakby klęczał w konfesjonale: „Współpraca ze Związkiem Radzieckim, mimo całkowitej szczerości wysiłków zmierzających do ostatecznego pojednania, często mnie drażniła, gdyż w taki albo inny sposób pozostawała w sprzeczności z moimi korzeniami, poglądami i dawnymi zobowiązaniami. Jestem szczęśliwy, że w końcu uwolniłem się od tej duchowej agonii”67. W Moskwie Mołotow wezwał do siebie ambasadora von der Schulenburga. Komisarz spraw zagranicznych chciał dodać mocy note verbale, której jego ambasador w Berlinie nie zdążył jeszcze doręczyć Ribbentropowi. „Wiele faktów wskazuje – oznajmił Schulenburgowi – że rząd niemiecki nie jest zadowolony z rządu radzieckiego. Krążą pogłoski, że między Niemcami i Związkiem Radzieckim wybuchnie wojna”. Zakłopotany Schulenburg mógł jedynie obiecać, że przekaże to 844

zapytanie do Berlina. Wrócił do siebie, tak samo jak Mołotow nieświadomy tego, że wojna zacznie się za kilka godzin68. Jeden z dowódców wojsk stacjonujących na wschodzie odczytywał odezwę Hitlera do żołnierzy. „Po wielu miesiącach niepokoju i wymuszonego milczenia mogę w końcu przemówić do was otwarcie, żołnierze”. Führer informował o koncentracji radzieckich wojsk przy granicy z Niemcami, o licznych incydentach granicznych. Właśnie dlatego zostali przywiezieni na „największy front w dziejach” wraz z sojusznikami z Finlandii i Rumunii. „Niemieccy żołnierze! Niebawem staniecie do walki, do ciężkiej i decydującej rozprawy! W waszych rękach jest los Europy, przyszłość Rzeszy oraz istnienie naszego narodu!”69. Trzy miliony ludzi rozmieszczonych wzdłuż krętego, liczącego niemal tysiąc pięćset kilometrów frontu słuchało i wierzyło Führerowi, z lękiem i oczekiwaniem kuląc się na swych pozycjach. Była to najkrótsza noc roku, letnie przesilenie, ale dla ludzi czekających w bladej poświacie na rozkaz do ataku wydawała się ciągnąć bez końca. Tuż przed północą ekspres Moskwa–Berlin zadudnił na moście granicznym, wjeżdżając na terytorium zajęte przez Niemców. Po nim przejechał długi skład towarowy wypełniony zbożem – ostatnia dostawa, którą Stalin miał przekazać swojemu sojusznikowi, Adolfowi Hitlerowi. Tego wieczoru w Berlinie panowała atmosfera oczekiwania. Zagraniczni dziennikarze zgromadzili się w Klubie Zagranicznej Prasy przy Fasanenstrasse, mając nadzieję uzyskać jakieś informacje od grupy urzędników niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, lecz gdy do północy nie nadszedł żaden oficjalny komunikat, zaczęli się rozchodzić do domów. W Kancelarii Rzeszy panowało tak nienaturalne ożywienie, że nawet szef prasowy Hitlera, który nie wiedział o operacji „Barbarossa”, był pewny, że „trwa jakaś ogromna operacja przeciwko Rosji”70. Hitler był uosobieniem pewności siebie. „Nie później niż w ciągu trzech miesięcy – powiedział swojemu adiutantowi – Rosjanie upadną, a ich upadek będzie tak wielki, że usłyszy go cały świat”71. Było to jednak tylko udawanie. Tej nocy nie zdołał zmrużyć oka, podobnie jak w wigilię napaści na zachód. 22 czerwca o trzeciej nad ranem – dokładnie rok po kapitulacji Francji pod Compiègne – niemiecka piechota ruszyła na wschód. Piętnaście minut później dym i płomienie ogarnęły cały wschodni front. Blade nocne niebo pojaśniało jak w dzień, rozświetlone armatnimi salwami. Operacja „Barbarossa”, która długo pozostawała w sferze marzeń, w końcu stała się faktem, ale jej twórcę dręczyło nowe zmartwienie. Pięciotygodniowe opóźnienie spowodowane inwazją w Jugosławii 845

mogło mieć złowrogie konsekwencje. Jako pasjonat historii, Hitler mógł pamiętać, że tego samego dnia czerwca, sto dwadzieścia lat wcześniej, Napoleon przekroczył Niemen i ruszył na Moskwę.

Piętnaście minut przed godziną zero ambasador von Bismarck wręczył Ciano długi list od Hitlera. Minister niezwłocznie zatelefonował do Il Duce. Mussolini był rozsierdzony, że kłopoczą go o tak nieludzkiej porze i tym, że był wiecznie niedoinformowany. „W nocy nie niepokoję nawet własnych służących – burknął zięciowi – a Niemcy każą mi wyskakiwać z łóżka o każdej porze bez najmniejszych skrupułów”72. W Moskwie Schulenburg jechał na Kreml z oskarżeniem, że Związek Radziecki niebawem „skoczy Niemcom na plecy”. Dlatego Führer wydał rozkaz Wehrmachtowi, aby „przeciwstawił się zagrożeniu wszelkimi dostępnymi środkami”. Mołotow wysłuchał w milczeniu uroczyście odczytanego oświadczenia, a następnie zauważył z goryczą: „W takim razie mamy wojnę. Wasze samoloty przed chwilą zbombardowały dziesięć wiosek. Naprawdę wierzy pan, że na to zasłużyliśmy?”73. Z Wilhelmstrasse Ribbentrop w końcu przekazał wiadomość, że o czwartej rano zaprasza do siebie rosyjskiego ambasadora. Nigdy wcześniej Schmidt nie widział szefa w stanie takiej ekscytacji. Ribbentrop krążył po pokoju jak zwierzę w klace, powtarzając: „Führer miał rację, że zaatakował Rosję właśnie teraz”. Schmidt odniósł wrażenie, że zachowywał się tak, jakby próbował przekonać samego siebie. „Rosjanie z pewnością by nas napadli, gdybyśmy teraz tego nie zrobili”. O czwartej rano przybył radziecki ambasador, Diekanozow, z niewinnie wyciągniętą prawicą. Ribbentrop uniemożliwił mu wylanie żalów. „Nie czas teraz na to” – stwierdził i oznajmił, że wrogie działania radzieckiego rządu zmusiły Rzeszę do podjęcia kroków wojskowych. „Żałuję, że nie mam nic więcej do zakomunikowania – powiedział – szczególnie że sam doszedłem do wniosku, iż mimo poważnych prób nie udało mi się doprowadzić do nawiązania rozsądnych stosunków między naszymi krajami”. Diekanozow szybko odzyskał równowagę i wyraził ubolewanie z powodu obrotu spraw, składając całą winę na barki niechętnych do współpracy Niemców. Wstał, skłonił się zdawkowo i wyszedł z pokoju, nie wyciągnąwszy dłoni na pożegnanie74. 846

Korespondenci w całym Berlinie zostali obudzeni na konferencję prasową, która miała się odbyć o szóstej rano w gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kilku usłyszało nowiny w drodze na Wilhelmstrasse z ulicznych głośników, z których transmitowano przemówienie Führera. „Niemcy! Narodowi socjaliści! Wybiła godzina! Nękany ciężkimi troskami, skazany na długie miesiące milczenia, w końcu mogę przemówić do was otwarcie”. W kolejnych słowach ujawnił machinacje Rosji i Wielkiej Brytanii, które planowały rozgromić państwa Osi dzięki pomocy Amerykanów. „Dlatego zdecydowałem się złożyć los i przyszłość Rzeszy w ręce naszych żołnierzy! Niechaj Bóg nam pomoże w tej walce!”75.

847

Rozdział 24 „DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU” (22 czerwca–19 grudnia 1941)

1 22 czerwca wczesnym rankiem na ulicach Berlina pojawił się jednostronicowy dodatek nadzwyczajny do gazet. Opinia publiczna mimo zaskoczenia nagłym zaatakowaniem sojusznika poczuła ulgę, niewielu bowiem potrafiło zrozumieć, czemu w ogóle zawarto pakt z czerwonymi. Hitler zlecił zadanie wyjaśnienia sytuacji Goebbelsowi i tego ranka szef propagandy przekazał wytyczne swoim podwładnym: „Teraz, gdy Führer zdemaskował zdradzieckie knowania bolszewickich przywódców, narodowi socjaliści, a zatem cały naród niemiecki, muszą powrócić do zasad, które nimi kierowały – do walki z plutokracją i bolszewizmem”. Führer, dodał, zapewnił go, że wojna w Rosji zakończy się w ciągu czterech miesięcy. „Ale ja wam mówię, że w osiem tygodni będzie po wszystkim”1. Po południu powtórzył to proroctwo gościom na przyjęciu. Zwracając się do gwiazdy filmowej Olgi Czechowej, siostrzenicy Czechowa, powiedział: „Mamy wśród nas eksperta od spraw rosyjskich. Czy będziemy w Moskwie na Boże Narodzenie?”. Poirytowana jego manierami i obcesowym pytaniem, aktorka odparła oschle: „Wie pan, Rosja to ogromny kraj. Nawet Napoleon musiał się z niego wycofać”. Choć raz Goebbels został zbity z pantałyku i nie wiedział, co odrzec. Dziesięć minut później jego adiutant oznajmił aktorce: „Pewnie chce pani wyjechać, madame. Samochód czeka na zewnątrz”2. Związek Radziecki pogrążył się w chaosie. W ciągu kilku godzin radzieckie lotnictwo straciło tysiąc dwieście maszyn, a opór piechoty nie był właściwie skoordynowany. Nie chcąc dać wiary powadze doniesień z frontu, Stalin wydał rozkaz, aby Armia Czerwona nie wkraczała na terytorium Niemiec, a lotnictwo ograniczyło zasięg operacji do stu pięćdziesięciu kilometrów od granicy. Przekonany, że nazistowska inwazja była nieporozumieniem i że zdoła powstrzymać wojnę środkami dyplomatycznymi, kazał utrzymywać łączność 848

radiową z Wilhelmstrasse, jednocześnie zwracając się z prośbą do Japonii o wystąpienie

w roli

mediatora

we

wszelkich

kwestiach

politycznych

i gospodarczych, które mogłyby różnić Niemcy i Związek Radziecki. Radziecki ambasador w Wielkiej Brytanii nie miał takich iluzji. Majski odwiedził brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Edena i spytał wprost, czy w obecnej sytuacji jego rząd zamierza ograniczyć swój wysiłek wojenny i spojrzeć przychylnie na „pokojową ofensywę” Hitlera. Eden stanowczo zaprzeczył, a wieczorem Churchill (który niedawno zauważył: „Gdyby Hitler zaatakował piekło, wstawiłbym się za diabłem w Izbie Gmin”) potwierdził to oficjalnie w poruszającym przemówieniu radiowym skierowanym do narodu. „Jesteśmy zdecydowani zniszczyć Hitlera i wszelkie ślady nazistowskiego reżimu. Nic nas przed tym nie powstrzyma, powtarzam, nic. Nie zasiądziemy do stołu rokowań, nigdy nie będziemy negocjowali z Hitlerem lub kimkolwiek z jego zgrai”. Obiecał udzielić wszelkiej pomocy Rosjanom. „Będziemy apelować do wszystkich naszych przyjaciół i sojuszników na świecie, aby obrali ten sam kierunek i w nim zmierzali, równocześnie czyniąc to wiernie i niestrudzenie do końca”3. George Kennan, przeniesiony do ambasady amerykańskiej w Berlinie, miał pewne wątpliwości, które przekazał w osobistym liście adresowanym do przyjaciela w Departamencie Stanu. „Zaproszenie Rosji do obrony demokracji mogłoby prowadzić do błędnego zrozumienia naszej pozycji, jednocześnie przydając wojennemu wysiłkowi Niemiec nieuzasadnionego i tak bardzo potrzebnego mu pozoru moralnej słuszności. Obierając taki kurs, trudno byłoby uniknąć utożsamienia z zajęciem przez Rosję państw bałtyckich, z atakiem na niepodległość Finlandii, rozbiorem Polski i Rumunii, z ciemiężeniem religii w całej Europie Wschodniej oraz wewnętrznym reżimem, który budzi powszechny strach i nienawiść w tamtej części świata, a także z metodami, które są dalekie od demokratycznych”. Z drugiej strony, nie powinno to ograniczać „udzielania pomocy materialnej, jeśli będzie to leżało w naszym własnym interesie. Powinniśmy wszakże unikać wszystkiego, co mogłoby nas politycznie lub ideologicznie utożsamić z rosyjskim wysiłkiem wojennym”4. Roosevelt zdawał sobie sprawę z dyktatorskiej polityki Stalina, jego skrytości i zapędów imperialistycznych. Znacznie bardziej obawiał się jednak Hitlera, dlatego bezzwłocznie zatwierdził deklarację Departamentu Stanu, że udzielenie pomocy komunistom będzie z pożytkiem dla bezpieczeństwa Ameryki. Reporterom

849

powiedział: „Oczywiście, udzielimy Rosji wszelkiej możliwej pomocy”, nie dodał jednak, kiedy ani w jaki sposób zamierza to uczynić5. Stanowisko papieża było bardziej jednoznaczne. Chociaż w żaden sposób nie poparł niemieckiej inwazji, dał jasno do zrozumienia, że wspiera nazistów w walce z bolszewizmem, opisując kampanię w Rosji jako „wzniosłe i mężne wystąpienie w obronie fundamentów kultury chrześcijańskiej”6. Pewna liczba niemieckich biskupów, zgodnie z przewidywaniami, otwarcie poparła atak. Jeden z nich określił go mianem „europejskiej krucjaty”, misji podobnej do posłannictwa zakonu krzyżackiego. Wezwał wszystkich katolików do walki o „zwycięstwo, które pozwoli Europie odetchnąć swobodnie i otworzy nową przyszłość przed wszystkimi narodami”. Po upływie dwudziestu czterech godzin zainteresowanie niemieckiej opinii publicznej zaczęło słabnąć. Szum wywołany pierwszymi doniesieniami z frontu opadł i obywatele powrócili do normalnego życia, jakby chodziło o kolejną z awantur Hitlera. 23 czerwca o dwunastej trzydzieści Führer i jego świta opuścili stolicę pociągiem specjalnym. Zmierzali do Wolfsschanze (Wilczy Szaniec) – nowej kwatery głównej w lasach Prus Wschodnich, kilkanaście kilometrów od Rastenburga (Kętrzyna). Członkowie najbliższego otoczenia Führera wprowadzający się do drewnianych baraków i betonowych bunkrów byli pewni szybkiego zwycięstwa, ale wódz miał mieszane uczucia. „Wystarczy kopnąć drzwi, a cała zmurszała budowla się rozleci” – powiedział Jodlowi7, ale później zwierzył się jednemu z adiutantów: „W pierwszych dniach każdej wojny człowiek wyważa drzwi do mrocznego, niewidocznego pokoju. Nikt nie wie, co czai się w środku”8. Początkowe zwycięstwa wydawały się potwierdzać najśmielsze nadzieje. W ciągu dwóch dni wzięto do niewoli całe hordy radzieckich żołnierzy i zajęto nienaruszone mosty. Niemieckie czołgi, które przedarły się przez rosyjskie linie obronne, nie natrafiły na żaden zorganizowany opór. Przez cały tydzień niemiecka opinia publiczna nie dostała żadnych informacji o sytuacji na froncie, ale w niedzielę 29 czerwca w godzinnych odstępach ogłoszono przez radio dziesięć komunikatów specjalnych osobiście przygotowanych przez Hitlera. Goebbels sprzeciwiał się tak nagłemu zalewowi informacji, ale Hitler uważał to za błyskotliwy pomysł. Pod koniec dnia zaczęły napływać skargi, że z wojny urządzono widowisko. Kiedy Otto Dietrich doniósł, że słuchacze radiowi zasiadający w niedzielę przed odbiornikami byli skrajnie poirytowani, iż musieli tkwić w domu

850

w taki piękny dzień, Führer odparował, że zna sposób myślenia i uczucia mas lepiej od Dietricha „i wszystkich intelektualistów razem wziętych”9. Niemieckie wojska szybko parły naprzód, gdyż radzieccy żołnierze poddawali się na masową skalę – do tego czasu liczba jeńców sięgnęła pół miliona. Halder zanotował w swoim notatniku pod datą 3 lipca: „Nie będzie przesadą stwierdzenie, że kampania rosyjska została wygrana w ciągu czternastu dni”. Także sam Führer powtarzał członkom swojej świty, że „wszystko wskazuje na to, iż Rosjanie przegrali wojnę”. Nie posiadał się z radości, że „na samym początku rozgromił rosyjskie wojska pancerne i lotnictwo!”10. Nigdy nie zdołają zastąpić ich nowymi, powtarzał. Wielu zachodnich ekspertów wojskowych podzielało ten pogląd, a w Pentagonie mówiono, że Armia Czerwona za miesiąc złoży broń.

2 Za prącymi na wschód wojskami podążały cztery Einsatzgruppen SS, po trzy tysiące ludzi każda. Ich zadanie polegało na zapewnieniu bezpieczeństwa w strefie operacyjnej, tj. uniemożliwieniu oporu ludności cywilnej. Były to oddziały policyjne o bardzo specyficznym charakterze, które otrzymały dodatkowe zadanie od swojego dowódcy, Reinharda Heydricha. Einsatzgruppen miały otoczyć i zlikwidować nie tylko bolszewickich przywódców, ale też wszystkich Żydów i Cyganów oraz „azjatyckie rasy niższe” i „bezproduktywnych darmozjadów”, tj. ludzi obłąkanych i nieuleczalnie chorych. Do nadzorowania masowego ludobójstwa Heydrich i Himmler wybrali oficerów, którzy w większości wywodzili się z wolnych zawodów: wśród nich znalazł się protestancki pastor, lekarz, śpiewak operowy oraz liczni prawnicy. Większość była trzydziestoparoletnimi inteligentami, których można by uznać za niezdolnych do takiej roboty. Okazało się, że wręcz przeciwnie – wzbogacili brutalną siłę o swoje umiejętności i wykształcenie, stając się, mimo pewnych skrupułów, niezwykle skutecznymi katami. Większość ofiar stanowili Żydzi, którzy nie mieli pojęcia o programie „oczyszczenia rasowego” Hitlera, radziecka prasa rzadko bowiem donosiła o antysemickich zbrodniach popełnianych przez Niemców. W konsekwencji wielu Żydów witało Niemców jak wyzwolicieli i łatwo wpadało w pułapkę zastawianą przez Einsatzgruppen. „Wbrew opinii narodowych socjalistów, że Żydzi stanowią doskonale zorganizowaną grupę”, stwierdził obergruppenführer von dem 851

Bach-Zelewski, wyższy oficer SS i dowódca policji w rejonie Rosji Środkowej, zaskakiwało, że dawali się schwytać z zaskoczenia. Zadawało to kłam staremu antysemickiemu mitowi, że Żydzi spiskowali w celu zdobycia dominacji nad światem, a zatem byli doskonale zorganizowani. „Nigdy wcześniej ludzie tak łatwowiernie nie szli na śmierć. Niczego nie przygotowano. Absolutnie niczego”11. Proces

eksterminacji

przebiegał

w chłodny,

wykalkulowany

sposób.

Przypominał starannie przeprowadzoną operację biznesową. Raporty sporządzano w suchym, biurokratycznym języku, jakby kaci mieli do czynienia z kapustą, a nie ludzkimi istotami. Metodyczną robotę oddziałów śmierci bardzo rzadko zakłócał opór. „Dziwny jest spokój, z którym ci winowajcy pozwalają się rozstrzeliwać – donosił jeden z dowódców – a dotyczy to zarówno Żydów, jak i pozostałych. Ich lęk przed śmiercią wydaje się stępiony dziwną obojętnością wywołaną dwudziestoma latami radzieckich rządów”12. Najbardziej osobliwym problemem Heydricha było uporanie się z psychologicznymi skutkami eksterminacji u katów. Niektórzy z esesmanów przeszli załamanie nerwowe lub popadli w alkoholizm, a pewna liczba oficerów cierpiała na poważne dolegliwości żołądkowe i jelitowe. Inni wykonywali zadania z nadmiernym entuzjazmem i sadystycznie katowali więźniów wbrew rozkazowi Himmlera, aby eksterminację przeprowadzić w sposób jak najbardziej humanitarny. Himmler miał okazję osobiście poznać demoralizujący wpływ mordowania w świetle dnia. Latem, podczas wizyty w Mińsku, poprosił dowódcę Einsatzgruppe Becka, żeby rozstrzelał stu więźniów, by na własne oczy zobaczyć likwidację. Gdy pluton egzekucyjny podniósł karabiny, Reichsführer zauważył młodego mężczyznę o jasnych włosach i błękitnych oczach, cechach prawdziwego Aryjczyka. Mężczyzna wyraźnie nie należał do tej grupy. Himmler spytał go, czy jest Żydem. Był. Ze strony obojga rodziców? Tak. Czy miał dalszych przodków, którzy nie byli Żydami? Nie. Himmler gniewnie tupnął nogą. „W takim razie nie mogę ci pomóc”. Kiedy pluton egzekucyjny oddał strzały, Himmler, który przyjechał oglądać egzekucję, utkwił wzrok w ziemi, nerwowo przestępując z nogi na nogę. Salwa rozległa się ponownie. Znowu szybko odwrócił oczy. Podniósł wzrok i spostrzegł, że dwie kobiety nadal wiły się na ziemi. „Nie torturujcie ich! – krzyknął. – Skończcie z tym! Szybko!”. Bach-Zelewski właśnie na to liczył. Zwrócił Himmlerowi uwagę, jak głęboko wstrząśnięci byli członkowie plutonu egzekucyjnego. „Dla tych ludzi nie ma nadziei! – stwierdził. – Jakich zwolenników tworzymy? Neurotyków albo brutali!”. 852

Himmler pod wpływem impulsu zgromadził wszystkich wokół siebie, aby wygłosić mowę. Otrzymali potworną robotę, powiedział, ale jako dobrzy Niemcy nie powinni czerpać radości z jej wykonywania. Z drugiej strony, nie mogą mieć wyrzutów sumienia, gdyż są żołnierzami i muszą bez pytania wykonywać rozkazy. On sam, przed Bogiem i Führerem, dźwiga na swoich barkach straszną odpowiedzialność za to, co trzeba zrobić. Z pewnością zauważyli, że ta krwawa robota była mu przykra i wstrząsnęła nim do głębi. On także okazywał posłuszeństwo najwyższemu prawu poprzez wykonywanie swoich obowiązków13. Pogłoski o dokonywanych zbrodniach martwiły Rosenberga, któremu Hitler zlecił opracowanie planu okupacji podbitych terytoriów na wschodzie. Rosenberg wyobrażał sobie zupełnie inny program, cechujący się pewnym stopniem autonomii. Ponieważ Führer zgodził się wcześniej na utworzenie „słabych krajów socjalistycznych” na podbitych terenach Rosji, Rosenberg optymistycznie uznał, że Führer w zasadzie zaaprobował jego plan i że zostanie on przyjęty na specjalnej konferencji zorganizowanej w Wilczym Szańcu 16 lipca. „To bardzo ważne – powiedział Hitler (według notatek Bormanna sporządzonych z tego spotkania) – abyśmy nie ogłaszali naszych poglądów całemu światu. Nie ma takiej potrzeby, bo najważniejszą rzeczą jest, abyśmy sami wiedzieli, czego chcemy”. Jeśli te słowa nie zasugerowały Rosenbergowi, że Hitler zmienił swój pogląd w kwestii utworzenia „słabych krajów socjalistycznych”, z pewnością uczyniły to kolejne. „Nie powinno nam to przeszkodzić w podjęciu wszelkich koniecznych kroków – rozstrzeliwań, przesiedleń itd. – i je podejmiemy (…). Stoimy przed zadaniem podzielenia ogromnego tortu według własnych potrzeb, abyśmy mogli: po pierwsze, zapanować nad tym krajem; po drugie, administrować nim; po trzecie, wykorzystywać go. Rosjanie otrzymali rozkaz rozpoczęcia wojny partyzanckiej za naszą linią frontu. Działalność partyzancka dostarcza nam pewnych korzyści – pozwala unicestwić każdego, kto się nam sprzeciwi”14. Rosenberg wyszedł ze spotkania jako minister Rzeszy ds. Wschodu. Był to pusty tytuł, gdyż minister zdawał sobie sprawę, że jego wizja porządku na wschodzie ma niewielką szansę na realizację. Pomyślał, że to tragiczne, iż Hitler nadal ma fałszywy obraz Słowian, który wyrobił sobie w młodzieńczym okresie spędzonym w Wiedniu na podstawie kąśliwych pamfletów ukazujących Słowian jako leniwych prostaków, nieuleczalnych przedstawicieli klasy niższej. Równie katastrofalne było całkowite niezrozumienie przez Führera struktury Związku Radzieckiego. Ukraińcy i inne narody pozostające pod jarzmem Wielkiej Rosji byli potencjalnymi 853

sojusznikami III Rzeszy i mogli stać się bastionem broniącym przed bolszewizmem, gdyby właściwie je potraktować i obdarzyć pewną autonomią. Führer dał się jednak przekonać Bormannowi i Göringowi, że ludzie ci są wrogami Niemiec i trzeba nimi rządzić za pomocą bata. Zawrócenie Hitlera z tej ścieżki wydawało się beznadziejne, ale Rosenberg postanowił nie rezygnować. Było to jednak słabe postanowienie, nikt bowiem nie wiedział lepiej od niego, że gdy Führer spojrzy mu w oczy, będzie jak zwykle zbyt przerażony, by wydusić z siebie słowo.

3 Co cię trapi, rycerzu, samotny i blady? KEATS

W pierwszych dniach lata 1941 roku Hitler zachorował. Zaczęło się od powracających bólów brzucha, które mogły mieć podłoże nerwowe. Jego organizm był osłabiony nadmierną ilością leków – od stu dwudziestu do stu pięćdziesięciu pigułek na wzdęcia tygodniowo oraz dziesięciu zastrzyków ultraseptylu, silnego sulfonamidu. Później zwaliła go z nóg czerwonka, powszechna przypadłość na podmokłym terenie otaczającym Wilczy Szaniec. Cierpiący na biegunkę, mdłości i bóle kończyn Führer w jednej chwili trząsł się z zimna, a w drugiej oblewał potem. Bardziej poważne zagrożenie dla zdrowia ujawniło się podczas gorącego sporu z Ribbentropem pod koniec lipca. Minister spraw zagranicznych, który od początku sprzeciwiał się operacji „Barbarossa”, stracił panowanie nad sobą i zaczął wykrzykiwać pretensje. Hitler pobladł na tak nieoczekiwany atak. Próbował się bronić, ale zamilkł w pół zdania, chwycił za serce i osunął na krzesło. Zapadła przerażająca chwila milczenia. „Myślałem, że będę miał atak serca – wydusił w końcu. – Nie sprzeciwiaj mi się więcej w taki sposób!”15. Doktor Morell był tak zaniepokojony, że przesłał elektrokardiogram Führera profesorowi doktorowi Karlowi Weberowi, dyrektorowi Instytutu Chorób Serca w Bad Nauheim, czołowemu autorytetowi w dziedzinie kardiologii. Weber nie miał pojęcia, że pacjentem był Hitler. Powiedziano mu jedynie, że chodzi o „bardzo zajętego dyplomatę”. Profesor postawił diagnozę: szybko postępująca miażdżyca tętnic, nieuleczalna choroba serca. Morell przypuszczalnie nie przekazał tej informacji Hitlerowi i przynajmniej raz ogłosił w jego obecności, że serce Führera 854

znajduje się w dobrym stanie. Dodał jednak kilka innych leków do coraz dłuższej listy specyfików przyjmowanych przez pacjenta: nasercowy lek tonizujący, kardiazol (zupełnie nieszkodliwy roztwór podawany przy kłopotach z krążeniem, omdleniach i wyczerpaniu) oraz sympathol 3, w roztworze jednoprocentowym, tak skuteczny jak adrenalina. Choroba osiągnęła największe nasilenie podczas ostrego konfliktu z dowódcami w kwestii sposobu prowadzenia kampanii na wschodzie. Hitler wydał już rozkaz wstrzymania bezpośredniego ataku na Moskwę i osłabił Grupę Armii Środek, pozbawiając ją najsilniejszych oddziałów pancernych; jeden wysłał na północ, aby przyśpieszyć zdobycie Leningradu, a drugi na południe, by wzmocnić uderzenie na Ukrainie. Oba obszary zdaniem Hitlera przewyższały znaczeniem Moskwę – pierwszy jako strategiczny okręg przemysłowy, drugi z powodu swojego znaczenia gospodarczego. Ukraina miała ogromną wagę nie tylko ze względu na przemysł i zboże – Krym stanowił też potencjalne miejsce lądowania radzieckich samolotów, skąd mogły bombardować pola naftowe w rumuńskim okręgu Ploeszti. Co więcej, zajęcie Krymu otworzyłoby Wehrmachtowi drogę na Kaukaz. Choroba Hitlera dała Brauchitschowi i Halderowi okazję do sabotowania strategii Führera. Po cichu starali się wcielić w życie własny plan, przy czym Halder wykorzystywał swój osobisty wpływ na Jodla, aby zdobyć jego poparcie. Dopiero w połowie sierpnia, gdy Hitler zaczął wracać do zdrowia, w pełni zrozumiał, co się działo za jego plecami. W rezultacie nie realizowano ani jego strategii, ani strategii Haldera, ale rozwiązanie kompromisowe. W celu wyjaśnienia sytuacji 21 sierpnia Hitler wydał rozkaz, który nie mógł zostać błędnie odczytany: „Najważniejszym celem, który powinniśmy osiągnąć przed nadejściem zimy, nie jest Moskwa, ale Krym”. Atak na Moskwę mógł się rozpocząć dopiero po otoczeniu Leningradu i rozgromieniu radzieckiej Piątej Armii na południu. Kilka godzin po rozkazie nadeszło obszerne memorandum, podyktowane w gniewie i odczytane ze wzburzeniem. Niewiele lepsze od surowego wykładu na temat sposobu prowadzenia wojny, oskarżało niewymienionych z nazwiska dowódców powodowanych „egoistycznymi pragnieniami” i „despotycznymi skłonnościami”, a następnie charakteryzowało najwyższe dowództwo armii jako umysły „zagracone skostniałymi i nieaktualnymi teoriami”. „To czarny dzień dla armii!” – zapisał w dzienniku Engel16. „Nieznośne! – skreślił w swoim Halder. – To niesłychane! Przekroczył wszelkie granice!”. Halder spędził 22 sierpnia wiele godzin z Brauchitschem, narzekając na „niedopuszczalne” 855

wtrącanie się Führera w sprawy armii i kończąc sugestią, aby obaj zrezygnowali. Zniechęcony, niedomagający marszałek odmówił, gdyż takie posunięcie byłoby „niepraktyczne i niczego by nie zmieniło”. Później zrobił wszystko, aby wyciszyć bunt we własnym sztabie, zapewniając podkomendnych, iż Führer osobiście obiecał, że gdy zwycięstwo na Ukrainie będzie pewne, wszystkie dostępne środki zostaną skierowane do ataku na Moskwę. Rebelia, jeśli można określić opozycję tym szumnym mianem, osłabła, przeradzając się w cichy chór protestów.

4 Poważny kryzys wkrótce przyćmiła szeroko nagłośniona wizyta Mussoliniego na froncie. Duce przyjechał, żeby skłonić Hitlera do zwiększenia włoskich sił ekspedycyjnych na froncie rosyjskim. Dzięki temu miało na niego spłynąć więcej chwały z rozgromienia komunizmu. Kiedy jednak jego pociąg specjalny dojeżdżał do Wilczego Szańca, Il Duce był w zbyt kiepskim stanie, aby dorównać chytrością sojusznikowi, nadal blady i cierpiący po niedawnej śmierci syna Brunona, który zginął w katastrofie lotniczej. Hitler spotkał się z Mussolinim na małej stacyjce kolejowej niedaleko swojej kwatery i do końca dnia ledwie dał mu szansę otworzyć usta. Gadał bezustannie o bliskim zwycięstwie na wschodzie, głupocie Francji i pokrętnych machinacjach żydowskiej kliki otaczającej Roosevelta. Kiedy gość w końcu zdołał przedstawić propozycję wysłania większych oddziałów na front wschodni, Hitler zmienił temat. Jego niemal nieprzerwany monolog trwał kilka dni. W końcu Mussolini tak się zmęczył słuchaniem o chwale i dokonaniach Niemiec, że rozpoczął długą mowę o zwycięstwach starożytnego Rzymu w ogólności, a w szczególności Trajana, który walczył w rejonie, gdzie mieli dokonać inspekcji. Tego samego dnia przeprowadzili inspekcję włoskiej dywizji w Humaniu na Ukrainie. Kiedy bersalierzy, z piórami powiewającymi na stalowych hełmach, minęli ich z rykiem na motocyklach, krzycząc „Duce!”, Mussolini się rozpromienił. Jednak Hitler niebawem znalazł się ponownie w światłach rampy, gdy wjechali między dymiące zgliszcza Humania witani przez jego żołnierzy. Po obiedzie zostawił Mussoliniego i udał się między swoich. Il Duce czuł się obrażony, ale odpłacił sojusznikowi podczas lotu powrotnego. Poszedł do kabiny pilotów, żeby porozmawiać z Baurem, pilotem Hitlera, który był uradowany jego entuzjazmem, a szczególnie prośbą, by mógł zasiąść za sterami. Zaskoczony Hitler wyraził zgodę, ale natychmiast tego 856

pożałował. Wiercił się niespokojnie w fotelu, gdyż jego niegdysiejszy idol sterował maszyną z iście chłopięcą werwą. Był to jednak tylko przelotny triumf. W długiej drodze powrotnej do domu Mussoliniego ogarnęło przygnębienie. Nie tylko nie otrzymał zgody na wysłanie większego kontyngentu na front rosyjski, ale naszło go niejasne przeczucie, że wojna na wschodzie będzie długa i krwawa. Depresja przerodziła się we wściekłość, kiedy usłyszał, że Ribbentrop nie zamierza ogłosić uzgodnionego wspólnego komunikatu

z wizyty,

ponieważ

nazwisko

ministra

spraw

zagranicznych

wymieniono w nim po Keitlu17. Tym razem Hitler ugiął się przed Mussolinim i przywołał Ribbentropa do porządku. Nastrój Il Duce uległ poprawie, gdy pomszczono jego honor. Wezwał Dina Alfieriego, swojego ambasadora w Berlinie, i udzielił mu instrukcji dotyczących raportu z wizyty na froncie. „Nie zapomnij wspomnieć – dodał – że przez większą część lotu osobiście pilotowałem czterosilnikowy samolot Führera”.

857

858

W Wilczym Szańcu Hitler zmienił zdanie i postanowił, że przyszła pora, by zaatakować Moskwę. Podczas herbatki w kasynie z sekretarkami i asystentami wpatrywał się uporczywie w dużą mapę na ścianie. „Za kilka tygodni będziemy w Moskwie – oznajmił głębokim, ochrypłym głosem. – Nie ma co do tego wątpliwości. Zmiotę z powierzchni ziemi to przeklęte miasto i stworzę w jego miejscu sztuczne jezioro. Nazwa »Moskwa« zniknie na zawsze z mapy”18. 5 września powiedział Halderowi: „Za osiem do dziesięciu dni rozpocznij działania na froncie środkowym”. Tego wieczoru przy kolacji był w pogodnym, niemal frywolnym nastroju. Werner Koeppen, łącznik Rosenberga w kwaterze głównej Führera, zapisał jego słowa. Od początku lipca tego roku, na życzenie Rosenberga, notował skrupulatnie wszystkie rozmowy Führera prowadzone przy stole. Koeppen uznał, że Hitler wie, czym się zajmuje, gdy ukradkiem robił notatki na papierowej serwetce, aby zaraz po posiłku spisać jedynie tę część konwersacji, którą dobrze zapamiętał. Oryginał i jedna kopia wędrowały później do Berlina za pośrednictwem kuriera19. Koeppen nie wiedział, że przy stole siedział drugi Boswell84*. Wkrótce po przybyciu do Wilczego Szańca Bormann bezceremonialnie zasugerował Heinrichowi Heimowi, swemu adiutantowi, aby skrupulatnie zapisywał wszystko, co powie szef. Hitler nie wiedział, że jego słowa są notowane, gdyż Bormann polecił adiutantowi, by polegał na pamięci. Jednak Heim pragnął większej dokładności, więc z własnej inicjatywy zaczął robić obszerne zapiski na kartach katalogowych, które trzymał na kolanach. Bormann był tym zaskoczony, ale dał Heimowi milczącą zgodę na dalsze sporządzanie notatek85*. „Tak to trwało – wspominał Heim. – Bormann nie udzielał mi żadnych instrukcji, nie wyrażał życzeń ani czegoś w tym rodzaju. Poprzestawał na milczącym okazywaniu zadowolenia, że w ten sposób wiele myśli Führera zostanie spisanych i nie ulegnie zapomnieniu”. Heim stał przed dwoma problemami: wyborem najważniejszych przemyśleń (czasami to, co zanotował spychały na dalszym plan kolejne słowa Hitlera) i zadbaniem o to, żeby Führer nie zorientował się, co robi. Podczas południowego i wieczornego posiłku mógł ukradkiem notować, ale w czasie wieczornej herbaty, którą podawano w bunkrze, musiał polegać na własnej pamięci, z wyjątkiem sporadycznego zapisania jednego lub dwóch słów. Heimchen, jak czasem czule nazywano tę delikatną duszyczkę, nie zwracał na siebie uwagi (podobnie jak Koeppen), więc Hitler wypowiadał się swobodnie i spontanicznie na nieskończenie wiele tematów, które wynurzały się ze strumienia jego świadomości. 859

Notatki Heima i Koeppena dostarczają rzadkiego wglądu w doniosłe wydarzenia rozgrywające się każdego dnia na froncie wschodnim. Na przykład 17 września Hitler dał wyraz swojej determinacji, która według niego polegała na tym, by „nie wahać się, kiedy wewnętrzne przekonanie nakazywało działać. Rok temu potrzebowałem ogromnej duchowej siły, żeby podjąć decyzję zaatakowania Związku Radzieckiego. Przewidywałem, że Stalin może uderzyć w 1941 roku, dlatego musieliśmy szybko działać, żeby nie dać się uprzedzić – a przed czerwcem nie było to możliwe. Potrzeba szczęścia nawet do tego, by rozpocząć wojnę. Dziś wiem, że mieliśmy ogromne szczęście!”. Wielka operacja wojskowa, która trwa obecnie, powiedział, była szeroko krytykowana jako niepraktyczna. „Musiałem rzucić na szalę cały swój autorytet, aby ją przeprowadzić. Później przyszło mi do głowy, że znaczna część naszych sukcesów wzięła się z »błędów«, które mieliśmy odwagę popełnić”. Zapewnił zafascynowanych słuchaczy, że zdobycie panowania nad światem będzie zależało od zagarnięcia ogromnych rosyjskich przestrzeni. „Europa stanie się wówczas niezdobytą twierdzą, zabezpieczoną przed każdą groźbą blokady. Otworzy nam to gospodarcze perspektywy, które zachęcą najbardziej liberalne z zachodnich demokracji do zgody na nowy ład. Cała reszta będzie zwyczajnie kwestią organizacji”. Słowianie, stwierdził, to urodzeni niewolnicy, którzy potrzebują pana, dlatego Niemcy w Rosji będą odgrywali podobną rolę, jak Anglicy w Indiach. „Jak Anglicy będziemy władali imperium przy pomocy garstki ludzi”. Rozwodził się o swoich planach uczynienia Ukrainy spichlerzem Europy i uszczęśliwiania podbitej ludności chustami i szklanymi paciorkami, a kończył wyznaniem: gdy wszyscy marzyli o światowej konferencji pokojowej, on wolał toczyć wojnę kolejnych dziesięć lat, zamiast zostać pozbawionym owoców zwycięstwa20. Zdobycie Kijowa trzy dni później wywołało ogromną radość w Wilczym Szańcu. Upadek miasta, przepowiedział Hitler, oznaczał rychły podbój całej Ukrainy i uzasadniał jego naleganie, aby najpierw przeprowadzić ofensywę na południu. Podczas obiadu 21 września jego twarz promieniowała zadowoleniem, gdy opowiadał o wzięciu do niewoli stu czterdziesty pięciu tysięcy jeńców w dolinie niedaleko Kijowa. Ta bitwa z użyciem manewru okrążenia, twierdził, była najbardziej skomplikowana w całej historii wojen. Związek Radziecki znalazł się na krawędzi upadku.

860

Podczas południowego posiłku 25 września okazał strach przed Dalekim Wschodem zamieszkiwanym przez podludzi: Europa będzie się znajdować w ciągłym niebezpieczeństwie, jeśli nie zepchnie Azjatów za Ural. „To brutalne bestie – ani bolszewicy, ani car niczego w tej kwestii nie zmienili. Powiadam, to brutalne bestie żyjące w pierwotnym stanie”21. Późnym wieczorem wychwalał wojnę, porównując pierwszą bitwę żołnierza do pierwszego stosunku seksualnego kobiety, jakby każde z tych zdarzeń uważał za akt agresji. „Nie minie wiele dni, a młodzieniec stanie się mężczyzną. Gdybym się nie zahartował dzięki podobnemu doświadczeniu, nie byłbym zdolny do podjęcia cyklopowego wyzwania, jakim jest stworzenie imperium przez jednego człowieka”. W 1914 roku wyruszał na front pełen czystych i wzniosłych uczuć. „Kiedy ujrzałem tysiące ludzi ginących wokół mnie, zrozumiałem, że życie jest walką, że nie ma innego celu oprócz przetrwania gatunku”22. Rozmowa przy stole skupiała się niemal wyłącznie na zmaganiach na froncie wschodnim, gdyż w drugim teatrze wojny, w Afryce Północnej, niewiele się działo. Brytyjskie próby powstrzymania Rommla zakończyły się sromotną klęską. Wraz z nadejściem jesieni na pustyni zapanował impas – żadna ze stron nie była gotowa do przeprowadzenia kolejnej ofensywy. Cała energia Hitlera i potęga Wehrmachtu skoncentrowały się na zmasowanym ataku na Moskwę, choć feldmarszałek von Bock ostrzegał, że pora jest zbyt późna. Czemu nie przeczekać zimy na umocnionych pozycjach? Hitler odpowiedział alegorią: „Zanim zostałem kanclerzem, uważałem sztab generalny za mastyfa, którego trzeba trzymać mocno na smyczy, aby nie zaatakował każdego w zasięgu wzroku”23. Później okazało się, że można o nim powiedzieć wszystko, tylko nie to, że jest ostry. Członkowie sztabu generalnego sprzeciwiali się ponownemu uzbrojeniu Niemiec, zajęciu Nadrenii, przyłączeniu do Rzeszy Austrii i Czechosłowacji, a nawet wojnie z Polską. „Zawsze musiałem pobudzać mastyfa do działania”. Upierał się, aby uderzyć na stolicę całą siłą. Operacja o kryptonimie „Tajfun” została rozpoczęta przez Bocka ostatniego dnia września. Jego zadaniem był zmiażdżenie środkowej części radzieckich wojsk przerażającą siłą sześćdziesięciu dziewięciu dywizji, a następnie ruszenie na Moskwę. Podstawowa strategia polegała na okrążeniu miasta przy pomocy dwóch grup dywizji pancernych, których kleszcze miały się zewrzeć sto trzydzieści kilometrów za liniami Armii Czerwonej.

861

Najwyższe radzieckie dowództwo, niezdolne pojąć, że wielka ofensywa mogła się zacząć o tak później porze, było tak kompletnie zaskoczone, że Druga Grupa Pancerna

Guderiana

w ciągu

pierwszej

doby

wdarła

się

na

głębokość

osiemdziesięciu kilometrów za linie wroga. Niemiecka piechota wypełniła powstałą próżnię, tłumiąc słabnące ogniska oporu. 2 października Hitler był tak pewny zwycięstwa, że wyruszył pociągiem specjalnym do Berlina. Nie przemawiał do ludzi od miesięcy, więc następnego wieczoru wszedł na podium Sportpalast, by wezwać do poparcia Zimowego Dzieła Pomocy. W rzeczywistości przybył, aby złożyć ważne oświadczenie. „Rankiem 22 czerwca – oznajmił słowami, które zagrzmiały echem z głośników w całej Rzeszy – rozpoczęła się największa bitwa w historii świata”. Wszystko poszło zgodnie z planem, powiedział, a następnie ogłosił, że nieprzyjaciel został „już pokonany i więcej się nie podniesie!”. Publiczność przyjęła te słowa hucznymi brawami. Potem przeszedł do konkretnych liczb obrazujących odniesione zwycięstwo: dwa i pół miliona jeńców, dwadzieścia dwa tysiące zniszczonych lub zdobytych dział, osiemnaście tysięcy zniszczonych lub zdobytych czołgów, ponad czternaście i pół tysiąca strąconych samolotów. Nie przestawał sypać liczbami: niemieccy żołnierze pokonali tysiąc kilometrów („Tak daleko, jak doleci wrona!”); przywrócono do ruchu ponad dwadzieścia pięć tysięcy kilometrów rosyjskich torów, przy czym większość już przerobiono na węższy rozstaw osi stosowany przez koleje niemieckie. Jednak jak na człowieka, który przed chwilą ogłosił, że Rosja została pokonana i nigdy więcej nie powstanie, trapiły go głębokie zmartwienia. Przyznał, że wojna na wschodzie ma charakter ideologiczny, dlatego wszystkie najlepsze elementy w Niemczech muszą się zjednoczyć, tworząc nierozerwalną wspólnotę. „Dopiero wówczas, gdy cały naród niemiecki stanie się jedną ofiarną wspólnotą, będziemy mogli mieć nadzieję i oczekiwać, że Opatrzność stanie po naszej stronie. Bóg wszechmogący nigdy nie pomógł leniowi. Nie pomógł też tchórzowi”24. Była to wyjątkowa mowa, pełna dumy z odniesionego zwycięstwem, a jednocześnie wzywająca do dalszych ofiar, żeby uniknąć zagłady. Wieczorem ludzie myśleli już tylko o zwycięstwie, do Niemiec dotarły bowiem wieści, że czołgi Guderiana tak szybko zdobyły Orzeł, iż ludzie podróżujący tramwajami machali rękami, sądząc, że witają Rosjan. Cenne maszyny przygotowane do ewakuacji za Ural przejęto w nienaruszonym stanie.

862

Następnego dnia Hitler znalazł się już ponownie w Wilczym Szańcu. Koeppen zanotował, że podczas kolacji był w wyjątkowo dobrym nastroju. 6 października przy południowym posiłku mówiono wyłącznie o Czechosłowacji, gdzie działało niezwykle prężne podziemie. Rozwiązanie Hitlera? Deportować wszystkich Żydów „daleko na wschód”. Po chwili dodał, że skoro Żydzi rozsiewają wszelkie wrogie informacje, należałoby pomyśleć o deportowaniu w tym samym kierunku Żydów z Berlina i Wiednia. Tego samego dnia zdobyto Briańsk, a Guderian zakończył manewr okrążenia trzech radzieckich armii. Podczas kolacji Hitler był w radosnym usposobieniu. Zamiast rozmawiać o polityce, opowiedział kiepski dowcip: major Engel został niedawno pogryziony przez psa, co miało tłumaczyć epidemię szaleństwa panującą w kwaterze głównej Führera. W dalszym ciągu odnoszono zwycięstwa. Raporty napływające z frontu w ciągu dwóch kolejnych dni sugerowały, że Armię Czerwoną „można w zasadzie uznać za pokonaną”. Ponieważ Moskwa mogła paść już niebawem, Hitler nakazał, aby żaden niemiecki żołnierz nie wszedł do stolicy. „Miasto – zakomunikował – zostanie zniszczone, całkowicie starte z powierzchni ziemi”25. Po wyjściu z narady wojskowej zorganizowanej 9 października wezwał do siebie Ottona Dietricha i oznajmił, że można poinformować opinię publiczną o przebiegu ostatnich operacji. Pół godziny później, krążąc energicznie po swoim gabinecie w bunkrze, dyktował komunikat o zwycięstwie, który Dietrich miał przekazać prasie. Uczynił to następnego dnia w Berlinie, a następnie uniósł wysoko pięść. „Za tę wiadomość, panowie – wykrzyknął – ręczę całą swoją dziennikarską reputacją!”. „Korespondenci prasowi z państw Osi i krajów bałkańskich powitali jego słowa radosnymi okrzykami i zgotowali mu głośną owację – wspominał Howard K. Smith z „New York „Timesa” – a następnie powstali i zasalutowali Dietrichowi uniesionym ramieniem”26. Tego ranka niemieckie gazety ogłosiły wielkie zwycięstwo: dwie radzieckie grupy armii znalazły się w okrążeniu. Reakcja opinii publicznej była entuzjastyczna. Blade i napięte oblicza rozpromieniły się. W piwiarniach goście wstawali i salutowali, gdy w radiu grano Horst Wessel i Deutschland über alles. W stolicy krążyły plotki, że Moskwa upadła. Co znamienne, tego samego dnia feldmarszałek von Reichenau, pierwszy generał, który opowiedział się po stronie narodowych socjalistów, wydał żołnierzom Szóstej Armii rozkaz, aby z większą surowością traktowali partyzantów. 863

Nie była to zwykła wojna, oznajmił, ale śmiertelne zmagania kultury niemieckiej z systemem

żydowsko-bolszewickim.

„Żołnierz

musi

rozumieć

konieczność

udzielenia surowej, a jednocześnie sprawiedliwej odpłaty podludziom pochodzenia żydowskiego”. Podobne rozkazy nadeszły od Rundstedta, Mansteina i innych wyższych dowódców. Deklaracja Hitlera, że Sowieci zostali pokonani, a ostateczne zwycięstwo jest pewne, nie była jedynie zabiegiem propagandowym mającym podbudować morale w kraju.

14 października

Joseph

Goebbels

rozpoczął

odprawę

ze

swoimi

współpracownikami optymistycznym zapewnieniem typowym dla Dietricha: „Pod względem militarnym wynik tej wojny został już przesądzony. Robota, która pozostała do wykonania w domu i za granicą, ma głównie polityczny charakter”. W następnych słowach zaprzeczył samemu sobie, ostrzegając, że Niemcy muszą pogodzić się z myślą, że kampania na wschodzie będzie się ciągnęła jeszcze dziesięć lat. Dlatego zadaniem niemieckiej prasy jest umocnienie „gotowości” narodu, wówczas bowiem „reszta się sama ułoży i w ten sposób nikt się nie spostrzeże, że nie zapanował pokój”27. Jeśli Hitler żywił podobne obawy, rozwiały się 15 października, gdy usłyszał, że korpus dyplomatyczny opuścił Moskwę i udał się do Kujbyszewa, tysiąc kilometrów na wschód. W mieście zapanowała atmosfera paniki, a przebywający na Kremlu Stalin podobno stracił zimną krew. Wiadomość, że dwa niemieckie czołgi dotarły do przedmieść stolicy wywołała masowy exodus w kierunku dworców kolejowych. Wysocy funkcjonariusze partii i tajnej policji przyłączyli się do bezładnej ucieczki w samochodach, tworząc pierwszy korek uliczny w dziejach radzieckiego państwa. Przechodnie zaatakowali stojące limuzyny, rabując i szantażując pasażerów, szczególnie tych, których uznali za Żydów. Gromady dezerterów i robotników plądrowały sklepy, gdyż nie było milicji, która zdołałaby ich powstrzymać. Pojawiła się nawet plotka, że ciało Lenina zabrano z placu Czerwonego, aby zapewnić mu należytą ochronę, oraz że Stalin wziął nogi za pas. Ponura mniejszość wznosiła barykady, woląc raczej zginąć, niż wpuścić do miasta choć jednego nazistę. Większość moskwian była jednak zdemoralizowana – wypatrywała Niemców z dziwną mieszaniną oczekiwania i apatii. Wielu kupowało słowniki niemiecko-rosyjskie, aby powitać zwycięzców w ich własnym języku. W Berlinie na Wilhelmstrasse krążyły plotki, że Stalin złożył kolejną propozycję pokojową za pośrednictwem króla Bułgarii Borysa. Kiedy Fritz Hesse zapytał 864

Ribbentropa, czy to prawda, usłyszał w wielkiej tajemnicy, że Hitler odrzucił ofertę, „przekonany, iż wyjdzie z próby obronną ręką i odniesie ostateczne zwycięstwo”28. Większość dowódców Hitlera podzielała to przekonanie. Na przykład Jodl nie miał wątpliwości, że Sowieci gonią resztkami sił. 17 października, podczas kolacji, Hitler mówił głównie o świetlanej przyszłości Rzeszy. Jego zdaniem Niemcy zdobyły już tak potrzebny Lebensraum29. Dwa dni po euforycznym monologu Hitlera człowiek, którego podziwiał i którym gardził, odzyskał dawną pewność siebie. Stalin pojawił się ponownie na Kremlu i zapytał przewodniczącego rady miejskiej: „Czy powinniśmy bronić Moskwy?”. Nie czekając na odpowiedź, ogłosił stan oblężenia. Przypadki łamania prawa i naruszania porządku mają się spotkać z natychmiastową reakcją – wszyscy szpiedzy, dywersanci i prowokatorzy mieli być rozstrzeliwani bez sądu. Zdecydowane kierownictwo z góry sprawiło, że morale w mieście uległo poprawie. Na przedpolach Moskwy radzieckie oddziały zwarły szyki, a niemieckie szpice, które dotarły na odległość sześćdziesięciu kilometrów od miasta, zwolniły. Później doszło do załamania pogody. Jesienne deszcze sprawiały, że potężne zdobyczne czołgi Mark IV Niemców grzęzły w błocie, podczas gdy bardziej zwrotne radzieckie T-34 poruszały się bez trudu. Źródłem zwycięstw Hitlera z dwóch ostatnich lat była większa mobilność i siła ognia zmasowanych uderzeń dywizji pancernych działających w ścisłej współpracy z taktycznymi siłami powietrznymi. W Rosji bajora błota unieruchomiły wojska pancerne, a słaba widzialność uziemiła Luftwaffe, która już zdobyła panowanie w powietrzu. Z mobilnością łączyła się siła ognia i blitzkrieg, z którym Hitler wiązał swoje nadzieje. Twierdzenie, że operacja „Tajfun” została powstrzymana przez błoto, marznące deszcze i Armię Czerwoną byłoby tylko częściowo prawdziwe. Główną przyczyną klęski, co potwierdza większość dowódców Hitlera, była jego odmowa, by zaatakować miesiąc wcześniej. Gdyby poszedł za ich radą, Moskwa zamieniłaby się w kupę gruzów, a radziecki rząd i armia zostaliby pokonani. Jednak kapitan von Puttkamer utrzymywał, że winę ponosili Brauchitsch i Halder, którzy sabotowali plan Führera w okresie jego choroby. W ostatnich dniach października deszcz ze śniegiem zamienił się w śnieg, a błoto zamarzło. Warunki stały się trudne do zniesienia dla żołnierzy. Wojska posunęły się nieznacznie, a zwycięstwa były skromne. Pod koniec miesiąca sytuacja stała się tak dramatyczna, że architekt Giesler zarządził wstrzymanie prac nad rekonstrukcją niemieckich miast. Wszyscy robotnicy i inżynierowie – również, 865

materiały budowlane i maszyny – mieli zostać przetransportowani na wschód w celu budowania dróg, naprawiania torów, wznoszenia dworców i parowozowni. Podczas posiłków Hitler wydawał się jak zawsze pewny siebie. W przeddzień wyjazdu na doroczne obchody rocznicy puczu monachijskiego ożywiał atmosferę przy kolacji dowcipami i wspomnieniami. W Moskwie jego podziwiany wróg wygłosił mowę na zgromadzeniu w ogromnej sali podziemnej stacji metra Majakowska w wigilię rocznicy wybuchu rewolucji. Przemówienie Stalina w osobliwy sposób łączyło nutę przygnębienia i pewności siebie. Zaczął od przyznania, że budowa socjalistycznego państwa została poważnie zakłócona przez wojnę, a liczba ofiar sięgnęła niemal miliona siedmiuset tysięcy. Jednak twierdzenie nazistów, że radziecka władza jest bliska upadku, nie ma pokrycia w faktach. „Przeciwnie – oznajmił – ZSRR jest dziś mocniejsze niż kiedykolwiek. Inne państwo, które utraciłoby tak znaczne terytorium, prawdopodobnie by runęło”. To prawda, że stanęli przed ogromnym wyzwaniem, gdyż Niemcy walczyli z pomocą licznych sojuszników – Finów, Rumunów, Włochów i Węgrów – podczas gdy ani jeden angielski lub amerykański żołnierz nie przyszedł w sukurs Związkowi Radzieckiemu. Później płomiennie zaapelował do rosyjskiej dumy narodowej w imieniu Plechanowa i Lenina, Bielinskiego i Czernyszewskiego, Puszkina i Tołstoja, Gorkiego i Czechowa, Glinki i Czajkowskiego, Sieczenowa i Pawłowa, Suworowa i Kutuzowa. „Niemieccy najeźdźcy wypowiedzieli narodom Związku Radzieckiego wojnę na wyniszczenie. Znakomicie! Skoro chcą wojny na wyniszczenie, będą ją mieli”. Stalin ponownie objął dowodzenie i następnego ranka, 7 listopada, przemawiał z równą swadą do żołnierzy zgromadzonych na placu Czerwonym. Z oddali dolatywał huk wystrzałów, a nad głową słychać było warkot radzieckich myśliwców, gdy porównywał ich sytuację do tej, z którą mieli do czynienia dwadzieścia trzy lata wcześniej. Jak ktoś mógłby wątpić, że mogą i muszą pokonać niemieckich najeźdźców? Ponownie sprytnie sięgnął po postacie z przeszłości – rycerzy zakonu krzyżackiego, Tatarów, Polaków i Napoleona – i wezwał naród do bitwy. „Niechaj natchną was bohaterskie postacie naszych przodków: Aleksandra Newskiego, Dymitra Dońskiego, Minina i Pożarskiego, Aleksandra Suworowa i Michała Kutuzowa!”30. Następnego popołudnia Hitler przybył do Monachium, gdzie wygłosił gorący apel na zgromadzeniu reichsleiterów i gauleiterów, a później przemówił w sali 866

Löwenbräukeller. Ostrzegł prezydenta Roosevelta, że jeśli amerykański okręt ostrzela niemiecką jednostkę, „uczyni to na własne ryzyko”. Jego groźby były pozbawione mocnego brzmienia słów Stalina. W rzeczywistości Führer był przygnębiony impasem na froncie wschodnim. Dzień później przypomniał swojemu sztabowi, jaki los spotkał armię Napoleona, która utkwiła w Rosji. „Konstatacja, że żadna ze stron nie jest zdolna do unicestwienia drugiej – przepowiedział – doprowadzi do zawarcia kompromisowego pokoju”. Jednak marszałek von Bock sprzeciwiał się takiemu pesymizmowi i zachęcał do kontynuowania ofensywy. Za jego przykładem poszli Brauchitsch i Halder. 12 listopada ten ostatni był istnym ucieleśnieniem optymizmu, oznajmiając, że według niego Rosjanie stanęli na progu klęski. Hitler był pod wrażeniem jego słów i trzy dni później niemieckie wojska zaczęły ponownie przeć na Moskwę. Początkowo pogoda była dobra, ale wkrótce lód, błoto i śnieg zaczęły brać górę na polu walki. Kiedy generał Oshima zjawił się w Wilczym Szańcu podczas jednej ze swoich regularnych wizyt, Hitler wyjaśnił, że tego roku zima przyszła znacznie wcześniej, niż przewidywali jego meteorolodzy. Później, w największej tajemnicy, przyznał, że jest rzeczą wątpliwą, aby w tym roku zdołali dotrzeć do Moskwy. Okres dobrego humoru minął. Ustały dowcipy przy posiłkach, a liczba próśb o miejsce przy stole Führera zaczęła maleć31. Wzmagający się chłód prowokował gorzkie słowa krytyki pod adresem wcześniejszego rozkazu Hitlera, który zabraniał przygotowania zimowej odzieży dla wojska. 21 listopada Guderian zatelefonował do Haldera, mówiąc, że jego ludzie są u kresu wytrzymałości. Miał zamiar odwiedzić Bocka i poprosić o zmianę rozkazów, które właśnie otrzymał, gdyż „nie widział sposobu ich zrealizowania”. Jednak marszałek, pod wpływem bezpośrednich nacisków Führera, nie chciał słuchać błagań generała i polecił kontynuowanie natarcia na Moskwę32. Wkrótce podejmowane zrywami uderzenie ponownie utknęło w miejscu. Bock osobiście objął komendę z wysuniętego stanowiska dowodzenia, wydając rozkaz do ponownego ataku 24 listopada, mimo że zanosiło się na śnieżycę. Atak został powstrzymany przez śnieg, lód i fanatyczny opór radzieckich żołnierzy. Pięć dni później atmosferę frustracji panującą w centrali pogłębiła wiadomość o kryzysie na południu. Feldmarszałek von Rundstedt stanął wobec konieczności wycofania się z zajętego ledwie tydzień wcześniej Rostowa, stanowiącego wrota do Kaukazu. Rozwścieczony wycofaniem się wojsk o pięćdziesiąt kilometrów Hitler

867

zatelegrafował do Rundstedta, aby pozostał na zajmowanych pozycjach. Marszałek udzielił natychmiastowej telegraficznej odpowiedzi. TO SZALEŃSTWO. PO PIERWSZE, ŻOŁNIERZE NIE ZDOŁAJĄ WYKONAĆ TEGO ZADANIA. PO DRUGIE, JEŚLI SIĘ NIE WYCOFAJĄ, ZOSTANĄ ZABICI. POWTARZAM, TRZEBA ODWOŁAĆ TEN ROZKAZ ALBO BĘDZIE PAN MUSIAŁ ZNALEŹĆ INNEGO DOWÓDCĘ, KTÓRY GO WYKONA.

Wiadomość została napisana przez podkomendnego z wyjątkiem ostatniego zdania, które Rundstedt skreślił własną ręką. To właśnie ostatnie słowa sprawiły, że Hitler wpadł w furię i odpowiedział tej samej nocy, bez konsultowania się z głównodowodzącym: PRZYCHYLAM SIĘ DO PAŃSKIEJ PROŚBY. PROSZĘ ZŁOŻYĆ DOWODZENIE33.

Po zastąpieniu Rundstedta feldmarszałkiem von Reichenauem, jednym z nielicznych, którzy mieli odwagę mówić z nim otwarcie, Führer poleciał do Mariupola (Żdanowa), aby uzyskać informacje z pierwszej ręki. Zasięgnął opinii dawnego towarzysza, Seppa Dietricha, dowódcy SS Leibstandarte, ale ku swojemu rozczarowaniu stwierdził, że oficerowie tej elitarnej dywizji zgadzają się z Rundstedtem, iż zostaną rozbici, jeśli się nie wycofają. Wydawszy Reichenauowi rozkaz, by uczynił to, za co zwolnił jego poprzednika, Hitler wezwał do siebie Rundstedta. Ten właśnie pakował manatki, aby wrócić do domu, i sądził, że Führer zjawił się, by go przeprosić. Prywatna rozmowa przerodziła się w groźbę. Hitler zakomunikował, że w przyszłości nie będzie tolerował próśb o rezygnację. „Ja sam, dla przykładu, nie mogę pójść do swojego przełożonego, Boga Wszechmogącego, i powiedzieć: »Nie zrobię tego, bo nie chcę brać na siebie odpowiedzialności«”34. Wiadomość o oddaniu Rostowa wywołała przygnębienie w Berlinie, w Ministerstwie Propagandy Rzeszy i na Wilhelmstrasse. Jednak ta klęska szybko zbladła, zaczęła bowiem grozić katastrofa na froncie środkowym. Zmasowana ofensywa na Moskwę uległa załamaniu. Chociaż na początku grudnia zwiad piechoty dotarł do granic Moskwy i ujrzał iglice Kremla, został rozbity przez kilka czołgów Armii Czerwonej i siły rezerwowe złożone z robotników. Feldmarszałek von Bock, cierpiący na silne bóle brzucha, przyznał Brauchitschowi przez telefon, że atak nie ma zaplecza, a żołnierze są fizycznie wyczerpani. 3 grudnia Bock 868

zadzwonił do Haldera. Drugi telefon był jeszcze bardziej pesymistyczny, a gdy Bock zasugerował przejście do defensywy, szef sztabu generalnego postanowił zachęcić go radą typową dla tych, którzy przebywają z dala od linii frontu: „Najlepszą obroną jest atak”. Następnego dnia Guderian zatelegrafował, że temperatura spadła do trzydziestu jeden stopni poniżej zera. Trzeba było rozpalać ogniska pod silnikami czołgów, żeby je uruchomić, a mróz sprawiał, że przyrządy celownicze stawały się bezużyteczne. Co gorsza, żołnierze nadal nie mieli zimowych płaszczy i długich wełnianych skarpet, co powodowało, że cierpieli katusze. 5 grudnia temperatura spadła o kolejnych pięć stopni. Guderian nie tylko przerwał atak, ale zaczął wycofywać na pozycje obronne najbardziej wysunięte jednostki. Tej samej nocy nowy radziecki dowódca frontu środkowego, Gieorgij Konstantinowicz Żukow, rozpoczął zmasowaną kontrofensywę na odcinku długości trzystu kilometrów. Połączone uderzenie piechoty, czołgów i samolotów zaskoczyło Niemców. Hitler nie tylko stracił Moskwę, ale wszystko wskazywało, że w śniegach Rosji spotka go ten sam los co Napoleona. W głównym dowództwie niemieckim zapanowała atmosfera rozpaczy i konsternacji. Głównodowodzący armii von Brauchitsch, zniechęcony i chory, chciał się podać do dymisji. Nawet Hitler czuł się zagubiony. Podczas wielkiej wojny rosyjscy piechurzy marnie walczyli, a teraz zamienili się w tygrysy. Dlaczego? 6 grudnia ze smutkiem przyznał Jodlowi, że „zwycięstwa nie uda się już osiągnąć”35.

5 Od dwóch lat Hitler gorliwie unikał konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi. Przekonany, że amerykański naród tkwi w szponach „żydowskiej kliki”, która panowała nie tylko w Waszyngtonie, ale kontrolowała prasę, radio i przemysł filmowy, musiał się hamować z całej siły, widząc rosnącą pomoc Roosevelta dla Wielkiej Brytanii. Chociaż gardził Amerykanami jako żołnierzami, uznawał potęgę amerykańskiego przemysłu i był zdecydowany zabiegać o to, żeby Stany zachowały neutralne stanowisko, dopóki nie będzie przygotowany, aby się nimi odpowiednio zająć. Pomimo stałego dopływu materiałów wojennych na Wyspy Brytyjskie Hitler tak bardzo pragnął uniknąć incydentów, że zabronił atakowania amerykańskich okrętów i statków handlowych. „Broni – podkreślał – można użyć jedynie wówczas, 869

gdy amerykańskie okręty pierwsze otworzą ogień”. Jednak szybka reakcja Roosevelta na operację „Barbarossa” wyczerpała cierpliwość Hitlera. W dzień po rozpoczęciu napaści na Związek Radziecki prezydent upoważnił Sumnera Wellesa, pełniącego obowiązki sekretarza stanu, do wydania komunikatu, że Hitler musi zostać powstrzymany, nawet jeśli miałoby to oznaczać udzielenie pomocy innemu totalitarnemu państwu. Chociaż Roosevelt nie wyjaśnił, jak tego dokona, szybko stało się to jasne: najpierw przez uwolnienie około czterdziestu milionów dolarów zamrożonych radzieckich aktywów, a następnie przez ogłoszenie, że przepisy ustaw o neutralności nie dotyczącą Związku Radzieckiego, co otwierało port we Władywostoku na amerykańskie dostawy. Dwa tygodnie później, 7 lipca, twierdzenie Niemców, że Roosevelt miesza się w wojnę w Europie, zyskało dodatkowe potwierdzenie. Okazało się, że amerykańskie oddziały przybyły na Islandię, aby zastąpić wojska brytyjskie okupujące tę strategiczną wyspę. Niemiecki chargé d’affaires w Waszyngtonie, Hans Thomsen, przesłał na Wilhelmstrasse telegram stwierdzający, że była to kolejna próba Franklina Delano Roosevelta sprowokowania Hitlera do zaatakowania Ameryki poprzez jakiś incydent morski, aby Stany Zjednoczone mogły wypowiedzieć Niemcom wojnę. Zaniepokojony tymi doniesieniami Hitler w połowie lipca przedłożył ambasadorowi Oshimie propozycję będącą odwróceniem jego dawnego stanowiska, aby ograniczyć rolę Japonii do powstrzymywania Anglii i zadbania o neutralność Stanów Zjednoczonych. „Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zawsze pozostaną naszymi wrogami – powiedział. – To przekonanie powinno stać się fundamentem naszej polityki zagranicznej”. Było to święte przeświadczenie osiągnięte po długich rozważaniach. „Ameryka i Anglia zawsze zwrócą się przeciwko temu, kogo uznają za odizolowanego. Dzisiaj są tylko dwa państwa, których interesy nie mogą ze sobą kolidować: Niemcy i Japonia”. Czy nie jest rzeczą oczywistą, że Ameryka pod rządami Roosevelta wywiera presję na europejski i azjatycki Lebensraum? „Dlatego – podsumował – uważam, że powinniśmy ich zniszczyć wspólnymi siłami”. Dla zachęty zasugerował, aby Japonia pomogła w „likwidacji aktywów” pokonanego Związku Radzieckiego i zajęła jego ziemie na Dalekim Wschodzie36. Tokio przyjęło niemiecką propozycję z uprzejmą rezerwą. Japończycy już postanowili, że nie będą atakować Rosji od wschodu, ale ruszą od południa, przez Indochiny. Pokojowe zajęcie Indochin spotkało się z szybką reakcją Roosevelta 870

w nocy 26 lipca. Idąc za radą ludzi pokroju Harolda Ickesa, którzy od dawna zachęcali go do podjęcia zdecydowanych działań przeciwko wszystkim agresorom, prezydent nakazał zamrożenie japońskich aktywów w Stanach Zjednoczonych, pozbawiając w ten sposób Japonię głównego źródła ropy. „New York Times” uznał to posunięcie „za najbardziej drastyczny cios graniczący z wypowiedzeniem wojny”. Dla japońskich przywódców był to kolejny krok zmierzający do okrążenia Cesarstwa przez ABCD (Amerykanów, Brytyjczyków, Chińczyków i Holendrów [ang. Dutch]), odbierający Japonii prawo do przywódczej roli w Azji i rzucający wyzwanie jej istnieniu. Przybliżało to wojnę na Dalekim Wschodzie i zdaniem niektórych obserwatorów świadczyło, że Roosevelt ukradkiem przystąpił do wojny z Hitlerem. Miesiąc później prezydent posunął się jeszcze dalej, spotykając się z Churchillem u wybrzeży Nowej Fundlandii i podpisując Kartę Atlantycką, wspólną deklarację brytyjskich i amerykańskich celów wojennych. Jej postanowienia nie tylko nie pozostawiły żadnych wątpliwości, że Roosevelt jest nieprzejednanym wrogiem Hitlera, ale też, jak na ironię, rozczarowały wrogów Führera w Niemczech, gdyż nie wprowadzały rozróżnienia między nazistami i antynazistowską opozycją. Członkowie niemieckiego ruchu oporu uznali Kartę Atlantycką za nieoficjalne wypowiedzenie przez Roosevelta wojny wszystkim Niemcom. Szczególny sprzeciw budził punkt ósmy stwierdzający, że po zakończeniu wojny Niemcy muszą zostać rozbrojone. Hassell zapisał w swoim dzienniku, że warunek ten „niweczy wszelkie rozsądne szanse na pokój”37. Zdecydowanie Roosevelta dążącego do zmiażdżenia Hitlera było sprzeczne z odczuciami milionów Amerykanów. Oprócz prawicowego America First Committee Charlesa Lindbergha i German-American Bund istniał tradycyjny, izolacjonistyczny Środkowy Zachód, który choć nastawiony życzliwie do Wielkiej Brytanii i Chin, nie chciał brać udziału w wojnie. Inni Amerykanie tak bardzo nienawidzili komunizmu, że odnosili się z niechęcią do udzielenia jakiejkolwiek pomocy Związkowi Radzieckiemu. Roosevelt nie zrażał się gwałtownymi atakami w prasie i radiu. „Od tej pory – oznajmił w orędziu radiowym wygłoszonym 11 września – jeśli niemieckie lub włoskie okręty wojenne wpłyną na te wody [tj. wody terytorialne Islandii i innych obszarów znajdujących się pod opieką Stanów Zjednoczonych], uczynią to na własną zgubę”. Chociaż dla Hitlera był to wygodny pretekst, żeby znieść ostatnie ograniczenia w podwodnej wojnie U-Bootów, prezydentowi nie udało się go sprowokować do popełnienia błędu. Führer wydał 871

rozkaz admirałowi Raederowi, aby „przed połową października unikać wszelkich zbrojnych incydentów ze statkami handlowymi”. Do tego czasu, wyjaśnił, los kampanii w Rosji powinien zostać przesądzony38. Nadzieja Hitlera na uniknięcie poważnego incydentu prysła ostatniego dnia października, kiedy niemiecka torpeda zatopiła niszczyciel Stanów Zjednoczonych Reuben James, eskortujący konwój przepływający sześćset mil na zachód od Islandii. Roosevelt powstrzymał się od komentarza, ale sekretarz marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych zakomunikował żołnierzom piechoty morskiej, że francuski liniowiec Normandie zostanie poddany przeróbkom, załadowany czterystu samolotami i wysłany do Murmańska. „Chronicle” z San Francisco zażądała natychmiastowego uchylenia ustaw o neutralności, a „Plain Dealer” z Clevelandu wezwał do niezwłocznego podjęcia „działań”. Z kolei izolacjonistyczny senator Nye nawoływał do powściągliwości: „Nie można wchodzić do barowej sali w samym środku bijatyki i liczyć, że uda się uniknąć walki!”. Inny senator, który nie podzielał izolacjonistycznego stanowiska, radził: „Zachowajmy spokój!”. Burza antyniemieckich uczuć nie mogła nadejść w bardziej szczęśliwym momencie dla Roosevelta. Tydzień później na mocy ustawy o pożyczce-dzierżawie wydano odpowiednim władzom polecenie, aby udzielić wszelkiej wojskowej i gospodarczej pomocy Związkowi Radzieckiemu. Bezzwłocznie przeznaczono na ten cel kwotę miliarda dolarów. Następnego dnia, 8 listopada, Hitler wygłosił buńczuczne przemówienie w Monachium, które w istocie było usprawiedliwieniem zatopienia Reubena Jamesa. „Prezydent Roosevelt wydał rozkaz swoim okrętom, aby otwierały ogień na widok niemieckich statków! – krzyczał. – Ja wydałem niemieckim jednostkom rozkaz, by nie otwierały ognia do amerykańskich statków, chyba że zostaną przez nie zaatakowane! Postawię przed sądem wojennym każdego niemieckiego oficera, który nie będzie się bronił!”39. Mimo pokazu gniewu Führer w dalszym ciągu pragnął uniknąć wojny. Mógł mówić, co chciał, ale obawiał się Franklina Roosevelta i gospodarczej potęgi Ameryki. Ujawnił to niechcący podczas wywiadu udzielonego wczesną jesienią w Wilczym Szańcu. „Przetrzymam prezydenta Roosevelta – wyjaśnił Pierre’owi Hussowi z International News Service. – Mogę sobie pozwolić na czekanie, na wygranie tej wojny we własnym czasie”. Byli na dworze, a Hitler miał na sobie gumowany płowy szynel. Stał z rękami założonymi na plecach i z nieobecnym wyrazem twarzy, zagubiony we własnych myślach. Nagle stwierdził: „Jestem 872

Führerem Rzeszy, która będzie istnieć tysiąc lat. Boska Opatrzność zechciała, abym wypełnił posłannictwo Niemiec”. Chociaż mówił o swoim przeznaczeniu, opętała go nienawiść do Churchilla i Roosevelta, których uznawał za drugorzędne postacie na scenie dziejów. „Siedzą sobie wygodnie w swoim małym plutokratycznym świecie, otoczeni i zniewoleni przez wszystko, co okazało się przestarzałe w ciągu ostatniej dekady. Pieniądze i Żydzi reżyserują przedstawienie zza kulis, a parlamentarny cyrk depcze to, co pozostało z praw i przywilejów obywateli. Mam za sobą własny naród, a on ma wiarę we mnie, swojego Führera”. Kiedy ruszyli dalej, ciągnąc za sobą małą gromadkę strażników i podwładnych, Hitler podjął skargę na „szaleńca”, który pchnął go do wojny. „Miałem plany i zadania dla mojego narodu na kolejnych pięćdziesiąt lat. Nie potrzebowałem wojny, aby utrzymać się przy władzy, jak ludzie pokroju Daladiera i Chamberlaina. I Herr Roosevelta z Ameryki”. Huss zauważył, że zmarszczył brwi, mówiąc o prezydencie. „Nagle zrozumiałem – wspominał później – że uchyliłem rąbka tajemnicy ukrytej w piersi Führera, sekretu, którego nigdy by nie zdradził, do którego nigdy by się nie przyznał”. Hitler instynktownie obawiał się Franklina D. Roosevelta. „Ja, Herr Roosevelt… i ci jego Żydzi! – wykrzyknął. – Roosevelt chce rządzić światem, pozbawić nas miejsca pod słońcem! Twierdzi, że pragnie ocalić Anglię, ale chce być panem i dziedzicem Imperium Brytyjskiego”40. Usztywnienie stanowiska Hitlera wobec Ameryki znalazło odbicie w postawie Ribbentropa. Wieczorem 28 listopada zaprosił do siebie generała Oshimę i wezwał Japonię do wypowiedzenia wojny Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. Oshima był zdumiony. „Czy Wasza Ekscelencja chce powiedzieć, że między Niemcami i Stanami Zjednoczonymi panuje wojna?”. Ribbentrop nie zamierzał się posuwać tak daleko. „Roosevelt to fanatyk – wyjaśnił – więc nie można przewidzieć, co zrobi”. Obiecał, że jeśli Japonia wypowie wojnę Stanom Zjednoczonym, Niemcy będą jej sojusznikiem. „Nie jest możliwe, aby w obecnych okolicznościach Niemcy zawarły odrębny pokój ze Stanami Zjednoczonymi. Führer jest w tej kwestii zdeterminowany”41. Zapewnienie to sprawiło, że najwyższe dowództwo japońskie odetchnęło z ulgą. Grupa uderzeniowa złożona z lotniskowców już płynęła w kierunku Pearl Harbor. Ostatniego dnia listopada Oshima otrzymał polecenie natychmiastowego poinformowania Hitlera i Ribbentropa, że Anglicy i Amerykanie planują się przegrupować w Azji Wschodniej i trzeba się temu niezwłocznie przeciwstawić:

873

(…) POINFORMUJ ICH W TAJEMNICY, ŻE ISTNIEJE OGROMNE NIEBEZPIECZEŃSTWO RYCHŁEGO WYBUCHU WOJNY MIĘDZY JAPONIĄ I KRAJAMI ANGLOSASKIMI W WYNIKU JAKIEGOŚ ZBROJNEGO INCYDENTU. DODAJ, ŻE WYBUCH WOJNY MOŻE BYĆ SZYBSZY, NIŻ MOŻNA SIĘ SPODZIEWAĆ42.

Po tej instrukcji nadeszło polecenie uzyskania od Niemców konkretnych zobowiązań, ale gdy późnym wieczorem 1 grudnia Oshima zagadnął Ribbentropa, minister spraw zagranicznych odpowiedział w osobliwie wymijający sposób. Wymówił się, twierdząc, że musi się skonsultować z Führerem, który nadal przebywał w Wilczym Szańcu. Obaj panowie wiedzieli, że Hitler może poświęcić niewiele czasu dramatowi dojrzewającemu na drugiej półkuli, więc Oshima nie był zaskoczony, że otrzymał szkic traktatu dopiero piątego o trzeciej nad ranem. Niemcy obiecywały w nim, że przyłączą się do Japonii w wojnie przeciwko Stanom Zjednoczonym i nie zawrą odrębnego pokoju z Ameryką. Pierwszym w Wilczym Szańcu, który dowiedział się o ataku na Pearl Harbor, był Otto Dietrich. Późnym popołudniem 7 grudnia pognał do bunkra Hitlera, twierdząc, że przynosi ważną wiadomość. Hitler otrzymał właśnie przygnębiający raport z frontu wschodniego i lękał się, że Dietrich ma kolejne złe wieści, ale gdy szef prasowy pośpiesznie odczytał notatkę, na twarzy Hitlera pojawił się wyraz nieskrywanego zdumienia. Po chwili Führer się rozpromienił. Niezwykle podekscytowany zapytał: „Czy to doniesienie jest prawdziwe?”. Dietrich odparł, że dostał telefoniczne potwierdzenie ze swojego biura. Hitler wyrwał mu kartkę i bez płaszcza i czapki ruszył do bunkra wojskowego43. Keitel i Jodl byli zdumieni, że widzą go z tekstem telegramu w ręku i „zaszokowaną” twarzą. Keitel odniósł wrażenie, że wojna Japonii z Ameryką uwolniła go od „nocnego koszmaru”44. W obecności Hewla ledwie zdołał ukryć radość w głosie. „Nie możemy przegrać tej wojny! – wykrzyknął. – Teraz, gdy mamy sojusznika, który nie został pokonany od trzech tysięcy lat!”45.

6 Rozpaczliwe doniesienia docierające z frontu wschodniego w dniu japońskiego ataku na Pearl Harbor zmusiły Hitlera do naszkicowania kolejnej dyrektywy, którą wydano dwadzieścia cztery godziny później. Dokument zaczynał się słowami: „Wczesna i sroga zima, która nadciągnęła na wschodzie, oraz związane z nią trudności z dostarczeniem zaopatrzenia zmuszają nas do niezwłocznego 874

zrezygnowania ze wszystkich głównych operacji ofensywnych i przejścia do defensywy”. Zarysował ogólne zasady dotyczące obrony i przekazał Halderowi zadanie wydania rozkazów46. Następnie wyruszył do Berlina, żeby się osobiście zająć kryzysem, który wybuchł po ataku na Pearl Harbor. Miejsce początkowej ulgi wywołanej napaścią Japończyków zastąpiło zaniepokojenie. Atak na amerykańską bazę uwolnił Stalina od bolączki, że zostanie napadnięty ze wschodu. Mógł teraz skierować na front niemiecki niemal wszystkie oddziały stacjonujące w Azji. „Wojna z Ameryką jest tragedią – Hitler wyznał później Bormannowi. – Jest nielogiczna i pozbawiona wszelkiego oparcia w rzeczywistości. Niekorzystnym zwrotem historii było to, że gdy przejąłem władzę w Niemczech, Roosevelt, wybraniec Żydów, objął urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych. Bez Żydów i ich pachołka sytuacja przybrałaby zupełnie inny obrót. Niemcy i Stany Zjednoczone powinny być zdolne pod każdym względem, jeśli nie do wzajemnego zrozumienia i sympatii, to przynajmniej do wzajemnego wspierania”47. Jednym z pierwszych gości, którzy odwiedzili Hitlera w Berlinie rankiem dziewiątego, był Ribbentrop. Przyniósł niekorzystną wiadomość, że generał Oshima prosi, aby Niemcy natychmiast wypowiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym. Minister spraw zagranicznych uważał, że Niemcy nie mają takiego obowiązku, gdyż zgodnie z paktem trójstronnym musiały udzielić pomocy sojusznikowi jedynie w przypadku bezpośredniego ataku na jego terytorium. Hitler nie mógł wykorzystać tej luki. „Jeśli nie opowiemy się po stronie Japonii, nasz pakt będzie politycznie martwy – powiedział. – Nie to jest głównym powodem. Głównym powodem jest to, że Stany Zjednoczone już strzelają do naszych okrętów. Ten kraj jest ważnym graczem w tej wojnie i poprzez swoje działania już w niej uczestniczy”48. Decyzja o wypowiedzeniu wojny Ameryce nie przyszła Hitlerowi łatwo, a motywy, które za nią stały, nie były proste. Oprócz potwierdzenia paktu trójstronnego istniały dużo ważniejsze argumenty: pomoc otrzymana od Japonii mogła znacznie złagodzić niekorzystną sytuację wywołaną przystąpieniem Ameryki do wojny, a z propagandowego punktu widzenia pozyskanie nowego, potężnego sojusznika mogło mieć ogromny pokrzepiający efekt po ostatnich niepowodzeniach w Rosji. Co więcej, zdecydowane wypowiedzenie wojny zgadzało się z ideologicznym światopoglądem Hitlera. Czemu nie uczynić roku 1941 tym, w którym wypowiedział totalną wojnę dwóm głównym siłom zagrażającym istnieniu człowieka – internacjonalistycznemu marksizmowi (Rosja) 875

i międzynarodowej

kapitalistycznej

finansjerze

(Ameryka)

–

tworom

międzynarodowego żydostwa? Jego minister spraw zagranicznych uważał tę decyzję za ogromny błąd. Oprócz oczywistych

powodów

wypowiedzenie

wojny

przez

Niemcy

skutecznie

rozwiązywało jeden z wewnętrznych problemów Roosevelta. Prezydent nie musiał wypowiadać wojny Niemcom i ryzykować narażenia się na sprzeciw znacznej części własnego społeczeństwa. Amerykańska jedność narodowa, nieoczekiwanie osiągnięta po zaskakującym ataku na Pearl Harbor, pozostałaby nienaruszona. 11 grudnia Hitler zwołał posiedzenie Reichstagu. „Zawsze uderzamy pierwsi!” – oznajmił. Roosevelt był równie „szalony”, jak Woodrow Wilson. „Najpierw sam podburza do wojny, a później fałszuje jej przyczyny. Przywdziewa szatę chrześcijańskiej hipokryzji i wolno, choć zdecydowanie prowadzi ludzkość do wojny, wzywając Boga na świadka, że postępuje uczciwie”. Po utożsamieniu międzynarodowego żydostwa z bolszewicką Rosją i rządami Roosevelta Hitler ogłosił własne wrogie działania. Poleciłem dzisiaj wydanie paszportów amerykańskim chargé d’affaires, a następnie…”. Jego słowa zagłuszyła wrzawa obłąkańczych okrzyków i dopiero po jakimś czasie mógł oznajmić, że Niemcy „są od dziś w stanie wojny ze Stanami Zjednoczonymi”49. Szef operacji Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu słuchał tej mowy raczej z zatroskaniem niż entuzjazmem. Kiedy tylko Jodl opuścił gmach Krolloper, zadzwonił do swojego zastępcy, generała Warlimonta, przebywającego w Wilczym Szańcu. „Słyszałeś, że Führer przed chwilą wypowiedział wojnę Ameryce?”. Warlimont, który właśnie omawiał tę kwestię z oficerami sztabowymi, odpowiedział, że nic nie mogłoby ich bardziej zaskoczyć. „Sztab – oznajmił Jodl – musi teraz przeanalizować, gdzie Stany Zjednoczone użyją większości swoich sił, na Dalekim Wschodzie czy w Europie. Nie możemy podejmować dalszych decyzji, dopóki nie wyjaśnimy tej kwestii”. „Jestem podobnego zdania. Taka analiza jest bezwzględnie konieczna, ale nigdy nie braliśmy pod uwagę wojny ze Stanami Zjednoczonymi, więc nie wiem, na jakich założeniach mielibyśmy oprzeć nasze rozważania. Nie da się tego zrobić ot tak po prostu”. „Sprawdź, co da się zrobić – powiedział Jodl. – Kiedy jutro wrócę, porozmawiamy bardziej szczegółowo”50. Niepokój spowodowany wypowiedzeniem wojny Ameryce wkrótce odsunęły na dalszy plan kolejne porażki na wschodzie. Niemiecki odwrót na froncie środkowym 876

mógł się w każdej chwili przerodzić w paniczną ucieczkę. Obszar rozciągający się na zachód od Moskwy i Tuły był wielkim przysypanym śniegiem cmentarzyskiem porzuconych armat, ciężarówek i czołgów. Zniechęceniu Niemców towarzyszyła wzrastająca pewność siebie Rosjan. 13 grudnia ci drudzy publicznie ogłosili, że Hitlerowi nie udało się otoczyć Moskwy, a dwa dni później Biuro Polityczne wydało polecenie, aby główne instytucje rządowe powróciły do stolicy. Wyczerpany Brauchitsch pragnął kontynuować odwrót, ale Hitler uchylił jego decyzję i wysłał ogólny rozkaz, który wywołał rozpacz wśród dowódców: „Trzymać się twardo! Ani kroku wstecz!”51. Marszałek von Bock, dowódca Grupy Armii Środek, już wcześniej cierpiący na dolegliwości żołądkowe, oznajmił, że z przyczyn zdrowotnych nie jest zdolny do dalszej służby. Zastąpiono go Klugem. Następnego dnia, 19 grudnia, Brauchitsch – który wracał do zdrowia po przebytym zawale – zebrał się na odwagę, by otwarcie pomówić z Hitlerem. Spierali się dwie godziny. Brauchitsch wyszedł od Führera blady i wstrząśnięty. „Wracam do domu – powiedział Keitlowi. – Wylał mnie. Dłużej tego nie zniosę”. „Co się teraz stanie?” – spytał Keitel. „Nie mam pojęcia. Sam go zapytaj”52. Kilka godzin później Hitler wezwał do siebie Keitla i odczytał krótki rozkaz dzienny, który ułożył. Osobiście przejmował dowództwo nad armią, nierozerwalnie łącząc los Niemiec z własnym. Najnowsze wiadomości miały zostać jakiś czas utrzymane w tajemnicy, ale uznał, że Halder powinien zostać natychmiast poinformowany. Hitler zrobił to, starając się zbagatelizować wyzwania związane z tym stanowiskiem. „Dowództwo operacyjne to drobnostka, każdy mógłby to zrobić – stwierdził. – Zadaniem głównodowodzącego jest wpojenie wojsku narodowosocjalistycznych idei, a nie znam generała, który zrobiłby to tak dobrze jak ja. Z tego powodu objąłem osobiste dowodzenie nad armią”53. Wcześniej był de facto głównodowodzącym, trzymając się w cieniu i pozwalając, aby wojskowi brali na siebie winę za porażki. Teraz stał się oficjalnie głównodowodzącym i miał przyjąć chwałę lub hańbę za wszystko, co się wydarzy.

877

Część VIII CZWARTY JEŹDZIEC

I ujrzałem: oto koń trupio blady, a imię siedzącego na nim Śmierć i Otchłań mu towarzyszyła. I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi, by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta. KSIĘGA APOKALIPSY 6,8 (BIBLIA TYSIĄCLECIA)

Rozdział 25 „A TOWARZYSZYŁA MU OTCHŁAŃ” (1941–1943)

1 Dwa dni po napaści na Związek Radziecki Reinhard Heydrich, człowiek odpowiedzialny za deportację Żydów, poskarżył się na piśmie, że nie rozwiązywało to problemu żydowskiego. Pomysł deportowania tych odmieńców na francuski Madagaskar trzeba było porzucić na rzecz bardziej praktycznych rozwiązań. Nie dziwi więc, że ostatniego dnia lipca Heydrich otrzymał tajemniczo brzmiący rozkaz (podpisany przez Göringa na osobiste polecenie Führera) nakazujący „podjęcie wszelkich niezbędnych przygotowań natury organizacyjnej i finansowej, aby doprowadzić do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w niemieckiej sferze wpływów w Europie”86*1. Za niewinnym biurokratycznym określeniem kryło się przekazanie SS szerokich uprawnień do przeprowadzenia eksterminacji europejskich Żydów. Himmler – nadal wstrząśnięty tym, co zobaczył w Mińsku – zaczął od spytania głównego lekarza SS, jaka byłaby najlepsza metoda eksterminacji. W odpowiedzi usłyszał: komory gazowe. Kolejnym krokiem było wezwanie Rudolfa Hössa, komendanta największego niemieckiego obozu koncentracyjnego na okupowanych ziemiach polskich, i przekazanie mu tajnych ustnych instrukcji. „Nie pamiętam dokładnie, jakich słów użył – zeznał później Höss – ale wynikało z nich, że Führer wydał rozkaz »ostatecznego rozwiązania« kwestii żydowskiej. Wykonanie tego zadania należy do nas, SS. Jeśli nie zrobimy tego teraz, Żydzi zniszczą naród niemiecki”. Himmler powiedział, że wybrał obóz koncentracyjny Auschwitz z powodu korzystnego położenia przy granicy z Niemcami oraz przestrzeni umożliwiającej izolację. Höss został ostrzeżony, że cała operacja powinna być traktowana jak tajemnica Rzeszy. Himmler zabronił mu rozmawiania o tym z bezpośrednim przełożonym. Höss wrócił do Polski i za plecami inspektora ds. obozów koncentracyjnych zaczął 879

rozbudowywać Auschwitz, aby przekształcić go w największe miejsce ludobójstwa w historii świata. Nie wspomniał nawet żonie, co robi2. Hitler utrzymywał, że koncepcję obozu koncentracyjnego oraz przekonanie o praktyczności ludobójstwa zaczerpnął z historii Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych.

Podziwiał

obozy

koncentracyjne

zorganizowane

w Afryce

Południowej dla jeńców burskich i rezerwaty Indian na Dzikim Zachodzie. W obecności

członków

swojego

najbliższego

kręgu

wielokrotnie

chwalił

skuteczność eksterminacji – przy pomocy głodu i przeważającej siły militarnej – amerykańskich Indian, których nie dało się oswoić w niewoli. Do tej pory konsekwentnie łączył własną politykę z polityką Niemiec, bo obie zmierzały z grubsza w tym samym kierunku. Odrodzenie niemieckiej chwały i potęgi wojskowej, odzyskanie utraconych ziem, a nawet Lebensraum na wschodzie były entuzjastycznie przyjmowane przez większość jego rodaków. W końcu dotarł jednak do rozdroża, na którym musiał ruszyć w innym kierunku i raz na zawsze rozwiązać kwestię żydowską. Chociaż wielu Niemców było gotowych wziąć udział w rasistowskiej krucjacie, ogromna większość pragnęła kontynuacji polityki dotychczasowych ograniczonych prześladowań Żydów, które spotkały się z milczącą aprobatą milionów mieszkańców zachodu. Hitler miał zamiar potajemnie przystąpić do zagłady Żydów, zanim prawda stopniowo przeniknie do świadomości jego narodu. W końcu przyjdzie czas na całkowite ujawnienie prawdy, które połączy wszystkich Niemców z jego własnym losem. Wówczas przeznaczenie Führera stanie się przeznaczeniem Niemiec. Współudział w jego krucjacie oczyszczenia Europy z Żydów miał uczynić tę operację misją całego narodu i skłonić ludność do jeszcze większego wysiłku i ofiar. Miał też spalić wszystkie mosty za niepewnymi i bojaźliwymi. Do tej pory plan eksterminacji Żydów był utrzymywany w sekrecie – wiedzieli o nim jedynie ludzie z najbliższego otoczenia Hitlera: jego sekretarki, adiutanci, służący i im podobni. Jednak na jesieni 1941 roku podczas rozmów przy stole Führer zaczął wypowiadać coraz wyraźniejsze sugestie, być może badając, jaki skutek przyniesie pełne ujawnienie jego zamiarów. W połowie października, po wykładzie na temat konieczności odnowy w życiu publicznym, oznajmił: „Najważniejsze jest jednak pozbycie się Żydów. Bez tego nie będzie możliwe oczyszczenie stajni Augiasza”3. Dwa dni później wyraził się jeszcze bardziej dosadnie: „Z mównicy Reichstagu przepowiadałem Żydom, że gdy wojna stanie się nieunikniona, znikną z Europy. Ta rasa przestępców ma na sumieniu życie 880

dwóch milionów poległych podczas pierwszej wojny światowej, a teraz kolejne setki tysięcy. Niech nikt mi nie mówi, że nie możemy ich wszystkich deportować w bagniste rejony Rosji! Kto się przejmuje losem żołnierzy? Nawiasem mówiąc, to nic złego, że krążą plotki przypisujące nam planowanie eksterminacji Żydów. Terror to pożyteczna rzecz”. Przepowiedział, że dążenie do stworzenia żydowskiego państwa zakończy się niepowodzeniem. „Do wyrównania pozostały liczne rachunki, o których dzisiaj nie mam czasu myśleć. Nie znaczy to, że o nich zapomniałem. Wszystko zapisuję. Przyjdzie pora na wyciągnięcie wielkiej księgi! Nawet w sprawie Żydów pozostawałem bierny. Dodawanie niepotrzebnych trudności do tych, które nas obecnie trapią, nie miało najmniejszego sensu. Mądrość nakazuje czekać na odpowiedni czas”4. Jednym z powodów, dla których Hitler odwlekał „ostateczne rozwiązanie”, była nadzieja, że zawoalowana groźba eksterminacji Żydów powstrzyma Roosevelta przed przystąpieniem do wojny z Niemcami. Pearl Harbor położyło kres tej kruchej nadziei, która przerodziła się w gorycz, a eksterminacja stała się formą międzynarodowego odwetu. Podjąwszy decyzję, Führer ujawnił tym, którzy mieli zrealizować jego plan „ostatecznego rozwiązania”, że ludobójstwo powinno być dokonywane w sposób tak humanitarny, jak to możliwe. Było to w zgodzie z jego przekonaniem, że wykonuje Boskie posłannictwo oczyszczenia świata z robactwa. Pozostając na łonie Kościoła rzymskokatolickiego, mimo odrazy żywionej do jego hierarchów („Jestem katolikiem jak dawniej i zawsze nim pozostanę”5), nosił w sobie katolicką naukę, że Żydzi zabili Chrystusa. Mógł dokonać eksterminacji bez najmniejszych wyrzutów sumienia, gdyż wyobrażał sobie, że jest karzącym narzędziem w ręku Boga – tak długo, jak długo będzie działał beznamiętnie, w sposób pozbawiony okrucieństwa. Himmler był rad, że mają zabijać w miłosierny sposób. Polecił specjalistom zaprojektowanie komór gazowych umożliwiających masowe ludobójstwo Żydów w skuteczny i „humanitarny” sposób, a następnie zagonił ofiary do bydlęcych wagonów i wysłał na wschód, aby mieszkały w gettach do czasu zbudowania ośrodków ludobójstwa na okupowanych polskich terenach. W końcu nadszedł czas na stworzenie biurokratycznego aparatu likwidacji Żydów, więc odpowiedzialny za całą operację Heydrich rozesłał listy do sekretarzy stanu i dowódców głównych urzędów SS, zapraszając ich na konferencję w sprawie „ostatecznego rozwiązania”, która miała się odbyć 10 grudnia 1941 roku. Adresaci zaproszenia, świadomi jedynie tego, że Żydzi byli deportowani na wschód, mieli 881

blade pojęcie o tym, co może oznaczać „ostateczne rozwiązanie”, więc czekali na konferencję z niecierpliwością i głębokim zainteresowaniem. Ich ciekawość została podsycona sześciotygodniowym opóźnieniem konferencji. Frank, generalny gubernator Generalgouvernement (Generalnego Gubernatorstwa utworzonego na terenie okupowanej przez Niemców Polski), zaczął się tak niecierpliwić, że wysłał do Heydricha swojego zastępcę, Josefa Bühlera, po bardziej szczegółowe informacje, a następnie w połowie grudnia zorganizował w Krakowie własną naradę. „Powiem wam całkiem otwarcie – oznajmił dawny prawnik Hitlera – że musimy skończyć z Żydami w taki albo inny sposób”. Poinformował ich też o ważnej konferencji, która odbędzie się niebawem w Berlinie, i o tym, że Bühler weźmie w niej udział jako przedstawiciel Generalnego Gubernatorstwa. „Z pewnością rozpocznie się wielka migracja, ale jaki los czeka Żydów? Myślicie, że naprawdę zostaną osiedleni w wioskach na wschodzie? W Berlinie powiedzieli nam: »O co tyle szumu? Nie możemy ich wykorzystać w Ostland [Reichskommissariat Ostland, Komisariat Rzeszy Wschód]. Niechaj umarli grzebią swoich umarłych!«”. Wezwał słuchaczy, aby wyzbyli się wszelkiego współczucia. „Musimy unicestwić Żydów, gdziekolwiek ich znajdziemy, gdy tylko będzie to możliwe”. Było to ogromne wyzwanie, które nie mogło zostać wykonane legalnymi środkami. Sędziowie i sądy nie mogły wziąć odpowiedzialności za tak skrajne metody. Szacował – a było to przybliżone wyliczenie – że tylko na terenie Generalnego Gubernatorstwa żyło trzy i pół miliona Żydów. „Nie możemy zastrzelić trzech i pół miliona Żydów, nie możemy ich też otruć, ale możemy podjąć kroki, które w taki albo inny sposób doprowadzą do tego, że program eksterminacji zakończy się sukcesem. Mam na myśli rozwiązania, które są obecnie dyskutowane w Rzeszy. Generalne Gubernatorstwo będzie musiało uwolnić się od Żydów, jak sama Rzesza. Gdzie i jak do tego dojdzie, to zadanie dla agencji, które będziemy musieli powołać. Powiem wam, jak będą funkcjonować, gdy nadejdzie odpowiednia pora”6. Kiedy 20 stycznia 1942 roku Bühler przyjechał do Berlina na konferencję zorganizowaną przez Heydricha, był znacznie lepiej od większości uczestników przygotowany do zrozumienia ogólników, którymi się posługiwano. Około jedenastej piętnastu mężczyzn zebrało się w sali Domu Gościnnego Policji i Urzędu Bezpieczeństwa mieszczącego się w willi przy Grossen Wannsee 56–58. Byli wśród nich przedstawiciele Ministerstwa ds. Okupowanych Terytoriów Wschodnich, Biura Planu Czteroletniego Göringa, Ministerstwa Sprawiedliwości, Ministerstwa 882

Spraw Zagranicznych i Kancelarii Rzeszy. Kiedy panowie usadowili się wygodnie przy stole, zabrał głos Heydrich. Poinformował uczestników, że uczyniono go „odpowiedzialnym za wypracowanie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej niezależnie od granic państwowych”. Po tym eufemistycznym określeniu padła wyraźna aluzja i zaskakująca uwaga dotycząca samego Führera. „Oprócz emigracji – oznajmił – istnieje inne rozwiązanie, na które Führer już wyraził zgodę, mówiąc wprost: deportacja na wschód”. W tym momencie Heydrich pokazał mapę, wyjaśniając, które żydowskie wspólnoty mają zostać ewakuowane, i dał do zrozumienia, jaki los je czeka. Ze zdolnych do pracy zostaną utworzone brygady robocze, ale nawet ci, którzy przetrwają w trudnych warunkach, nie będą mogli odejść wolno, by „stworzyć nowe komórki zarazków, z których będzie się mogła odrodzić żydowska rasa. Historia uczy nas, że tak bywało”. Georg Leibbrandt z resortu Rosenberga wydawał się zdezorientowany. Zmieszany był też Martin Luther z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Zaprotestował, wskazując, że masowa ewakuacja Żydów spowoduje trudności w takich krajach, jak Dania i Norwegia. Czemu nie ograniczyć akcji deportacji do Bałkanów i Europy Zachodniej? Uczestnicy konferencji wyjechali z Berlina pełni mieszanych uczuć. Bühler wiedział dokładnie, co miał na myśli Heydrich, ale Luther zapewnił Fritza Hessego, że nie ma żadnego planu masowej eksterminacji Żydów. Leibbrandt i jego przełożony, Alfred Meyer, złożyli podobny raport Rosenbergowi. Zgodnie stwierdzili, że podczas konferencji nie padło ani jedno słowo o eksterminacji. Trzydzieści kopii materiałów konferencyjnych rozesłano do ministerstw i głównych urzędów SS, a określenie „ostateczne rozwiązanie” stało się znane członkom aparatu biurokratycznego Rzeszy, choć prawdziwe znaczenie słów Heydricha było właściwie rozumiane jedynie przez osoby wtajemniczone w planowaną operację ludobójstwa. Co ciekawe, wielu z grona wybranych uważało, że Adolf Hitler nie wiedział do końca o szykowanej masowej zagładzie Żydów. Podpułkownik SS Adolf Eichmann, kierujący w Gestapo Biurem do spraw Ewakuacji Żydów, był świadomy, że to mit7. Po konferencji w Wannsee „rozsiadł się wygodnie przy kominku” wraz z komendantem Gestapo, Müllerem, i Heydrichem, pijąc i śpiewając piosenki. „Po jakimś czasie wdrapaliśmy się na krzesła i wznieśliśmy toast. Później wgramoliliśmy się na stół i chodziliśmy w kółko – po krzesłach i stole”. Eichmann bez najmniejszych skrupułów przyłączył się do radosnego świętowania. „W tamtej chwili – zeznał później – czułem się jak Poncjusz 883

Piłat, bo zostałem uwolniony z wszelkiej winy (…). Kim byłem, abym miał sądzić? Kim byłem, aby to, co myślę, miało jakiekolwiek znaczenie”. On, Müller i Heydrich wykonywali jedynie prawo ustanowione przez samego Führera8. Kilka dni później Hitler potwierdził niechcący, że był architektem „ostatecznego rozwiązania”. „Trzeba podjąć radykalne działania – oznajmił 23 stycznia podczas obiadu w obecności Himmlera. – Kiedy wyrywa się ząb, trzeba to zrobić jednym pociągnięciem, wówczas ból szybko mija. Należy oczyścić Europę z Żydów. Żydzi wszystko psują. Kiedy się nad tym zastanawiam, dochodzę do wniosku, że postępuję niezwykle humanitarnie. W czasach gdy panowali papieże, Żydzi cierpieli prześladowania w Rzymie. Aż do 1830 roku raz do roku ośmiu Żydów wożono na osłach ulicami Rzymu. Jeśli o mnie chodzi, ograniczę się do powiedzenia, że muszą odejść. Jeśli któryś w drodze umrze, nic na to nie poradzę. Jeśli jednak nie zechcą dobrowolnie odejść, nie widzę innego rozwiązania oprócz wytępienia”9. Nigdy wcześniej nie wyrażał się tak otwarcie wobec członków swojego najbliższego otoczenia. Był tak zaabsorbowany tą kwestią, że dwudziestego siódmego ponownie zażądał, aby z Europy zniknęli wszyscy Żydzi. Jego obsesja na punkcie Żydów znalazła publiczny wyraz kilka dni później podczas mowy wygłoszonej w Sportpalast w dziewiątą rocznicę dojścia narodowych socjalistów do władzy. „Nie mam zamiaru wspominać o Żydach – powiedział, a następnie obszernie rozwinął ten temat. – Żydzi są naszymi odwiecznymi wrogami, udaremnialiśmy ich knowania, więc słusznie nas nienawidzili, podobnie jak my ich. Zdajemy sobie sprawę, że ta wojna może się zakończyć unicestwieniem narodów germańskich lub usunięciem Żydów z Europy”. Przypomniał publiczności złożonej z około czterdziestu wyższych dowódców wojskowych o swoim proroctwie z 1939 roku, że Żydów czeka zagłada. „Pierwszy raz tymi, którzy wykrwawią się na śmierć, nie będą inni! Pierwszy raz zostanie zastosowane stare żydowskie przykazanie »oko za oko, ząb za ząb«. Im bardziej będzie się rozszerzać nasza walka, tym bardziej będzie się szerzyć antysemityzm – światowe żydostwo może na to liczyć! Znajdzie pożywkę w każdym obozie jenieckim, w każdej rodzinie, która zrozumie, czemu musi ponosić takie ofiary! Nadejdzie godzina, gdy najgorszy wróg na świecie zniknie przynajmniej na tysiąc lat”10. Dla ludzi uczestniczących w projektowaniu komór gazowych, dla budowniczych obozów kaźni na terenach okupowanej Polski, a szczególnie dla tych, którzy byli przygotowywani do administrowania aparatem „ostatecznego rozwiązania”, słowa 884

te były sygnałem do rozpoczęcia ludobójstwa. Jednak według zagranicznych obserwatorów,

takich

jak

Arvid

Fredborg,

wystąpienie

i słowa

Hitlera

przepowiadały katastrofę Niemiec. „Jego twarz – napisał szwedzki dziennikarz – była wymizerowana, a zachowanie niepewne”11.

2 Dla Führera eksterminacja Żydów i Słowian była równie ważna, jak Lebensraum. Przekształcił inwazję w wojnę ideologiczną, więc jego decyzje wojskowe mogły być rozumiane jedynie w tym kontekście. To, co jego generałom wydawało się irracjonalne, nie było nieoczekiwanym intelektualnym potknięciem, ale owocem decyzji podjętych w 1928 roku. Jak na ironię, Hitler nigdy nie okazał większej wojskowej przenikliwości niż po zaskakującej klęsce u bram Moskwy. Otoczony zdemoralizowanymi dowódcami błagającymi o rozkaz do generalnego odwrotu, nie stracił ducha. Odrzucał wszystkie prośby o zgodę na wycofanie. Nie uległ nawet najbardziej skutecznemu dowódcy wojsk pancernych, Guderianowi, który twierdził, że wojna pozycyjna w tak trudnym terenie prowadziłaby do niepotrzebnej ofiary złożonej z najlepszej części armii. Führer oskarżył Guderiana, że zbytnio się przejmuje cierpieniem żołnierzy. „Za bardzo ich pan żałuje. Powinien pan mieć większy dystans. Proszę mi wierzyć, obraz staje się jaśniejszy, gdy spoglądamy na sytuację z szerszej perspektywy”12. Bezwzględnie egzekwując wykonywanie rozkazów, Hitler zdołał zgromadzić wojska i powstrzymać ofensywę Rosjan. Koszty były ogromne, ale pewna liczba jego generałów, w tym Jodl, musiała przyznać, że osobiście ocalił swoje wojska od losu, który spotkał żołnierzy Napoleona. „Interweniowałem bezlitośnie – powiedział Milchowi i Speerowi, a następnie wyjaśnił, że jego czołowi dowódcy chcieli się wycofać do granic Niemiec, żeby ratować żołnierzy. – Mogłem jedynie powiedzieć tym panom: »Meine Herren, wracajcie jak najszybciej do kraju i pozostawcie armię pod moim dowództwem«”13. Na innych frontach sytuacja rozwijała się pomyślnie. Francuski ruch oporu, nadal beznadziejnie podzielony, stwarzał niewielkie zagrożenie, a na Morzu Śródziemnym U-Booty, włoskie „żywe torpedy” i miny zatopiły lub poważnie uszkodziły lotniskowiec, trzy pancerniki i dwa krążowniki, eliminując w ten sposób angielską flotę wschodnią jako siłę zdolną do walki. Co więcej, Rommel był niemal gotów do przeprowadzenia kolejnej dużej ofensywy w Afryce Północnej, 885

a Japończycy, sojusznicy Niemiec, odnosili kolejne zwycięstwa w rejonie Pacyfiku. Hitler zdawał sobie jednak sprawę, że kryzys na wschodzie żadną miarą się nie zakończył, więc zarządził powszechną mobilizację przemysłu i gospodarki Rzeszy. Obecny wysiłek, powiedział, nie jest wystarczający, bo trzeba zrezygnować ze strategii blitzkriegu. Chociaż wezwanie do długiej wojny przybrał w słowa pełne nadziei, nie przestawał dręczyć go lęk. Zwierzył się Jodlowi, że nie uda się już osiągnąć zwycięstwa. Nigdy nie ujawniał takich czarnych myśli podczas rozmów przy stole. W dalszym ciągu rozwodził się o zgubnym wpływie palenia tytoniu, radości jazdy samochodem, psach, źródłach legendy o Tristanie i Izoldzie, urodzie pani Hanfstaengl i Żydach. O ciężkich zmaganiach na froncie mówił niewiele i to wyłącznie z optymizmem. W najgorszym okresie zimowego kryzysu oznajmił, że żadna sprawa nie jest przegrana, jeśli przywódcy trwają niewzruszenie. „Dopóki jeden niezłomny wojownik dzierży sztandar, nic nie jest stracone. Wiara przenosi góry. W tej sprawie zachowuję całkowity spokój: jeśli naród niemiecki nie jest gotowy uczynić wszystkiego dla własnego ocalenia, niechaj zniknie!”14. Jego wygląd zadawał kłam takim przejawom niewzruszonej postawy. „Nie jest już takim człowiekiem jak dawniej – zwierzył się przyjacielowi Hewel. – Stał się ponury i uparty. Nie cofa się przed żadną ofiarą, nie okazuje litości ani przebaczenia. Nie poznałbyś Führera, gdybyś go zobaczył”15. 8 lutego spotkał go kolejny miażdżący cios. Fritz Todt, budowniczy Wału Zachodniego i systemu autostrad, zginął w katastrofie lotniczej. Podczas rozmowy przy stole dyskutowano, kto obejmie Ministerstwo Uzbrojenia i Amunicji (Reichsministerium für Bewaffnung und Munition), jeden z kluczowych urzędów Rzeszy. Wszyscy zgodnie twierdzili, że Todt był niezastąpiony. Albert Speer, który nocą długo rozmawiał z Hitlerem o przedsięwzięciach budowlanych w Berlinie i Norymberdze, wyglądał jak rażony gromem, kiedy Führer następnego ranka wyznaczył go na to odpowiedzialne stanowisko. Hitler uciął protesty architekta, że nie zna się na takich sprawach. „Ufam ci. Wiem, że sobie poradzisz. Poza tym nie mam nikogo innego”16. Podczas uroczystości pogrzebowych Todta w Sali Mozaikowej Kancelarii Rzeszy Hitler był tak wstrząśnięty, że ledwie zdołał wytrwać do końca mowy, a kiedy ceremonia się skończyła, niezwłocznie oddalił się do swojego mieszkania. W następnych dniach jakimś cudem zdołał dojść do siebie na tyle, żeby wygłosić mowę do dziesięciu tysięcy nowo mianowanych poruczników Wehrmachtu i Waffen SS zebranych w Sportpalast. Z ponurą miną powiedział o klęsce w Rosji, 886

oszczędzając słuchaczom szczegółów. Wy, młodzi oficerowie, oznajmił, pojedziecie na wschód, żeby ocalić Niemcy i zachodnią cywilizację przed czerwonymi. Była to tak poruszająca mowa, że wielu obecnych w sali płakało. Stojący u boku Führera Richard Schulze, niedawno awansowany na jego osobistego adiutanta, był tak wzruszony, że chciał pojechać na front. „Czułem się zawstydzony, że w takich czasach siedzę w domu”. Nowi porucznicy dostali polecenie, aby nie bić brawa, ale gdy Hitler ruszył między rzędami, nie mogli się powstrzymać. Zgotowali mu huczną owację, często stając na krzesłach17. Ten spontaniczny wybuch emocji był dla Hitlera pokrzepieniem, ale kiedy wrócił do Wilczego Szańca, ponownie popadł w depresję. Wyglądał na wyczerpanego i miał ziemistą cerę. Płaszcz śniegu pokrywający okolicę dodatkowo pogłębił jego przygnębienie. „Nigdy nie lubiłem śniegu – zwierzył się swojemu cieniowi. – Zawsze go nienawidziłem, Bormann. Sam nie wiem dlaczego. Jakbym coś przeczuwał”18. Popadł w rozpacz po zapoznaniu się z raportem o stratach w Rosji poniesionych do 20 lutego: 199 448 zabitych, 708 351 rannych, 44 342 zaginionych, 112 627 przypadków odmrożeń. Mimo to szybko odbił się od dna. Nagle odzyskawszy pewność siebie, zaczął mówić o zimie jak o trudnej próbie, którą cudem przetrwali. Z westchnieniem ulgi oznajmił swoim towarzyszom, że w najbliższą niedzielę przypada 1 marca. „Nie wyobrażacie sobie, ile to dla mnie znaczy – jak bardzo trzy ostatnie miesiące nadszarpnęły moje siły, na jaką próbę wystawiły moją odporność nerwową”. Wyjawił, że tylko w dwóch pierwszych tygodniach grudnia stracili tysiąc czołgów i wycofali z użytku dwa tysiące lokomotyw. Na szczęście ta najgorsza z zim wkrótce się skończy. „Teraz, gdy styczeń i luty minęły, wróg może porzucić nadzieję, że spotka nas los Napoleona… Odwrócimy koleje wojny i wyrównamy rachunki. Cóż to za ulga!”. Jego dobry nastrój nie był udawany. Zaczął się nawet przechwalać. „Zauważyłem, że w sytuacjach, gdy wszyscy tracą opanowanie, ja jeden zachowuję spokój. Podobnie było w okresie walki o władzę”19.

Tymczasem przygotowania do „ostatecznego rozwiązania” trwały nadal, a Einsatzgruppen Himmlera przystąpiły do kolejnej morderczej czystki. Na terenach pozostających pod władzą wojskową akcja wyłapywania Żydów, komisarzy i partyzantów przebiegała w skoordynowany sposób, nie można było tego jednak powiedzieć o obszarach cywilnych. Żniwo śmierci okazało się ogromne, więc podwładni zaczęli błagać Rosenberga, żeby ponownie zachęcił Hitlera, by 887

traktował ludność mieszkającą na terenach okupowanych jako sojuszników, a nie wrogów. Pomocnicy Rosenberga gorąco popierali jego stosunkowo liberalną koncepcję utworzenia odrębnych państw o zróżnicowanej autonomii, ale zwrotowi Rosenberga w kierunku liberalizmu nie towarzyszyło umocnienie charakteru, więc nadal drżał na samą myśl, że mógłby rozgniewać swojego Führera. Jednak nawet silniejszy człowiek mógłby się okazać nieskuteczny. Aby dotrzeć do Führera, należało przejść przez Bormanna, który opowiadał się zdecydowanie po stronie Himmlera i Heydricha. Koeppen, łącznik Rosenberga w Wilczym Szańcu, miał coraz większe trudności z przekazaniem Hitlerowi prawdziwej relacji o sytuacji na wschodzie. Przed lotem Hessa Koeppen przekazywał memoranda bezpośrednio Hitlerowi, ale obecnie Bormann przejął rolę pośrednika, twierdząc, że Führer jest zbyt zajęty sprawami wojskowymi. W końcu Koeppen doszedł do wniosku, że Hitler postrzega problemy terenów okupowanych na wschodzie oczami człowieka, który był jego prawą ręką. „Ta brzemienna w skutki zmiana według mnie kosztowała nas utratę zwycięstwa na wschodzie”20. Chociaż to prawda, że Hitler miał niewiele czasu na sprawy wewnętrzne, za bardziej prawdopodobne należy uznać, że Bormann wykonywał jego osobiste polecenia. Bez wątpienia też zawsze znajdował czas, by nadzorować realizację „ostatecznego rozwiązania”. W tej sprawie nie potrzebował niczyich rad ani ich nie słuchał. Dał to jasno do zrozumienia pod koniec lutego w swojej mowie z okazji rocznicy ogłoszenia programu partii. „Moje proroctwo się spełni – powiedział. – Ta wojna nie doprowadzi do zagłady ludności aryjskiej, ale do unicestwienia Żydów. Niezależnie od tego, co przyniesie i jak długo będzie trwała, taki będzie jej ostateczny wynik”21. Unicestwienie Żydów było dla niego ważniejsze od samego zwycięstwa. Mimo otwartych sugestii niewielu zostało wtajemniczonych w sekret Führera. Nawet Goebbels nie zdawał sobie sprawy z potworności szykowanego rozwiązania. Jeden z jego podwładnych, Hans Fritzsche, dowiedział się o mordach ludności żydowskiej dokonywanych przez Einsatzgruppen z listu esesmana stacjonującego na Ukrainie. Autor skarżył się, że przeżył załamanie nerwowe po otrzymaniu rozkazu wymordowania żydowskiej i ukraińskiej inteligencji. Nie mógł zaprotestować oficjalnymi kanałami, więc prosił o pomoc. Fritzsche udał się natychmiast do Heydricha i spytał wprost: „Czy SS jest na wschodzie po to, żeby przeprowadzać masowe egzekucje?”. Heydrich z oburzeniem zaprzeczył, obiecując, że niezwłocznie przeprowadzi śledztwo. Następnego dnia odpowiedział, że winę 888

ponosi gauleiter Koch, działający bez wiedzy Führera, i obiecał, że egzekucje ustaną. „Niech mi pan wierzy, Herr Fritzsche – zapewnił Heydrich – człowiek, który ma reputację okrutnika, wcale nie musi być okrutny. Może postępować po ludzku”22. Dopiero w marcu Goebbels dowiedział się, co dokładnie oznacza „ostateczne rozwiązanie”. Hitler powiedział mu beznamiętnie, że Europa musi zostać oczyszczona z Żydów, „jeśli okaże się to konieczne, z zastosowaniem najbardziej brutalnych metod”. Führer był tak jednoznaczny, że Goebbels mógł napisać w swoim dzienniku: (…) na Żydów przyszedł sąd, który choć barbarzyński, jest w pełni zasłużony (…). W takich sprawach nie można sobie pozwalać na sentymentalizm. Jeśli nie zwalczymy Żydów, zniszczą nas. To śmiertelne zmagania rasy aryjskiej z żydowskim bakcylem. Żaden rząd, żadna inna władza nie miały dość siły do globalnego rozwiązania tej kwestii23.

Do wiosny na okupowanych terenach Polski powstało sześć obozów zagłady. Cztery znajdowały się na terenie Generalnego Gubernatorstwa: Treblinka, Sobibór, Bełżec i Majdanek; dwa na obszarze przyłączonym do Rzeszy: Chełmno nad Nerem i Auschwitz. W pierwszych czterech mordowano Żydów samochodowymi spalinami, ale Rudolf Höss, komendant ogromnego obozu Auschwitz, uznał to za zbyt „nieskuteczne” i postanowił zastosować w tym celu bardziej zabójczy gaz, cyjanowodór, wytwarzany pod handlową nazwą Cyklon B.

Nadejście wiosny ożywiło Führera. Jego zdrowie uległo poprawie. Wyraźnie podniósł się na duchu. Radziecka kontrofensywa zimowa stanęła i na całym froncie zapanował spokój. Dało mu to więcej czasu na obmyślenie przyszłej polityki. 24 kwietnia zatelefonował do Goebbelsa z wiadomością, że chciałby wygłosić ważną mowę w Reichstagu. W następną niedzielę o piętnastej potępił bolszewizm jako „dyktaturę Żydów”, a tych określił mianem „pasożytniczych zarazków”, z którymi trzeba się bezlitośnie obchodzić. Jednak przede wszystkim hałaśliwie potwierdził odnowioną wiarę w ostateczne zwycięstwo. Równocześnie nie uczynił najmniejszego wysiłku, aby ukryć, że armia stała na krawędzi katastrofy. Wyolbrzymił powagę sytuacji, aby skuteczniej podkreślić własną rolę. „Posłowie – wykrzyknął dramatycznie – ostatniej zimy rozstrzygnęły się światowe zmagania!”. 889

Porównał siebie do Napoleona. „Wzięliśmy górę nad przeciwnościami losu, które sto trzydzieści lat temu złamały innego człowieka”. Aby zapobiec podobnemu kryzysowi, zażądał uchwalenia ustawy przyznającej mu nieograniczoną władzę. Jej zasięg był ogromny. Od tej pory każdy Niemiec był zobowiązany wykonywać jego osobiste rozkazy, w przeciwnym razie mogła go spotkać surowa kara. Znalazł się oficjalnie ponad prawem, namaścił się na namiestnika Bożego i mógł przystąpić do wypełnienia dzieła Pańskiego: wyplenienia robactwa i stworzenia rasy nadludzi24. Członkowie Reichstagu, do głębi poruszeni jego postępowaniem i słowami, z „entuzjazmem i zgiełkiem” jednomyślnie uchwalili nowe prawo. Zagraniczni obserwatorzy nie rozumieli powodów. De facto Hitler zgromadził już w swoim ręku więcej władzy niż Stalin i Mussolini, więcej niż Cezar i Napoleon. Uczynił to, jak twierdził, aby położyć kres działalności spekulantów i ukrócić czarny rynek, ograniczyć przerosty zatrudnienia w biurokracji, by więcej siły roboczej można było skierować na front lub do przemysłu. Zignorował fakt, że słabość niemieckiej gospodarki wynikała nie tylko z konserwatyzmu urzędników i sędziów, ale i z korupcji szerzącej się w samej partii. Grabienie kraju przez ludzi pokroju Göringa oraz powszechna korupcja i nieefektywność na każdym szczeblu narodowosocjalistycznego aparatu partyjnego od niemal dekady osłabiały siłę Rzeszy.

890

Trzy dni później Führer spotkał się z Mussolinim w barokowym pałacu Klessheim niedaleko Salzburga. Włosi, w przeciwieństwie do zachwyconej publiczności w Sportpalast, byli przygnębieni mową Hitlera i zakończyli pierwszy dzień narady pełni złych przeczuć. Führer gadał bez końca, ale nie mówił o niczym szczególnie interesującym, tuszując niepowodzenia na froncie wschodnim („Ostatniej zimy niemiecka armia zapisała jedną z najświetniejszych kart w swoich dziejach”). Oznajmił, że Ameryka to jedna wielka mistyfikacja, i ponownie porównał się korzystnie do Napoleona. Rozwodził się też o Indiach, Japonii i praktycznie każdym kraju Europy, niezmiennie wypowiadając kategoryczne sądy. Drugiego dnia po obiedzie, chociaż wszystko zostało już powiedziane, Hitler mówił nieprzerwanie przez kolejną godzinę i czterdzieści minut, mimo że Mussolini stale zerkał na zegarek. Nawet dowódcy Hitlera byli znudzeni. „Generał Jodl – wspominał Ciano – po wielkich zmaganiach w końcu zasnął na sofie”25.

3 W SD nie było tajemnicą, że Himmler odnosi się nieufnie do Heydricha, który miał obszerne teczki na każdego w partii, w tym Führera, a Heydrich odwzajemniał się mu pogardą. (Któregoś dnia pokazał podwładnemu, Günterowi Syrupowi, zdjęcie Himmlera. Zasłonił górną część jego twarzy i powiedział: „Górna połowa jak u nauczyciela, ale dolna sadysty”)26. Hitler miał jednak wobec Heydricha wielkie plany. Brał go nawet pod uwagę jako swojego następcę, gdy Göring wypadł z łask po tym, jak Führera rozczarowała Luftwaffe, i uczynił go protektorem Protektoratu Czech i Moraw, a nastepnie powierzył mu inne wysokie urzędy. Po pierwszej fali terroru w Czechosłowacji szybko rozprawiono się z ruchem oporu i Heydrich przybrał pozę dobroczyńcy, szczególnie wobec robotników i chłopów. Zwiększył racje tłuszczu robotnikom przemysłowym, usprawnił system ubezpieczeń społecznych i zarekwirował luksusowe hotele dla przedstawicieli klasy robotniczej. „Bawi się z Czechami w kotka i myszkę – zauważył inny intelektualista, Goebbels – a oni łykają wszystko, co im podsunie. Heydrich przeprowadził kilka niezwykle popularnych posunięć, niemal całkowicie zlikwidował czarny rynek”27. Osiągnięcia protektora Rzeszy w Czechosłowacji skłoniły do działania czeski rząd na wychodźstwie. Ponieważ wszystko wskazywało, że ludność może biernie zaakceptować panowanie Rzeszy pod rządami tego dobrotliwego despoty, postanowili zorganizować zamach na Heydricha. Dwaj podoficerowie, Jan Kubiš 891

i Jozef Gabčik, wyszkoleni w ośrodku dywersyjno-partyzanckim w Szkocji, zostali zrzuceni na teren protektoratu z brytyjskiego samolotu. Rankiem 27 maja 1942 roku w towarzystwie dwóch innych rodaków ukryli się na zakręcie drogi łączącej wiejską willę Heydricha z praskim zamkiem na Hradczanach. Kiedy pojawił się zielony kabriolet marki Mercedes, Gabčik wyskoczył na drogę i nacisnął spust stena. Nacisnął, ale nic się nie stało. Odbezpieczył karabin. Ponownie nic. Stojący za jego plecami Kubiš rzucił granat w kierunku samochodu, który zaczął zwalniać. „Szybciej, człowieku!” – wrzasnął Heydrich, ale znaleziony w ostatniej chwili zastępca kierowcy nie przestawał hamować. Granat eksplodował, niszcząc tył samochodu. Heydrich wyskoczył na drogę z pistoletem w ręku, jakby nie odniósł żadnych obrażeń. Strzelał i wrzeszczał „jak bohater jakiegoś westernu”. Kubiš uciekł na rowerze, a Gabčik, który zamarł bez ruchu, gdy broń mu się zacięła, rzucił się w ślad za nim. Nagle Heydrich wypuścił pistolet, chwycił się za prawe biodro i zachwiał na nogach. Kawałki skóry i stalowe sprężyny fotela mercedesa wbiły mu się w żebra i brzuch. Został zawieziony do pobliskiego szpitala, ale rana wydawała się powierzchowna, więc zgodził się na zbadanie wyłącznie przez niemieckiego lekarza. Kiedy go w końcu znaleziono, medyk oznajmił, że będzie konieczna operacja, gdyż odłamki granatu utkwiły między żebrami i płucami, a także w śledzionie28. Himmler, który przebywał wówczas w kwaterze głównej niedaleko Wilczego Szańca, zapłakał na wieść, że człowiek będący jego prawą ręką umiera, ale niektórzy ludzie z SS uważali, że ronił krokodyle łzy, ponieważ nie mógł patrzeć, jak Heydrich wkrada się w łaski Hitlera. Kiedy Heydrich leżał umierający w Pradze, wyszeptał Syrupowi, aby strzegł się Himmlera. Później, oglądając pośmiertną maskę Heydricha, Himmler rzucił do Waltera Schellenberga, szefa wywiadu zagranicznego SS: „Faktycznie był [Heydrich] człowiekiem o żelaznym sercu, jak Führer powiedział na pogrzebie, ale u szczytu władzy los nam go zabrał”. Wypowiedział te słowa uroczystym tonem, lecz Schellenberg nigdy nie zapomniał „skinienia głowy w geście aprobaty Buddy, które mu towarzyszyło, oraz małych oczek za binoklami, które nagle rozbłysły, jak u bazyliszka”29. Dwaj zamachowcy, wraz z pięcioma innymi członkami czeskiego ruchu oporu, zostali w końcu schwytani przez SS w kościele w Pradze i straceni. Był to jednak zaledwie początek zemsty. W Czechach i na Morawach nastały rządy terroru, przy których panowanie Heydricha musiało się wydać dobrotliwe. Natychmiast 892

rozstrzelano tysiąc trzystu Czechów, w tym wszystkich mężczyzn z Lidic, pod fałszywym zarzutem, że mieszkańcy udzielali schronienia zamachowcom. Likwidacja całej wioski wzbudziła nie tylko odrazę i wściekłość świata zachodniego, ale na nowo rozpaliła ducha oporu w Czechosłowacji87*.

Jednak to Żydzi najbardziej ucierpieli z powodu zamachu. W dniu śmierci Heydricha w Berlinie stracono stu pięćdziesięciu dwóch z nich. Trzy tysiące innych przewieziono z obozu koncentracyjnego Theresienstadt na tereny Polski, gdzie do obozów zagłady płynął już nieprzerwany strumień ofiar. Być może najbardziej diabolicznym elementem „ostatecznego rozwiązania” było ustanowienie judenratów (żydowskich rad starszych) do administrowała deportacją i zagładą własnego narodu. Instytucje te, złożone z przywódców wspólnoty żydowskiej, którzy uważali, że współpraca z Niemcami jest najlepszym rozwiązaniem, zniechęcały współwyznawców do czynnego stawiania oporu. „Nie zawaham się poświęcić pięćdziesiąt tysięcy członków naszej wspólnoty – rozumował typowy przywódca judenratu, Mojżesz Merin – jeśli w ten sposób ocalę kolejne pięćdziesiąt tysięcy”31. Na początku lata przystąpiono do masowej eksterminacji na pisemny rozkaz Himmlera. Eichmann pokazał go jednemu ze swoich asystentów, Dieterowi Wisliceny’emu, wyjaśniając, że „ostateczne rozwiązanie” oznacza biologiczne unicestwienie rasy żydowskiej. „Niech Bóg broni, aby nasi wrogowie kiedykolwiek zgotowali podobny los narodowi niemieckiemu!” – wykrzyknął przerażony Wisliceny. „Nie bądź sentymentalny – zganił go Eichmann. – To rozkaz Führera”32. Potwierdził to list Himmlera wysłany pod koniec lipca do szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy: „Okupowane ziemie na wschodzie zostaną oczyszczone z Żydów. Führer złożył na moich barkach wykonanie tego niezwykle trudnego zadania. Nikt pod żadnym pozorem nie może mnie uwolnić od odpowiedzialności, dlatego zabraniam utrudniania mi roboty”33.

To, czego dowiedział się Kurt Gerstein, szef Departamentu Dezynfekcji Waffen SS, już przyprawiło go o rozpacz. „Był tak przerażony szatańskimi praktykami nazistów – wspominał jego przyjaciel – że nie wykluczał ich ostatecznego 893

zwycięstwa”. Latem 1942 roku, podczas wizyt w czterech obozach zagłady w Generalnym Gubernatorstwie, Gerstein ujrzał na własne oczy to, o czym wcześniej jedynie czytał. W pierwszym obozie on i dwaj jego towarzysze – zastępca Eichmanna i profesor higieny nazwiskiem Pfannenstiel – zostali poinformowani, że Hitler i Himmler właśnie nakazali „przyśpieszenie operacji”. Dwa dni później Gerstein ujrzał w Bełżcu, jak te słowa są wcielane w życie. Dowodzący

akcją

Kriminalkommissar

Christian

Wirth

zakomunikował

Gersteinowi: „Nawet dziesięciu ludzi nie widziało i nie zobaczy tyle, co ty”. Kurt Gerstein obserwował wszystko, począwszy od przywiezienia bydlęcymi wagonami sześciu tysięcy Żydów, z których tysiąc czterystu pięćdziesięciu już nie żyło. Kiedy ci, którzy przetrzymali podróż, zostali wygnani z wagonów razami pejczów, z głośników rozległo się polecenie, aby zdjęli odzież, protezy i okulary oraz oddali cenne rzeczy i pieniądze. Kobietom i młodym dziewczętom obcięto włosy. „Zrobią z nich coś specjalnego dla marynarzy U-Bootów – wyjaśnił esesman. – Ładne pantofle”. Gerstein z odrazą patrzył, jak nieszczęśnicy idą do komór gazowych. Mężczyźni, kobiety i dzieci – wszyscy nadzy – przesuwali się w upiornym korowodzie, gdy krzepki esesman informował ich donośnym, przekonującym głosem, że nie spotka ich nic złego. „Musicie jedynie głęboko oddychać. Dla wzmocnienia płuc. Inhalacja ma zapobiec chorobom zakaźnym. To dobra metoda dezynfekcji”. Tym, którzy bojaźliwie pytali, jaki los ich czeka, esesman dodawał otuchy: mężczyźni będą budowali drogi i domy, a kobiety zajmą się pracami domowymi lub będą pomagały w kuchni. Jednak odór bijący z komór śmierci mówił sam za siebie, więc idący na czele kolumny musieli być popychani przez następnych. Większość milczała, ale jedna z kobiet zaczęła przeklinać oprawców z błyskiem w oczach. Przywołały ją do porządku razy pejcza Wirtha, dawnego szefa policji kryminalnej ze Stuttgartu. Niektórzy się modlili, inni pytali: „Kto da nam wody, żeby obmyć umarłych?”. Gerstein modlił się razem z nimi. Komory gazowe były już pełne ludzi, ale kierowca ciężarówki, której spaliny miały zabić Żydów, nie mógł uruchomić silnika dieslowskiego. Rozwścieczony opóźnieniem Wirth zaczął okładać go pejczem. Samochód odpalił dwie godziny i czterdzieści pięć minut później. Po kolejnych dwudziestu pięciu minutach, które wydały mu się wiecznością, Gerstein zajrzał do jednej z komór. Większość ludzi już nie żyła. Po trzydziestu dwóch minutach nie żyli wszyscy. Stali wyprostowani, wspominał Gerstein, „jak bazaltowe kolumny, bo byli tak ciasno upchani, że nie 894

mogli się przewrócić ani pochylić. Członkowie rodzin trzymali się za ręce nawet po śmierci”. Horror trwał nadal, gdyż jedna z grup robotników zaczęła otwierać żelaznymi hakami usta zmarłych, a inni sprawdzali odbyt i organy płciowe w poszukiwaniu biżuterii. Wirth był w swoim żywiole. „Sam zobacz – powiedział, wskazując dużą puszkę wypełnioną zębami. – Popatrz, ile tu złota! Zebraliśmy to w ciągu dwóch ostatnich dni. Nie wyobrażasz sobie, ile znajdujemy codziennie, dolarów, brylantów, złota! Sam się przekonasz!”. Gerstein z trudem zmusił się do obejrzenia ostatniego aktu. Ciała wrzucano do rowów długości około stu metrów, zlokalizowanych w pobliżu komór gazowych. Poinformowano go, że po kilku dniach ciała napęcznieją gazem, podnosząc kopiec o dwa do trzech metrów. Kiedy opuchlizna ustąpi, zwłoki zostaną ułożone na podkładach kolejowych, oblane ropą i spalone na popiół. Następnego dnia grupa Gersteina pojechała do Treblinki niedaleko Warszawy, gdzie znajdowały się niemal identyczne urządzenia, tylko bardziej rozbudowane: „osiem komór gazowych, dosłownie całe góry ubrań i bielizny sięgające trzech, czterech metrów”. Dla uczczenia ich wizyty wydano bankiet dla pracowników. „Kiedy człowiek ogląda te wszystkie ciała – powiedział oprawcom profesor Pfannenstiel – rozumie, jak ogromne dzieło wykonaliście!”. Po obiedzie gościom zaproponowano masło, mięso i alkohol jako podarunek na drogę. Gerstein skłamał, że jest dobrze zaopatrzony z własnego gospodarstwa, więc Pfannenstiel zabrał jego część. Po przybyciu do Warszawy Gerstein niezwłocznie wyjechał do Berlina, zdecydowany powiedzieć wszystkim, którzy zechcą go słuchać, o makabrycznych scenach, jakie widział. Niczym współczesny Sędziwy Marynarz Coleridge’a zaczął rozgłaszać prawdę niedowierzającym kolegom. Opowieść Kurta Gersteina zaczęła zataczać coraz szersze kręgi, jak fala wywołana wrzuconym do stawu kamieniem34.

4 Nadchodząca wiosna 1942 roku nie przyniosła żadnej zmiany militarnej sytuacji Niemiec. Na froncie wschodnim nadal panował spokój, a Rommel nie był gotowy do nowej ofensywy na pustyni. Oprócz nieprzerwanych zwycięstw Japończyków niewiele było powodów do radości, ale entuzjazm Hitlera studziło uprzejme, acz uparte odmawianie przez sojusznika prowadzenia wojny w sposób, który Führer uważał za najbardziej właściwy. Ribbentrop nieustannie naciskał Japończyków za 895

pośrednictwem ambasadora Oshimy, żeby skierowali główny atak na Indie, ale wszystko na próżno. Także Hitlerowi nie udało się niczego wskórać, kiedy zaprosił Oshimę do Wilczego Szańca i powtórzył prośbę. Wehrmacht, powiedział, szykuje się do ofensywy w rejonie Kaukazu, a gdy zostanie zdobyte tamtejsze zagłębie naftowe, droga do Persji stanie otworem. Wówczas Niemcy i Japończycy będą mogli schwytać wszystkie brytyjskie siły stacjonujące na Dalekim Wschodzie w ogromne kleszcze. Choć propozycja wydawała się kusząca, Japończycy nie skorzystali z okazji. Zastanawiali się nad rozpoczęciem negocjacji z zachodem. Premier Tojo został wezwany do pałacu i pouczony przez cesarza, „aby nie zmarnował żadnej okazji zakończenia wojny”. Tojo zaprosił do siebie niemieckiego ambasadora, generała Eugena Otta, i zasugerował, żeby oba kraje zwróciły się z potajemną propozycją do aliantów. Był gotów polecieć do Berlina jako osobisty wysłannik cesarza, jeśli Himmler wyśle po niego bombowiec dalekiego zasięgu. Odpowiedź Hitlera była uprzejma, ale wymijająca. Nie mógł sobie pozwolić na ryzyko, że Tojo rozbije się w niemieckim samolocie35. Zdecydowany pokonać Rosję nawet bez pomocy Japonii, Hitler zaczął planować uderzenie na Kaukaz. Podkreślił znaczenie tego obszaru w słowach, które zaniepokoiły jego dowódców polowych. Jeśli nie zdobędą pól naftowych w rejonie Majkopu i Groznego, powiedział, „trzeba będzie zakończyć wojnę”. Ambitna operacja o kryptonimie „Fall Blau” została opóźniona o wiele tygodni przez ulewne wiosenne deszcze, a feldmarszałek von Bock mógł ją rozpocząć dopiero 28 czerwca. Sześć węgierskich i siedemnaście niemieckich dywizji ruszyło w stronę Kurska. Czterdzieści osiem godzin później potężna Szósta Armia zaczęła się przemieszczać na południe. Rosjanie popełnili błąd, gdyż swoje czołgi wysyłali do walki stopniowo, i w ciągu czterdziestu ośmiu godzin dwie niemieckie grupy się spotkały, biorąc do niewoli dużą liczbę jeńców. Przed nimi rozciągał się Don i strategicznie położony Woroneż, lecz Bock nie śpieszył się z atakiem. Ostatecznie zajął miasto 6 lipca, ale w tym czasie Hitler był już tak zdegustowany jego taktyką obliczoną na zwłokę, że postanowił ulżyć Bockowi na dobre. Kiedy odesłany w stan spoczynku feldmarszałek wyruszył na zachód, narzekając na złe traktowanie, Hitler przeniósł swoją kwaterę główną głębiej na terytorium Ukrainy, zakładając obóz w lesie położonym kilkanaście kilometrów na północny wschód od Winnicy. Wehrwolf, kwatera polowa Führera, był zamaskowanym skupiskiem drewnianych baraków położonym w szarej, nieciekawej okolicy. Nie było tam żadnych wzgórz i drzew, a jedynie bezkresna 896

równina. Pod bezchmurnym lipcowym niebem panował dojmujący upał, który wpłynął na usposobienie Hitlera, przyczyniając się do sprzeczek i wybuchów gniewu,

które

w nadchodzących

tygodniach

miały

przybrać

niespotykane

wcześniej rozmiary. Być może to właśnie upał przyczynił się do popełnienia poważnego błędu. Hitler po donkiszotowsku postanowił skierować główny atak na Stalingrad, przemysłowe miasto nad Wołgą, a równocześnie kontynuować natarcie w kierunku Kaukazu. Halder, choć raz, poskarżył się otwarcie, że jednoczesne zajęcie Stalingradu i Kaukazu jest niemożliwe, i nalegał, aby skoncentrowali się na pierwszym celu. Hitler nie chciał ustąpić, przekonany, że Rosjanie są „skończeni”. Głębokie

zaniepokojenie

panowało

także

w najwyższym

radzieckim

dowództwie. Stalin wymienił dowódcę frontu stalingradzkiego i kazał przygotować miasto do oblężenia. Podobnie jak w Moskwie i Leningradzie, tysiące robotników zaczęły wznosić wokół miasta trzy linie umocnień. Obrona terytorialna i bataliony złożone z robotników zostały wysłane w charakterze posiłków dla wycofującej się Armii Czerwonej. Tymczasem spory w Wehrwolfie się nasiliły. Po jednej z burzliwych narad Hitler powiedział swojemu osobistemu adiutantowi: „Gdybym dłużej słuchał Haldera, zostałbym pacyfistą!”36. 30 lipca debata przerodziła się w otwartą kłótnię, kiedy podczas codziennej narady u Führera Jodl oznajmił uroczyście, że los Kaukazu rozstrzygnie się pod Stalingradem i że Czwarta Armia Pancerna, przesunięta na południe, powinna wrócić na poprzednie miejsce. Hitler zrobił mu awanturę, a później wyraził zgodę. Gdyby wspomniana armia nigdy nie została przesunięta na Kaukaz, pewnie Stalingrad znajdowałby się już w rękach Niemców, ale teraz Rosjanie zgromadzili dość sił na linii Wołgi, żeby spowolnić, jeśli nie zatrzymać nowy atak. Od takich pozornie drobnych decyzji zależą często wielkie sprawy. Gdyby Stalingrad został okrążony w połowie lata, do zimy cały radziecki system obrony mógłby się nieodwracalnie załamać. Było to kolejne niebezpieczne i znamienne rozproszenie sił przez Hitlera. Najpierw nalegał, żeby uderzyć równocześnie na Leningrad i Ukrainę, a później, poniewczasie, rozpoczął atak na Moskwę. Towarzyszyło temu dodatkowe rozproszenie energii przez prowadzenie wojny politycznej i ideologicznej, a jednocześnie realizowanie osobistego celu – eksterminacji Żydów. W przypadku obecnego dylematu – Stalingrad czy Kaukaz? – Hitler nalegał, aby zająć oba, ryzykując, że nie uda się zdobyć żadnego. Starożytni

897

Grecy nazwaliby to nieposkromioną pychą, która ostatecznie niszczy wszystkich zdobywców. Jeśli Hitler miał wyrzuty sumienia z powodu tarapatów, na które naraził Wehrmacht swoją wybujałą ambicją, starał się tego nie okazywać. Tydzień później spokojnie zapewnił gościa z Włoch, że Stalingrad i Kaukaz można zdobyć równocześnie. Jego optymizm wydawał się uzasadniony. Rommel odniósł nieoczekiwane zwycięstwo w Afryce, zdobywając Tobruk, filar brytyjskiego systemu obronnego, i parł w kierunku El Alamein, oddalonego zaledwie sto kilometrów od egipskiej Aleksandrii. Po tym zwycięstwie nadeszła wieść o kolejnym, jeszcze większym, odniesionym w bitwie o Midway. Tym razem jednak jego sojusznik grubo przesadził. Japończycy nie tylko stracili cztery lotniskowce i elitę pilotów lotnictwa morskiego, ale szala wojny na Pacyfiku przechyliła się na stronę Ameryki. Rozmiar klęski potwierdziła wiadomość, że Amerykanie wylądowali na Guadalcanal, strategicznej wyspie położonej głęboko wewnątrz pierścienia obronnego Japonii. Była to duża, nieoczekiwana komplikacja, nic więc dziwnego, że spory w Wehrwolfie uległy nasileniu. Do szczególnie ostrej wymiany zdań doszło 24 sierpnia po prośbie Haldera, żeby jeden z oddziałów pozostających pod zmasowanym atakiem Sowietów otrzymał zgodę na odwrót. Hitler wykrzyknął, że dowódca jego wojsk ma zawsze taką samą propozycję: wycofać się! „Oczekuję, że moi dowódcy będą równie twardzi jak żołnierze walczący na froncie!”. Zwykle Halder tłumił negatywne emocje, ale tego dnia odparował, że dzielni Niemcy giną tysiącami tylko dlatego, że ich dowódcy nie mają zgody na podejmowanie odpowiedzialnych decyzji. Hitler się wzdrygnął. Utkwił wzrok w Halderze i warknął ochrypłym głosem: „Generale Halder, jak pan śmie używać takiego języka w mojej obecności?! Chce mnie pan uczyć, co myślą żołnierze na froncie? Nie ma pan zielonego pojęcia, co się dzieje na polu walki! Gdzie pan był w czasie pierwszej wojny światowej? I pan próbuje mi wmówić, że nie rozumiem, co to znaczy przebywać na linii frontu! Dłużej tego nie zniosę! To oburzające!”. Inni wojskowi wymknęli się z sali ze spuszczonymi głowami. Było oczywiste, że dni Haldera w kwaterze głównej Führera są policzone37. Z końcem sierpnia zaczęły się walki na północnych przedmieściach Stalingradu. Miasto płonące po zmasowanych bombardowaniach zostało na chwilę odcięte, kiedy załamała się sieć łączności Armii Czerwonej, jednak pozorne zwycięstwo nie zmiękczyło Hitlera. Czuł się okłamywany przez dowódców polowych i oszukiwany 898

przez sztabowców z własnej kwatery głównej. Jego podejrzliwość wobec obydwu grup przybrała patologiczne rozmiary i powodowała, że rzadko słuchał rad, a tym bardziej krytyki. Udręczony letnim otępieniem, zaczął podejmować pochopne decyzje pod wpływem gniewu lub wzajemnych oskarżeń. Szczególnie irytował go następca Bocka, feldmarszałek Siegmund List, a kiedy 31 sierpnia List opuścił naradę, Hitler zaczął go obrażać i miotać oskarżenia pod jego adresem. Także jego dni były policzone.

5 Pod koniec sierpnia przekonanie, że otaczają go zdrajcy, wzmocniło wykrycie siatki szpiegowskiej, Rote Kapelle (Czerwona Orkiestra), w skład której wchodziło wielu czołowych Niemców. Grupie tej udało się poinformować Moskwę o planowanym ataku na Majkop, sytuacji paliwowej Niemiec, miejscu składowania substancji chemicznych używanych przez przemysł zbrojeniowy w Rzeszy i naleganiu Hitlera na zdobycie Stalingradu. Po masowych aresztowaniach, stracono czterdziestu sześciu członków siatki, w tym Amerykankę Mildred Harnack. Jednak tajne informacje w dalszym ciągu płynęły do Moskwy od innego niemieckiego szpiega, Rudolfa Rösslera, wydawcy lewicowej chrześcijańskiej literatury z Lucerny. Rössler, działający pod pseudonimem „Lucy”, miał informatorów na terenie Niemiec, m.in. generała Fritza Thielego, człowieka numer dwa w szefostwie łączności Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu. W konsekwencji jego raporty były znacznie ważniejsze od tych dostarczanych przez Czerwoną Orkiestrę. Thiele mógł codziennie przekazywać Armii Czerwonej stan sił niemieckich przystępujących do działań wojennych. Hitler podejrzewał, że w kwaterze głównej działa szpieg, gdyż wróg uprzedzał wszystkie jego posunięcia. Podejrzliwość wywoływała rozdrażnienie, które skupiało się na dowódcach wojskowych. 7 września wybuchła gwałtowna awantura. Tego ranka Hitler wysłał Jodla, jednego z nielicznych oficerów sztabowych, którzy nie wypadli z jego łask, na Kaukaz, żeby dowiedział się, dlaczego List posuwa się tak wolno górskimi przełęczami wiodącymi do Morza Czarnego. Po długiej rozmowie z Listem i dowódcą Korpusu Górskiego Jodl doszedł do wniosku, że sytuacja jest beznadziejna. Wrócił samolotem do Winnicy i zameldował, że List trzyma się ściśle otrzymanych rozkazów.

899

Führer zerwał się na równe nogi. „To kłamstwo!” – krzyknął i oskarżył Jodla, że działa w zmowie z Listem. Miał mu jedynie przekazać jego rozkazy. Jodl nigdy w życiu nie widział takiego wybuchu wściekłości. Dotknięty do żywego, odpowiedział atakiem. Jeśli Hitler chciał użyć posłańca, powiedział, czemu nie posłał młodszego porucznika? Rozwścieczony tym, że Jodl „zranił” go w obecności innych, Hitler wymaszerował z pokoju, posyłając wszystkim gniewne spojrzenia. Utwierdzony w przeświadczeniu, że padł ofiarą kłamstw, Hitler zamknął się w swoim bunkrze38. Od tej pory odprawy i narady odbywały się w jego baraku. Ostentacyjnie odmawiał podania dłoni wszystkim sztabowcom. Atmosfera podczas narad była lodowata,

a stenografowie

zapisywali

polecenia

Führera

słowo

w słowo.

Postanowił, że już nigdy nie pozwoli na kwestionowanie swoich rozkazów. Skończyła się również koleżeńska atmosfera przy posiłkach, którą tak lubił. Od tej pory Führer jadał samotnie w swoim pokoju jedynie w towarzystwie owczarka alzackiego Blondi, suki, którą Bormann niedawno mu podarował, aby odwrócić jego uwagę od narastających problemów88*. Wojskowi przebywający w Winnicy wyczekiwali w niespokojnym milczeniu. Nikt nie czuł się bezpiecznie. 9 września Hitler w trybie doraźnym odwołał Lista i objął osobiste dowodzenie Grupą Armii A. Później zaczęły krążyć pogłoski, że wkrótce zostaną usunięci Halder, Jodl i Keitel. Chociaż ten ostatni nigdy nie był w zażyłych stosunkach z generałem Warlimontem, teraz zwrócił się do niego o radę. Zmusił się do zapytania, czy to możliwe, żeby zachował stanowisko i szacunek dla samego siebie. „Tylko ty możesz udzielić sobie odpowiedzi” – odparł zakłopotany Warlimont. Wspominał później, jak Keitel skamieniał ze strachu, kiedy Hitler cisnął gniewnie teczkę na stół. Kiedy ta zsunęła się na podłogę, Keitel, zapominając o wysokim stanowisku szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, stanął sztywno wyprostowany, jak młodszy oficer. Warlimont uznał, że to typowe, „gdy wysokim stanowiskiem obdarza się człowieka, który nie ma do tego kwalifikacji”. Nieszczęsny Keitel przeliczył się z własnymi siłami. Było to tragiczne, gdyż nigdy nie zabiegał o tę posadę39. Podczas narad Hitler w dalszym ciągu okazywał nieufność współpracownikom. Kiedy generał Maximilian von Weichs z Grupy Armii B i generał Friedrich Paulus, dowódca polowy, którego zadaniem było zdobycie Leningradu, ostrzegli go przed niezwykle długim i słabo bronionym Donem na północnej flance, Führer zlekceważył ich obawy. Zapewnił dowódców, że Rosjanie gonią resztkami sił, a opór 900

Stalingradu to „sprawa czysto lokalna”. Ponieważ Armia Czerwona nie była już zdolna do przeprowadzenia większej kontrofensywy, na skrzydle Donu nie istniało żadne realne niebezpieczeństwo. Najważniejszą rzeczą, powiedział, jest „skupienie wszystkich sił i szybkie opanowanie całego Stalingradu oraz brzegów Wołgi”. Właśnie dlatego zasugerował wzmocnienie Szóstej Armii Paulusa trzema dodatkowymi dywizjami40. Tym razem optymizm Hitlera miał pewne podstawy. W szeregach wojsk radzieckich w rejonie Stalingradu panował chaos. Liczne jednostki stacjonujące między Donem i Wołgą już uległy rozpadowi, ponieważ oficerowie i żołnierze dezerterowali lub uciekali na tyły. Kolumny uchodźców z bydłem i narzędziami rolniczymi

zatarasowały

wszystkie

drogi

prowadzące

na

wschód.

Jeden

z dowódców niedawno wysłanych na front odkrył, że jego wojska pancerne wycofały się bez rozkazu, a dowódcy wojsk artyleryjskich, przeciwczołgowych i saperskich, niektórzy w randze generała, się ulotnili. 14 września klęska wydawała się przesądzona. Samoloty Luftwaffe przystąpiły do zaminowywania Wołgi pod Stalingradem, gdy niemiecka piechota parła w kierunku centrum miasta, zajmując główny dworzec kolejowy i docierając do brzegu rzeki. Nagle radziecka obrona stwardniała. Przeprawione przez Wołgę posiłki zaczęły stawiać zacięty opór Niemcom. Piętnastego główny dworzec kolejowy kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, a Paulus został zmuszony do zawężenia ataku. Walki stały się apatyczne, co wyraźnie przygnębiło Hitlera. Warlimont, który wrócił z dwutygodniowego urlopu, pomyślał: „Stracił pewność siebie, kiedy zrozumiał, że Sowietów nie uda się pokonać”. Dlatego nie mógł dłużej znieść generałów, którzy byli świadkami „jego błędów i uchybień, iluzji i snów na jawie”41. „Nie ufał żadnemu ze swoich dowódców – zapisał w dzienniku Engel. – Awansowałby majora na stopień generalski i uczynił go szefem sztabu, gdyby znał odpowiedniego. Nic mu nie odpowiadało i przeklinał samego siebie, że wyruszył na wojnę z tak kiepskimi dowódcami”42. Hitler postanowił pozbyć się Haldera, który irytował go bardziej od innych jako prorok wieszczący zagładę, ale tolerował go z powodu posiadanych kompetencji. Koniec nadszedł 24 września. „Obaj jesteśmy wykończeni nerwowo – oznajmił Hitler. – Swoje wyczerpanie zawdzięczam w połowie panu. Nie ma sensu dłużej tego ciągnąć. Potrzeba nam teraz narodowosocjalistycznego zapału, a nie profesjonalnych umiejętności. Nie mogę go oczekiwać od takiego oficera starej daty jak pan”. W oczach Haldera błysnęły łzy, co Hitler uznał za przejaw słabości, kolejny powód do jego dymisji. Halder 901

nie powiedział ani słowa w swojej obronie. Wstał, kiedy Hitler zakończył oskarżycielską tyradę. „Wyjeżdżam” – oznajmił zwyczajnie i z godnością opuścił pomieszczenie. Był przekonany, że Hitler posiada dominujące kobiece cechy. „Właśnie dlatego kierował się intuicją, zamiast chłodną logiką” – napisał później43. Pragnąc kogoś będącego przeciwieństwa Haldera, Hitler mianował w jego miejsce Kurta Zeitzlera. Nowo mianowany generał major nie miał przewagi wieku i autorytetu, jakim cieszył się Halder, wydaje się też rzeczą wątpliwą, aby miał taki wpływ na Naczelne Dowództwo Wehrmachtu i dowódców Grup Armii. Jednak stosunkowo młody wiek Zeitzlera i brak doświadczenia czyniły go tym bardziej atrakcyjnym w oczach Führera. Awansował Zeitzlera o dwa stopnie, na generała pułkownika. Na pierwszy rzut oka Zeitzler nie nadawał się do tej roli. Niski i przysadzisty, sprawiał wrażenie zbudowanego z trzech piłek. Jednak podczas pierwszej narady z Hitlerem w gronie około dwudziestu oficerów nie przymilał się do Fühlera. Wysłuchał beznamiętnie, jak powodowany wątpliwościami i obawami Hitler miota gromy na sztab generalny. Kiedy zapalczywy atak wymierzony niemal we wszystkich obecnych w pokoju dobiegł końca, Zeitzler powiedział: „Mein Führer, jeśli ma pan inne zastrzeżenia do sztabu generalnego, proszę powiedzieć mi to w cztery oczy, a nie w obecności tylu oficerów. W przeciwnym razie będzie pan musiał poszukać sobie nowego szefa sztabu”. Powiedziawszy to, zasalutował i wyszedł. Inni oficerowie spodziewali się, że Hitler wybuchnie, ale ten był pod wrażeniem. „Co tam – rzucił z lekkim uśmiechem – wróci, prawda?”44. Ci, którzy liczyli na nowego ducha oporu w kwaterze głównej Führera, szybko wyzbyli się złudzeń. W swojej inauguracyjnej mowie do oficerów Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych Zeitzler stwierdził: „Od każdego oficera sztabowego wymagam wiary w Führera i jego metody dowodzenia. Oficer musi w każdej chwili promieniować ufnością wobec swoich podwładnych i tych, którzy go otaczają. Członek sztabu generalnego, który nie zdoła sprostać tym wymaganiom, nie zda mi się na nic”45. Odetchnąwszy, że w końcu znalazł odpowiedniego szefa sztabu, Hitler wyruszył do Berlina, aby wygłosić kolejną mowę. Wystąpił z nią ostatniego dnia września podczas wiecu w Sportpalast związanego ze zbiórką na Fundusz Pomocy Zimowej. Niecierpliwie oczekiwana mowa wygłoszona przed starannie wybraną publicznością, która nie miała zielonego pojęcia, co powie ich Führer, okazała się krótka, pozbawiona polotu; zabrakło typowej swady Hitlera. Wielu zagranicznych 902

obserwatorów było zaskoczonych tą pompatyczną przemową, nie zwrócili jednak uwagi na konsekwencje antysemickich wypowiedzi towarzyszące obietnicy zdobycia Stalingradu. Może je przeoczyli, ponieważ stwierdzenia Hitlera na temat Żydów tak często się powtarzały. Trzeci raz w tym roku wygłosił przepowiednię, że chociaż to Żydzi rozpętali „wojnę światową, aby unicestwić ludy aryjskie, to nie one zostaną wybite, ale żydostwo”. Powód tego powtórzenia był znany jedynie tym, którzy zostali wtajemniczeni w jego „ostateczne rozwiązanie”. Każda aluzja była publicznym potwierdzeniem programu eksterminacji, każda dodawała otuchy i władzy elicie, której zlecono przeprowadzenie ludobójstwa na masową skalę. Znamienne było również powtórzenie fałszywej daty wypowiedzenia proroctwa. Padło ono z ust Hitlera 30 stycznia 1939 roku, a nie, jak uparcie powtarzał, 1 września. Nie mogło chodzić o przejęzyczenie, Hitler wypowiedział bowiem te słowa trzykrotnie. Zmieniając datę, tak aby zbiegła się z dniem napaści na Polskę i początkiem II wojny światowej, łączył swój program rasowy z obecną wojną. Przygotowywał naród na trudną prawdę, której kiedyś będzie musiał stawić czoło: że eksterminacja Żydów była od pierwszego dnia integralną częścią tych zmagań. Ogłaszał także, nawet jeśli czynił to w sposób zawoalowany, że realizacja jego podwójnego programu – „ostatecznego rozwiązania” i Lebensraum – przebiega zgodnie z planem46. Słuchacze opuszczali salę z pewnym zaniepokojeniem. Sami dostarczyli jedynego pokrzepiającego elementu spotkania, odśpiewując jednym głosem Pieśń o wschodniej kampanii, której melodię nawet zagraniczni korespondenci uznali za niezwykle poruszającą. Stoimy na straży Niemiec, Pełnimy wieczną wartę. Wreszcie słońce zaświtało na wschodzie, Wzywając miliony do bitwy47.

Ich wzruszenia nie podzielała pewna grupa urzędników zaszokowanych represyjnymi środkami stosowanymi na wschodzie. Najostrzejsze słowa krytyki płynęły z Ministerstwa Wschodnich Terenów Okupowanych Rosenberga, mimo ociągania się szefa onieśmielonego połączoną siłą Himmlera, Bormanna i Ericha Kocha, komisarza Rzeszy na Ukrainie. Ten ostatni, były maszynista kolejowy, uległ iluzji władzy i kazał się wozić w zaprzężonej w konie karecie niczym mały cesarz. Zastraszony bezwzględnymi środkami stosowanymi przez wspomnianą trójkę Rosenberg złożył im niedawno propozycję pokoju: zwolnił Georga Leibbrandta, 903

symbol swoich liberalnych zasad rządzenia na okupowanych terenach. Jednak pozostali podwładni wzmogli naciski, żądając, aby ominął Bormanna i zwrócił się bezpośrednio

do

Führera.

Stale

podsuwali

mu

nowe

sugestie

i raporty.

Dokumentem najostrzej potępiającym politykę Bormanna–Himmlera–Kocha było trzynastostronicowe memorandum sporządzone przez Ottona Bräutigama, który spędził siedem lat w Związku Radzieckim. Bräutigam napisał, że żołnierze niemieccy zostali powitani jak wyzwoliciele, ale podbite narody szybko odkryły, że za „uwolnieniem od bolszewizmu” kryło się nowe zniewolenie. Zamiast zyskać sojuszników w walce ze stalinizmem, Niemcy przysparzali sobie nieprzejednanych wrogów. „Nasza polityka – zarzucał Bräutigam – zmusiła bolszewików i rosyjskich nacjonalistów do utworzenia wspólnego frontu przeciwko nam. Rosjanie walczą dzisiaj z wyjątkową odwagą i poświęceniem ni mniej, ni więcej tylko w obronie własnej ludzkiej godności”. Rozwiązanie było tylko jedno, konkludował Bräutigam: „Rosjanie muszą usłyszeć coś konkretnego w sprawie swojej przyszłości”. Nawet jeśli Hitler zapoznał się z memorandum Bräutigama, nie poszedł za jego radą. Postanowił wygrać albo przegrać na własnych warunkach48.

6 Listopad okazał się fatalnym miesiącem dla Niemiec, których nieprzyjaciele odnieśli kolejne zwycięstwa na wschodzie i zachodzie. Ponieważ zajęcie Egiptu znajdowało się na dalekim miejscu listy priorytetów Hitlera, przypieczętował klęskę w Afryce Północnej, nie wysyłając Rommlowi posiłków i wystarczającego zaopatrzenia. Chociaż widział majaczące w oddali szczyty piramid, Lis Pustyni został zmuszony do wojny defensywnej. Kiedy jego południowe skrzydło (bronione przez Włochów) załamało się pod naporem wojsk brytyjskiego generała Montgomery’ego, Rommel poprosił drogą radiową o zgodę na wycofanie. Führer przesłał mu odpowiedź wieczorem 2 listopada: Nie cofać się ani o krok. Żołnierze mają „odnieść zwycięstwo albo zginąć”. Przed otrzymaniem tej wiadomości Rommel zakomunikował drogą radiową, że został zmuszony do wycofania. W rzeczywistości odwrót trwał już od pięciu godzin. Wiadomość dotarła do Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu o trzeciej nad ranem, a ponieważ oficer dyżurny Sztabu Operacyjnego nie wiedział o wcześniejszym rozkazie Hitlera, nie uznał jej za dostatecznie ważną, aby przekazać Führerowi.

904

Oczywiście Hitler był wściekły, że go nie zbudzono. Wezwał do siebie Warlimonta, ale gdy zastępca szefa operacji zmierzał do swojego biura, Keitel krzyknął z oddali w sposób niepasujący do oficera: „Hej! Warlimont, chodź no tutaj! Hitler

nie

chce

cię

więcej

widzieć!”.

Poinformowano

go,

że

został

zdymisjonowany49. Po wycofaniu Rommla, stanowiącym zapowiedź całkowitej klęski na pustyni, nadszedł niepokojący raport z 7 listopada: ogromna armada alianckich okrętów wpłynęła na Morze Śródziemne i zbliżała się do brzegów Afryki Północnej. Chociaż wspomniane okręty widziano w rejonie Gibraltaru od kilku dni, Hitler i Naczelne Dowództwo uznali, że zmierzają w kierunku Sardynii lub Sycylii. Jodl wyjaśnił, że Niemcy byli tak zaskoczeni, gdyż „nie spodziewali się obłudnego postępowania Francji, która została niezwykle wspaniałomyślnie potraktowana [przez Niemcy] po podpisaniu rozejmu w lesie Compiègne. Ten desant był możliwy jedynie za zgodą Francuzów, nie mógłby się odbyć bez ich woli”50. Hitler nie wytłumaczył się z popełnionego błędu ani nie zaalarmował swoich dowódców. Skrócił południową odprawę i w towarzystwie najwyższych dostojników opuścił Wilczy Szaniec specjalnym pociągiem. Jechali do Monachium na uroczystości dziewiętnastej rocznicy puczu. Kiedy Führer spał, najpierw amerykańskie, a później brytyjskie oddziały lądowały na plażach Maroka i Algierii. Z pierwszych raportów wynikało, że Francuzi odparli oddziały desantowe, więc Hitler drwił ze swoich adwersarzy z powodu ich początkowej paniki. Ku wielkiemu zaniepokojeniu współpracowników kazał wysłać posiłki na Kretę, położoną na drugim końcu Morza Śródziemnego. Na zewnątrz wydawał się bardziej przejęty przemówieniem, które o osiemnastej miał wygłosić do starych towarzyszy w Löwenbräukeller. Była to wojownicza mowa. Broniąc się przed zarzutem, że jego upór, by zdobyć miasto, które „nawiasem mówiąc, wzięło swoją nazwę od Stalina”, był dla niemieckiej armii równie kosztowny, jak bitwa pod Verdun, ostrzegł, że nie jest Wilhelmem II – słabeuszem, który zrezygnował z ogromnych zdobyczy terytorialnych Rzeszy na wschodzie z powodu nagłego pragnienia kilku zdrajców, by dogadać się z zachodem. „Nasi wrogowie mogą być pewni, że chociaż ówczesne Niemcy złożyły broń kwadrans przed dwunastą, ja z zasady nie kończę wcześniej niż pięć minut po północy”51. Wieczorem raporty napływające z Afryki były zbyt ponure, aby mógł je dłużej ignorować. Polecił Ribbentropowi wezwać Mussoliniego na natychmiastową naradę. Wyciągnięty z łóżka drugi raz tej samej nocy Ciano został przekonany do 905

obudzenia Mussoliniego, ale Il Duce odmówił wyruszenia w podróż do Bawarii. Złożony chorobą, nie miał najmniejszej ochoty na spotkanie z Führerem, gdy w powietrzu wisiała klęska. Kiedy jego wysłannik, Ciano, przyjechał do Monachium, Hitler pogodził się z lądowaniem aliantów w Afryce. Oznajmił, że „bóg wojny odwrócił się od Niemiec i przeszedł do drugiego obozu”52. Jednocześnie gwałtownie zareagował na sugestię Ribbentropa, aby zwrócić się do Stalina za pośrednictwem Aleksandry Kołłontaj, radzieckiej ambasador w Sztokholmie. Propozycja oddania, „jeśli zajdzie potrzeba”, większości terenów zdobytych na wschodzie sprawiła, że Führer zerwał się na równe nogi. „Chcę mówić wyłącznie o Afryce! – krzyknął z gniewem, który przeraził Ribbentropa. – O Afryce i niczym więcej!”53. Odrzucił również kolejną propozycję Japonii pragnącej zawarcia pokoju z Rosją oraz oficjalną prośbę, aby Niemcy przeszli do defensywy na wschodzie i przenieśli trzon swoich sił na zachód. „Rozumiem argumenty Japończyków”, zakomunikował ambasadorowi Oshimie. To dobry pomysł, ale niemożliwy do wykonania. W tak chłodnym kraju okopanie się na pozycjach jest niezwykle trudne54. Była to pusta retoryka, mająca ułatwić sojusznikowi przełknięcie odmowy. Ponieważ powodzenie jego programu politycznego zależało od zwycięstwa nad bolszewizmem, wszelkie rozmowy ze Stalinem były niemożliwe. Gdyby nie udało się osiągnąć zwycięstwa na wschodzie, poczucie misji kazałoby mu powstrzymywać Armię Czerwoną do czasu, aż uwolni Europę od Żydów. W Berlinie coraz głośniej przebąkiwano, że Hitler oszalał. Podczas dużego przyjęcia żona ministra Rzeszy Funka miała powiedzieć małżonce innego ministra, Fricka: „Führer wiedzie nas prosto do katastrofy”. „To prawda – przytaknęła pani Frick – ten człowiek jest szalony”. Podobną opinię wyraził doktor Ferdynand Sauerbruch, znany chirurg. Oznajmił przyjaciołom, że podczas niedawnej wizyty u Führera słyszał, jak postarzały i przygnieciony troskami Hitler mruczy nieskładnie: „Muszę pojechać do Indii” albo „Za jednego zabitego Niemca musi zginąć dziesięciu wrogów”.

7 Wkrótce Hitler stanął przed perspektywą klęski pod Stalingradem. Od tygodni Szósta Armia Paulusa robiła nieznaczne, mierzone metrami postępy, płacąc za nie ogromną cenę. Paulus i podpułkownik Reinhard Gehlen, szef wydziału Obce Armie 906

Wschód, ostrzegali Führera przed groźną koncentracją wojsk radzieckich na północy. „Chociaż nie można dokonać całościowej oceny sytuacji nieprzyjaciela w tak niejasnym położeniu jak obecne – donosił 12 listopada Gehlen – należy się spodziewać rychłego ataku na rumuńską Trzecią Armię i przerwania naszego połączenia kolejowego ze Stalingradem, co zagrozi niemieckim siłom na wschodzie i zmusi do wycofania nasze wojska znajdujące się w rejonie tego miasta”55. Hitler przebywał w Berghofie i nie zapoznał się z tym złowróżbnym raportem. On także martwił się o Rumunów i spytał wprost, czy na tym odcinku frontu coś się nie kroi. W odpowiedzi słyszał „nie”, cały czas „nie”, wspominał Puttkamer, który brał udział w każdej naradzie wojskowej w tamtym tygodniu. Ponieważ złe wieści zwykle wolno napływają, Führer nie został poinformowany o powadze sytuacji. Nadal istniały pewne wątpliwości co do koncentracji radzieckich wojsk, a najwyższe dowództwo, urażone niedawnymi słowami krytyki Hitlera, że „ciągle przecenia nieprzyjaciela”56, nie było skore do powtórzenia bojaźliwego błędu w kalkulacji, jak to miało miejsce podczas kampanii w Polsce i Francji. O świcie 19 listopada czterdzieści radzieckich dywizji zaatakowało Rumunów. Obrońcy dzielnie stawiali opór, ale zostali rozniesieni przez przeważające siły wroga. Dowódca Grupy Armii B zareagował natychmiast. Przede wszystkim nakazał Paulusowi przerwać szturm Stalingradu i przygotować oddziały od odparcia ataku na lewym skrzydle. Później, kiedy stało się jasne, że Rumuni się nie oprą, zasugerował niezwłoczne wycofanie Szóstej Armii. Hitler kategorycznie się sprzeciwił. Utwierdzony w przekonaniu, że Rosjanie są bliscy wykrwawienia, rozkazał, by jego wojska pod Stalingradem trwały niewzruszenie. Pomoc była w drodze. Słowa otuchy nie odzwierciedlały atmosfery chaosu w kwaterze głównej Führera. Major Engel zanotował w swoim dzienniku, że wśród wojskowych panowało całkowite zagubienie. „Nawet Führer nie jest pewny, co robić”57. W tych niespokojnych godzinach bez przerwy krążył po wielkiej sali Berghofu, pomstując na dowódców, którzy ciągle popełniali stare błędy. Dywizje pancerne wyruszyły do walki, gdy bitwa była już praktycznie przegrana. 21 listopada Rumuni, którzy stracili połowę czołgów, gdyż myszy poprzegryzały w nich przewody, zostali otoczeni. „W naszych szeregach zapanował chaos – zanotował pośpiesznie jeden z rumuńskich oficerów. – Jakie grzechy popełniliśmy, my lub nasi ojcowie? Czemu musimy znosić takie katusze?”58. Dopiero tego dnia Paulus i jego szef sztabu, generał major Arthur Schmidt, zrozumieli, że są w wielkim niebezpieczeństwie. Pojawienie się radzieckich 907

czołgów w odległości kilkunastu kilometrów od ich kwatery polowej potwierdziło, że ważne ogniwa w systemie łączności Szóstej Armii zostały zdobyte. Po pośpiesznym przeniesieniu się do własnej kwatery Paulus poprosił o zgodę na wycofanie. Jego przełożony ją aprobował i przekazał pismo do Naczelnego Dowództwa

Wehrmachtu.

zaproponował

wycofanie

Podczas Szóstej

wieczornej

Armii,

ale

narady

Führer

w Berghofie

ponownie

Jodl

odmówił.

„Niezależnie od tego, co się wydarzy, musimy utrzymać pozycje wokół Stalingradu”. Następnego ranka, 22 listopada, spotkały się dwie radzieckie armie, zaciskając potężne kleszcze i otaczając całą Szóstą Armię. Ponad dwieście tysięcy najlepszych niemieckich żołnierzy oraz setka czołgów, tysiąc osiemset ciężkich dział i ponad dziesięć tysięcy pojazdów znalazło się w gigantycznym Kessel (kotle). Podczas narady w kwaterze Szóstej Armii ktoś zasugerował, żeby się przebić na południowy zachód. „Nie możemy tego zrobić – odparł szef sztabu, Schmidt – bo nie mamy wystarczającej ilości paliwa. Nawet gdybyśmy próbowali, skończyłoby się to katastrofą, jak za czasów Napoleona”. Szósta Armia, dodał, będzie musiała zastosować taktykę jeża. W południe sytuacja uległa tak znacznemu pogorszeniu, że Schmidt zaczął poddawać w wątpliwość własne argumenty. W tym momencie Paulus otrzymał nowe rozkazy: mają trwać na swoich pozycjach i czekać na dalsze rozkazy. „Cóż – powiedział Paulus, odwracając się do swojego szefa sztabu – będziemy mieli czas, aby się zastanowić. Zróbmy to oddzielnie. Spotkamy się, powiedzmy, za godzinę i porównamy nasze wnioski”59. Były identyczne: powinni się przebić na południowy zachód. Hitler, który wyruszył w powrotną drogę do Wilczego Szańca, nie potrafił nawet myśleć o odwrocie. Tego wieczoru przesłał osobistą wiadomość Paulusowi. „Szósta Armia – napisał – musi wiedzieć, że zrobię wszystko, aby jej ulżyć i pomóc. Wydam rozkazy w odpowiedniej chwili”60. Paulus przyjął tę decyzję, ale jeden z jego dowódców rozpoczął wycofywanie z własnej inicjatywy, aby zmusić przełożonego do zarządzenia powszechnego odwrotu. Paulus mógł go pozbawić dowództwa lub aresztować, ale tego nie zrobił, gdyż sytuacja była zbyt krytyczna. Jak na ironię, kiedy Hitler usłyszał, że jego wojska są w odwrocie, oskarżył o to Bogu ducha winnego Paulusa i nagrodził prawdziwego winowajcę, w którym pokładał wielkie nadzieje, dając mu niezależne dowodzenie. Podejrzenia, jakie żywił wobec Paulusa, były jednym z powodów, dla których zignorował osobistą prośbę dowódcy Szóstej Armii przesłaną późną nocą 23 listopada. Paulus pragnął podjąć próbę wydostania się z pułapki. Zamiast tego 908

uwierzył obietnicy Göringa, że Luftwaffe zdoła zapewnić zaopatrzenie okrążonej Szóstej Armii drogą powietrzną, mimo kiepskich wyników marszałka Rzeszy. Następnego ranka przesłał drogą radiową rozkaz Paulusowi, aby „trzymał się za wszelką cenę”, ponieważ posiłki są już w drodze. Ulegając życzeniowemu myśleniu, Hitler uchwycił się lekkomyślnie rzuconej obietnicy Göringa i ogłosił Stalingrad twierdzą, przypieczętowując w ten sposób los niemal dwustu pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy niemieckich i sprzymierzonych. Utraciwszy zaufanie do Paulusa, Hitler przekazał większość jego obowiązków feldmarszałkowi von Mansteinowi, którego błyskotliwy plan inwazji na zachodzie był tak bliski jego własnemu. Manstein został dowódcą nowej formacji, Grupy Armii Don, i otrzymał zadanie powstrzymania radzieckiej ofensywy na zachód, aby ulżyć obrońcom Stalingradu. Jeszcze tego dnia w południe Manstein przesłał Paulusowi pełną otuchy wiadomość: „Zrobimy wszystko, co w naszej mocy, żeby pana z tego wyciągnąć”. Obecnym zadaniem Paulusa, dodał, było „utrzymanie Wołgi i północnego frontu zgodnie z rozkazem Führera oraz przygotowanie dużych sił, aby przebić się od tyłu”61. Rozumiejąc, że Szósta Armia ma stać niewzruszenie i czekać, aż Manstein wyrąbie dla niej korytarz, Paulus i Schmidt porzucili własny plan przebicia się na zachód bez zgody Hitlera. Przed końcem dnia dwadzieścia dwa samoloty z zaopatrzeniem dla wojsk oblegających Stalingrad zostały zestrzelone, zanim zdołały dotrzeć na miejsce. 25 listopada zniszczono dziewięć kolejnych, a do Paulusa dotarło marne siedemdziesiąt pięć ton żywności i amunicji. 26 listopada szef sztabu armii, Zeitzler, odważył się narazić na gniew Hitlera, sugerując, aby „dać Paulusowi swobodę działania”, tj. udzielić zgody na próbę przebicia się, a gdyby ta się nie powiodła, milcząco zezwolić na kapitulację. Hitler z miejsca odrzucił tę propozycję, wyrażając zgodę jedynie na odsiecz Mansteina. Wbrew protestom Führer uchwycił się kurczowo pustych zapewnień Göringa o wystarczającym zaopatrzeniu z powietrza. „Jesteśmy przerażeni jego optymizmem – zanotował w dzienniku Engel – gdyż nie podzielają go nawet oficerowie ze sztabu generalnego Luftwaffe”. Tego dnia Paulus przesłał Mansteinowi odręczny list, dziękując za niedawną obietnicę udzielenia pomocy Szóstej Armii. Napisał, że zwrócił się do Hitlera z prośbą o swobodę działania, gdyby zaszła taka konieczność. „Chciałem mieć jego upoważnienie – wyjaśnił – aby wydać jedyny rozkaz, który w takiej sytuacji jest możliwy, zanim będzie za późno. Nie mogę w żaden sposób udowodnić, że wydam go jedynie w skrajnej sytuacji, mogę tylko prosić, aby uwierzył mi pan na słowo”62. 909

Paulus otrzymał odpowiedź Führera pięć minut przed północą. W osobistym piśmie skierowanym do żołnierzy Szóstej Armii Hitler nakazywał, aby trwali niewzruszenie, i zapewniał, że zrobi wszystko, aby przyjść im z odsieczą.

Pomoc wojskowa, operacja „Zimowa Burza”, okazała się stosunkowo skromna, ograniczona

do

jednego

uderzenia

dwóch

dywizji

pancernych.

Chociaż

zaplanowano ją na pierwsze dni grudnia, zgromadzenie minimalnych sił zajęło tyle czasu, że zaczęła się dopiero 12 grudnia. Kiedy dwieście trzydzieści czołgów ruszyło na północny wschód, w kierunku oddalonego o sto kilometrów Stalingradu, natrafiło na słaby opór. W niektórych rejonach nie było żadnych Rosjan, co zdumiało Niemców. Mimo to przebyli zaledwie dwadzieścia kilometrów. Zamarznięta ziemia zaczęła tajać w promieniach słońca, a zbocza wzgórz zamieniły się w śliskie, błotniste pułapki. Pierwsze pytanie, które Führer zadał podczas południowej narady, brzmiało: „Czy wydarzyła się jakaś katastrofa?”. Kiedy usłyszał, że nieprzyjaciel przeprowadził atak jedynie na odcinku bronionym przez włoskich żołnierzy, zaczął narzekać. „Żaden z was nie zawalił tylu nocy co ja z powodu wydarzeń na południu. Nikt dokładnie nie wie, co się tam dzieje!”63. Sześć dni żołnierze Szóstej Armii z niecierpliwością oczekiwali niemieckich czołgów, ale widzieli jedynie kolumny Rosjan sunące na zachód, aby powstrzymać operację „Zimowa Burza”. Manstein był równie przygnębiony. 18 grudnia poprosił o pozwolenie dla Paulusa na próbę przebicia, aby mógł ocalić większość swoich ludzi. Zeitzler wyraził zgodę „w trybie pilnym”, ale Hitler pozostał niewzruszony, tego dnia bowiem poddała się włoska Ósma Armia, co stworzyło ogromną wyrwę w północnej flance wojsk idących z odsieczą Paulusowi. Następnego popołudnia Manstein ponownie zwrócił się drogą radiową do Hitlera z prośbą o zgodę na przebicie się Szóstej Armii. Początkowo Führer odmówił, ale w końcu zaczął się wahać pod wpływem ciągłych apeli Zeitzlera. Jego niezdecydowanie skłoniło niektórych oficerów sztabowych do rozpaczliwej nadziei, że Paulus na własną odpowiedzialność podejmie próbę wydostania się z okrążenia. Paulus zrobiłby to, gdyby tylko mógł. Był przygotowany wykonać pierwotny rozkaz Führera, ale nie miał nawet stu czołgów z ilością paliwa pozwalającą na pokonanie trzydziestu kilometrów. Co więcej, ledwie starczało mu

910

amunicji do obrony, a co dopiero do podjęcia działań ofensywnych. On i Schmidt pokładali nadzieję w kolumnach idących z odsieczą64. Ale czołgi zmierzające im na pomoc nie posunęły się już dalej na wschód. 23 grudnia Manstein musiał przerwać operację, bo jedną z dywizji pancernych trzeba było wycofać, aby wypełnić wyrwę pozostawioną przez uciekających Włochów. O siedemnastej czterdzieści nawiązał łączność z Paulusem za pomocą dalekopisu i spytał, czy zdołałby się przedrzeć, „gdyby nadeszło najgorsze”? Paulus zapytał, czy to oznacza, że ma jego upoważnienie do przeprowadzenia manewru. „Kiedy go rozpoczniemy – powiedział – już nie będzie odwrotu”. „Nie mogę dać ci dziś upoważnienia – odrzekł Manstein – ale miejmy nadzieję, że do jutra otrzymam decyzję”65. Tymczasem przebywający w kwaterze głównej Führer nie chciał wyrazić zgody i w wigilię Bożego Narodzenia Manstein mógł przekazać żołnierzom Szóstej Armii jedynie ponure słowa i świąteczne pozdrowienia. Tego wieczoru Manstein nawiązał łączność radiową z Wilczym Szańcem i oznajmił, że wytrzymałość żołnierzy walczących pod Stalingradem znacznie spadła i będzie słabła nadal w coraz szybszym tempie. „Można jeszcze jakiś czas dostarczać im zaopatrzenie, ale później nie będą zdolni do przebicia się przez linie radzieckie. Według mnie koniec miesiąca to ostatnia data, kiedy przeprowadzenie tej operacji będzie możliwe”66. Manstein wiedział, że Hitler go nie posłucha już wówczas, gdy podpisywał tę wiadomość. Los Szóstej Armii był przesądzony. Chociaż Paulus pragnął się przebić, wiedział, że oznaczałoby to samobójstwo. Zgodził się z Mansteinem, że to koniec. Czy powinien wyjaśnić sytuację swoim żołnierzom? Przecież ludzie pozbawieni nadziei nie będą walczyć. Goebbels próbował dodać im otuchy w swojej noworocznej mowie. W przemówieniu skierowanym do żołnierzy na froncie obiecał, że rok 1943 przybliży Rzeszę do „ostatecznego zwycięstwa” i „największego triumfu”. Wobec własnych współpracowników był bardziej szczery. Działania propagandowe podejmowane w ciągu następnych miesięcy, powiedział, nie mogą wzmacniać defensywnych postaw wśród obywateli. „Od początku wojny nasza propaganda obrała błędną drogę. W pierwszym roku wojny mówiliśmy, że wygraliśmy. W drugim, że wygramy. W trzecim, że musimy wygrać. W czwartym, że nie możemy zostać pokonani”. Taki ciąg jest katastrofalny, podkreślił. „Niemiecka opinia publiczna musi wiedzieć, że zdołamy zwyciężyć, jeśli będziemy ciężko pracować i podejmować wysiłki w kraju, oddając wszystko na potrzeby wojny”67. 911

Był to ponury obraz zapowiadający dekret Führera, ogłoszony dwa tygodnie później, który nakazywał przestawienie całej gospodarki na potrzeby wysiłku wojennego.

8 Tuż przed nowym rokiem Hitler wysłał swojego osobistego pilota Baura do oblężonego Stalingradu z poleceniem przywiezienia do kraju generała Hansa Hubego, dowódcy Czternastego Korpusu Pancernego. W kwaterze głównej Führera zaskoczonego Hubego, który stracił rękę podczas I wojny światowej, poproszono o złożenie prawdziwego raportu o sytuacji Szóstej Armii. Odważne i szczere wyznanie Hubego o rozpaczliwym położeniu jego towarzyszy wywarło silny wpływ na Hitlera, który słuchał go w milczeniu. „Większość tego, o czym pan mówi, jest dla mnie nowością” – powiedział i obiecał wysłać na pomoc Stalingradowi dywizje pancerne SS stacjonujące we Francji. Równocześnie zrobią wszystko, żeby zwiększyć zaopatrzenie dostarczane przez most powietrzny. Głęboko wzruszony Führer przyrzekł, że przekuje klęskę pod Stalingradem w zwycięstwo, jak to uczynił po kryzysie ostatniej zimy. Hube wrócił na pole walki z rozkazem, aby tchnąć nową nadzieję w swoich towarzyszy. Przybył 8 stycznia, kiedy nieprzyjacielskie samoloty zrzuciły ulotki z radzieckim ultimatum, aby się poddali, bo w przeciwnym razie zginą. Zachęcony słowami Hubego Paulus powiedział dowódcom swoich oddziałów, że kapitulacja nie wchodzi w grę68. Dwa dni później rozpoczął się zmasowany atak Armii Czerwonej i zachodnia flanka Szóstej Armii zaczęła się powoli cofać. Zapasy żywności i amunicji szybko się kurczyły. Dzienny przydział amunicji dla większości ciężkich dział ograniczał się do jednego pocisku, a żołnierze otrzymywali dziennie kromkę chleba i mały plasterek koniny. Ilość zaopatrzenia dostarczanego odciętym wojskom pozostawała znacznie poniżej tej, którą obiecał Göring. Hitler był tak rozczarowany, że z pełnym goryczy sarkazmem mówił o marszałku: „Göring, ta tłusta, wypasiona świnia!”69. Największą zniewagą dla Göringa było wyznaczenie jego podwładnego, aby zreorganizował most powietrzny i ocalił Szóstą Armię. Führer już dwukrotnie pochwalił feldmarszałka Milcha jako człowieka, który nie zna słowa „niemożliwe”. W połowie stycznia Hitler wezwał Milcha do Wilczego Szańca i oznajmił, że dostał zadanie dostarczenia codziennie trzystu ton żywności i amunicji wojskom, które 912

utkwiły w stalingradzkim kotle. W tym celu otrzymał specjalne upoważnienia, m.in. władzę wydawania rozkazów wszelkim dowódcom wojskowym. Energiczne wysiłki Milcha zwiększyły codzienną ilość dostaw z sześćdziesięciu do osiemdziesięciu ton i w szeregach okrążonych wojsk błysnęła słaba iskierka nadziei. Wkrótce jednak stało się jasne, że nawet Milch radzi sobie niewiele lepiej. W końcu także on zrozumiał, że misja była niemożliwa do wykonania. Około 20 stycznia w szeregach okrążonych wojsk, które zmalały o połowę, pojawiły się pierwsze oznaki dezintegracji, szczególnie w rejonach najcięższych walk. Poruszony cierpieniem żołnierzy Paulus czuł się w obowiązku jeszcze raz zaapelować do przełożonych. Tego dnia wezwał Schmidta i dwóch oficerów sztabowych, żeby wysłuchać ich opinii. Tylko jeden z trójki, oficer operacyjny, opowiedział się za kontynuowaniem walki. Paulus przesłał identyczną wiadomość do sztabu Mansteina i kwatery głównej Führera, prosząc o zgodę „na uniknięcie całkowitego unicestwienia”, gdy dalsza walka stanie się niemożliwa. Manstein i Zeitzler zaapelowali do Hitlera o udzielenie zgody, ale ten uparł się, by Szósta Armia „walczyła do ostatniego człowieka”. Podejmując rozpaczliwą próbę przekonania Führera, major nazwiskiem Zitzewitz przyleciał ze Stalingradu, aby złożyć raport o beznadziejnej sytuacji. Hitler ujął dłonie Zitzewitza, kiedy przedstawiono mu go 22 stycznia. „Przybywa pan z istnego piekła” – powiedział, a następnie zaczął mówić o wysłaniu z pomocą nowego batalionu czołgów typu Pantera. Zitzewitz osłupiał. Jakim sposobem batalion mógł zwyciężyć tam, gdzie nie poradziła sobie cała armia pancerna? Podczas przerwy w wywodach Hitlera major odczytał liczby z paska papieru, który sobie przygotował. W poruszający sposób opowiadał o głodzie i odmrożeniach wśród żołnierzy przebywających w okrążeniu, o malejących dostawach i poczuciu, że zostali spisani na straty. „Mein Führer – zakończył – proszę mi pozwolić powiedzieć, że naszym żołnierzom pod Stalingradem nie można rozkazać walki do ostatniego naboju, bo nie są fizycznie zdolni do walki i już wystrzelili ostatni nabój”. Hitler spojrzał na niego ze zdumieniem. Zitzewitz odniósł wrażenie, że patrzy przez niego. „Człowiek potrafi szybko się podnieść” – powiedział Führer. Odprawił majora i polecił wysłać do Paulusa następujący rozkaz: „Kapitulacja wykluczona. Żołnierze mają walczyć do końca”70. Führer miał poważne wątpliwości, ale dwa dni później został podniesiony na duchu zaskakującą wiadomością, że w końcowym dniu konferencji aliantów 913

w Casablance Roosevelt wezwał państwa Osi do bezwarunkowej kapitulacji. (Z jakiegoś powodu Niemcy byli przekonani, że „Casablanca” to kryptonim oznaczający Biały Dom i że konferencja odbyła się w Waszyngtonie). Po doprowadzeniu

do

sytuacji,

w której

jakiekolwiek

polityczne

rozwiązanie

światowego konfliktu stało się niemożliwe, prezydent wręczył Hitlerowi bezcenny argument propagandowy zachęcający naród, aby walczył do końca. Był to promyk nadziei, gdyż Hitler wreszcie został zmuszony do zaakceptowania beznadziejnej sytuacji

pod

Stalingradem.

Miał

rzekomo

rozkazać

swojemu

głównemu

adiutantowi, Schmundtowi, żeby poleciał do Stalingradu i przekazał Paulusowi pistolet, by ten w ostatniej chwili zwrócił go przeciwko sobie. Liczne grupy Niemców już składały broń, ale Paulus trzymał się nieugięcie. Powiedział dwóm dowódcom dywizji, którzy poruszyli kwestię kapitulacji, że ogólna sytuacja nie pozwala na takie działanie. Muszą słuchać rozkazu Führera, który kazał im się bronić do ostatka. Decyzja ta była dla niego ciężkim brzemieniem, ponieważ wiedział, jakie katusze znosili jego ludzie. Ufając dowódcom, przyjmowali za oczywiste, że odsiecz jest w drodze. Tego dnia, w dziesiątą rocznicę objęcia władzy przez narodowych socjalistów, w powietrzu wisiała atmosfera beznadziei. Nie było gdzie kłaść nowych rannych, gdyż każda piwnica w Stalingradzie była tak zapełniona, że chorym groziło uduszenie. Zapasy leków i opatrunków kurczyły się w zastraszającym tempie. W zamarzniętej twardej ziemi nie można już było chować zmarłych. Zmusiwszy się do uczczenia ważnego dnia, Paulus przesłał Hitlerowi wiadomość drogą radiową: W ROCZNICĘ PAŃSKIEGO DOJŚCIA DO WŁADZY SZÓSTA ARMIA PRZESYŁA POZDROWIENIA FÜHREROWI. SWASTYKA NADAL ŁOPOCZE NAD STALINGRADEM. NIECHAJ NASZE ZMAGANIA STANĄ SIĘ PRZYKŁADEM DLA PRZYSZŁYCH POKOLEŃ, ŻEBY NIGDY SIĘ NIE PODDAWAĆ, NIEZALEŻNIE OD TEGO, JAK ROZPACZLIWE MOŻE SIĘ WYDAWAĆ POŁOŻENIE. WÓWCZAS NIEMCY ZWYCIĘŻĄ71.

W innym osobistym piśmie Paulus poinformował, że siostrzeniec Führera, Leo Raubal został ranny. Czy ma go ewakuować drogą powietrzną? Otrzymał negatywną odpowiedź: jako żołnierz musi pozostać ze swoimi towarzyszami. W ten sposób brat Geli, prawdziwej miłości Hitlera, został skazany na niemal pewną śmierć89*72.

914

W ostatnim liście do żony, rumuńskiej arystokratki, Paulus napisał: „Trwam i walczę, bo takie dostałem rozkazy!”. Wieczorem 30 stycznia uzbroił się w karabin, ruszając do swojej ostatniej bitwy. Wtedy nadeszła wiadomość z Wilczego Szańca, że Führer awansował go na stopień feldmarszałka. Chociaż każdy oficer marzył o takim zaszczycie, w obecnej sytuacji wydawało się to pobawione znaczenia. Po wiadomości o awansie po północy nadeszła kolejna, od Zeitzlera, w której poinformowano Paulusa o cenie wywyższenia: „Führer prosił mnie, abym powiedział panu, że ważny jest każdy dzień obrony Stalingradu”74. 31 stycznia, tuż przed świtem, szef sztabu Schmidt wyjrzał przez okno i w blasku niezliczonych ognisk ujrzał niewiarygodny widok. Na rynku stała duża grupa niemieckich i rosyjskich żołnierzy, paląc papierosy i rozmawiając z ożywieniem. Schmidt powiedział Paulusowi, że nadszedł koniec. Kontynuowanie walki w odosobnionych punktach oporu nie miało sensu, chyba że byli gotowi strzelać do swoich. Paulus zgodził się, że kapitulacja jest jedynym rozwiązaniem. Godzinę później obaj siedzieli w radzieckim samochodzie jadącym do kwatery głównej generała Michaiła Szumiłowa, dowódcy Sześćdziesiątej Czwartej Armii. Kiedy Szumiłow zaproponował, aby udali się na obiad, Paulus odrzekł, że nie zdoła przełknąć kęsa, jeśli Rosjanie nie obiecają dostarczyć prowiantu i lekarstw jego żołnierzom. „Przecież jesteśmy ludźmi – odparł ze zrozumieniem Szumiłow – jasne, że to zrobimy”. Wyszli na zewnątrz. Był silny mróz, a słońce świeciło mocnym blaskiem. Radziecki generał przeciągnął się szeroko. „Jaki piękny wiosenny dzień!”. Podczas posiłku zaproponował wzniesienie toastu za zwycięstwo Armii Czerwonej. Po chwili wahania Paulus uniósł kieliszek. „Piję za zwycięstwo niemieckich wojsk!”. Urażony Szumiłow odstawił własny kieliszek, a następnie rzekł dobrodusznie: „Zapomnijmy o tym! Prosit!”75. Wczesnym rankiem następnego dnia, 1 lutego, Moskwa ogłosiła wiadomość o kapitulacji Paulusa i Schmidta. Podczas południowej narady Zeitzler nie mógł uwierzyć, że to prawda, ale Hitler nie miał najmniejszych wątpliwości. „Poddali się oficjalnie i bezwarunkowo – oznajmił. – W przeciwnym razie zwarliby szeregi, uformowali jeża i odebrali sobie życie ostatnią kulą”. Zeitzler dalej wątpił, że Paulus skapitulował. Może leży gdzieś ciężko ranny. „Nie, to nieprawda – zaprzeczył Hitler. – Zawiozą ich prosto do Moskwy i przekażą GPU. Stamtąd wydadzą rozkazy grupie północnej, aby też złożyła broń”. Führer ciągnął, chwaląc wojskowych, którzy w przeciwieństwie do Paulusa zakończyli swoje życie strzałem w głowę. „Przecież to proste! Pistolet bardzo ułatwia sprawę. Czemu ci tchórze się boją? Ha! Wolą być 915

pogrzebani żywcem?! W takiej sytuacji, wiedząc, że jego śmierć byłaby przykładem dla innych żołnierzy?! Trudno oczekiwać, żeby ludzie kontynuowali walkę, gdy dowódca daje taki przykład!”. Nie przestawał ciskać gromów na Paulusa. „Najbardziej boli mnie to, że awansowałem go na stopień feldmarszałka. Chciałem mu dostarczyć ostatniej satysfakcji. Nie awansuję nikogo na feldmarszałka podczas tej wojny. Nie wolno liczyć kurcząt, dopóki się nie wyklują. Zupełnie tego nie pojmuję. Widząc śmierć tylu ludzi, jakże łatwo byłoby…”. Jego słowa przerodziły się w niezrozumiały bełkot. „Nie mógł o tym pomyśleć? To śmieszne. Poległo tylu żołnierzy, a jeden człowiek postawił pod znakiem zapytania ich heroizm! Mógł opuścić tę dolinę łez, przejść do wieczności, zyskać nieśmiertelną pamięć narodu, ale wolał pojechać do Moskwy. Cóż to za wybór? To nie ma najmniejszego sensu!”76. Następnego dnia poddała się północna grupa. Rosjanie twierdzili, że wzięli do niewoli dziewięćdziesiąt jeden tysięcy żołnierzy, w tym dwudziestu czterech generałów i dwa tysiące pięciuset oficerów. Z powodu brutalnego traktowania radzieckich jeńców obchodzono się z nimi w nieludzki sposób. Podobno między lutym i kwietniem 1942 roku zmarło czterysta tysięcy niemieckich, włoskich i rumuńskich jeńców wojennych. Główną przyczyną śmierci był głód, a kanibalizm stał się powszechną praktyką. Przetrwali jedynie najsilniejsi, żywiąc się odchodami, z których wybierano i obmywano niestrawione ziarna i kawałki kiełbi. Tylko kilka tysięcy pojmanych pod Stalingradem wróciło do Niemiec. Jednym z nich był Paulus, który ucieszył Rosjan publicznym potępieniem Hitlera i nazizmu. Po odwiedzeniu gruzów Stalingradu generał Charles de Gaulle miał powiedzieć jednemu z korespondentów: „Stalingrad! Cóż za wyjątkowi żołnierze! Naprawdę wielcy ludzie!”. Korespondent uznał, że mówi o Rosjanach. „Mais non, nie miałem na myśli Rosjan, ale Niemców. Jakże wiele trzeba było odwagi, żeby zajść tak daleko!”77.

916

Rozdział 26 W NAJBLIŻSZYM OTOCZENIU (1943)

1 Po traumatycznej kłótni z Jodlem Hitler wycofał się do swojego bunkra Wehrwolf pod Winnicą. Jadł i spał w samotności, za jedynego towarzysza mając sukę Blondi. Kiedy bitwa pod Stalingradem zbliżała się do punktu kulminacyjnego, Führer wrócił do Wilczego Szańca pod Kętrzynem i zaczął powoli wychodzić ze swej samotni. Czasami zapraszał adiutanta albo jakiegoś gościa z Berlina, aby dzielił jego skromny posiłek. Kiedy grupa się powiększyła, obejmując sekretarki i innych wybranych członków wewnętrznego kręgu, posiłki z powrotem przeniesiono do wspólnej sali jadalnej. Dowódcy wojskowi byli nadal wykluczeni, a Führer odmawiał podania im ręki podczas odpraw. Jeśli o nich chodzi, czuli się spięci w jego obecności, większość uważała go za tyrana i człowieka obłąkanego. Nawet pogrążony w głębokiej depresji Führer traktował swoich adiutantów z uprzejmym szacunkiem, a jego zainteresowanie młodszymi oficerami, jak Richard Schulze, poprzedni asystent Ribbentropa, było niemal ojcowskie. Tej strony Hitlera nie mieli okazji poznać dowódcy pokroju Haldera. Nie znali człowieka, który umiał być wspaniałomyślny dla służących, pozostawać w zażyłych stosunkach z szoferami i sekretarkami. Odizolowanie od kręgu wojskowych zbliżyło go jeszcze bardziej do tego rodzinnego grona, więc jego nowa sekretarka, Gertraud Humps, miała wyjątkową okazję poznania swojego Führera. Sprowadzono ją do Wilczego Szańca na początku zimy, aby zastąpiła atrakcyjną i żywiołową Gerdę Daranowsky. Dara rzuciła robotę u Elizabeth Arden, aby pracować dla Hitlera, a teraz szykowała się do wyjścia za mąż za jego oficera łącznikowego z Luftwaffe. Traudl Humps, wnuczka generała, była dwudziestodwuletnią naiwną i łatwowierną dziewczyną. Tak się zdenerwowała, gdy pierwszy raz notowała słowa Hitlera, że musiał ją uspokoić, jakby była dzieckiem. „Nie denerwuj się – powiedział z otuchą. – Gdyby mnie ktoś dyktował, zrobiłbym znacznie więcej błędów niż ty”1. 917

Wezwano ją ponownie 3 stycznia 1943 roku. Tym razem Hitler zapytał, czy zgodziłaby się przyjąć pracę jego stałej osobistej sekretarki. Była to ekscytująca i pochlebna propozycja, więc przyjęła ją bez wahania. Szybko przywykła do nowego, dziwnego świata. Bez stałych godzin pracy biurowej i porządku dnia miała dużo czasu na spacery po przysypanym śniegiem lesie. Szczególnie lubiła obserwować, jak jej nowy chlebodawca bawi się rano z Blondi. Wielki pies skakał przez przeszkody, wspinał się po drabinie i służył na górnym szczeblu. Kiedy Hitler dostrzegł Traudl, podchodził, ściskał jej dłoń na powitanie i pytał, jak się miewa.

Podczas narad z wojskowymi życzliwa twarz Hitlera znikała. Po upadku Stalingradu stał się tak wybuchowy, że liczbę osób obecnych podczas odpraw poświęconych bieżącej sytuacji na froncie ograniczono do minimum. Guderian, który nie widział Führera od czasu klęski pod Moskwą, zauważył, że choć znacznie się nie postarzał, „łatwo tracił nad sobą panowanie i wybuchał gniewem, a wówczas nie sposób było przewiedzieć, co powie lub zdecyduje”. W trakcie posiłków w małym gronie panował nad gniewem, ale poziom rozmów uległ obniżeniu. „Po Stalingradzie – wspominała panna Schroeder–Hitler zaprzestał słuchania muzyki. Zamiast tego co wieczór musieliśmy wysłuchiwać jego monologów, zgranych jak gramofonowa płyta. Zawsze mówił o tym samym: dawnych czasach w Wiedniu, Kampfzeit [okres zmagań, tak naziści nazywali lata 1925–1933], dziejach człowieka, mikro- i makrokosmosie. Niezależnie od tematu, zawsze było wiadomo, co powie. Po pewnym czasie jego monologi zaczęły nas nudzić. Nigdy jednak nie rozmawiano o sytuacji na świecie lub na froncie. Wszystko, co miało jakikolwiek związek z wojną, było absolutnym tabu”2. W Berlinie Goebbels ogłosił trzydniową żałobę dla uczczenia żołnierzy poległych pod Stalingradem. Zamknięto wszystkie miejsca rozrywki, w tym teatry i kina. Goebbels zaczął także szykować naród na nadciągające ciężkie czasy. Wszędzie – na pociągach, murach, w oknach sklepowych i na tablicach ogłoszeniowych – rozlepiono hasła: „Wszystkie koła muszą się obracać dla zwycięstwa”. 15 lutego wydał rozporządzenie skierowane do reichsleiterów, gauleiterów i wszystkich dowódców wojskowyh wzywające do pełnej mobilizacji dla zwycięstwa. Tego samego dnia w Düsseldorfie w mowie zatytułowanej Czy pragniesz wojny totalnej? niemal całkowicie ujawnił „ostateczne rozwiązanie” Hitlera. Dwóm tysiącom lat zachodniej cywilizacji, powiedział, zagraża zwycięstwo Rosjan uknute 918

przez międzynarodowe żydostwo. Na sali rozległy się okrzyki: „Powiesić ich!”. Goebbels obiecał, że Niemcy im odpłacą „całkowitą i bezwzględną eksterminacją, unicestwieniem wszystkich Żydów!”. Słowa te wywołały okrzyki i maniakalny rechot3. Następnego dnia powagę sytuacji na froncie potwierdził list Bormanna do żony, którą nazywał swoją „najdroższą dziewczynką”. „Jeśli sytuacja na froncie ulegnie pogorszeniu, teraz lub w przyszłości, byłoby lepiej, gdybyś wyjechała na zachód. Musisz zrobić wszystko, co w twojej mocy, żeby uratować siebie i Twoje – nasze dzieci. We właściwym czasie podejmiemy na nowo nasze dzieło”4. 18 lutego Goebbels ponownie poruszył zagadnienie wojny totalnej w mowie wygłoszonej w Sportpalast do zaufanych członków partii. Wszystko zostało zainscenizowane w najdrobniejszym szczególe. Dla wzmocnienia efektu wizualnego publiczność przybyła w cywilnych ubraniach zamiast mundurach. Śpiewy, głosy aprobaty i chór okrzyków były znakomicie wyreżyserowane. Występujący na podium Goebbels przypominał raczej aktora niż mówcę, a to, co mówił, nie miało znaczenia w porównanym z tym, jak to robił. Retoryczny majstersztyk wprawił słuchaczy w istny szał. Kiedy krzyknął: „Chcecie wojny totalnej?! Chcecie wojny totalnej?!! Chcecie wojny totalnej?!!! Czy chcecie, żeby wojna, jeśli zajdzie taka potrzeba, stała się jeszcze bardziej totalna i bezlitosna, niż sobie wyobrażacie?”, w odpowiedzi usłyszał chóralne gromkie Ja! Gdy zapytał: „Czy zgadzacie się, aby każdy, kto przeszkadza wysiłkowi wojennemu Rzeszy, zapłacił za to głową?”, rozległy się grzmiące okrzyki aprobaty. „Godzina idiotycznych popisów! – rzucił później cynicznie członkom swojej świty. – Gdybym im powiedział, żeby skoczyli z czwartego piętra Columbushaus90*, zrobiliby to bez wahania”5. Goebbels był tak oddany koncepcji wojny totalnej, że wziął na siebie zadanie zorganizowania najwyższych działaczy partyjnych w stworzony naprędce komitet. Na początku marca pojechał do domu Göringa w Obersalzbergu, aby prosić go o pomoc. Trzeba będzie, powiedział, uwolnić Führera od pewnych spraw. Od czasu wybuchu wojny Hitler postarzał się o piętnaście lat. To przykre, że wiódł taki samotniczy i niezdrowy żywot. Dlatego powinni skompensować brak przywództwa w polityce wewnętrznej i zagranicznej. „Nie trzeba obciążać wszystkim Führera”. Przekonał Göringa, że wojna musi być toczona politycznymi środkami i że przywództwo polityczne w Rzeszy powinno zostać przekazane Radzie Ministerialnej ds. Obrony Rzeszy. Jej członkami mieli być bezwzględni ludzie oddani zwycięstwu za wszelką cenę. 919

Goebbels zapewnił Göringa, że będą działali w imieniu Führera. „Nie mamy innej ambicji oprócz wzajemnego wspierania się, aby stworzyć wokół Führera silną falangę. Führer czasami się waha, jeśli słyszy różne opinie. Nie zawsze też reaguje na ludzi tak, jak powinien. Właśnie w tym musimy mu pomóc”. Göring przyrzekł zrobić wszystko, aby wciągnąć do ich grupy Himmlera, a Goebbels zdradził, że udało mu się zdobyć poparcie takich ważnych urzędników, jak Funk, Ley i Speer, wszystkich niezachwianie oddanych Führerowi. „Ta sprawa to wyzwanie dla każdego z nas. Nie trzeba chyba tego mówić. Ludzie, którzy pomogli Führerowi przeprowadzić rewolucję, pomogą mu teraz w wygraniu wojny. Wtedy nie byli biurokratami i teraz nie wolno im nimi zostać”6. Göring nie pomyślał o zwróceniu się z tą sprawą do szefa uzbrojenia lotnictwa, feldmarszałka Milcha. Oprócz tego, że brakowało mu odpowiednich narodowosocjalistycznych kwalifikacji, Milch nie krył swojej antypatii do marszałka rzeszy. Kilka dni po tajnej naradzie Göringa z Goebbelsem Milch skorzystał z okazji, jedząc posiłek w towarzystwie Hitlera, aby doradzić zastąpienie Göringa, którego podejrzewał o powrót do narkotykowego uzależnienia. Zebrał się też na odwagę i opowiedział najnowszy dowcip o Göringu i Goebbelsie. Kiedy obaj panowie trafili do nieba, święty Piotr kazał pierwszemu za karę, że tak często kłamał, pobiec do odległej chmury i wrócić. Później rozejrzał się wokół, szukając Goebbelsa. „Gdzie ten mały platfus?” – spytał apostoł. „Piotrze – wyjaśnił anioł – wrócił na ziemię po swój motocykl”. Podczas kolacji Milch oznajmił, że sporządził długą listę zaleceń i ma nadzieję, iż Führer nie poczuje się urażony jego szczerością. Po pierwsze, wezwał Führera do porzucenia ofensywy w rejonie Kurska i przejścia do defensywy. Wehrmacht jest słaby, a zaopatrzenie marne, więc linia frontu musi zostać skrócona. „Nie przekonasz mnie” – powiedział łagodnie Hitler, stawiając kropkę w notatniku. Następna rada była równie radykalna: Führer powinien zrezygnować z codziennych odpraw i mianować nowego szefa sztabu, na przykład Mansteina. „Niech da mu pan władzę na wszystkich frontach, nie tylko w jednym rejonie. Wszystko będzie pod pańską komendą. Pozostanie pan głównodowodzącym, a on pańskim pomocnikiem”. Hitler nie odpowiedział, ale zrobił kolejny znak piórem, co Milch odczytał jako oznakę podenerwowania. Przez godzinę feldmarszałek wyliczał równie prowokujące sugestie. W końcu doszedł do ostatniej, najtrudniejszej do przełknięcia. „Mein Führer – rzekł – Stalingrad był największą klęską Rzeszy i Wehrmachtu. Musi pan podjąć zdecydowane działania, aby wyciągnąć Niemcy 920

z tej wojny. Zapewniam pana, że wielu się ze mną zgadza. Nadal jest na to czas. Musi pan niezwłocznie działać. Proszę to zrobić bez żadnej ceremonii, a przede wszystkim tego nie odwlekać!”. Minęła północ. Milch spocił się z wysiłku i strachu. Przeprosił, że zajął uwagę Führera dwudziestoma tezami. Hitler spojrzał na kropki w swoim notatniku. „Sprzeciwił mi się pan dwadzieścia cztery, a nie dwadzieścia razy” – sprostował. Nie wydawał się jednak rozgniewany ani poirytowany. „Dziękuję, że pan to powiedział. Nikt inny nie przedstawił mi tak jasnego obrazu sytuacji”7.

2 Korespondent Louis Lochner już kilkakrotnie próbował poinformować Roosevelta o ruchu oporu działającym w Rzeszy. Licząc, iż przekona prezydenta, że nie wszyscy Niemcy są nazistami, Lochner był gotów podać mu szyfr radiowy używany przez dwie odrębne grupy, aby Roosevelt mógł je bezpośrednio poinformować, jaka polityczna administracja w Niemczech byłaby do przełknięcia dla aliantów. Kiedy nie udało mu się dotrzeć do prezydenta przez jego sekretarzy, Lochner napisał prywatne pismo, nie ujawniając szyfrów i podkreślając, że może je przekazać wyłącznie Rooseveltowi. Nie otrzymał odpowiedzi, ale kilka dni później poinformowano go, że w kręgach oficjalnych jego natarczywość jest odbierana jako „w najwyższym stopniu kłopotliwa”. Czy byłby łaskaw zaprzestać dalszych prób? Lochner nie wiedział, że odmowa prezydenta jest elementem oficjalnej amerykańskiej polityki zmierzającej do bezwarunkowej kapitulacji Niemiec, nie tylko poprzez brak poparcia dla członków niemieckiego ruchu oporu, ale też poprzez unikanie wszelkich kontaktów na wyższym szczeblu. Amerykańskie władze nie chciały uznać istnienia antyhitlerowskiego ruchu wewnątrz Niemiec8. Członkowie niemieckiego ruchu oporu byli zniechęceni, ale nadal planowali obalenie Hitlera. Uważali, że nie wystarczy samo przejęcie władzy. Przekonani, że najpierw trzeba usunąć Führera, na egzekutora wybrali generała Henninga von Tresckowa, szefa sztabu feldmarszałka von Klugego. Tresckow postanowił zwabić Hitlera na front, a następnie podłożyć w jego samolocie bombę, która miała eksplodować podczas lotu powrotnego. Wieczorem 13 marca 1943 roku jeden z wyższych oficerów Tresckowa, Fabian von Schlabrendorff, zjawił się na lotnisku z pakunkiem zawierającym dwie butelki brandy. W rzeczywistości była to bomba wykonana z brytyjskiego plastycznego materiału wybuchowego. Przy pomocy 921

klucza Schlabrendorff skruszył bezpiecznik, uzbrajając bombę. Chwilę później przekazał pakunek pułkownikowi z grupy Hitlera, który obiecał oddać ją jego przyjacielowi w Wilczym Szańcu. Führer wsiadł na pokład i maszyna wystartowała. Bomba miała eksplodować nad Mińskiem. Minęły dwie godziny, ale wiadomość o katastrofie nie nadeszła. Później spiskowcy dowiedzieli się, że samolot wylądował bezpiecznie w Kętrzynie. Konspiratorzy byli zdezorientowani. Musieli odzyskać bombę, zanim eksploduje lub zostanie odkryta. Schlabrendorff, który się tym zajął, odkrył, że zawleczka się wysunęła, ale detonator był zepsuty9. Kilka dni później spiskowcy podjęli kolejną próbę. Przed północą, 20 marca, w pokoju berlińskiego hotelu Eden Schlabrendorff przekazał materiał wybuchowy pułkownikowi Rudolfowi Christophowi von Gerstdorffowi, szefowi wywiadu Klugego. Gerstdorff miał przeprowadzić samobójczą misję. Planował podejść do Führera w Zeughaus w Berlinie podczas przypadającego nazajutrz Dnia Bohatera, a potem wysadzić się razem z nim. Następnego dnia Gerstdorff zjawił się w Zeughaus z bombą ukrytą w kieszeniach płaszcza. O trzynastej przyjechał Hitler, aby po wysłuchaniu utworu Brucknera w wykonaniu Filharmoników Berlińskich wygłosić krótką mowę na wewnętrznym dziedzińcu. Kiedy zmierzał do sali, gdzie wystawiono zdobyte rosyjskie trofea, Gerstdorff sięgnął do lewej kieszeni i zmiażdżył kapsułkę z kwasem. Brytyjski zapalnik potrzebował co najmniej dziesięciu minut, żeby zdetonować bombę. Hitler był w towarzystwie Himmlera, Keitla, Göringa i kilkunastu innych, ale niedoszły zamachowiec bez większych trudności znalazł się u jego boku. Schmundt zapewnił Gerstdorffa, że Führer spędzi pół godziny na terenie wystawy, ale Hitler okazał niewielkie zainteresowanie i ku przerażeniu pułkownika wyszedł z budynku po pięciu minutach. Gerstdorff nie mógł za nim pójść. Wiedział, że pozostało mu tylko pięć minut, aby niepostrzeżenie usunąć zapalnik. Przepchnął się łokciami na korytarz. W końcu znalazł męską łazienkę. Na szczęście była pusta. Pośpiesznie wyciągnął zapalnik z kieszeni i na kilka sekund przed planowaną eksplozją spuścił go w toalecie, a następnie wyszedł z budynku razem z bombami10. Chociaż Gestapo nie wiedziało, że doszło do dwóch nieudanych prób zamachu na Führera, podejrzewało, że w Abwehrze roi się od zdrajców. Piętnaście dni później aresztowano Hansa von Dohnanyi z kwatery głównej Abwehry. Oster zdążył zniszczyć większość dokumentów, które go obciążały, jednak niebawem 922

także on trafił do aresztu. Konspiratorzy stracili nie tylko zdolnego przywódcę, ale najlepsze kanały komunikowania się ze sobą i przyjaciółmi na zachodzie.

3 Na początku kwietnia Hitler i jego świta wsiedli do pociągu jadącego do Berchtesgaden, spodziewając się przyjemnego wytchnienia od ponurego otoczenia Wilczego Szańca. Była bezdeszczowa zimna noc. Gdy opuszczali pokryty śniegiem las w okolicy Kętrzyna, Traudl Humps odczuwała żal z powodu wyjazdu, a jednocześnie podniecenie wywołane perspektywą nowych doświadczeń. Pociąg został wyposażony we wszelkie wygody, w tym w specjalny wagon z prysznicami i wannami. Podawano wyśmienite jedzenie, a siedzenia można było rozłożyć w wygodne miejsca do spania. Następnego ranka, kiedy pociąg sunął cicho do celu, Traudl pomyślała o innych pociągach w Rzeszy pozbawionych oświetlenia i ogrzewania, pełnych głodnych, podróżujących w niewygodzie pasażerów. Z zamyślenia wyrwało ją zaproszenie na obiad z Führerem. Kolejnego ranka zjadła śniadanie w mniej znakomitym towarzystwie. Służący i sekretarki plotkowali o Ewie Braun, która miała wsiąść do pociągu w Monachium. Uważali ją za „panią Berghofu” i jako taka była milcząco akceptowana przez wszystkich gości. Wszystkich z wyjątkiem żon Ribbentropa, Göringa i Goebbelsa. Pierwsza ignorowała Ewę z królewską wyniosłością, a pozostałe otwarcie okazywały jej pogardę, mimo prośby Hitlera, by traktować ją z szacunkiem11. Jedna ze starszych sekretarek oprowadziła Traudl po Berghofie. Zaczęły od drugiego piętra zajmowanego przez Führera. Korytarz zdobiły płótna dawnych mistrzów, wspaniałe rzeźby i egzotyczne wazy. Traudl pomyślała, że wszystko było piękne, choć wydawało się dziwne i bezosobowe. Wokół panowała grobowa cisza, gdyż Führer jeszcze spał. Przed jakimiś drzwiami leżały dwa szkockie teriery, Stasi i Negus – psy Ewy. Następne drzwi prowadziły do sypialni Hitlera. Wyglądało, jakby dwie sypialnie były ze sobą połączone dużą łazienką. Wydawało się jasne, że żyją ze sobą dyskretnie, jak mąż i żona. Później Traudl została zaprowadzona na dół do dużego salonu oddzielonego ciężką aksamitną kotarą od słynnego panoramicznego okna. W salonie stały eleganckie meble, ale mimo pięknych gobelinów i grubych dywanów wywoływał wrażenie chłodu. Wyposażenie było znacznie lepsze niż w Wilczym Szańcu, lecz Traudl czuła się skrępowana. Chociaż traktowano ją jak gościa, nie zjawiła się w Berghofie z własnej woli, ale jako pracownica Führera. 923

Codzienny rozkład zajęć był nieco napięty, ale pozostawał niezmienny. Południowa odprawa Hitlera rzadko kończyła się przed piętnastą. Ostatni oficer zwykle wychodził o szesnastej i Führer zjawiał się w salonie, gdzie już czekali jego głodni goście. Po nim, jak na sygnał, przychodziła Ewa w towarzystwie dwóch drepczących w ślad za nią psów. Hitler całował ją w rękę, a następnie witał każdego z gości uściskiem dłoni. Przemiana męża stanu przygniecionego koszmarem wojny w małżonka i jowialnego gospodarza pragnącego dogodzić gościom wydawała się nieoczekiwana i nieco groteskowa. W rzeczywistości jego życie prywatne niewiele różniło się od egzystencji zamożnego przedsiębiorcy. Mężczyźni witali Ewę lekkim skinieniem głowy i uprzejmym pozdrowieniem Gnädiges Fräulein, a kobiety zwracały się do niej Fräulein Ewa. Z kilkoma łączyła ją szczególna zażyłość, szczególnie z Hertą Schneider, szkolną przyjaciółką. Kobiety rozpoczynały ożywioną rozmowę o dzieciach, modzie i osobistych przeżyciach. W końcu Hitler im przerywał, żartując z psów Ewy i nazywając je „ręcznymi froterkami”. Ona beztrosko odpowiadała, że Blondi, pies Hitlera, to cielak. Po aperitifie, który ożywiał towarzystwo bardziej od banalnych uprzejmości, Hitler prowadził jedną z pań do stołu. Za nimi szli Bormann i Ewa, która nie znosiła go z całego serca za to, że był niepoprawnym kobieciarzem91*. „Bierze na cel wszystko, co nosi spódniczkę – zauważył jeden z adiutantów – oczywiście, z wyjątkiem Ewy”. Goście raczyli się Sauerbraten, pieczenią bawarską z marynowanego mięsa, ale Hitler trzymał się wegetariańskich potraw przygotowywanych pod nadzorem doktora Wernera Zabela z kliniki w Berchtesgaden i podgrzewanych w kuchni Berghofu. Nic nie skłoniłoby Ewy do zjedzenia gęstego kleiku Hitlera, owsianki lub pieczonych ziemniaków obficie polanych olejem z siemienia lnianego. Führer droczył się z nią o jej własny, skromny jadłospis. „Kiedy cię poznałem – powiedział – byłaś urocza i pulchniutka, ale teraz zeszczuplałaś”. Kobiety ponoszą ofiary, dodał sardonicznie, „tylko po to, żeby zazdrościły im przyjaciółki”. Rozmowa była lekka i ożywiona, dopóki Hitler nie rozpoczął propagandowej pogadanki o zaletach wegetariańskiej diety. Opisywał potworne obrazy, które widział w rzeźni odwiedzonej niedawno na Ukrainie. Dwaj goście pobledli, gdy wspomniał o robotnicach w kaloszach stojących po kostki w świeżej krwi. Jeden z nich, Otto Dietrich, odłożył nóż i widelec, mówiąc, że nie jest już głodny. Po obiedzie Hitler wyruszał na codzienny dwudziestominutowy spacer do herbaciarni. Był to okrągły kamienny budynek położony u stóp Berghofu, 924

przypominający gościom silos lub elektrownię. Herbatę podawano w przestronnej okrągłej sali z sześcioma dużymi oknami, z których rozciągał się szeroki widok. Z jednego można było podziwiać piękną panoramę z rzeką Ach spływającą po zboczu i wijącą się między domami wielkości pudełek zapałek. W dole wznosiły się barokowe wieże Salzburga. Hitler pił jabłkową herbatę, a Ewa rozmawiała o sztukach teatralnych i filmach. Führer powiedział jedynie, że nie potrafiłby oglądać filmów, gdy tylu ludzi ponosi wielkie ofiary. „Oprócz tego muszę oszczędzać oczy na studiowanie map i czytanie raportów z linii frontu”. Tego dnia konwersacja go znudziła. Zamknął oczy i uciął sobie krótką drzemkę. Goście kontynuowali rozmowę przyciszonymi głosami, a kiedy Führer się obudził, przyłączył się do wymiany zdań, jakby na chwilę zamknął oczy, żeby pomyśleć. O dziewiętnastej do Berghofu przyjechała kolumna samochodów i wódz zajął się ponownie sprawami państwa. Dwie godziny później wyszedł z narady i udał się do jadalni, by zjeść ziemniaczane purée i sałatkę z pomidorów, podczas gdy goście raczyli się pieczenią na zimno. Czarował wszystkich opowieściami z czasów swojej młodości, dopóki nie zauważył śladu szminki na serwetce Ewy. Czy wie, jaki jest jej skład? Ewa odparowała, że używa wyłącznie francuskich szminek wykonanych z najlepszych materiałów. Z pogardliwym uśmiechem odpowiedział: „Gdybyś wiedziała, kobieto, że szminki, szczególnie pochodzące z Paryża, są wytwarzane z tłuszczu uzyskiwanego ze ścieków, na pewno nie malowałabyś nimi warg”. Wszyscy się roześmiali. Wygrał kolejny spór, nawet jeśli nie pozyskał nowych zwolenników. Później adiutant poinformował Hitlera, że uczestnicy wieczornej narady wojskowej już dotarli na miejsce. Nie chcąc, żeby jego goście, zwłaszcza kobiety, mieli kontakt ze sprawami wojskowymi, poprosił, by pozostali na miejscach. „To nie potrwa długo” – zapewnił i wyszedł energicznie, ze spuszczoną głową. Sekretarki udały się do biura, żeby przepisać raporty z nalotów powietrznych, a Ewa i większość gości schodzili do piwnicy, aby obejrzeć film. Zanim się skończył, zadzwonił telefon. Służący oznajmił, że spotkanie dobiegło końca i Führer czeka na wszystkich w głównej sali. Ewa poszła pośpiesznie do swojego pokoju, aby poprawić makijaż, a jej siostra, Gretl, wypaliła ostatniego papierosa, następnie zaś włożyła do ust miętówkę, by odświeżyć oddech. Reszta udała się posłusznie do wielkiej sali. Dochodziła północ, gdy Hitler zszedł po schodach i usiadł przy kominku obok Ewy oraz jej dwóch małych psów. 925

Ponieważ terriery nie przepadały za Blondi, ta była wykluczona z towarzystwa, oprócz rzadkich okazji, kiedy Hitler prosił Ewę o zabranie pupilów, żeby jego pies znalazł się na chwilę w centrum zainteresowania. Podano alkohole, ale Hitler poprzestał na herbacie i szarlotce. Wszyscy siedzieli w milczeniu wokół kominka, czekając w półmroku, aż Führer zagai rozmowę. W końcu zabrał głos, wygłaszając kolejny wykład o zgubności palenia tytoniu. Jego dentysta zauważył, że palenie dezynfekuje usta. Umiarkowane palenie nie jest groźne. Hitler wyraził odmienne zdanie. „Nie poczęstowałbym papierosem ani cygarem nikogo, kogo podziwiam lub kocham, bo wyświadczyłbym mu w ten sposób niedźwiedzią przysługę. Powszechnie wiadomo, że ludzie, którzy nie palą, żyją dłużej od palaczy i są bardziej odporni na choroby”. Nigdy nie miał dosyć prowadzenia krucjaty przeciwko szkodzeniu własnemu ciału i wyznaczył złoty zegarek jako stałą nagrodę dla każdego z jego kręgu, kto rzuci palenie. Ewie postawił jednak ultimatum: „Rzuć palenie albo mnie”13. Rozmowa przeniosła się na alkohol, który Führer uważał za mniej szkodliwy, a później na malarstwo. Doktor Morell, który wypił kieliszek porto, z trudem panował nad sennością. Przechylił się do tyłu, splótłszy tłuste dłonie na wydatnym brzuchu. Nagle zamknął oczy. Powieki powiększone przez grube soczewki przedstawiały odrażający widok. Pułkownik von Below szturchnął Morella, który natychmiast się przebudził i rozpromienił, sądząc, że Führer powiedział dowcip. „Jesteś zmęczony, Morell?” – spytał Hitler. „Nie, Mein Führer. Rozmarzyłem się” – odrzekł lekarz i pragnąc udowodnić, że jest przebudzony, zaczął swoją starą opowieść o przygodach w Afryce. Führer cicho zagwizdał znaną piosenkę. To nie tak, odrzekła Ewa i zanuciła melodię. Zaczęli się dobrodusznie spierać. Chciała się z nim założyć, ale Hitler poskarżył się, że jeśli wygra, będzie musiał zapomnieć o zakładzie, aby okazać wspaniałomyślność. Zasugerowała, by nastawić płytę i przekonać się, kto ma rację. Albert Bormann podniósł się uczynnie i przyniósł płytę. Ewa triumfowała. „Kompozytor się pomylił – skwitował Hitler, który w młodości skomponował operę. – Gdyby naprawdę był taki utalentowany, napisałby to po mojemu”. Wszyscy wybuchnęli śmiechem. O czwartej nad ranem Hitler wezwał służącego i zapytał, czy nadeszły raporty o nalotach. Nie mógł pójść spać, dopóki się nie upewnił, że nad Niemcami nie ma żadnych nieprzyjacielskich samolotów.

926

Aby tchnąć w Mussoliniego własne wojownicze usposobienie, Führer zwołał jeszcze jedną naradę. 7 kwietnia pojechał na dworzec kolejowy do Salzburga, gdzie powitał sojusznika. Dwaj dyktatorzy przywitali się serdecznie. Hitler był zaszokowany zapadniętymi policzkami Il Duce i jego pobladłą twarzą. Przez większą część czterodniowej wizyty Mussolini nie opuszczał swoich pokojów w pałacu Klessheim i nie widywał prawie nikogo z wyjątkiem Hitlera. W ich prywatnych rozmowach sprawiał wrażenie zniechęconego. Kłopotem Il Duce, zawyrokował Hitler, był wiek. Mussolini miał sześćdziesiąt lat, a jego zdrowie szwankowało. Przyjechał zdecydowany zawrzeć pokój ze Związkiem Radzieckim i wycofać wszystkie włoskie wojska znajdujące się za granicą, ale był zbyt słaby, żeby stanowczo postawić na swoim, i zbyt zniechęcony, by ożywiły go żarliwe apele Hitlera. Po ostatnim spotkaniu 10 kwietnia dwaj panowie ruszyli wspaniałymi schodami do głównej sali. Dopiero wówczas większość włoskich delegatów pierwszy raz od przyjazdu ujrzała Mussoliniego. „Wyglądają jak dwaj inwalidzi” – szepnął jeden z nich. „Raczej jak dwa trupy” – skomentował osobisty lekarz duce14.

Po południu adiutant Hitlera zatelefonował do Berghofu, mówiąc, że Führer właśnie opuszcza pałac Klessheim. Chciał, żeby wszyscy goście spotkali się z nim w herbaciarni, aby mógł rozpocząć swoje życie rodzinie jako pater familias najbliższego otoczenia. „Zgodnie z ogólną zasadą – zauważa jeden z bohaterów powieści Dostojewskiego, stary Karamazow – ludzie, nawet najbardziej nikczemni, są bardziej naiwni i prostolinijni, niż sądzimy. Podobnie zresztą jak my sami”15. Niedługo potem zajechała długa kolumna samochodów i w Berghofie zaroiło się od mundurów. Później przybył sam Führer i bez zbędnych ceregieli poprowadził inny korowód, tym razem pieszo, do swojej herbaciarni. Wydawał się zadowolony z rozmów z Mussolinim i atmosfera była rozluźniona. Poddał się rutynie, a jego życie prywatne biegło utartym torem z niewieloma zmianami. Śmiał się jak zwykle, gdy adiutant oddelegowany do odczytywania napisów niemych filmów popełnił gafę, np. zapowiadając bitwę, gdy na ekranie pojawiała się jedynie grupa wieśniaczek. Chociaż w gronie najbliższych rzadko wspominał o wojnie i polityce, pewnego wieczoru wyraził żal, że musi nosić mundur. „Po wojnie zawieszę go na kołku, przejdę na emeryturę i pozwolę, aby ktoś inny zajął się rządzeniem. Później, jako dostojny starzec, spiszę swoje pamiętniki i będę przebywał wyłącznie 927

w towarzystwie błyskotliwych, utalentowanych ludzi”. Pobladł na myśl, że po jego śmierci Berghof zostanie zamieniony w muzeum. „Wyobrażam sobie, jak przewodnik z Berchtesgaden oprowadza gości po pokojach mojego domu: »W tej sali jadał śniadanie!«”. Wolałby zostać skremowany w Berghofie z całą jego zawartością – powstałby „wspaniały stos pogrzebowy!”16. Traudl nie mogła się powstrzymać. „Mein Führer, kiedy skończy się wojna?”. Życzliwa twarz wuja Adiego uległa przemianie92*. „Nie mam pojęcia – odparł chłodno – ale dopiero po odniesieniu zwycięstwa!”. Nagła zmiana nastroju Führera sprawiła, że w pokoju zapanowała lodowata atmosfera17. Henriette von Schirach, która niedawno wróciła z Holandii, ośmielona długą przyjaźnią z Hitlerem, opisała przerażającą scenę, której była świadkiem w Amsterdamie: w środku nocy zgoniono żydowskie kobiety, które miały zostać deportowane. Była to przejmująca scena. Hitler sprawiał wrażenie zakłopotanego, gdy krytykowała surowe środki podjęte w Holandii. Inni goście odwrócili wzrok, wyraźnie zakłopotani. W końcu Hitler zwrócił się do niej. Jego twarz była wymizerowana, skóra i oczy pozbawione barwy. „Prześladują go demony” – pomyślała pani von Schirach, choć ta myśl wydawała się nieco dziwaczna. Führer patrzył na nią jakiś czas, a później powoli wstał. Ona też się podniosła. Było jasne, że próbuje nad sobą zapanować, ale nagle wybuchnął: „Jesteś sentymentalna! Jaki masz w tym interes?! Los tych Żydówek to nie twoja sprawa!”. Kiedy nie przestawał krzyczeć, pobiegła schodami do swojego pokoju. Adiutant dopędził ją, zanim zdążyła zamknąć drzwi. „Czemu pani to zrobiła? – spytał. – Bardzo go pani rozgniewała. Proszę natychmiast wyjechać!”18. Wigilię swoich pięćdziesiątych czwartych urodzin Hitler uczcił zaproszeniem Blondi na spotkanie przy herbacie i pokazaniem jej umiejętności. Służyła i udawała uczennicę. Dała nawet koncert wycia i szczekania, a im bardziej pan ją chwalił, tym głośniej zawodziła. Przed północą dramatycznie otwarto duże drzwi i ordynansi wnieśli do pokoju tace z kieliszkami. Wszystkie napełniono szampanem, z wyjątkiem kieliszka Hitlera, który zawierał białe słodkie wino. Brzęknęło dwanaście kieliszków. Jeden z gości wygłosił proste życzenia, a inni krótkie mowy. 20 kwietnia Hitler zszedł na dół wcześniej niż zwykle, aby obejrzeć swoje prezenty. Podczas obiadu towarzyszem Traudl był Himmler. Nie lubiła go nie dlatego, że wydawał się brutalny, ale dlatego że próbował ją oczarować. Całował jej dłoń, przemawiał delikatnym głosem i niezmiennie okazywał miłe, uprzejme oblicze. Nawet jego oczy nieustannie się uśmiechały. Za to Goebbels zrobił na niej wrażenie. „Wcale nie był przystojny – zauważyła – ale zrozumiałam, dlaczego 928

dziewczęta z Kancelarii Rzeszy biegały do okna, aby zobaczyć, jak szef propagandy opuszcza gmach swojego ministerstwa, choć nie zwracały prawie żadnej uwagi na Führera”. Większość pań w Berghofie flirtowała z Goebbelsem z powodu dowcipu i osobistego uroku. Zaraz po swoich urodzinach Hitler usłyszał, że Traudl zaręczyła się z Hansem Jungem, jednym z jego służących. „Nie mam szczęścia do ludzi – westchnął dramatycznie podczas obiadu. – Najpierw Christian poślubił Darę i zabrał mi najlepszą sekretarkę, a gdy znalazłem jej godną następczynię, Traudl Humps chce mnie opuścić, zabierając ze sobą mego najlepszego służącego”. Zasugerował, żeby się niezwłocznie pobrali, Junge bowiem miał jechać na front wschodni. Traudl chciała poczekać z tak ważną decyzją, gdyż nie znali się wystarczająco długo. „Ale się kochacie! – odrzekł ku jej zdziwieniu Hitler. – Dlatego będzie najlepiej, jeśli natychmiast się pobierzecie. Kiedy wyjdziesz za mąż, będę mógł cię bronić, jeśli ktoś zechce cię molestować. Nie będę mógł tego zrobić, jeśli się tylko zaręczycie. Poza tym, kiedy wyjdziesz za mąż, będziesz mogła nadal u mnie pracować”. Traudl z trudem opanowała śmiech. Miała ochotę spytać, czemu on sam nie poślubił Ewy Braun, skoro uważał, że miłość jest tak ważna19.

4 7 maja Hitler odbył smutną pielgrzymkę do stolicy, aby wziąć udział w pogrzebie dawnego towarzysza. Viktor Lutze, następca Röhma, zginął tragicznie w wypadku samochodowym. Przynajmniej taka była oficjalna wersja wydarzeń. Niektórzy z tych, którzy przeżyli pucz Röhma, podejrzewali jakąś nieczystą grę. Po pogrzebie reichsleiterzy i gauleiterzy zostali zaproszeni na obiad do Kancelarii Rzeszy. Po posiłku Führer przeprowadził szczegółową analizę sytuacji, zaczynając od stwierdzenia, że w 1939 roku Niemcy – rewolucyjny kraj – miały za wrogów jedynie państwa burżuazyjne. Wówczas zadanie było łatwe, wyjaśnił, gdyż kraje te stały niżej pod względem moralności i postawy. Kraj posiadający zdrową ideologię zawsze ma przewagę nad państwem burżuazyjnym, opiera się bowiem na trwałych duchowych fundamentach. Wyższość skończyła się wraz z rozpoczęciem operacji „Barbarossa”. Niemcy musieli stawić czoło przeciwnikowi, który jak oni posiadał ideologię, tyle że fałszywą. Pochwalił Stalina za oczyszczenie Armii Czerwonej z defetystów i wprowadzenie komisarzy politycznych do sił zbrojnych. Stalin miał

929

nad Niemcami dodatkową przewagę, gdyż pozbył się „warstwy wyższej”, dzięki czemu bolszewizm mógł skierować całą swoją energię na walkę z wrogiem. Innym powodem klęski na wschodzie była kiepska postawa niemieckich sojuszników, głównie Węgrów. W Europie ZSRR mogą się przeciwstawić jedynie Niemcy, gdyż zwycięstwo w walce ma związek z ideologią. Właśnie dlatego antysemityzm, który kiedyś ożywiał członków partii, musi stać się ponownie centralnym

elementem

ich

zmagań.

Powinien

być

okrzykiem

bitewnym

gromadzącym oddziały. Jeśli nie będą stali niewzruszenie jak ściana, hordy ze wschodu zawładną Europą. Trzeba podejmować stałe, niestrudzone działania w celu obrony europejskiej kultury. „Jeśli to prawda, że Żydzi stoją na czele wschodniego

bolszewizmu

i że

odgrywają

dominującą

rolę

w zachodnich

plutokracjach, musi się to stać punktem wyjścia naszej antysemickiej propagandy”. Dlatego praktycznie nie istnieje możliwość zawarcia kompromisu ze Związkiem Radzieckim. „Trzeba ich pokonać, tak jak pokonaliśmy niemieckich komunistów, aby sięgnąć po władzę. Wtedy też nie myśleliśmy o żadnym kompromisie”20. Mimo energicznego tonu przemówienia było oczywiste, że Hitler zaczął podupadać na zdrowiu. Doktor Morell podwoił dawki hormonów oraz wprowadził nowy lek, prostakrin, ale poprawa była niewielka. Kolejny elektrokardiogram wykazał pogorszenie stanu serca. Obawiając się, że dieta doktora Zabela pogarsza stan zdrowia Führera, Morell zalecił, aby Hitler zatrudnił specjalnego kucharza. Wybrali kobietę z Wiednia, panią von Exner, która wiedziała, jak zaspokoić jego austriackie upodobania. Żaden nie miał pojęcia, że w jej żyłach płynęła żydowska krew21. 12 maja Hitler wrócił do Wilczego Szańca, zadowolony, że jego dowódcy zaprzestali odwrotu po upadku Stalingradu. Dobry nastrój Führera prysł następnego dnia, gdy usłyszał, że dwie niemiecko-włoskie armie w Tunezji, liczące około trzystu tysięcy żołnierzy, zostały pokonane przez aliantów. Był to kolejny Stalingrad. Tydzień później nadeszły jeszcze gorsze wieści. Rząd Mussoliniego chylił się ku upadkowi. Wysoko postawieni włoscy dostojnicy używali określeń w rodzaju „nie wiadomo, co się wydarzy” i „kiedy wojna się skończy”. Na ulicach otwarcie przeklinano niemieckich żołnierzy, nazywając ich wrogami. W połowie czerwca najmłodsza sekretarka Hitlera poślubiła jego służącego Jungego. Po krótkim miesiącu miodowym pan młody wyjechał na front wschodni, a Traudl wróciła do swoich obowiązków w Wilczym Szańcu. „Jesteś bardzo blada i wychudzona” – zauważył Hitler. Życzliwe, pełne troski słowa wywołały 930

zakłopotanie Traudl, gdyż Linge, Schaub i Bormann spojrzeli na nią znacząco. Nie była już tą samą naiwną dziewczyną, która przyjechała do kwatery głównej Führera. Codzienne przebywanie w towarzystwie najwyższych dostojników III Rzeszy wywołało u niej osobliwą depresję. Próbowała opisać złe przeczucia w swoim dzienniku, a później zaczęła dzielić się nimi z innymi, szczególnie ze współczującym Hewlem. Odkryła, że większość jej rozmówców doskonale zna nieokreślone

uczucie

niezadowolenia

i smutku.

Oni

również

cierpieli

na

„klaustrofobię”, ale nikt nie mógł wskazać konkretnej przyczyny niepokoju22. W czerwcu Hitler skłonił Darę Christian do powrotu. Przyjechała z licznymi walizkami

i wkrótce

napełniła

baraki

i bunkier

wodza

swoją

żywiołową

obecnością. Jej piosenki, żarty i radosne usposobienie podniosły wszystkich na duchu. W tym czasie Traudl wyzbyła się dawnej nieśmiałości i pewnego dnia spytała Hitlera wprost, czemu tak chętnie namawia innych do małżeństwa, skoro sam się nie ożenił. „Dzieci geniuszów mają ciężki los na tym świecie. Ludzie oczekują, że będą jak sławny ojciec, i nie wybaczają im przeciętności”. Wcześniej uważała go za skromnego, więc poruszyło ją pełne samozadowolenia oświadczenie, że jest genialny.

Mimo trudności w Afryce Północnej Hitler w dalszym ciągu myślał o zmasowanym ataku na Kursk, choć Milch energicznie mu się sprzeciwiał. Specjalista od wojsk pancernych, Guderian, przyjechał z Berlina i dodał własne obawy: pierwsza wynikała z tego, że do nowego czołgu Pantera brakowało części zamiennych, druga – będąca odpowiedzią na argument Führera, że atak jest konieczny z przyczyn politycznych – z tego, że niewielu ludzi wiedziało, gdzie leży Kursk (na południowym skrzydle środkowego frontu). Hitler wyznał, że na samą myśl o ofensywie ściskał mu się żołądek, ale w następnych dniach dał się przekonać Zeitzlerowi i Klugemu do przeprowadzenia operacji, póki jeszcze był na to czas. Nadano jej kryptonim „Cytadela”. 1 lipca Hitler zwrócił się do swoich wyższych dowódców. Niemcy, powiedział, muszą utrzymać wszystkie zdobyte terytoria, w przeciwnym razie upadną. Niemiecki żołnierz powinien wiedzieć, że musi trwać na stanowisku i walczyć do końca. Przyznał, że plan „Cytadela” jest ryzykowny, ale był pewny, że się powiedzie. Czy nie miał racji, wbrew radom wojskowych, w przypadku Austrii, Czechosłowacji, Polski i Związku Radzieckiego? Wzmianka o ostatnim kraju sprawiła, że na sali powiało chłodem23. 931

Północne siły uderzeniowe Mansteina składały się z osiemnastu dywizji, ale mniej niż tysiąc czołgów i sto pięćdziesiąt dział samobieżnych było zdolnych do walki. Na południu generał Model miał piętnaście dywizji i tylko dziewięćset czołgów. Atak rozpoczął się 4 lipca o nietypowej godzinie – piętnastej. Był upalny, duszny dzień. Z oddali dolatywały grzmoty nadciągającej burzy. Początkowo wszystko wskazywało, że Armia Czerwona jest zaskoczona, gdyż jej artyleria odpowiedziała ogniem dopiero po zapadnięciu zmroku. Jednak nadzieja na szybkie odniesienie zwycięstwa się rozwiała, zaczęły bowiem padać ulewne deszcze. O świecie następnego dnia drogi i szlaki zamieniły się w grzęzawisko. Późnym rankiem oberwanie chmury zamieniło strumienie w rwące potoki. Saperzy potrzebowali dwunastu godzin, żeby zorganizować przeprawę dla czołgów. 9 lipca niemieckie czołgi znajdowały się nadal w odległości dziewięćdziesięciu kilometrów od Kurska. Po pierwszym rozczarowaniu nadeszły kolejne złe wieści. Następnego dnia Anglicy i Amerykanie wylądowali na Sycylii i napotkali słaby opór. Nie było to zaskoczeniem dla Hitlera, który 13 lipca wstrzymał tak niechętnie popieraną ofensywę, aby wysłać posiłki, w tym dywizję pancerną SS, do Europy Zachodniej. Manstein ostrzegał, że przerwanie operacji w rejonie Kurska zagrozi długiemu klinowi sięgającemu do Morza Czarnego. Hitler hazardzista pogodził się z utratą Kurska w zamian za pewniejszy sukces w innym rejonie. Jednak operacja „Cytadela” okazała się czymś więcej niż tylko przegraną kampanią. Od tego momentu Sowieci przejęli inicjatywę na froncie wschodnim.

5 Straciwszy zainteresowanie frontem wschodnim, Hitler wyruszył w kierunku północnych Włoch na kolejne, trzynaste, spotkanie z Il Duce zaplanowane na 19 lipca. Narada zorganizowana w okazałej Villa Gaggia w pobliżu Feltre zaczęła się punktualnie o jedenastej rano. Dwaj panowie zasiedli naprzeciw siebie w dużych fotelach. Otaczała ich elitarna grupa wojskowych i dyplomatycznych dygnitarzy. Przez chwilę panowało kłopotliwe milczenie, gdyż Mussolini i Hitler czekali, aby zaczął ten drugi. Był to osobliwy wstęp, bardziej przypominający sztywne spotkanie dwóch rodzin w sprawie posagu. W końcu Führer zaczął mówić cichym głosem o ogólnej sytuacji politycznej i wojskowej. Il Duce założył nogę na nogę, oplótł dłońmi kolana, przysiadł na krawędzi fotela, który był zbyt duży i zbyt głęboki,

932

i słuchał gościa z niewzruszonym spokojem. Później zaczął się wiercić i nerwowo wodzić dłonią po dolnej części twarzy, gdy Hitler zaatakował Włochów za defetyzm. Mussolini co chwila masował bolące miejsce na plecach i ciężko wzdychał, zrezygnowany i znużony wojowniczym monologiem Führera. Z trudem ukrywając ból, otarł czoło chusteczką. Hitler nie okazał żadnego zmiłowania, nawet gdy pięć minut przed trzynastą adiutant szepnął mu coś do ucha. Bez przerwy zachęcał wyczerpanego Il Duce, powtarzając, że kryzys uda się przezwyciężyć, jeśli Włosi będą walczyli równie fanatycznie jak Niemcy. Każdy Niemiec, oznajmił Führer, ma w sobie wolę zwycięstwa. W Rzeszy piętnastoletnie podrostki obsługują baterie dział przeciwlotniczych. „Jeśli ktoś mi mówi, że można przekazać nasze zadanie następnemu pokoleniu, odpowiadam, że to nie wchodzi w grę. Nikt nie wie, czy następne pokolenie będzie pokoleniem gigantów. Niemcy potrzebowały trzydziestu lat, żeby się podnieść. Rzym nie podźwignął się nigdy. Tak mówi głos historii”. Punktualnie o trzynastej adiutant ponownie szepnął mu coś do ucha, więc inni pomyśleli, że musiał przekazać naprawdę pilną wiadomość. Führer rozejrzał się z irytacją i zakończył swoje kazanie. Spotkanie dobiegło końca, oznajmił. Za chwilę podadzą obiad. Włosi byli zaniepokojeni zachowaniem Mussoliniego, który milczał podczas kazania Führera. Ani razu nie zaprotestował, ani razu nie spróbował wyjaśnić, że za miesiąc większość włoskich żołnierzy nie będzie miała czym walczyć i utraci wolę skutecznego stawiania oporu24. Pięć dni później Il Duce musiał wysłuchać kolejnej diatryby, tym razem od członków własnej Wielkiej Rady Faszystowskiej (Gran Consiglio del Fascismo), która zebrała się pierwszy raz od 1939 roku. Po długiej i wyczerpującej debacie na temat sposobu prowadzenia przez niego wojny zaproponowano uchwałę wzywającą do restauracji monarchii konstytucyjnej z królem w roli zwierzchnika sił zbrojnych. Przystąpiono do głosowania. Uchwała przeszła stosunkiem dziewiętnastu do ośmiu głosów. Następnego dnia, 25 lipca, w parną niedzielę, Mussolini stawił się u Wiktora Emanuela III. Próbował nad sobą zapanować, ale kartki drżały mu w rękach. Król przerwał jego wystąpienie. Dalsza walka jest bezcelowa. Włochy zostały pokonane, a żołnierze nie będą dłużej walczyli o faszyzm. Zażądał rezygnacji Mussoliniego, a następnie oznajmił, że już desygnował marszałka Pietra Badoglia na szefa rządu. „Przykro mi, przykro mi – usłyszano jego głos zza drzwi – ale w inny sposób nie da się wyjść z tej sytuacji”. Niski król odprowadził Il Duce do drzwi i serdecznie uścisnął mu dłoń. Kiedy Mussolini opuszczał willę, podszedł do niego oficer karabinierów i oznajmił, że Jego Wysokość powierzył mu ochronę osoby wodza. 933

Kiedy żandarmi prowadzili go do sanitarki, Mussolini zaprotestował, mówiąc, że nie jest to konieczne. Został aresztowany.

O dwudziestej pierwszej trzydzieści Hitler zaszokował swoich doradców wojskowych wiadomością: „Duce ustąpił”. Na czele rządu stanął Badoglio, ich najzacieklejszy wróg. Uspokoił narastającą panikę, a kiedy Jodl zasugerował, żeby nie podejmowali żadnych działań do czasu otrzymania pełnego raportu z Rzymu, Hitler chłodno odpowiedział: „Oczywiście, ale musimy zaplanować dalsze działania. Ci zdrajcy z pewnością ogłoszą, że pozostają naszymi lojalnymi sojusznikami… Ten… jak mu tam… [Badoglio] powiedział wprost, że wojna będzie kontynuowana, ale to nic nie znaczy. Musieli to zrobić. Możemy się z nimi bawić w tę grę. Trzeba się przygotować do zapanowania nad tym całym bałaganem, nad tą hałastrą. Jutro wyprawię kuriera z rozkazami dla dowódcy Trzeciej Dywizji Pancernej Grenadierów, aby wysłał specjalny oddział do Rzymu i aresztował włoski rząd, króla… wszystkie te szumowiny, a przede wszystkim następcę tronu… żeby zgarnął cały ten motłoch, szczególnie Badoglia i jego bandę. Zobaczycie, jak się będą skradać i pełzać. Za dwa, trzy dni dojdzie do kolejnego zamachu”. Podczas narady zwołanej o północy Hitler wydał kolejne instrukcje. Druga Dywizja Spadochronowa miała się przygotować do desantu w rejonie stolicy. „Trzeba zająć Rzym. Nikt nie może opuścić stolicy, dopóki do miasta nie wkroczy Trzecia Dywizja Pancerna Grenadierów”. Ktoś zapytał, czy mają zająć przejścia do Watykanu. „To bez znaczenia – odparł Hitler. – Wkroczę na teren Państwa Kościelnego. Sądzicie, że się przejmuję Watykanem? Zajmiemy go od razu. Ukryją się tam wszyscy członkowie zagranicznego korpusu dyplomatycznego. Mam to gdzieś. Jeśli ta zgraja się tam ukryje, zgarniemy mnóstwo świń. Później będziemy mogli wyrazić ubolewanie. Zrobimy to bez trudu. Przecież prowadzimy wojnę”25. Zdołał nad sobą zapanować w obecności sekretarek. „Mussolini jest znacznie słabszy, niż sądziłem – mruknął, jakby mówił do siebie. – Osłaniałem mu tyły, a on ustąpił. Cóż, nigdy nie mogliśmy polegać na naszych włoskich sojusznikach. Wierzę, że poradzimy sobie lepiej bez tak nieodpowiedzialnego narodu”26. Wezwał do siebie dwóch ludzi, do których miał największe zaufanie w chwilach kryzysu: Goebbelsa i Göringa. (O tym drugim powiedział swoim dowódcom: „W takiej sytuacji trudno o lepszego doradcę niż marszałek Rzeszy. W czasie kryzysu jest brutalny i zimny jak lód. Zauważyłem, że gdy dochodzi do punktu krytycznego, 934

staje się człowiekiem z żelaza pozbawionym wszelkich skrupułów”27). Tych trzech spotkało się o dziesiątej rano, a pół godziny później dołączył do nich Ribbentrop, który wracał do zdrowia po przebytym zapaleniu płuc. Ze „spokojną pewnością siebie” Hitler wyraził przypuszczenie, że Mussolini nie ustąpił dobrowolnie. Został aresztowany.

Oznaczało

to,

że

faszyzm

znalazł

się

w śmiertelnym

niebezpieczeństwie i że muszą uczynić wszystko, by zapobiec jego upadkowi. Przedstawił swój plan polegający na zrzuceniu dywizji spadochroniarzy w okolicy Rzymu, a następnie aresztowaniu króla i jego rodziny oraz Badoglia wraz z jego świtą. Po katastrofie we Włoszech doszło do nalotów dywanowych na Hamburg. Rankiem 3 sierpnia miasto zamieniło się w płonącą kupę zgliszcz. Zniszczono ponad dwadzieścia cztery kilometry kwadratowe dzielnic mieszkalnych, fabryk i biur. Zginęło siedemdziesiąt tysięcy ludzi. Hitler był wściekły, gdyż uważał, że takie terrorystyczne naloty są dziełem Żydów. Oskarżył czołowych dowódców brytyjskiego lotnictwa, m.in. Portala i Harrisa, że są Żydami lub półkrwi Żydami. Pod względem psychologicznym zniszczenie Hamburga zrobiło równie piorunujące wrażenie, jak klęska pod Stalingradem, i to nie tylko na zwykłych obywatelach, ale na paladynach Hitlera. Według zapisków w dzienniku jednego z jego sekretarzy prasowych Goebbels miał „porządnego stracha” po obejrzeniu ruin miasta i pierwszy raz zadał swoim podwładnym pytanie: „Co się stanie, jeśli przegramy?”. Od tego czasu zaczął nosić pistolet28. Dowódca Luftwaffe, rzekomo „zimny jak lód”, był jeszcze bardziej zdruzgotany bombardowaniami. „Ujrzeliśmy przerażający obraz – wspominał Adolf Galland, jeden z dowódców pośpiesznie wezwanych do jego kwatery. – Göring był kompletnie załamany. Siedział przy stole, ukrywszy głowę w ramionach, i bełkotał niezrozumiałe słowa. Patrzyliśmy na niego skonsternowani. W końcu Göring zebrał się w sobie i oznajmił, że widzieliśmy go w chwili najgłębszej rozpaczy. Führer stracił do niego zaufanie”29.

6 Od czasu otrzymania kolejnej propozycji pokoju od Stalina po bitwie pod Stalingradem podjęcie negocjacji z wrogiem stało się częstym, choć skrzętnie ukrywanym tematem rozmów w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Admirał Canaris (który bezskutecznie próbował nawiązać potajemne rozmowy 935

z Rooseveltem za pośrednictwem gubernatora Pensylwanii, George’a Earle’a) był tak pewny, że oferta Rosjan jest poważna, iż namówił Ribbentropa, aby przedstawił ją Führerowi. Minister spraw zagranicznych zrobił to w formie memorandum, które Hitler gniewnie podarł na strzępy, grożąc egzekucją każdemu, kto podejmie samodzielne negocjacje. Nie będzie żadnych rozmów, dopóki Wehrmacht nie przejmie inicjatywy. Zabronił Ribbentropowi wspominania o tej sprawie, a kiedy minister nieśmiało zaproponował ograniczenie programu podboju do Europy, tak aby był bardziej strawny dla aliantów, Hitler nie krył wzburzenia. „Uwierz mi, że wygramy – powiedział. – Cios, który na nas spadł, jest dla mnie znakiem, aby zająć twarde stanowisko i postawić wszystko, co mamy. Jeśli to uczynimy, w końcu odniesiemy zwycięstwo”30. Ribbentrop zdradził to wszystko w wielkiej tajemnicy Fritzowi Hessemu. Ze względów bezpieczeństwa ich rozmowa odbyła się podczas spaceru w lesie nieopodal Wilczego Szańca w śnieżnej marcowej zawierusze. „Możemy liczyć jedynie na to – oznajmił – że jeden z naszych przeciwników zmądrzeje. Jestem pewien, że Anglicy zdają sobie sprawę, iż oddanie nas w ręce Rosjan byłoby szaleństwem”. W jego oczach błysnęły łzy, ale zapanował nad emocjami. Wezwał Hessego do zachowania wszystkiego w tajemnicy. Kilka dni później wybrali się na kolejny spacer wśród śniegów. „Musi istnieć jakiś sposób przekonania Brytyjczyków i Amerykanów o bezsensowności wojny, którą toczą przeciwko nam” – mówił Ribbentrop. Czy nie rozumieją, że klęska Niemiec jedynie pomoże Stalinowi i zburzy równowagę sił w Europie? Czy można spowodować, aby zrozumieli, że wówczas ich pozycja na świecie stałaby się zagrożona? Radziecki potencjał militarny już przewyższa siły, którymi dysponują. „Czy nie możemy w jakiś sposób sprawić, aby Brytyjczycy i Amerykanie zrozumieli, że zwycięstwo ZSRR jest przeciwieństwem tego, czego pragną?”. Hesse, który spędził w Anglii wiele lat, uznał to za niemożliwe. Główne kraje alianckie nie będą się przesadnie martwić zwycięstwem Związku Radzieckiego. W przeciwieństwie do Niemców żaden nie doświadczył na własnej skórze potworności bolszewizmu31. Jeden z ludzi Ribbentropa, Peter Kleist, już podjął zabiegi o pokój z ZSRR wbrew wyraźnemu rozkazowi Hitlera, aby zaprzestać dalszych kontaktów z Aleksandrą Kołłontaj, radziecką ambasador w Szwecji. Jego pośrednikiem był Edgar Clauss, niepozorny przedsiębiorca, który przyjechał z Europy Wschodniej, mówił biegle po rosyjsku i niemiecku i mieszkał w Szwecji z żoną Szwedką o rosyjskich korzeniach. Clauss przed rewolucją poznał Stalina i Trockiego i miał kontakty w radzieckiej 936

ambasadzie w Sztokholmie. Miejscowi Niemcy uważali go za „fanfarona albo szpiega”. 18 czerwca 1943 roku, po dwóch długich rozmowach z pracownikami ambasady, Clauss doniósł Kleistowi, że Rosjanie są zdecydowani „nie walczyć dnia ani minuty dłużej – ni odnu minutu – niż to konieczne, wykrwawiając się w interesie Brytyjczyków i Amerykanów”. Uważali, że Hitler, zaślepiony ideologią, dał się sprowokować do wojny intrygami mocarstw kapitalistycznych. Chociaż byli pewni, że Armia Czerwona zdoła pokonać Wehrmacht, obawiali się, iż po zwycięstwie skrajnie osłabiony Związek Radziecki będzie zmuszony „stawić czoło zimnej stali” zachodnich mocarstw. Rosjanie nie ufali Amerykanom i Brytyjczykom, gdyż ci nie przedstawili jeszcze żadnych wyraźnych celów wojennych ani terytorialnych granic. Nie złożyli też wyraźnej obietnicy w sprawie utworzenia tzw. drugiego frontu w Europie. Lądowanie Anglików i Amerykanów w Afryce Północnej wydawało się raczej próbą ochrony własnego skrzydła przed ZSRR niż atakiem wymierzonym w państwa Osi. W konsekwencji Stalin nie przywiązywał większej wagi do obietnic Roosevelta i Churchilla, powiedział Clauss. Z drugiej strony, ogromne radzieckie tereny zajmowane przez Hitlera mogły stać się przedmiotem negocjacji, dając nadzieję na szybkie dojście do porozumienia. Stalin pragnął tylko dwóch rzeczy: gwarancji trwałego pokoju i pomocy gospodarczej. Była to kusząca propozycja, ponieważ wydawało się, że Clauss otrzymał tę informację bezpośrednio od Rosjan, jednak zawsze istniało prawdopodobieństwo, że Kleist padł ofiarą ich machinacji. Tej nocy cztery godziny chodził ulicami Sztokholmu, spierając się z samym sobą. W końcu zdecydował, że jeśli istnieje choćby najmniejsza szansa zakończenia wojny i ocalenia Europy przed radziecką inwazją, nie ma wyboru. Następnego ranka poleciał do Berlina, aby „wyznać”, że prowadził zakazane rozmowy, ale gdy wyszedł z samolotu na lotnisku Tempelhof, został zatrzymany pod zarzutem spiskowania „z tym Żydem Claussem”. Kleista przesłuchiwał następca Heydricha, Ernst Kaltenbrunner, krzepki mężczyzna mierzący metr dziewięćdziesiąt wzrostu, o zapadniętych policzkach i z blizną po cięciu szablą oraz o dyndających, małpich ramionach. Kaltenbrunner był pod wrażeniem szczerej relacji Kleista. Wydawała się prawdziwa, powiedział. Uwierzył również w jego zapewnienia, że Clauss nie był Żydem, więc umieścił Kleista w areszcie domowym. Dwa tygodnie później Kleist odzyskał wolność i zabrał się do mniej niebezpiecznej misji przesiedlenia estońskich Szwedów. Ku jego zaskoczeniu kwestia pokoju została podniesiona ponownie, tym razem przez Ribbentropa. Klęska pod Kurskiem tego lata przekonała go, że przegrana Niemiec 937

jest nieuchronna i powinien zaryzykować narażenie się na gniew Führera. 16 sierpnia wezwał Kleista do Wilczego Szańca i oznajmił: „Zaprosiłem cię tutaj, bo chcę jeszcze raz usłyszeć absurdalną opowieść o tym, co wydarzyło się na północy – mam na myśli twoje spotkanie z tym Żydem w Sztokholmie – zanim sprawa zostanie odłożona do akt i zapomniana”. Przez kilka następnych godzin skrupulatnie analizowali wszelkie możliwe motywy Kremla. Ignorując

polecenie

Hitlera,

aby

nie

podejmować

żadnych

negocjacji,

Ribbentrop opowiedział mu o swojej rozmowie z Kleistem. Tym razem Führer nie wybuchnął, ale powtórzył, że nie ma mowy o żadnych pertraktacjach z Moskwą. Muszą toczyć wojnę aż do odniesienia ostatecznego zwycięstwa. Jednocześnie zezwolił Kleistowi na utrzymywanie kontaktów z Claussem. Gdyby Kreml złożył jakąś ofertę, miał ją niezwłocznie przekazać do Berlina. Kleist nie widział Claussa prawie trzy tygodnie. Podczas kolejnego spotkania na początku września pośrednik (który równie dobrze mógł zarówno Rosjan, jak i Niemców wprowadzić w błąd w kwestii bliskich stosunków łączących go z każdą ze stron) okazał swoje niezadowolenie. Ma po dziurki w nosie politycznych gierek z ludźmi, którzy sami nie wiedzą, czego chcą. Wyglądało, że radziecki łącznik w Sztokholmie na próżno czekał na Kleista dziewięć dni. Z Berlina nie nadeszła nawet odmowa! Kleist zdołał udobruchać Claussa, a następnie przekonał go, żeby złożył w jego imieniu wyrazy uszanowania pani Kołłontaj i podjął kontakt. Clauss powrócił ze złymi wiadomościami. Sowieci, podniesieni na duchu ciągłymi zwycięstwami, nie podejmą negocjacji, dopóki Niemcy nie udowodnią powagi swoich zamiarów, na przykład pozbywając się Rosenberga lub Ribbentropa. Kleist ledwie stłumił uśmiech. Z przyjemnością złożyłby taki raport ministrowi spraw zagranicznych, ale uprzejmie przypomniał, że Hitler nie ma zamiaru prowadzić negocjacji. Clauss nie był tym zaskoczony. Westchnął. Niemcy nie mają pojęcia o sztuce negocjacji. Aby pertraktować, trzeba mieć cierpliwość i znać partnera. Führerowi brakowało jednego i drugiego. Co zaskakujące, kiedy spotkali się cztery dni później, Clauss był niezwykle podekscytowany. Przed chwilą dowiedział się ze swojego źródła w radzieckiej ambasadzie, że Moskwa jest bliska podjęcia kolejnego dramatycznego kroku! Zastępca komisarza spraw zagranicznych, Władimir Diekanozow, były ambasador w Berlinie, przyjedzie za tydzień do Sztokholmu z upoważnieniem do podjęcia bezpośrednich rozmów z Kleistem. Pod paroma warunkami: Kleist musi wrócić do Sztokholmu przed przybyciem Diekanozowa, a Niemcy muszą wykonać wcześniej 938

umówiony gest – odsunąć Ribbentropa lub Rosenberga – co będzie potwierdzeniem, że Kleist został upoważniony do podjęcia rozmów. „Co na to powiesz? – spytał wyraźnie przejęty i zniecierpliwiony Clauss. – Udało się nam zepchnąć wrak z mielizny! Teraz Hitler musi jedynie wejść na pokład, wciągnąć żagle i uwolnić się od wszelkich trosk. Czy to zrobi?”. 10 września

Kleist

doniósł

o wszystkim

Ribbentropowi.

Zgodnie

z przewidywaniami minister spraw zagranicznych poczuł się zraniony i wściekły. Po wszystkim, co zrobił na rzecz porozumienia między Związkiem Radzieckim i Niemcami, jego rezygnacja miała stać się wstępnym warunkiem podjęcia negocjacji?! Wątpił również, by człowiek pokroju Diekanozowa został użyty w tego rodzaju rozgrywce. Chwilę później do pokoju wszedł jego oficer prasowy, przekazując komunikat Radia Moskwa: Diekanozow miał wyjechać do Sofii, aby objąć stanowisko ambasadora. Ribbentrop wykrzyknął, że to potwierdza jego obawy. Wręcz przeciwnie, zaprzeczył Kleist, który znał się lepiej na taktyce stosowanej przez Moskwę. Było to potwierdzenie ze strony Kremla, że Diekanozow jest zaangażowany i że zjawi się na rozmowy na neutralnym terenie. Zasugerował, aby odpowiedzieć komunikatem, że Schulenburg został właśnie mianowany ambasadorem Niemiec w Bułgarii. Ribbentrop energicznie pokręcił głową. Führer nigdy nie wyśle Schulenburga do Sofii! Kleist cierpliwie wyjaśnił, że Stalin także nie zamierzał wysyłać tam Diekanozowa. „Oba komunikaty są znakiem zrozumiałym dla »augurów« i nikogo więcej na świecie”. Ribbentrop dostrzegł światełko i z nowym entuzjazmem wyruszył do Wilczego Szańca. Wrócił późną nocą i z lekkim zakłopotaniem przedstawił krępujące instrukcje Hitlera: Kleist miał powiedzieć Claussowi prywatnie, że nie zdoła wrócić do Szwecji w umówionym czasie. „Staraj się podtrzymać kontakt – powiedział Ribbentrop. – Führer chce wiedzieć, jak daleko posuną się Rosjanie”. Następnego dnia Kleist został wezwany na kolejną rozmowę, tym razem całkowicie zniechęcającą. Führer postanowił unikać wszelkich bezpośrednich kontaktów z Moskwą, nawet najbardziej przelotnych. Kleist wyszedł z pokoju zdruzgotany. Byli już tak blisko i wszystko na próżno32.

7 Kategoryczna odmowa przystąpienia do negocjacji ze Stalinem nadeszła w intrygującym momencie. Czterdzieści osiem godzin wcześniej, 8 września, tuż 939

po tym, jak wojska aliantów przeprawiły się przez wąski kanał dzielący Sycylię od włoskiego buta, ogłoszono, że nowy rząd Włoch marszałka Badoglia podpisał zawieszenie broni z zachodem. Hitler był wstrząśnięty, choć przewidywał, że Badoglio zdradzi Niemcy. Nie sądził jednak (tak powiedział wezwanemu pośpiesznie Goebbelsowi), żeby do zdrady doszło w tak niehonorowy sposób. Troskę Hitlera o los pięćdziesięciu czterech tysięcy niemieckich żołnierzy stacjonujących na Sardynii i Korsyce zastąpił strach, że alianci mogą skorzystać z okazji i otworzyć drugi front, gdyż ostatnie ciężkie naloty Brytyjczyków były podejrzane. Równie mocno dręczyła go krytyczna sytuacja na froncie wschodnim. Wehrmacht cofał się w kierunku Dniepru pod silnymi uderzeniami Armii Czerwonej. W tym momencie Goebbels zapytał, czy nie dałoby się dojść do jakiegoś porozumienia ze Stalinem. „Nie w tej chwili” – odparł Hitler. Łatwiej będzie porozumieć się z Anglikami. W obecnej sytuacji powinni zmądrzeć. Goebbels wyraził odmienne zdanie. Jako pragmatyczny polityk Stalin był bardziej otwarty. Churchill to romantyczny awanturnik, z którym nie można nawet sensownie rozmawiać. „Prędzej czy później – przepowiedział Goebbels – będziemy musieli skłonić się ku jednemu albo drugiemu wrogowi. Niemcom jeszcze nigdy nie udało się wygrać wojny na dwóch frontach. Na dłuższą metę nie zdołają się ostać także w tej”. Trzeba będzie pójść na ustępstwa, stwierdził, wskazując, że w 1933 roku nie doszliby do władzy, gdyby stawiali wygórowane żądania. „Postawiliśmy kategoryczne żądania 13 sierpnia 1932 roku i z tego powodu ponieśliśmy klęskę”. Po pierwsze, trzeba się pogodzić z faktem, że Włochy zostały stracone. Wezwał Hitlera, aby niezwłocznie przemówił do narodu. Ludzie zasługiwali na szczerość oraz słowo zachęty i pocieszenia od Führera33. Hitler wyraził niechętną zgodę i w nocy 10 września wygłosił ze swojego bunkra w Wilczym Szańcu dwudziestostronicową mowę, która została nagrana i z Berlina wyemitowana do narodu. „Mam prawo wierzyć w bezwarunkowe zwycięstwo – oznajmił – opierając się na własnym życiu i przeznaczeniu mojego narodu”. Niemiec nie pokona czas ani obca siła34. Ci, którzy po wygłoszonym przemówieniu udali się z Hitlerem na herbatę, byli podniesieni na duchu optymizmem wodza. „Muszę przyznać – zapisał w dzienniku sekretarz prasowy Goebbelsa – że przez chwilę byłem kompletnie oczarowany. Jakaż tajemna siła emanuje z tego człowieka, który potrafi spojrzeniem lub uściskiem dłoni całkowicie zawrócić w głowie takiemu trzeźwemu, realistycznie 940

myślącemu człowiekowi jak ja!”35. Mimo to koturnowe przemówienie radiowe Führera musiało zabrzmieć pusto w uszach cywilów nękanych niszczącymi nalotami i żołnierzy na froncie wschodnim, którzy cofali się, ponosząc ogromne straty.

Hitler zdawał sobie sprawę, że słowa nie poprawią morale Niemców, więc zdecydował się na radykalne, dramatyczne działania. Postanowił, że uwolni Mussoliniego, przetrzymywanego w hotelu niedaleko wierzchołka Gran Sasso, najwyższego szczytu Apeninów, oddalonego o sto pięćdziesiąt kilometrów od Rzymu. Atak przeprowadzony stromym skalistym zboczem mógłby nie tylko pociągnąć za sobą duże straty w ludziach, ale też dać strażnikom czas na zabicie Mussoliniego. Przeprowadzenie desantu spadochronowego w tak trudnym terenie było niemal równie ryzykowne, więc postanowiono użyć szybowców desantowych. Do wykonania tej brawurowej akcji Hitler wybrał Austriaka. Kapitan SS Otto Skorzeny, wiedeńczyk mierzący niemal metr dziewięćdziesiąt wzrostu, był nie tylko rosły, lecz także imponującej postury. Miał na twarzy głębokie blizny wyniesione z czternastu pojedynków, które stoczył jako student, i zachowywał się niczym czternastowieczny kondotier. Ten odważny żołnierz był również inteligentnym dowódcą przekonanym, że jednostka komandosów powinna używać minimalnej siły i osiągać wyznaczone cele przy minimalnych stratach z obu stron. W niedzielę 12 września o trzynastej Skorzeny wraz ze stu siedmioma spadochroniarzami wsiadł do szybowców, które po starcie zaczęły się raptownie szarpać na linach holowniczych. Zgodnie z planem mieli wylądować w rejonie, który na fotografiach przypominał płaską porośniętą trawą łąkę w pobliżu hotelu, gdzie przetrzymywano Il Duce. Mussolini, który groził, że popełni samobójstwo, siedział w otwartym oknie z rękami splecionymi na piersi, gdy nagle ukazał się szybowiec i na niebie zakwitł spadochron hamujący. Po chwili, sto metrów dalej, maszyna wylądowała na ziemi z głośnym tąpnięciem. Z szybowca wyskoczyło czterech lub pięciu mężczyzn w mundurach khaki i zaczęło składać karabin maszynowy. Mussolini nie miał pojęcia, kim byli, wiedział jedynie, że nie są Anglikami. Chwilę później rozległ się alarm i karabinierzy wraz z policją wysypali się z baraków. W tym samym czasie wylądował drugi z szybowców, zatrzymując się w odległości niecałych dwudziestu

941

metrów od hotelu. Zjawił się Skorzeny. Austriak podniósł głowę i spostrzegł duce. „Odsunąć się od okna!” – krzyknął i wbiegł do holu. Skorzeny i jego ludzie dosłownie przewrócili osłupiały oddział próbujący ich zatrzymać. Kapitan SS ruszył schodami, sadząc po trzy stopnie. Wbiegł na drugie piętro i otworzył drzwi. Mussolini stał pośrodku pokoju. „Duce – powiedział – przysłał mnie Führer! Jest pan wolny!”. Mussolini go uściskał. „Wiedziałem, że mój przyjaciel Adolf Hitler o mnie nie zapomni” – oznajmił, wylewnie dziękując swojemu

wybawcy.

Skorzeny

był

zdumiony

wyglądem

Il

Duce,

chorego

i zaniedbanego w niedopasowanym cywilnym ubraniu. Na policzkach miał zarost, a jego zwykle gładko wygoloną głowę pokrywały krótkie, szczeciniaste włosy. O piętnastej siedzieli już w małym samolocie typu Fieseler Storch, który zdołał bezpiecznie wylądować na stromej łące. Chociaż Mussolini był rad, że odzyskał wolność, okazywał zaniepokojenie. Jako pilot wiedział, jak ryzykowny będzie start z nietypowego pasa. Kiedy samolot nabrał prędkości, zaczął podskakiwać na skałach, zbliżając się do zionącego w dole żlebu. W końcu maszyna zdołała wznieść się w powietrze, ale lewe koło niemal natychmiast uderzyło o ziemię. Mały samolot zakołysał się w powietrzu i po chwili zanurkował w przepaść. Skorzeny zamknął oczy i wstrzymał oddech, sądząc, że się rozbiją. Na szczęście pilot zdołał wyprowadzić maszynę z lotu nurkowego. Żegnany okrzykami i machaniem przez Niemców i Włochów zgromadzonych na łące, storch skierował się bezpiecznie w kierunku doliny93*. Nikt nie powiedział ani słowa. Dopiero teraz, „w sposób zupełnie nieprzystający żołnierzowi”, Skorzeny położył rękę na ramieniu Il Duce. Po godzinie wylądowali bezpiecznie w Rzymie, przeszli do trzysilnikowego heinkla i wyruszyli do Wiednia. Późną nocą dotarli na miejsce i zostali przewiezieni do hotelu Imperial. Kiedy Skorzeny przyniósł Il Duce piżamę, ten odmówił jej przyjęcia. „Sypiam nago – wyjaśnił – i radzę panu to samo, kapitanie Skorzeny”. Uśmiechnął się szelmowsko. „Szczególnie jeśli śpi pan z kobietą”. O północy zadzwonił telefon Skorzeny’ego. Na linii był Hitler, który do chwili otrzymania wiadomości o udanym zakończeniu operacji „krążył po pokoju jak lew w klatce, nasłuchując każdego dzwonka telefonu”. Jego głos był ochrypły ze wzruszenia. „Pański wyczyn przejdzie do historii – powiedział. – Odbił pan mojego przyjaciela, Mussoliniego”36. Po krótkim postoju w Monachium, gdzie Mussolini połączył się ze swoją rodziną, wczesnym rankiem 14 września on i Skorzeny odlecieli do Prus Wschodnich. 942

Führer czekał na nich na pasie startowym Wilczego Szańca. Serdecznie uściskał swojego sojusznika. Jakiś czas stali nieruchomo, trzymając się za ręce. W końcu Hitler zwrócił się do Skorzeny’ego, który wstrzymał się taktownie z zejściem na ziemię, i podziękował mu wylewnie. Jedną śmiałą operacją na zawsze zaskarbił sobie wdzięczność Hitlera. Zuchwała akcja wzbudziła również podziw jego przyjaciół i wrogów. Co ważniejsze, Niemcy zostali podniesieni na duchu nie tylko z powodu uwolnienia Mussoliniego, ale i sposobu, w jaki tego dokonano. Führer oczekiwał, że Mussolini będzie chciał się zemścić na Badogliu i nowym rządzie Włoch, ale Il Duce marzył jedynie o przejściu na emeryturę i wyjeździe do Rumunii. Wiedział, że jego działalność polityczna dobiegła końca. Mógł być już jedynie marionetką w rękach Hitlera. Führer zareagował na to sarkazmem i niechęcią. „Cóż to za faszyzm, który topnieje niczym śnieg wraz z nadejściem słońca – powiedział. – Całe lata powtarzałem moim generałom, że faszyści są największymi sojusznikami narodu niemieckiego. Nigdy nie kryłem swojej nieufności do włoskiej monarchii. Na pańską prośbę nie zrobiłem nic, aby podważyć pozycję waszego króla. Muszę jednak panu wyznać, że my, Niemcy, nigdy nie rozumieliśmy pańskiego stanowiska w tej sprawie”. Po groźbie przyszła pora na obietnicę – jeszcze bardziej złowieszczą – że mimo zdrady Badoglia okaże Włochom łaskę, jeśli Il Duce odegra właściwą rolę w nowej republice. „Trzeba wygrać tę wojnę. Gdy Włochy odzyskają swoje prawa, faszyzm się odrodzi, a zdrajcom zostanie wymierzona sprawiedliwość”. W przeciwnym razie Führer będzie zmuszony potraktować Włochy jak wrogi kraj, który musi być zajęty i rządzony przez Niemców. Mussolini zmiękł. Wiedział, że jeśli Hitler nie postawi na swoim, naród włoski czeka cierpienie. Rezygnując z planu przejścia na emeryturę, wydał oficjalny komunikat. Stwierdził w nim, że ponownie obejmuje przywództwo nad włoskim ruchem faszystowskim. Komunikatowi towarzyszyły cztery rozkazy przywracające instytucje rozwiązane przez Badoglia, powołujące faszystowską milicję i nakazujące członkom partii wspieranie Wehrmachtu oraz przeprowadzenie śledztwa w sprawie postępowania członków rządu zamieszanych w przewrót 25 lipca. Tylko siłą woli Hitler o sto osiemdziesiąt stopni odwrócił sytuację we Włoszech. Nie miał już jednak żadnych iluzji wobec swojego partnera. „Muszę przyznać, że zostałem oszukany – oznajmił członkom najbliższego otoczenia. – Mussolini okazał się małym człowiekiem”37.

943

Podczas krótkiego pobytu gościa w Wilczym Szańcu Hitler wspomniał, że chciałby się dogadać z Rosją. Powiedział to tylko po to, żeby zrobić wrażenie na Mussolinim, ale Ribbentrop, który przypadkiem był przy tym obecny, potraktował serio jego słowa i natychmiast zapytał o instrukcje. Hitler go zbył, ale gdy zostali sami,

ponownie

zabronił

ministrowi

spraw

zagranicznych

podejmowania

jakichkolwiek kroków wobec Rosji. Musiał zauważyć, że jego minister jest przygnębiony, gdyż jakiś czas później zjawił się w jego kwaterze. „Słuchaj, Ribbentrop – rzucił – gdybym dzisiaj dogadał się z Rosją, w przyszłości musiałbym zmierzyć się z nią ponownie. Zwyczajnie nic na to nie poradzę”. Ribbentrop, wieczny marzyciel, nadal miał nadzieję, że Hitler ulegnie. Późnym wieczorem 22 września zatelefonował do Kleista i zapytał, czy nie mógłby następnego dnia polecieć do Sztokholmu. Kleist był zdumiony. Oznajmił, że bez wyraźnych instrukcji taka podróż wydaje się bezcelowa. Ribbentrop przyznał, że nie może mu takich wskazówek przekazać, ale mimo to polecił, żeby Kleist niezwłocznie wyruszył! Następnego dnia Goebbels skorzystał z tego, że podczas obiadu posadzono go obok Hitlera, i zachęcał wodza do zawarcia pokoju. Z Anglią albo Rosją. Führer odpowiedział, że prowadzenie negocjacji z Churchillem byłoby bezcelowe, gdyż „nie kieruje nim rozsądek, ale nienawiść”, a Stalin przypuszczalnie nie zgodzi się na niemieckie żądania na wschodzie38. W ten sposób Kleist ponownie wyruszył do Szwecji, tym razem miotany irytacją i rozpaczą. Wydawało się oczywiste, że Hitler jedynie flirtuje z pokojem. W Sztokholmie przygnębiony Clauss oznajmił, że niedawne odrzucenie warunków przystąpienia do rozmów spowodowało, że w radzieckiej ambasadzie stał się persona non grata. Powiedział, że Niemcy zaprzepaściły swoją ostatnią szansę na wschodzie39. Miał słuszność. Dziesięć dni wcześniej Stalin odrzucił inną propozycję pokoju, wystosowaną przez Japonię, i niezwłocznie powiadomił o niej Waszyngton40. Później, po wielu miesiącach wymówek, zgodził się na konferencję z Churchillem i Rooseveltem w Teheranie. Do spotkania doszło w końcu listopada i można było odnieść wrażenie, że nierozerwalnie połączyło ze sobą członków Wielkiej Trójki.

944

Rozdział 27 „I DANO IM WŁADZĘ NAD CZWARTĄ CZĘŚCIĄ ZIEMI” (kwiecień 1943–kwiecień 1944)

1 Dla większości Niemców sposób, w jaki Hitler traktował Żydów, miał drugorzędne znaczenie. Było im obojętne, że wielu ich żydowskich sąsiadów musiało nosić gwiazdę Dawida – w końcu, czyż oni wszyscy na to nie zasługiwali? Nawet gdy niektórzy zaczęli nagle znikać, sądzono, że zostali deportowani. W kraju, gdzie za słuchanie zagranicznych stacji radiowych groziła kara śmierci, rzeczą roztropną było puszczanie mimo uszu niesłychanych plotek. Niewielu wiedziało o istnieniu obozów zagłady. Wszystkie znajdowały się na terenach okupowanej Polski, a każdy był otoczony pasem ziemi jałowej szerokości kilku kilometrów, na którym umieszczono znaki, że ci, którzy na niego wkroczą, zostaną zastrzeleni bez ostrzeżenia. Aby dodatkowo zapewnić utrzymanie całej sprawy w tajemnicy, przejście od deportacji do zagłady odbywało się nie tylko błyskawicznie, ale też pod osłoną eufemistycznych określeń: operację nazywano „szczególnym traktowaniem”, a obozy zagłady określano zbiorczym mianem „Wschód”. Poszczególne placówki były obozami pracy, obozami koncentracyjnymi, obozami przejściowymi lub jenieckimi. Komory gazowe nazywano „łaźniami” i „kostnicami”. Pogłoski o ludobójstwie na wielką skalę zbywano kłamstwami. Kiedy wysoki nazistowski dygnitarz, Hans Lammers, przedstawił Himmlerowi raport, że Żydzi są masowo mordowani, Reichsführer gwałtownie zaprzeczył. Wyjaśnił, że rozkaz „ostatecznego rozwiązania”, który otrzymał od Führera za pośrednictwem Heydricha, polegał wyłącznie na ewakuacji Żydów z Niemiec. Niestety, w trakcie deportacji zdarzały się zgony z powodu chorób i nalotów nieprzyjaciela. Przyznał, że pewna liczba Żydów została zastrzelona podczas próby wzniecenia buntu, dla odstraszenia innych. Himmler zapewnił Lammersa, że większość Żydów „ulokowano” w obozach na wschodzie, i przyniósł album ze zdjęciami, aby 945

udowodnić, że pracują na potrzeby przemysłu wojennego jako szewcy, krawcy i inni rzemieślnicy. „Taki jest rozkaz Führera – podkreślił Reichsführer. – Jeśli uważasz, że powinieneś podjąć jakieś działania, powiedz o tym osobiście Hitlerowi i podaj mi nazwiska osób, które przekazały ci informacje”. Lammers odmówił ujawnienia informatorów i zwrócił się o więcej szczegółów do Hitlera. Ten przedstawił mu niemal identyczną wersję jak Himmler. „Później zdecyduję, dokąd wyprawić Żydów” – odparł Führer, a następnie dodał uspokajająco: „Tymczasem odpowiednio się o nich zatroszczymy”1. Chociaż niektórzy z najbliższego otoczenia Hitlera naprawdę nie wiedzieli, co się dzieje na wschodzie, wielu innych, oszukując samych siebie, udawało, że nie zna przerażających faktów. „Nie wierz nikomu, kto powie, że nie miał o niczym pojęcia – napisał później Hans Frank, obejmując oskarżeniem samego siebie. – Wszyscy czuli, że dzieje się coś potwornego, nawet jeśli nie znali szczegółów. Nie chcieliśmy wiedzieć! Życie w ramach systemu było zbyt wygodne, mogliśmy zapewniać naszym rodzinom królewskie życie i wierzyć, że wszystko jest w porządku”2. Słowa te napisał człowiek, który niedawno oznajmił swoim podwładnym, że choć może się to wydawać nieprzyjemne, wszyscy byli wspólnikami w dziele eliminacji Żydów „koniecznym w interesie Europy”3. Stojący na czele Generalnego Gubernatorstwa Frank wiedział, że rozkaz pochodził bezpośrednio od Hitlera. Jednak przeciętny Niemiec w dalszym ciągu był przekonany, że Hitler nie brał udziału w tych brutalnych przedsięwzięciach. „Ludzie uchwycili się nadziei, że Führer nie wie o dokonywanych zbrodniach, że nie może wiedzieć, w przeciwnym razie zrobiłby coś w tej sprawie – pisała do swojej przyjaciółki żarliwa nazistka, nawiązując do programu eutanazji stanowiącego wstęp do „ostatecznego rozwiązania”. – Niemcy uważają, że Führer nie wie, w jaki sposób się tego dokonuje, ani jaka jest skala zjawiska. Jednak wkrótce i ta nadzieja zostanie stracona”4. Ludzie należący do najbliższego otoczenia Hitlera nie potrafili sobie wyobrazić, aby wuj Adi mógł zezwolić na mordowanie Żydów. Było to po prostu niewyobrażalne. Czy Schmundt i Engel nie przekonali Führera, aby pozwolił zachować stanowisko kilku oficerom Wehrmachtu mającym w żyłach żydowską krew? Winowajcą działającym za jego plecami musiał być Bormann lub Himmler. Ci byli jednak zaledwie posłusznymi wykonawcami woli Führera. Tylko Hitler mógł obmyślić „ostateczne rozwiązanie” i tylko on mógł wydać rozkaz jego realizacji. Bez Führera nie przystąpiono by do „ostatecznego rozwiązania”, on sam zaś uważał, że ujdzie mu to na sucho, jeśli przedstawi eksterminację jako fakt dokonany. 946

Oczywiście pojawią się groźby zemsty, ale ludzka pamięć jest krótka. Kto dziś pamięta ostre słowa potępienia pod adresem Turków za wymordowanie miliona Ormian podczas wielkiej wojny? Podczas potajemnej rozmowy odbytej 19 czerwca 1943 roku Führer polecił Himmlerowi, aby kontynuował deportację Żydów na wschód „bez względu na niepokoje, jakie może to wywołać w ciągu następnych trzech lub czterech miesięcy”. Dodał, że operację należy przeprowadzać „w sposób całościowy”5. Chociaż te słowa z pewnością nie przekonałyby jego najbliższego otoczenia, że Führer odpowiadał za masowe ludobójstwo, te, które wypowiedział do Bormanna jakiś czas później, nie wzbudziłyby już żadnych wątpliwości. „Dla nas – stwierdził po dumnym oświadczeniu, że oczyścił niemiecki świat z żydowskiej trucizny – był to konieczny proces dezynfekcji, który przeprowadziliśmy do samego końca, bo w przeciwnym razie zostalibyśmy uduszeni i zniszczeni”. Czyż nie postępował sprawiedliwie wobec Żydów? „W przededniu wojny udzieliłem im ostatniego ostrzeżenia. Zapowiedziałem otwarcie, że jeśli przyczynią się do wybuchu kolejnej wojny, nie zostaną oszczędzeni, że będę musiał raz na zawsze wytępić to robactwo w całej Europie. Na moje ostrzeżenie odpowiedzieli wypowiedzeniem wojny. Potwierdzili w ten sposób, że gdziekolwiek na świecie są Żydzi, tam są też nieprzejednani wrogowie narodowosocjalistycznych Niemiec. Teraz przecięliśmy żydowski ropień. Przyszły świat będzie nam za to dozgonnie wdzięczny”6. Jeden ze szczególnie przerażających epizodów „ostatecznego rozwiązania” Hitlera dobiegał właśnie apokaliptycznego zakończenia. Spośród trzystu osiemdziesięciu tysięcy Żydów stłoczonych w warszawskim getcie wszystkich z wyjątkiem siedemdziesięciu tysięcy bez najmniejszego oporu deportowano do obozów zagłady. Ci, którzy pozostali, zdawali sobie jednak sprawę, że deportacja oznacza śmierć. W obliczu ponurej perspektywy przywódcy żydowskich partii politycznych działających w getcie w końcu przezwyciężyli dzielące ich różnice i połączyli siły, aby stawić zbrojny opór kolejnym wywózkom. Zrobili to ku zaskoczeniu Himmlera, który nakazał całkowitą likwidację warszawskiego getta. 9 kwietnia o trzeciej nad ranem ponad dwa tysiące żołnierzy piechoty Waffen SS – wraz z czołgami, miotaczami ognia i oddziałami saperów – wkroczyło do getta, spodziewając się łatwego zwycięstwa. Napotkali silny opór tysiąca pięciuset powstańców wyposażonych w broń przeszmuglowaną w ciągu długiego czasu: kilka lekkich karabinów maszynowych, ręczne granaty, około stu strzelb i karabinów, kilkaset pistoletów i rewolwerów oraz koktajle Mołotowa. Himmler 947

oczekiwał, że cała operacja zajmie trzy dni, ale o zmroku niemieckie siły musiały się wycofać. Nierówna walka ciągnęła się dzień po dniu ku zaskoczeniu dowódcy oddziałów SS, generała Jürgena Stroopa, który nie mógł uwierzyć, czemu te „śmieci i podludzie” nie chcą zrezygnować z beznadziejnego oporu. Zameldował, że choć jego żołnierze początkowo pojmali „znaczną liczbę Żydów, którzy z natury są tchórzami”, walka stawała się coraz trudniejsza. „Raz po raz nowe grupki złożone z dwudziestu do trzydziestu mężczyzn i podobnej liczby kobiet na nowo wzniecają opór”. Kobiety, napisał, mają denerwujący nawyk nagłego rzucania granatów, które ukryły w bieliźnie. Piątego dnia sfrustrowany Himmler nakazał przeczesanie getta „z największą surowością

i bezwzględnością”.

Stroop

postanowił

wykonać

rozkaz

przez

podpalenie całej dzielnicy żydowskiej, kwartał po kwartale. Doniósł, że Żydzi do końca pozostawali w płonących budynkach i w ostatniej chwili wyskakiwali z górnych pięter na ulicę. „Mimo połamanych nóg próbowali się doczołgać do budynków, których jeszcze nie podpaliliśmy (…). Chociaż groziła im śmierć w płomieniach, woleli wrócić do płonących domów, niż wpaść w nasze ręce”. Obrońcy walczyli dwa, trzy tygodnie z zuchwałym heroizmem, a na koniec kryli się w kanałach. 15 maja strzały dochodzące z ostatnich żydowskich ognisk oporu niemal ustały, a następnego dnia dla uczczenia zwycięstwa generał Stroop wysadził Wielką Synagogę przy ulicy Tłomackie, która w tym czasie znajdowała się po „aryjskiej” stronie Warszawy. Mała żydowska armia stawiała opór przeważającym, świetnie uzbrojonym oddziałom nieprzyjaciela, walcząc cztery tygodnie. Niemal wszyscy Żydzi zostali zabici lub ranni. Spośród pięćdziesięciu sześciu tysięcy sześćdziesięciu pięciu wziętych do niewoli siedem tysięcy natychmiast rozstrzelano, dwadzieścia dwa tysiące wysłano do obozów w Treblince i Lublinie, a resztę do obozów pracy. Straty niemieckie wyniosły szesnastu zabitych i osiemdziesięciu pięciu rannych. Znacznie ważniejsze było jednak obalenie mitu Hitlera o tchórzostwie Żydów7.

2 W pierwszych dniach czerwca Pius XII potajemnie zwołał Kolegium Kardynałów w sprawie eksterminacji Żydów. „Wszystkie słowa skierowane w tej kwestii do odpowiednich władz i wszystkie nasze publiczne wypowiedzi – oznajmił, wyjaśniając swoją niechęć do wyrażenia bardziej zdecydowanego potępienia – 948

powinny być starannie odważone i odmierzone w interesie samych ofiar, abyśmy wbrew naszej woli nie pogorszyli ich sytuacji i nie uczynili jej jeszcze trudniejszą do zniesienia”. Nie dodał, że innym ważnym powodem ostrożnego postępowania było to, iż uważał bolszewizm za znacznie większe zagrożenie od nazizmu8. Stanowisko Stolicy Apostolskiej było godne ubolewania, choć należy je uznać raczej za grzech zaniedbania niż uczynku. Kościół rzymskokatolicki pod kierownictwem ówczesnego papieża ocalił życie większej liczbie Żydów niż inne Kościoły i organizacje pomocy razem wzięte, ukrywał też tysiące Żydów w klasztorach i zakonach oraz na terenie samego Watykanu. Znacznie bardziej żenujące były wyniki aliantów. Brytyjczycy i Amerykanie, mimo wzniosłych słów, nie tylko nie podjęli żadnych poważniejszych działań, ale udzielili schronienia jedynie nielicznym prześladowanym. Deklaracja moskiewska podpisana w 1944 roku przez Roosevelta, Churchilla i Stalina, metodycznie wymieniała narody, które padły ofiarą Hitlera: Polaków, Włochów, Francuzów, Holendrów, Belgów Norwegów, Rosjan i Greków mieszkających na Krecie. Osobliwe pominięcie Żydów (zgodne z polityką Amerykańskiego Urzędu Informacji Wojennej), choć wzbudziło gwałtowne protesty Światowego Kongresu Żydów, nie przyniosło żadnych rezultatów. Poprzez prosty zabieg przekształcenia polskich Żydów w Polaków „ostateczne rozwiązanie” nie zostało uwzględnione w ogólnym inwentarzu nazistowskiego terroru przeprowadzonym przez Wielką Trójkę. Jaskrawym przeciwieństwem wspomnianej niechęci do uznania systematycznej eksterminacji Żydów były prostolinijność i odwaga Duńczyków, którzy sprzeciwili się niemieckiej okupacji, przewożąc do Szwecji niemal wszystkich spośród sześciu tysięcy pięciuset Żydów mieszkających na terenie ich państwa; Finów, sojuszników Hitlera, którzy ocalili wszystkich z wyjątkiem czterech spośród czterech tysięcy swoich Żydów, oraz Japończyków, innego sprzymierzeńca, który dał w Mandżurii schronienie około pięciu tysiącom europejskich Żydów w podzięce za pomoc finansową udzieloną przez żydowską firmę Kuhn, Loeb & Company podczas wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904–1905. Jednak człowiekiem, który zrobił najwięcej, aby powstrzymać ludobójstwo dokonywane na wschodzie, był trzydziestoczteroletni Niemiec pracujący dla Himmlera. Konrad Morgen, syn inżyniera kolejowego, od czasów studenckich był niezłomnie oddany duchowi prawa i nawet jako sędzia pomocniczy SS otwarcie potępiał nielegalne działania, niezależnie od tego, kto się ich dopuścił. Jego wyroki, oparte wyłącznie na dowodach, tak rozdrażniły przełożonych, że Morgen został 949

karnie wysłany do frontowego oddziału SS. Z powodu wyjątkowej opinii w 1943 roku

przeniesiono

go

do

Biura

Przestępczości

Gospodarczej

SD,

z zastrzeżeniem, że nie może się zajmować sprawami politycznymi. Na początku lata zlecono mu przeprowadzenie rutynowego dochodzenia w sprawie nagminnych przypadków korupcji w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Komendanta obozu, Karla Kocha, podejrzewano o to, że wynajmuje więźniów przedsiębiorcom, oszukuje na racjach żywnościowych i prowadzi obóz dla osobistego zysku. Początkowe śledztwo nie doprowadziło do wyroku skazującego, gdyż cały korowód świadków kategorycznie potwierdził zapewnienia Kocha, że jest niewinny. W lipcu Morgen wybrał się w podróż do Weimaru, ulokował w ulubionej miejscowej kwaterze Hitlera, hotelu Elephant, i po cichu zaczął śledztwo. Ku swemu zaskoczeniu odkrył, że obóz koncentracyjny położony na wzgórzu górującym nad Weimarem przedstawia widok miły dla oka. Baraki były czyste i świeżo odmalowane, wszędzie trawniki i kwiaty. Więźniowie sprawiali wrażenie zdrowych, opalonych i dobrze odżywionych. Regularnie otrzymywali listy, a w dużej obozowej bibliotece było wiele książek w obcych językach. Pokazywano filmy, organizowano zawody sportowe, działał nawet burdel. Kiedy Morgen zaczął głębiej drążyć, okazało się, że korupcja w Buchenwaldzie zaczęła się wraz z napływem Żydów po nocy kryształowej. Niestety, im bardziej zbliżał się do prawdy o Kochu, tym mniej miał dowodów. Nazbyt często okazywało się, że więźniowie dysponujący dowodami korupcji już nie żyją. Z akt wyczytał, że daty ich śmierci dzieli wiele lat, w każdym przypadku wskazywano też inną przyczynę zgonu. Podejrzewając, że zostali zamordowani, nakazał wszczęcie dochodzenia, ale jego agent specjalny nie potrafił znaleźć żadnego śladu i odmówił dalszego prowadzenia sprawy. Zwykły człowiek zaniechałby dochodzenia, ale Morgen był tak pewny, że doszło do popełnienia przestępstwa, iż sam zamienił się w detektywa. Udał się do lokalnych banków, mignął przelotnie dokumentami i udał, że został upoważniony przez Himmlera do zbadania rachunków Kocha. Jego wytrwałość została nagrodzona. W jednym banku znalazł niepodważalne dowody, że Koch zdefraudował sto tysięcy marek. Ostateczny dowód morderstwa znalazł po dogłębnej analizie więziennych dokumentów. Okazało się, że świadkowie zostali zaprowadzeni do tajnej celi i zlikwidowani. Uzbrojony w pękatą teczkę dokumentów i pisemnych oświadczeń złożonych pod przysięgą, wyruszył do Berlina. Jego przełożony, szef policji kryminalnej, zbladł na widok przedstawionych dowodów. Nie oczekiwał, że Morgen tak poważnie 950

potraktuje to zadanie, i pośpiesznie odesłał go do Kaltenbrunnera. Następca Heydricha był równie zdumiony – albo tylko udawał – i powiedział: „To nie moja sprawa. Pokaż to swojemu szefowi w Monachium”. Morgen posłusznie przekazał dowody szefowi Wydziału Prawnego SS, który też nie był skory, aby wziąć na siebie odpowiedzialność. „Będziesz musiał pójść z tym do Himmlera” – oznajmił. Morgen pojechał do kwatery polowej Reichsführera, ale ten odmówił spotkania. Z pomocą życzliwie nastawionego członka najbliższego otoczenia Himmlera Morgen wystosował starannie sformułowany telegram wyłuszczający sprawę. Problem polegał na tym, że należało go dostarczyć osobiście. Pismo w jakiś sposób pokonało biurokratyczną barierę i dotarło do Himmlera. Ku zaskoczeniu niemal wszystkich on upoważnił Morgena do wszczęcia postępowania przeciwko Kochowi, jego żonie i innym osobom zamieszanym w tę ponurą sprawę. Niektórzy sądzili, że zrobił to, gdyż nie miał zaufania do Oswalda Pohla, administratora obozów koncentracyjnych. Inni utrzymywali, że nie miał pojęcia, iż ta sprawa to potencjalna puszka Pandory. Ci, którzy dobrze znali Himmlera, uznali, że był to kolejny przejaw jego absurdalnego poczucia humoru9.

3 Okrucieństwo ma ludzkie serce. WILLIAM BLAKE

W najwyższych kręgach narodowosocjalistycznej elity nie było postaci bardziej paradoksalnej od Heinricha Himmlera. Reichsführer oczarował wielu swoim urokiem osobistym i uprzejmością, skromnością okazywaną na naradach i trzeźwością myślenia. Dyplomaci określali go mianem człowieka roztropnego, a członkowie niemieckiego ruchu oporu uważali za jedynego nazistowskiego przywódcę, który mógłby położyć kres rządom Hitlera. Zdaniem generała Hossbacha, Himmler był dla Führera złym duchem, człowiekiem chłodnym i interesownym, „najbardziej wyrachowaną figurą III Rzeszy”. Maxowi Amannowi przypominał „Robespierre’a albo jezuitę palącego czarownice”. Carl Burckhardt, były wysoki komisarz Ligii Narodów w Gdańsku, uważał go za złowrogą postać z powodu „zdolności skupienia uwagi na najdrobniejszych szczegółach, drobiazgowej skrupulatności i nieludzkiej metodyczności działania. Himmler miał w sobie coś z robota”. Dla swojej małej córki Gudrun był kochającym ojcem. 951

„Niezależnie od tego, co powiedzą o moim papi – wyznała niedawno – i co napiszą o nim w przyszłości – pozostanie moim ojcem, najlepszym ojcem, jakiego mogłam mieć. Kochałam go i nadal kocham”10. Większość podwładnych uważała Himmlera za serdecznego, wrażliwego szefa o głębokim poczuciu demokracji. Grywał w skata z sekretarkami. Biegał za piłką z asystentami i adiutantami. Raz zaprosił na swoje urodziny kilkanaście młodych sprzątaczek i wydał rozkaz ociągającym się oficerom, żeby dotrzymywali im towarzystwa przy stole, a następnie osobiście zajął się ich szefową. Klucz do zagadkowego charakteru Himmlera nie krył się bynajmniej w jego młodości. Reichsführer pochodził z zamożnej bawarskiej rodziny należącej do klasy średniej i otrzymał imię po najsławniejszym uczniu swojego ojca, księciu Heinrichu von Wittelsbachu. Młody Himmler nie był ani mniej, ani bardziej antysemicki od przeciętnego młodego Bawarczyka z jego warstwy, a uwagi o Żydach pojawiające się w jego dzienniku łatwiej przypisać bigotowi, który stara się być sprawiedliwy, niż rasiście. Miał zdecydowane przekonania w sprawach seksu, ale one również nie były niczym niezwykłym w jego czasach. Krótko mówiąc, wydawał się przewidywalnym wytworem bawarskiego systemu edukacji i wychowania – obiecującym młodym biurokratą, drobiazgowym i dobrze zorganizowanym. W 1922 roku dwudziestodwuletniego Himmlera można by uznać za typowego młodego nacjonalistę o antysemickich ciągotach i romantycznych wyobrażeniach na temat żołnierskiego życia. W tamtym roku zapisał wiersz na wyklejce swojego dziennika, ujawniając pragnienie złożenia najwyższej ofiary za sprawę: Choć mogą cię przeszyć, Walcz, stawiaj opór, nie ustępuj. Trzymaj sztandar wysoko, Choć sam możesz zginąć11.

Nie było niczym niezwykłym, że młodzieniec o takich skłonnościach zainteresował się doktryną narodowych socjalistów i ich charyzmatycznym przywódcą. Oddany i wyszkolony na biurokratę, był idealnym materiałem na nazistowskiego karierowicza. Choć był Bawarczykiem, szczerze podziwiał pruskich królów, np. Fryderyka Wielkiego, chwaląc pruską nieustępliwość i surowość. Ciemnej karnacji i przeciętnego wzrostu, o nieco wschodnich rysach, fanatycznie wierzył, że idealny Niemiec jest osobnikiem rasy nordyckiej i jak jego mistrz lubił się otaczać wysokimi, jasnowłosymi i błękitnookimi podwładnymi94*. Podziwiał 952

fizyczną doskonałość i umiejętności sportowe, choć ustawicznie cierpiał na bóle brzucha. Zabawnie wyglądał na nartach i w wodzie – raz nawet się przewrócił, próbując zdobyć marny brązowy medal w biegu na półtora kilometra. Skupiwszy więcej władzy w Rzeszy niż ktokolwiek z wyjątkiem Hitlera, pozostał bezpretensjonalny i sumienny. Urodzony i wychowany na katolika, niestrudzenie atakował Kościół, a mimo to, według jednego z jego bliskich współpracowników, świadomie budował SS na zasadach stosowanych przez jezuitów, wytrwale kopiując „reguły i duchowe praktyki propagowane przez Ignacego Loyolę”. Choć budził strach milionów, jednemu z podwładnych wyznał, że drży przed Führerem, że czuje się przed nim jak uczeń, który nie odrobił pracy domowej. Podobnie jak jego Führer, Himmler nie przywiązywał wagi do rzeczy materialnych i, w przeciwieństwie do Göringa i innych, nie czerpał zysku z zajmowanego stanowiska. Wiódł proste, oszczędne życie, jadał z umiarem, rzadko pił i ograniczał się do wypalania dwóch cygar dziennie. Utrzymywał jeden dom w Tegernsee dla żony i córki oraz drugi w okolicy Königsee, dla swojej osobistej sekretarki Hedwig Potthast, która urodziła mu syna i córkę. Jako człowiek odpowiedzialny dbał o zapewnienie środków utrzymania każdej rodzinie, więc pozostawało mu niewiele do prywatnego użytku. Niektóre poglądy Reichsführera były tak ekscentryczne, że nawet jego wiernym naśladowcom trudno było je zaakceptować, np. teoria lodowa, magnetyzm, homeopatia, mesmeryzm, naturalna eugenika, jasnowidztwo, wiara w uzdrowienia i czary. Finansował eksperymenty nad uzyskaniem benzyny przez wielokrotne przepuszczanie wody przez warstwę węgla oraz nad otrzymywaniem złota z metali nieszlachetnych. Chociaż cała jego władza pochodziła od Hitlera, ten nie chciał mieć z nim nic wspólnego. „Potrzebuję tego policjanta – zwierzył się Schaubowi nękanemu przez Himmlera, który chciał, żeby załatwić mu zaproszenie do Berghofu – ale go nie lubię”. Hitler posunął się nawet do polecenia Schulzemu, swojemu osobistemu adiutantowi i kapitanowi SS, aby nie informował nominalnego szefa o szczegółach narad wojskowych. Jednocześnie uczynił Himmlera w pełni odpowiedzialnym za przeprowadzenie operacji najbliższej swemu sercu, „ostatecznego rozwiązania”. Pod pewnymi względami Himmler był idealnym kandydatem do tej misji. Od początku pozostawał pod urokiem Hitlera i był mu bez reszty oddany jako uczeń i podwładny. Co więcej, Himmler stanowił uosobienie narodowego socjalisty, gdyż jako pilny 953

partyjny działacz przezwyciężył problemy związane z własną tożsamością. Był prawą ręką Führera i choć wzdrygał się w obliczu krwi i tortur, przy pomocy zdalnego sterowania stał się masowym zabójcą – skutecznym mordercą biznesmenem. Wykonał to zadanie, nie wyzbywając się sentymentalizmu. „Często miałem ochotę upolować jelenia – zwierzył się swojemu osobistemu lekarzowi – ale ogarniały mnie wyrzuty sumienia za każdym razem, gdy spojrzałem mu w oczy”. Niedawno zaryzykował wyznanie feldmarszałkowi Milchowi, że ocalił życie czternastu tysiącom żydowskich robotników wykwalifikowanych w Holandii. Wypuścił też z obozu koncentracyjnego w Ravensbrück matkę pułkownika Luftwaffe, która przyznała się do tego, że jest świadkiem Jehowy95*. Zrobił to pod groźbą Milcha, że jeśli tego nie uczyni, ten się więcej do niego nie odzewie. Tak bardzo pragnął uchodzić za „dobrego kompana”. Jeśli podeszło się go umiejętnie, nie potrafił odrzucić uzasadnionej prośby o łaskę. Pewnego razu kazał wypuścić dezertera. Kiedy indziej wybaczył urzędnikowi, który ostro skrytykował sposób, w jaki SS traktuje Polaków. Z drugiej strony, poczucie honoru zabraniało mu okazywania litości własnym krewnym. Gdy jego siostrzeniec, oficer SS, został oskarżony o homoseksualizm, Himmler natychmiast wydał rozkaz wysłania go do obozu karnego. W obozie młody człowiek nie zaniechał praktyk homoseksualnych, więc wuj wydał rozkaz jego rozstrzelania. Rolf Wehser, sędzia SS, poprosił o wyrozumiałość, ale Himmler odmówił. „Nie chcę, aby ktokolwiek powiedział, że byłem bardziej pobłażliwy, bo chodziło o mojego siostrzeńca”. Wyrok śmierci musiał uchylić sam Hitler13. Na jesieni 1943 roku obozy zagłady działające pod nadzorem Himmlera osiągnęły szczytową moc przerobową. W Auschwitz ludzie przeznaczeni na śmierć maszerowali do komór gazowych, nie wiedząc, co ich czeka, mijając obozową orkiestrę symfoniczną, którą dyrygowała żydowska skrzypaczka Alma Rosé. Jednak w Treblince Żydzi niemal natychmiast domyślali się, że idą na śmierć, więc płakali lub wybuchali śmiechem na skutek szoku. Rozdrażnieni strażnicy okładali ich pejczami. Niemowlęta, które przeszkadzały oprawcom golącym głowy ich matek, były roztrzaskiwane o ścianę. Jeśli pojawiały się oznaki oporu, strażnicy i kapo używali pejczy, by zapędzić nagie ofiary do ciężarówek jadących do komór gazowych. Katom nie przemknęła przez głowę myśl, że mogliby odmówić wykonania rozkazu. „Mogłem jedynie odrzec Jawohl – wyznał później Höss, komendant obozu 954

w Auschwitz. – Nie sądziłem, że zostanę za to pociągnięty do odpowiedzialności. Widzi pan, w Niemczech panuje przekonanie, że jeśli coś idzie źle, odpowiedzialny jest ten, kto wydaje polecenia”. Oprawcy nie zadawali sobie również pytania, czy Żydzi zasłużyli na taki los. „Czy pan nie rozumie, że obowiązkiem członków SS nie było zaprzątanie sobie głowy takimi sprawami? Nigdy nie przyszło nam to do głowy… Zostaliśmy nauczeni bezmyślnego wykonywania rozkazów, więc myśl o odmowie wykonania polecenia nie przyszła nikomu do głowy. Poza tym, gdybym ja

tego

nie

zrobił,

ktoś

inny

wykonałby

rozkaz”.

Ludzie

uczestniczący

w eksterminacji przeszli tak rygorystyczne szkolenie, że „zastrzeliliby własnego brata, gdyby otrzymali taki rozkaz. Rozkazy były dla nas wszystkim”96*14. Niektórzy kaci czerpali przyjemność z wykonywania swojej pracy, choć sadystom groziła kara. Kilka lat wcześniej Himmler zakazał wszystkim członkom swojej organizacji podejmowania niezależnych działań wobec Żydów. „Dowódca SS musi być twardy, a jednocześnie wrażliwy – pouczał jednego ze sturmbannführerów. – Jeśli w swojej pracy zetkniesz się z przypadkami przekraczania obowiązków przez dowódcę albo oznakami wskazującymi, że przestał się hamować, interweniuj natychmiast”15. Niedawno przekazał podobne instrukcje Wydziałowi Prawnemu SS w sprawie rozstrzeliwania Żydów bez rozkazu. „Jeśli sprawcami kierowały motywy natury egoistycznej, sadystycznej lub seksualnej, należy wymierzyć karę za morderstwo lub nieumyślne spowodowanie śmierci, zależnie od przypadku”16. Pewnie dlatego upoważnił Morgena do postawienia przed sądem komendanta obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie. Nauczenie podwładnych nieustępliwości i wrażliwości było dla Himmlera trudnym wyzwaniem. Starał się osiągnąć ten cel, kształtując SS na wzór rycerskiego zakonu o dewizie: „Lojalność jest dla mnie zaszczytem”. Wpajał członkom Schutzstaffeln nie tylko poczucie rasowej wyższości, ale także trudniejsze cnoty wierności i braterstwa, obowiązku i prawdy, pilności, uczciwości i rycerskości. Miał nadzieję, że jego SS, elita partii, da początek nowemu człowiekowi, „bardziej doskonałemu i wartościowemu od tego, którego zna świat”. Prawił im kazania o dobrym wychowaniu i pochodzeniu rasowym. „Podczas obiadu albo marszu, w ogóle zawsze, gdy są goście, macie dbać o najdrobniejsze szczegóły. Chcę, żeby SS stało się dla Niemców wzorem kultury osobistej, uprzejmości i poszanowania”. Oczekiwał, że jego esesmani będą przykładem schludności. „Nie chcę widzieć najdrobniejszej plamy na podkoszulku”. Jakby tego było mało, musieli pić niczym

955

dżentelmeni, „w przeciwnym razie dadzą im pistolet i poproszą, żeby ze sobą skończyli”17. Mieli pozostać dżentelmenami, chociaż otrzymali makabryczną misję. Właśnie z myślą o niej 4 października 1943 roku Himmler wezwał do Poznania swoich generałów

SS.

Głównym

celem

narady

było

poszerzenie

kręgu

osób

wtajemniczonych w plan eksterminacji Żydów. Niedawne ustalenia Morgena w połączeniu w obozach

z narastającymi zagłady

wywołały

pogłoskami

o potwornościach

zaniepokojenie

i pewną

dokonywanych

odrazę

w kręgu

najwierniejszych zwolenników Führera. Kiedy prawda zaczęła wychodzić na światło dzienne, Himmler postanowił wtajemniczyć partię i wojsko w „ostateczne rozwiązanie”. Czyniąc współrodaków współuczestnikami mordu, zmuszał ich, aby walczyli do końca. Chociaż wojna była już praktycznie przegrana, zyskałby czas na zrealizowanie głównego celu, a gdyby doszło do najgorszego, pociągnąłby jeszcze za sobą miliony Żydów. Odczyt wygłoszony do oficerów SS był pierwszym z cyklu wykładów informacyjnych Himmlera przeznaczonych dla cywilnych przywódców i wyższych oficerów Wehrmachtu. W pewnym sensie pierwszy był najważniejszy, miał bowiem przekonać SS, że przeprowadzenie tej budzącej odrazę operacji nie jest sprzeczne z najwyższymi regułami ich zakonu. Reichsführer oznajmił, że chciałby pomówić z nimi szczerze o bardzo ważnej sprawie. „Musimy powiedzieć to otwarcie we własnym gronie, choć nigdy nie będziemy wypowiadać się publicznie na ten temat”. Po chwili wahania ciągnął: „Mam na myśli ewakuację Żydów, eksterminację rasy żydowskiej. To jedna ze spraw, o których łatwo mówić. »Naród żydowski musi ulec eksterminacji – stwierdził jeden z partyjnych przywódców – to jasne, przecież zapisaliśmy usunięcie Żydów w naszym programie. Teraz właśnie to robimy, dokonujemy eksterminacji całego narodu«”18. Jednoznaczne słowa wypowiedziane po latach retorycznych wykrętów i sloganów zabrzmiały szokująco mimo nieprzyjemnych podejrzeń wzbudzonych przez Morgena i Kurta Gersteina. Jeszcze bardziej szokujące okazało się potępienie przez Himmlera tych, którzy czerpali zysk z „ostatecznego rozwiązania”. „Pewna grupa członków SS – dodam, że nie jest ich wielu – zawiodła, dlatego zostaną usunięci bez żadnej litości. Mieliśmy moralne prawo i obowiązek wobec własnego narodu zniszczyć rasę, która pragnęła naszej zagłady. Nie mamy jednak prawa się wzbogacić, zabierając futro, zegarek, jedną markę, papierosa lub cokolwiek. Ponieważ unicestwiamy bakterie, nie chcemy się nimi zarazić i umrzeć. Nie 956

pozwolę, aby zaatakowała nas ta posocznica. Trzeba wypalić każde miejsce, w którym się pojawi. Ogólnie rzecz biorąc, można jednak powiedzieć, że wypełniliśmy ten najtrudniejszy obowiązek z miłości do ojczyzny, a nasz duch, serca i charakter nie poniosły z tego powodu żadnego uszczerbku”. Dwa dni później Himmler zwrócił się w podobnym duchu do grupy gauleiterów i reichsleiterów. „Panowie, zdanie: »Żydzi muszą zostać unicestwieni« składa się z niewielu słów i łatwo je wypowiedzieć. Jednak człowieka, który musi wykonać tę misję, czeka najcięższa robota na świecie”. Słuchacze zrozumieli, że za chwilę usłyszą coś, na co od miesięcy zamykali uszy. „Proszę, żebyście ograniczyli się do słuchania i nie powtarzali tego, co powiem w tym gronie. Kiedy pojawiło się pytanie: »Co należy zrobić z kobietami i dziećmi?«, postanowiłem przyjąć równie jasne rozwiązanie. Nie czuję się upoważniony do eksterminacji, do zabijania mężczyzn, a jednocześnie wyrażania zgody, by ich dzieci dorosły i zemściły się na naszych synach i wnukach. Trzeba podjąć trudną decyzję – rasa żydowska musi raz na zawsze zniknąć z powierzchni ziemi”. Zadanie to jest najbardziej uciążliwym z tych, jakie powierzono SS, przyznał. „Wykonaliśmy je – myślę, że mogę to dziś powiedzieć – w taki sposób, że nasi ludzie, nasi przywódcy, nie ponieśli najmniejszego uszczerbku na duchu ani w sercach”. Pozostali rycerscy mimo dokonania masowej eksterminacji. Na sali zapadła grobowa cisza. „Himmler mówił o mordowaniu mężczyzn, kobiet i dzieci – wspominał Baldur von Schirach – ze spokojem przedsiębiorcy omawiającego zestawienie bilansowe. W jego wystąpieniu nie było niczego emocjonalnego, niczego, co sugerowałoby wewnętrzne zaangażowanie”. Po przedstawieniu trudności związanych z wykonaniem tego budzącego grozę zadania Himmler zaczął zmierzać do podsumowania. „Teraz znacie prawdę, ale musicie zachować ją dla siebie. Być może po upływie wielu lat uznamy, że można przekazać coś narodowi niemieckiemu. Lepiej jednak ponieść na własnych barkach odpowiedzialność za naród (odpowiedzialność za dzieło i jego wizję) i zabrać tajemnicę do grobu”. Zachowywał się jak Brutus, zmuszając kolegów, żeby umazali dłonie we krwi Cezara. „Ostateczne rozwiązanie” nie było już wyłącznie brzemieniem Hitlera i Himmlera, ale ich wspólnym ciężarem, który musieli dźwigać w milczeniu19. Bormann zakończył spotkanie zaproszeniem słuchaczy na obiad w sąsiedniej sali. Podczas posiłku Schirach oraz inni gauleiterzy i reichsleiterzy milcząco unikali wzroku kolegów. Większość domyślała się, że Himmler ujawnił prawdę, aby 957

uczynić ich wspólnikami przestępstwa, i tego wieczoru tak się upili, że większości trzeba było pomóc wsiąść do pociągu jadącego do Wilczego Szańca. Albert Speer, który przemawiał do tej samej publiczności przed Himmlerem, był tak zdegustowany spektaklem pijaństwa, że następnego dnia zachęcił Hitlera do wygłoszenia swoim partyjnym kolegom kazania na temat wstrzemięźliwości97*.

4 Żydzi nie byli jedynymi ofiarami nowego porządku Hitlera. Na okupowanych terenach Rosji rozstrzelano, zagazowano i zakatowano na śmierć miliony innych. Podczas ostatniej wizyty w Wilczym Szańcu Peter Kleist zaprotestował przeciwko tej polityce, przesyłając Führerowi długie, obszerne memorandum. „Przedstawiłeś mi bardzo drastyczny obraz warunków panujących w okupowanej Rosji – powiedział Hitler po jego przeczytaniu. – Czy jednak pomysł poprawy warunków przez spełnienie ambitnych żądań jakiegoś nacjonalistycznego polityka nie jest iluzją? Ci nacjonaliści uznają nas za słabych, a ambicja skłoni ich do wysuwania kolejnych żądań”. Kleist odważnie zaprzeczył, wyjaśniając, że nie chodziło mu o uleganie żądaniom, ale stworzenie warunków, które skłonią ludność mieszkającą na wschodzie do wybrania Niemiec zamiast Związku Radzieckiego. Mówił dalej, a Hitler słuchał w zamyśleniu, ze wzrokiem utkwionym w podłodze. Dało to Kleistowi rzadką okazję obserwowania jego twarzy. „Zawsze intrygowało mnie, że jego twarz wydawała się złożona z wielu elementów nietworzących jednej spójnej całości”. W końcu Hitler mu przerwał. Nie był rozgniewany, lecz całkowicie spokojny, chłodny i zamyślony, jakby zwracał się do siebie. „Nie mogę się teraz wycofać – oznajmił, spoglądając w dal. – Każda zmiana stanowiska zostałaby uznana za kapitulację, co w obecnej sytuacji militarnej mogłoby doprowadzić do sromotnej klęski”. Obiecał, że rozważy przyjęcie bardziej liberalnej polityki, kiedy odzyska inicjatywę na froncie, ale Kleist odniósł wrażenie, że były to puste słowa. Czy można było wpłynąć na zmianę sposobu myślenia kogoś takiego jak on? Nagle Hitler podniósł głowę i spojrzał na Kleista. Spokojny, kontemplacyjny nastrój prysnął. „To iluzja! – wykrzyknął gwałtownie. – Ty masz prawo myśleć wyłącznie o sytuacji, z którą się obecnie borykamy, ale na tym polega twój błąd! Ja muszę myśleć o bliższej i dalszej przyszłości. Nie mogę zapomnieć o przyszłości z powodu kilku przelotnych zwycięstw”. Za sto lat Niemcy będą 958

studwudziestomilionowym narodem. „Muszę im zapewnić wolną przestrzeń. Nie mogę przyznać niepodległości wschodnim narodom, zastępując Rosję Radziecką nową narodową Rosją, która okaże się jeszcze bardziej zwarta. Politykę trzeba opierać na faktach, a nie na iluzjach. Najważniejszą rzeczą na wschodzie jest dla mnie przestrzeń życiowa!”20. Polityka ucisku trwała nadal, a wraz z nią bezwzględne głodzenie radzieckich jeńców wojennych. Świadectwo nieludzkiego traktowania Rosjan złożył sam Alfred Rosenberg w ostrym liście do Keitla, który musiał zostać napisany i wciśnięty do ręki szefa Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych Terenów Wschodnich przez jednego z bardziej energicznych podwładnych. Wysunięto w nim oskarżenie, że z trzech milionów sześciuset tysięcy radzieckich jeńców ocalało tylko kilkaset tysięcy. Większość została zagłodzona lub rozstrzelana na miejscu w szeregu „niepojętych” potworności. Niezliczeni radzieccy jeńcy i nieżydowscy więźniowie obozów koncentracyjnych zginęli wskutek eksperymentów medycznych, które na nich przeprowadzano – niektórzy z powodu leżenia nago na śniegu lub w lodowatej wodzie, inni podczas testów badających wpływ dużej wysokości na organizm, jeszcze inni jako króliki doświadczalne od gazu musztardowego i kul z trucizną. Polskie więźniarki z obozu Ravensbrück były zarażane zgorzelą gazową, a Cyganie z Dachau i Buchenwaldu zaspokajali ciekawość lekarzy pragnących ustalić, jak długo można przeżyć o słonej wodzie. Władze terenów okupowanych w Europie przeprowadziły wiele egzekucji w odwecie za akty sabotażu i buntu. Zostały one zalegalizowane dyrektywą wydaną przez Führera w dniu japońskiego ataku na Pearl Harbor, kiedy zdał sobie sprawę, że nie ma już nadziei na zdobycie Moskwy, a ostateczne zwycięstwo jest wątpliwe. Dyrektywa nosząca osobliwą, choć stosowną nazwę „Nacht und Nebel” (Noc i Mgła) nakazywała, by wszystkie osoby zagrażające bezpieczeństwu Niemiec, z wyjątkiem tych, które zostały natychmiast stracone, „zniknęły” bez śladu. Ich rodziny miały zostać poinformowane, że władzom nic nie wiadomo o ich losie. Na jesieni 1943 roku stało się jasne, że nowy porządek Hitlera dla Europy Zachodniej (Nue Ordnung Europa), która miała stać się wspólnotą narodów dla wspólnego pożytku, jest niczym innym jak grabieżczą gospodarką. W obliczu milionów ludzi odmawiających przyjęcia roli wasala Hitler przeszedł od perswazji do brutalnej siły. Na przerwy w pracy i przypadki sabotażu odpowiedziano pracą przymusową i egzekucjami zakładników. W Holandii i Francji liczba zabitych 959

sięgnęła dwudziestu tysięcy. Zalegalizowana grabież była na porządku dziennym, a wagony towarowe z łupem (żywnością, ubraniami i dziełami sztuki) zaczęły zmierzać do Niemiec z Norwegii i Holandii, Belgii i Luksemburga, Francji i Danii. Oczywiście, nie zaliczano tego w poczet okupacyjnej daniny. Sama Francja płaciła siedem miliardów marek rocznie za przywilej udziału w nowym porządku. Hitler ujawnił prawdę partyjnemu przywództwu na spotkaniu w Berlinie. „Wszystkie te śmieci, te małe państewka istniejące w Europie, muszą zostać jak najszybciej zlikwidowane. Celem naszych dążeń musi być stworzenie zjednoczonej Europy: tylko Niemcy mogą naprawdę zorganizować Europę”21. Oczywiście zjednoczona Europa miała być Europą zdominowaną przez Niemcy, w której porządku pilnowałyby Gestapo i policja kolaborująca z okupantem. Jednak mimo ucisku i brutalnych akcji odwetowych nowy ład Hitlera nie wzbudzał buntu mas. Większość podbitych narodów nadal współpracowała z nazistowskimi władzami, aby móc prowadzić względnie normalne życie, przekonana, że strajki generalne, ataki na niemieckich nadzorców oraz próby sparaliżowania administracji i gospodarki nieuchronnie doprowadzą, jeśli nie do masowych akcji odwetowych, to do pogorszenia standardu życia. Łatwiejszą i bardziej rozsądną rzeczą było pogodzenie się z okupacją, która mogła przecież trwać w nieskończoność. To właśnie wola przetrwania osłabiała opór do minimum. Tylko nieliczni działali w ruchu oporu, który bardzo często, jak we Francji, podkopywała rywalizacja między komunistycznymi i niekomunistycznymi partyzantami. Jedyny prężny ruch oporu istniał w Jugosławii, ale i on był stępiony przez wewnętrzne waśnie między komunistą Titą, który chciał zjednoczyć wszystkie antyhitlerowskie ugrupowania, a serbskim nacjonalistą Dragoljubem Mihajloviciem. Chociaż ostateczny cel Hitlera, polegający na przekształceniu większej części Europy w niemieckie imperium, był powszechnie znany, nie zdawano sobie sprawy z rozmiarów jego ambicji. Nawet wrogowie Führera zakładali, że ograniczy się do Europy. Byliby zdumieni, gdyby zapoznali się z jego odręcznymi notatkami na ten temat98*. Dla dobra świata Anglia musi pozostać niezmieniona w jej obecnym kształcie. W konsekwencji po osiągnięciu ostatecznego pokoju musi dojść do pojednania.

960

Trzeba doprowadzić jedynie do usunięcia obecnego króla – jego miejsce zajmie książę Windsoru. Zawrę z nim trwały pakt o wzajemnej przyjaźni, zamiast umowy pokojowej.

Skandynawia i kraje Półwyspu Iberyjskiego, ciągnął, zostaną włączone do nowego porządku i w ten sposób powstanie zjednoczona Europa, o której marzyli Karol Wielki, książę Eugeniusz i Napoleon. Najważniejszym elementem ostatecznego zwycięstwa będzie trwałe usunięcie Stanów Zjednoczonych z polityki światowej oraz zniszczenie społeczności żydowskiej mieszkającej w tym kraju. W tym celu doktor Goebbels zostanie mianowany gubernatorem i otrzyma władzę dyktatora, żeby mógł przeprowadzić gruntowną reedukację ludności mieszanej i niższej rasowo. W realizacji tego zadania pomoże mu Göring, głównie poprzez zmobilizowane wszystkich, w których żyłach płynie niemiecka krew, co najmniej pięćdziesiąt procent ludności, aby można było ich wyszkolić na żołnierzy i doprowadzić do narodowego odrodzenia22.

5 Kiedy Hitler snuł ambitne plany podbojów na pięciu kontynentach, jego armie na wschodzie nieustannie cofały się w kierunku ojczyzny. Zachęcone sukcesem, jakim było powstrzymanie operacji „Cytadela”, radzieckie dowództwo naczelne przeszło do ofensywy z wielką pewnością siebie i odwagą. W drugiej połowie 1943 roku Armia Czerwona na niektórych odcinkach posunęła się nawet o czterysta kilometrów, odrzucając Niemców za Dniepr na południowym i środkowym odcinku frontu. Skłoniło to Hitlera do przyśpieszenia „ostatecznego rozwiązania”. Na początku 1944 roku Führer wydał potajemną zgodę, aby ujawnić plan zagłady dużej grupie osób nienależących do partii i SS. 26 stycznia 1944 roku Himmler wygłosił w poznańskim teatrze trzecią mowę, tym razem skierowaną do dwustu sześćdziesięciu wyższych dowódców wojsk lądowych i marynarki. W chłodny, pozbawiony emocji sposób oznajmił, że Hitler powierzył mu misję wymordowania Żydów. „Mogę was zapewnić, że kwestia żydowska została rozwiązana. Zabito sześć milionów”23. W sali zahuczały oklaski. Oficer Wehrmachtu siedzący niedaleko pułkownika von Gerstdorffa (tego samego, który próbował się wysadzić razem 961

z Hitlerem) z radości wskoczył na krzesło. Generał, który zajął miejsce w tylnej części sali, rozglądał się, żeby sprawdzić, ilu jego kolegów nie biło brawa. Doliczył się pięciu. W kolejnych

tygodniach

Himmler

kontynuował

akcję

edukacyjną.

Zakomunikował grupie dowódców marynarki, że wydał rozkaz zabijania kobiet i dzieci. „Okazałbym się mięczakiem i przestępcą w oczach potomności, gdybym w walce ludzi z podludźmi pozwolił wyrosnąć na mężczyzn synom pełnym nienawiści (…). Musimy zdawać sobie sprawę, że bierzemy udział w pierwotnych, prymitywnych i naturalnych zmaganiach rasowych”24. To samo powtórzył innej grupie generałów w Sonthofen. „Kwestia żydowska w Niemczech i ogólnie na terenach okupowanych została rozwiązana” – oznajmił. Kiedy dodał, że zrobiono to „w sposób bezkompromisowy”, na sali rozległy się brawa25. W sumie Himmler wygłosił około piętnastu mów na temat „ostatecznego rozwiązania”, zwracając się do bardzo szerokiej publiczności, ale, co znaczące, ani razu nie przemawiał do pracowników Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Ostatnie dni 1943 roku były bardzo męczące dla Hitlera. Jego wojska poniosły klęskę pod Leningradem i na Ukrainie, a programowi eksterminacji zagroził sędzia SS Morgen, ujawniając sieć korupcji w Buchenwaldzie. Köhlerowi, wspólnikowi komendanta obozu Kocha, puściły nerwy i zaczął zeznawać. Umieszczono go w więzieniu jako ważnego świadka, ale kilka dni później znaleziono go martwego w celi. W świetle przygniatających dowodów Koch załamał się podczas przesłuchania prowadzonego przez Morgena. Przyznał się, że oprócz bogacenia się kosztem więźniów kazał zamordować kilku z nich, żeby ukryć swój proceder. Skazanie Kocha w żaden sposób nie zaspokoiło potrzeby sprawiedliwości Morgena, który ruszył śladem korupcji prowadzącym do Polski. W Lublinie powitał go serdecznie komendant miejscowego obozu, Kriminalkommissar Wirth, ten sam który oprowadzał Gersteina po obozie w Bełżcu. Wirth z dumą oznajmił, że nie tylko zbudował cztery obozy zagłady w rejonie Lublina, ale zorganizował cały system eksterminacji. Każdy obóz, wyznał, został zbudowany niczym potiomkinowska wioska. Kiedy pociąg stawał na atrapie dworca kolejowego, więźniowie sądzili, że dotarli do jakiegoś miasta lub miasteczka. Z lubością opisywał, jak jeden z jego ludzi witał przybyszów starannie przygotowaną mową: „Żydzi! Przywieziono was tutaj w celu przesiedlenia! Zanim jednak utworzymy 962

państwo żydowskie, musimy nauczyć was pracy! Musicie się wyuczyć nowego rzemiosła!”. Po tych uspokajających słowach niczego niepodejrzewające ofiary rozpoczynały marsz śmierci. Początkowo Morgen uznał opis Wirtha za „całkiem nieprawdopodobny”, ale zmienił zdanie po obejrzeniu budynków, w których trzymano zagrabione mienie. Po ogromnych stertach łupów – m.in. niewiarygodnej górze zegarków – zorientował się, że „działo się tam coś przerażającego”. Nigdy nie widział tylu pieniędzy, szczególnie w obcej walucie. Były tam monety z całego świata. Spojrzał ze zdumieniem na piec do przetapiania złota i wysoki stos złotych sztabek. Morgen przeprowadził inspekcję wszystkich czterech obozów zbudowanych przez Wirtha: Majdanka, Treblinki, Sobiboru i Bełżca. W każdym znalazł dowody przeprowadzanych egzekucji – komory gazowe, piece do palenia zwłok i masowe groby. Chociaż był świadkiem potwornej zbrodni, nie mógł nic zrobić, gdyż rozkaz pochodził z kancelarii Führera. Sądy SS mogły ścigać jedynie przypadki „arbitralnych zabójstw”. Morgen zaczął gromadzić dowody i nie ustawał mimo ciągłych przeszkód, dopóki nie zebrał wystarczającego materiału, aby oskarżyć o morderstwo dwóch komendantów obozu na Majdanku. Przewodnik oprowadzający go po miejscach kaźni, uczynny Christian Wirth, nadal swobodnie z nim rozmawiał. Pewnego dnia rzucił od niechcenia, że człowiek nazwiskiem Höss jest komendantem innego dużego obozu zagłady w pobliżu Auschwitz. Morgen uznał to za interesujące, ale miał ograniczoną władzę i musiał znaleźć dobry pretekst, żeby zapuścić się tak daleko. Nie musiał go długo szukać, gdyż natrafił na nierozwiązaną aferę szmuglowania złota, w którą byli zamieszani ludzie Hössa. W ten sposób na początku 1944 roku nieustraszony Morgen rozpoczął dochodzenie w sprawie obozów zagłady w okolicy Auschwitz. Bez trudu odnalazł liczne szopy wypełnione łupami, komory gazowe i krematoria. Jednak śledztwa w sprawie „nielegalnych” zabójstw i przypadków korupcji były blokowane za każdym razem, gdy któryś z jego ludzi niebezpiecznie zbliżył się do prawdy. Morgen postanowił wrócić do Niemiec, żeby zająć się znacznie ważniejszą sprawą – przypadkami masowego ludobójstwa. Postanowił zwrócić się osobiście do Himmlera i dać jasno do zrozumienia, że eksterminacja Żydów wciąga Niemcy w „otchłań”. Aby dotrzeć do Reichsführera, musiał ponownie podążyć służbowymi kanałami. Pierwszym na liście był jego bezpośredni przełożony, szef policji kryminalnej. Zaszokowany Nebe wysłuchał go w milczeniu („Włosy stanęły mu dęba, gdy składałem raport”), a kiedy odzyskał mowę, powiedział Morgenowi, aby 963

natychmiast

powiadomił

o wszystkim

Kaltenbrunnera.

Ten,

równie

zbulwersowany, obiecał przekazać jego protest Himmlerowi i Hitlerowi. Następny był Breithaupt, szef Wydziału Sprawiedliwości SS. Breithaupt był tak rozsierdzony, że obiecał załatwić sędziemu spotkanie z Himmlerem. Tym razem jednak biurokratyczna machina uniemożliwiła Morgenowi wyjście poza poczekalnię Reichsführera. Doszedł do wniosku, że trzeba obrać bardziej praktyczną drogę wymierzenia sprawiedliwości „poprzez usunięcie przywódców aparatu zagłady oraz jego ważnych elementów za pomocą środków, których dostarcza sam system. Choć nie mogłem tego zrobić w przypadku morderstw nakazanych przez głowę państwa, miałem taką możliwość w przypadku zabójstw dokonywanych poza systemem lub na jego szkodę albo innych poważnych przestępstw”. Wrócił do pracy z nowym entuzjazmem, zdecydowany postawić oskarżenie tylu dowódcom, ilu się da, w nadziei podminowania całego aparatu masowego ludobójstwa. Mimo gróźb i zamachów na jego życie objął dochodzeniem obozy koncentracyjne. W Oranienburgu jeden z informatorów – więzień nazwiskiem Rothe – został w ostatniej chwili uratowany z publicznej egzekucji mającej zniechęcić innych osadzonych do współpracy ze śledczymi. Mimo to Morgen zyskał przydomek „sędziego gończego”; wytoczył osiemset spraw o korupcję i morderstwo, z czego dwieście zakończyło się wyrokiem skazującym. Rozstrzelano Karla Kocha z Buchenwaldu. Stracono komendanta obozu na Majdanku, a jego zastępca został skazany na śmierć. Komendanta obozu Hertogenbosch wysłano do oddziału karnego za maltretowanie więźniów, a komendanta Flossenburga zwolniono z pracy za pijaństwo i rozpustę. Procesy odbiły się tak szerokim echem w kręgach władzy, że na wiosnę 1944 roku Himmler, niewątpliwie na rozkaz Hitlera, polecił Morgenowi wstrzymanie dalszych śledztw. „Sędzia gończy” posunął się za daleko. Podejmował skuteczne działania i był bliski wszczęcia dochodzenia w sprawie Rudolfa Hössa oraz obozów w rejonie Auschwitz. Fala szoku wywołana działaniem jednego człowieka zagroziła działalności obozu zagłady w Lublinie. Kriminalkommissar Wirth otrzymał polecenie zniszczenia trzech z czterech zbudowanych przez siebie obozów – Treblinki, Sobiboru i Bełżca – tak aby nie został po nich ślad. Po wykonaniu tego zadania Wirth został wysłany do Włoch, gdzie miał bronić dróg przed partyzantami. Człowieka, który umknął Morgenowi, szybko spotkała bardziej brutalna kara – kula w plecy. Tymczasem Konrad Morgen, wbrew poleceniu

964

Himmlera i Hitlera, ukradkiem kontynuował samotną próbę storpedowania „ostatecznego rozwiązania”99*26.

965

Część IX NA DNO OTCHŁANI

Rozdział 28 ZAMACH WOJSKOWY (listopad 1943–21 lipca 1944)

1 W wigilię dwudziestej rocznicy puczu monachijskiego generał Jodl ujawnił setce reichsleiterów i gauleiterów strategiczną sytuację Niemiec. Podczas tajnego wykładu wygłoszonego w Monachium opowiedział o sromotnej porażce w Rosji, nieudanej próbie wciągnięcia Hiszpanii do wojny i zajęcia Gibraltaru (z powodu tego „jezuickiego ministra spraw zagranicznych Serrano Suñera”) oraz „najobrzydliwszej zdradzie w dziejach”, której mieli się dopuścić Włosi. Później zajął się przyszłością, wprawiając słuchaczy w przerażenie wyznaniem, że alianci mają tak dużą przewagę w powietrzu, iż Niemcy nie zdołaliby zapobiec zmasowanemu desantowi. Istnieje tylko jedno wyjście, skonkludował: zmobilizowanie wszystkich Niemców zdolnych do noszenia broni. Nie można ściągnąć żołnierzy i posiłków ze wschodu, powiedział, gdyż jest tam „naprawdę gorąco”. Trzeba też znaleźć nowe sposoby rozwiązania problemu braku siły roboczej na zachodzie. „Sądzę, że nadszedł czas na podjęcie energicznych, zdecydowanych i bezwzględnych działań w Danii, Holandii, Francji i Belgii! Trzeba zapędzić tysiące próżniaków do pracy przy umocnieniach, która jest ważniejsza od innej roboty. Wydano już niezbędne rozkazy”. Zakończył kreślenie ponurego obrazu teraźniejszości przyznaniem, że budzące przerażenie naloty aliantów „dały się najbardziej we znaki na froncie wewnętrznym”, a akcje odwetowe U-Bootów niemal ustały z powodu przewagi wroga w powietrzu nad Atlantykiem. Jednocześnie, oznajmił, nadal istnieją powody do wiary w ostateczne zwycięstwo. Zostali obdarzeni przywódcą, który „zna się nie tylko na wojnie politycznej, ale także militarnej”, który siłą woli ożywia „niemieckie siły zbrojne w dziedzinie strategii, organizacji i uzbrojenia. Niezwykle ważna zasada jedności przywództwa politycznego i wojskowego znalazła w nim ucieleśnienie w sposób, którego nie znano od czasów Fryderyka Wielkiego”. 967

Zakończył hiperbolą godną samego Hitlera. Choć nikt nie może przewidzieć, jakie niebezpieczeństwa kryje w sobie mroczna przyszłość, jednego mogą być pewni: Niemcy nigdy nie zaprzestaną walki o kulturę i wolność na kontynencie. „Europa pod batem amerykańskich Żydów lub bolszewickich komisarzy jest nie do pomyślenia”1. Politycy zgotowali mu hałaśliwą owację. Mowa Jodla była majstersztykiem szczerości i nadziei. Dwa dni po niej Hitler dał swój typowy pokaz gry na emocjach. Przemawiał z taką swadą i pewnością siebie w Löwenbräukeller, że na wielu słuchaczy przy odbiornikach radiowych spłynęła taka sama otucha jak na obecnych w piwiarni. Próby podniesienia na duchu członków partii i ludności zniweczyły kolejne tygodnie, gdyż sytuacja polityczna i wojskowa uległa dalszemu pogorszeniu. Węgrzy z zazdrością spoglądali na Włochów, którzy zdezerterowali, a Rumuni czuli się rozgoryczeni utratą osiemnastu dywizji nad Donem i Wołgą. Sam Wehrmacht w ciągu ostatniego roku stracił milion sześćset osiemdziesiąt sześć tysięcy żołnierzy. Tak trudno było znaleźć kogoś, kto by ich zastąpił, że uchylono przepisy zabraniające poboru do wojska najmłodszego lub jedynego syna w rodzinie. Za zdolnych do służby uznano nawet pięćdziesięcioczteroletnich weteranów I wojny światowej. Perspektywa kolejnej katastrofalnej zimy na froncie wschodnim sprawiała, że w Wilczym Szańcu panowała ponura atmosfera. Nie było choinki ani nawet jednej świeczki, by uczcić święta miłości i pokoju. 26 stycznia 1944 roku Führer wezwał do Kętrzyna kilkuset generałów i admirałów. Po wyjaśnieniu ideologicznych przesłanek wojny dał jasno do zrozumienia, że oficerowie muszą się jednomyślnie opowiedzieć za narodowym socjalizmem i uznać jego zasady z wewnętrznego przekonania. Oznajmił to spokojnym, rzeczowym tonem, więc jego następne słowa, wypowiedziane z niezwykłą żarliwością, wytrąciły słuchaczy z równowagi. „Moi generałowie i admirałowie! – zaczął. – Jeśli Boska Opatrzność odmówi nam zwycięstwa w śmiertelnej walce i jeśli Wszechmogący zapragnie, by ta wojna zakończyła się klęską narodu niemieckiego, wy, moi generałowie i admirałowie, musicie się zgromadzić wokół mnie z uniesionymi mieczami i walczyć do ostatniej kropli krwi o honor Niemiec! Powiadam, panowie, tak musi się stać!”. W sali zapanowała grobowa cisza, jakby wszyscy wstrzymali oddech. W końcu milczenie przerwał siedzący w pierwszym rzędzie oficer, który poczuł się urażony. „Mein Führer, tak się też stanie!” – ironicznie przytaknął feldmarszałek von 968

Manstein. Zapadła kolejna chwila ciszy, tym razem pełna lęku, gdyż Hitler czekał, by jego dowódcy powstali jak jeden mąż i nagrodzili słowa Mansteina owacją – choć zostały wypowiedziane sarkastycznym tonem. Rozejrzał się po sali, przesuwając wzrokiem niczym szperaczem, i w końcu zatrzymał go na siedzącym w pierwszym rzędzie Mansteinie. „Feldmarszałku – powiedział ochrypłym głosem – mam powody wątpić, że pan w to wierzy”. Zapadła kolejna kłopotliwa pauza. W końcu Hitler oznajmił, że wie o antyhitlerowskich nastrojach panujących w Wehrmachcie i negatywnej postawie wielu oficerów. Jest w posiadaniu dowodów, że niektórzy odmawiali wykonania rozkazów Führera. Tak, wiedział o ruchu Wolne Niemcy, do którego należeli niektórzy oficerowie schwytani przez Rosjan! To improwizowane oskarżenie wytrąciło go z równowagi i sprawiło, że nie potrafił dokończyć mowy tak, jak planował. Przerwał i nieoczekiwanie wyszedł z sali. Chwilę później Manstein został wezwany do gabinetu Führera. Hitler spojrzał na niego wściekłym wzrokiem. „Feldmarszałku – rzucił – zabraniam panu przerywać mi w trakcie mowy. Jakby się pan czuł, gdyby ktoś panu przerwał, kiedy zwraca się do podwładnych?”2.

Jedną z nielicznych przyjemności Hitlera w tamtych ponurych zimowych dniach były doskonałe potrawy przyrządzane przez nową kucharkę. Oprócz tego, że Marlene von Exner była młoda i powabna, pochodziła z Wiednia. Führer lubił przebywać w jej towarzystwie, gdyż oboje mogli długo rozmawiać o Austrii i jej rodzinie, która wspierała ruch narodowosocjalistyczny w okresie, kiedy był zakazany przez prawo. Exner skarżyła się jedynie na ograniczony jadłospis Führera. Jakie to monotonne, zwierzyła się Traudl Junge, żywić się bez przerwy wegetariańską zupką, marchewką, ziemniakami i jajami na miękko! Bała się, że Hitlera znudzą jej posiłki i ją odprawi, a zakochała się w młodym adiutancie SS. Wyjechała z całkiem innego powodu. Bormann, którego zaloty odważyła się odrzucić, odkrył, że Marlene von Exner po stronie matki ma w żyłach żydowską krew, i zemścił się, podejmując ten temat w towarzystwie Hitlera, dopóki ten z żalem nie odprawił kucharki. Dał jej jednak na odchodne półroczną pensję i uczynił całą rodzinę Exnerów honorowymi Aryjczykami. Pod koniec lutego Hitler wrócił do Obersalzbergu, aby można było wzmocnić bunkry Wilczego Szańca narażone na silne naloty radzieckie. Życie w Berghofie okazało się jednak niewiele radośniejsze. „Wymuszona wesołość, powierzchowne 969

rozmowy i nieprzerwany korowód gości – wspominała Traudl Junge – nie zdołały ukryć niepokoju, który nosiliśmy w naszych sercach”. Ewa, która jakiś czas nie widziała kochanka, była zaskoczona jego wyglądem. „Zestarzał się i jest taki ponury – zwierzyła się Traudl. – Wiesz, co go gnębi?”. Sekretarka była zakłopotana. „Znasz Führera lepiej ode mnie, na pewno potrafisz się domyślić rzeczy, o których nie wspomina”. Przyznała, że sytuacja militarna

wystarczyłaby

do

głębokiego

zatroskania.

Tego

samego

dnia

w herbaciarni Ewa zganiła Hitlera za jego przygarbioną postawę, ale ten obrócił wszystko w żart. „To dlatego, że noszę w kieszeni ciężkie klucze. Oprócz tego dźwigam plecak pełen zmartwień”. Uśmiechnął się nieszczerze. „Teraz będziemy do siebie lepiej pasowali. Ty zawsze nosisz buty na wysokim obcasie, żeby wydać się wyższa, więc jeśli się lekko pochylę, będziemy ze sobą harmonizować”3. W ostatni dzień lutego do Berghofu przybył niezwykły gość. Hanna Reitsch, pilotka i szybowniczka, odwiedziła Führera, żeby podpowiedzieć mu, jak wygrać wojnę. Przekonywała, że nowa rakieta V-1 jest zbyt niecelna. Rozwiązaniem był pocisk pilotowany przez człowieka, a ona zgłaszała się jako pierwsza ochotniczka. Hitler z miejsca odrzucił ten pomysł. Nie był to odpowiedni moment psychologiczny, aby pomysł samobójczych ataków został zaakceptowany przez naród niemiecki. Zmienił temat rozmowy na samolot odrzutowy, który uważał za swoją tajną broń. Hanna sądziła, że prace na silnikiem odrzutowym są na etapie początkowym, więc nie mogła się oprzeć, by nie przerwać mu w pół zdania. „Mein Führer, mówi pan o wnuku embriona”. Oznajmiła, że Hitler ma błędne informacje o niemieckim programie prac nad samolotem odrzutowym, i ponownie podjęła temat samobójczych misji. Fuhrer zaskoczył ją udzieleniem gniewnej zgody na rozpoczęcie eksperymentalnych prac nad projektem, pod warunkiem że nie będą go dręczyć w początkowej fazie przygotowań4.

Chociaż w Obersalzbergu padało niemal cały czas, odizolowanie od świata poprawiło nastrój Führera. Podczas obiadu zaczął drwić z własnych wiedeńskich akwarel, które obecnie osiągały wysokie ceny. Byłoby głupotą, powiedział, zapłacić więcej niż dwieście marek za taką amatorską robotę. „Właściwie nie chciałem zostać malarzem – wyznał. – Malowałem, żeby utrzymać się przy życiu i studiować”. Pozbył się wczesnych prac, ale zachował swoje architektoniczne szkice: „Mój najcenniejszy dobytek, moją duchową własność, z którą nigdy się nie rozstanę. Nie 970

wolno zapominać, że wszystkie moje dzisiejsze idee, moje plany architektoniczne, sięgają tamtych lat, gdy pracowałem całymi nocami”5. Życie w Berghofie odnowiło jego pewność siebie, ponieważ gdy w marcu zjawił się Goebbels przybity pierwszymi dziennymi nalotami przeprowadzonymi przez Amerykanów, Hitler natchnął go nadzieją na przyszłość. Jednak następnego dnia sam

dostał

ataku

nerwowego.

Podczas

narady

17 marca

zorganizowanej

w pobliskim pałacu Klessheim Führer stracił cierpliwość do admirała Horthyego, regenta Węgier, i oskarżył Madziarów o planowanie zdrady we włoskim stylu. Czekający na zewnątrz Schmidt ze zdumieniem ujrzał, jak stary Horthy wybiega z pokoju z poczerwieniałą twarzą, a rozgniewany i zakłopotany Hitler podąża za nim, wołając, aby wrócił. Urażony Horthy posłał po swój pociąg specjalny, ale zanim skład zdążył wyruszyć, Ribbentrop w przekonujący sposób upozorował nalot, m.in. przy użyciu zasłony dymnej, którą otoczono pałac, co skutecznie zatrzymało regenta jako więźnia. Kiedy Horthy ochłonął, Ribbentrop poinformował go, że może odjechać, i odczytał Węgrowi szkic wspólnego komunikatu stwierdzającego, że wkroczenie niemieckich oddziałów na Węgry dokona się za obopólną zgodą. „Mógł pan równie dobrze napisać – zaprotestował admirał – że błagałem Hitlera, aby pozwolił na okupację Węgier przez Słowaków i Rumunów, bo tym również mi groził!”. Zdanie to zostało usunięte, ale gdy Horthy dotarł do Budapesztu, okazało się, że jego kraj jest okupowany przez jedenaście dywizji niemieckich6. Napad gniewu doprowadził do nieistotnego zwycięstwa, które zamieniło się w militarną i polityczną klęskę. Wspomniane dywizje zostały wycofane z zachodu (choć coraz więcej wskazywało na nadchodzącą inwazję) i wschodu, gdzie zdaniem eksperta wywiadu Gehlena wróg szykował się do potężnej ofensywy w rejonie Ukrainy, która mogła mieć „bezpośredni i dalekosiężny wpływ na polityczną, wojskową i gospodarczą sytuację w innych częściach Europy”. Jedyną nadzieją na odzyskanie inicjatywy, przekonywał Gehlen, było przeprowadzenie śmiałego odwrotu strategicznego. Zgodnie z zasadą uporczywego trzymania się każdego skrawka podbitego terytorium, Führer odrzucił to zalecenie7. Wpływ na jego decyzję mogło mieć stale pogarszające się zdrowie. Nie tylko Ewa zauważyła, że gdy zbyt długo stoi, dygoczą mu kolana, a jego dłoń trzęsie się tak bardzo, że filiżanka dzwoni na spodku. Na początku maja powróciły silne skurcze brzucha. Führer zignorował zalecenie doktora Morella, aby poddał się delikatnym masażom i odbywał dłuższe spacery. Wyraził jedynie zgodę na cardizol 971

i dożylne zastrzyki dwóch innych leków (glucadu i testovironu), aby powstrzymać narastające zmęczenie. Morell zachęcał go również, aby wcześniej kładł się spać, ale Hitler odparł, że to niemożliwe. Nie mógł zasnąć, dopóki ostatni brytyjski bombowiec nie opuścił obszaru Rzeszy. Tej wiosny nieprzyjacielskie samoloty zaczęły siać spustoszenie w Bawarii. Niemal codziennie słychać było ryk syren przeciwlotniczych, a Hitler musiał schodzić do głębokiego schronu sześćdziesiąt pięć stopni pod Berghofem. Na Obersalzberg nie spadły jednak jeszcze żadne bomby. Samoloty leciały w kierunku Wiednia, Węgier i innych gęsto zaludnionych regionów. Przy ładnej pogodzie widać było czerwoną łunę pożarów w Monachium. Ewa błagała, żeby Hitler pozwolił jej pojechać do miasta i sprawdzić, czy jej dom przy Wasserburgerstrasse jest cały. Była bardzo natarczywa, więc Führer w końcu się zgodził. Wróciła tak zaszokowana zniszczeniami, że Hitler poprzysiągł aliantom zemstę. „W Anglii wybuchnie panika! – obiecał i opowiedział jej o nowej rakiecie. – Niszczycielskie działanie nowej broni będzie tak wielkie, że nie wytrzymają nerwowo! Odpłacę tym barbarzyńcom, którzy masakrują kobiety i dzieci! Niszczą niemiecką kulturę!”. Alarmy bombowe stały się tak powszednie, że niektórzy goście bawiący w Berghofie zaczęli je ignorować. Któregoś ranka Traudl wyskoczyła z łóżka, pobiegła do schronu i odkryła, że nie ma w nim nikogo. Kiedy weszła na górę, żeby zobaczyć, co się stało, Hitler stał w wejściu niczym Cerber, niespokojnie obserwując niebo. Pogroził jej karcąco palcem. „Nie bądź lekkomyślna, młoda damo. Wracaj do bunkra. Alarm bombowy jeszcze się nie skończył”. Nie powiedziała mu, że inni goście nadal są w łóżkach, ale posłusznie zeszła do bunkra długim ciągiem schodów. Podczas obiadu Hitler wygłosił wykład na temat głupoty, jaką jest nieschodzenie do schronu. „Moi współpracownicy, niektórzy niezastąpieni, mają zwyczajnie obowiązek schodzić do bunkra – łajał słuchaczy. – To idiotyczne dowodzić swojej odwagi ryzykowaniem śmierci podczas bombardowania!”8. Mimo to narażał na szwank własne zdrowie, uporczywie odmawiając ćwiczeń, odpoczynku i poddawania się masażom, w coraz większym stopniu polegając na lekach. Oprócz dodatkowych pigułek i zastrzyków pozwalał sobie aplikować wyciąg z serca i wątroby oraz od czterech do sześciu tabletek multiwitamin dziennie. Zachowywał się tak, jakby zdrowie przestało być dla niego ważne i utrzymywał się przy życiu jedynie do czasu wykonania swojej misji. Udało mu się jednak podźwignąć z depresji i wrócić do głoszenia przesłania nadziei. Pewnego pięknego dnia zapewnił członków najbliższego otoczenia, że wydarzy się coś, co odmieni ich 972

położenie. Anglosasi zrozumieją, że w ich interesie leży przyłączenie się do jego antybolszewickiej krucjaty. Musi do tego dojść9. Alianci odpowiedzieli nową falą strategicznych nalotów skoordynowanych z rajdami

powietrznymi.

Amerykańskie

naloty

na

rafinerie

w środkowej

i wschodniej części Niemiec poważnie zagroziły całemu programowi zbrojeń Hitlera. Dzienna produkcja sięgająca pięciu tysięcy ośmiuset pięćdziesięciu ton spadła do czterech tysięcy ośmiuset dwudziestu. „Nieprzyjaciel uderzył w jeden z naszych najczulszych punktów – doniósł Hitlerowi Albert Speer. – Jeśli naloty nie ustaną, wkrótce przerwiemy produkcję paliwa. Miejmy nadzieję, że sztab generalny wojsk powietrznych wroga jest równie roztrzepany, jak nasz!”10. Keitel pośpiesznie zaprotestował, że nadal istnieją ogromne rezerwy paliwa, ale Hitler był bardziej realistyczny i kilka dni później zwołał naradę, aby omówić ten problem. Czterech przemysłowców było zgodnych, że sytuacja stanie się beznadziejna, jeśli rajdy powietrzne będą prowadzone w sposób metodyczny100*. Hitler odpowiedział typowym argumentem, że udało im się przetrwać gorsze czasy – Keitel i Göring przytakiwali mu – ale gdy przemysłowcy poparli swoje stanowisko liczbami i danymi porównawczymi, Hitler nagle wykonał zwrot o sto osiemdziesiąt stopni. Speer pomyślał, że w końcu zechce „przyjąć nieprzyjemną prawdę”. Miał nadzieję, że zda sobie sprawę, iż oznacza to początek upadku gospodarki Rzeszy.

2 Wojna błyskawiczna, którą Niemcy z takim powodzeniem prowadzili we wczesnym okresie, teraz obróciła się przeciwko nim. Podczas I wojny światowej długi okres impasu na froncie pozwalał niemieckiej propagandzie niemal do końca skutecznie przekonywać naród, że wojna może jeszcze zostać wygrana. W realiach II wojny światowej takie twierdzenia stały się niemożliwe. Nie było już żadnych wątpliwości co do kolejnej letniej ofensywy niemieckiej. Zeszłoroczna klęska pod Kurskiem położyła kres wszelkiej nadziei na zwycięstwo. Jedynym pytaniem pozostało, jak długo Wehrmacht zdoła powstrzymywać napierającą Armię Czerwoną. Mimo ogromnych strat w ludziach w ciągu mionych trzech lat Związek Radziecki dysponował nadal mniej więcej trzema setkami dywizji i ponad pięcioma milionami żołnierzy, naprzeciw których stało poniżej dwustu niedostatecznie uzbrojonych dywizji niemieckich liczących dwa miliony ludzi. Najbardziej bolesną niespodzianką dla Niemców nie były zdumiewające rezerwy Armii Czerwonej, ale 973

nieustępliwy duch walki jej żołnierzy. Podczas oblężenia Stalingradu Hitler pogardliwie tłumaczył niemożność zdobycia miasta przez Paulusa tym, że Rosjanie walczyli jak „bagienne zwierzęta”. Niezależnie od określenia, wigor i umiejętności tych Untermenschen ze wschodu okazały się przewyższać przymioty rasy germańskiej. Tyle jeśli idzie o fundamentalne przesłanie Ostpolitik Hitlera. W 1944 roku Führer nie myślał już nawet o odniesieniu symbolicznego zwycięstwa. Jego troską stała się inwazja na zachodzie. „Zdecyduje ona nie tylko o bieżącym roku, ale o całej wojnie – powiedział swoim doradcom wojskowym na początku czerwca, spoglądając nieprzytomnym wzrokiem za okno. – Jeśli zdołamy odeprzeć inwazję, podobna próba nie będzie mogła być powtórzona w szybkim czasie. Będziemy mogli wówczas wykorzystać nasze rezerwy we Włoszech i na wschodzie”. Później w końcu ustabilizują sytuację na froncie wschodnim. Jeśli nie zdołają jednak odeprzeć najeźdźców z zachodu, będzie to oznaczać ostateczną klęskę. „Nie możemy zwyciężyć w wojnie statycznej na zachodzie, bo cofając się, z każdym krokiem będziemy wydłużali front we Francji. Pozbawieni strategicznych rezerw, nie będziemy mogli zgromadzić wystarczającej siły wzdłuż tej linii”. „Dlatego – zakończył – napastnik musi zostać odparty przy pierwszej próbie”12. Nie dodał czegoś, o czym wspomniał prywatnie generałowi Heusingerowi: „Jeśli aliancka inwazja się powiedzie, będę musiał zakończyć tę wojnę politycznymi środkami”13. Hitler zlecił zadanie odparcia alianckiej inwazji na zachodzie Rommlowi, który już dowodził podczas jednej katastrofy, utraty Afryki Północnej, choć nie z własnej winy. Rommel uważał, że inwazję należy zatrzymać na plażach, gdzie nieprzyjaciel będzie najsłabszy. „Żołnierze będą się czuli niepewnie, może nawet będą cierpieli na chorobę morską – przekonywał. – Nie będą znali terenu, a ciężki sprzęt nie będzie dostępny w wystarczającej ilości. To odpowiedni moment, żeby uderzyć i ich pokonać”. Jego przełożony, Gerd von Rundstedt, głównodowodzący sił niemieckich na zachodzie, stał na odmiennym stanowisku. Do decydującego starcia trzeba doprowadzić daleko od wybrzeża. Wszystkie niemieckie rezerwy wojsk taktycznych i pancernych powinny się znajdować głęboko na terenie Francji, aby mogły okrążyć i zniszczyć postępujące oddziały wroga. Hitler rozstrzygnął spór kompromisem, który nikogo nie zadowolił. Zabrał Rommlowi wszystkie dywizje pancerne, ale umieścił je znacznie bliżej wybrzeża, niż chciał Rundstedt. Rankiem 4 czerwca Rommel wyruszył do Niemiec samochodem, rzekomo aby odwiedzić żonę, której urodziny przypadały szóstego, ale w rzeczywistości 974

zamierzał udać się do Berchtesgaden i przekonać Hitlera, by przesunął dwie dodatkowe

dywizje

czołgów

i jedną

brygadę

moździerzy

do

Normandii.

„Najpilniejszym zadaniem – zapisał w swoim dzienniku – jest przekonanie Führera w osobistej rozmowie”14. Był to właściwy czas na krótkie wakacje. Meteorolog Luftwaffe w Paryżu właśnie doniósł, że w ciągu dwóch tygodni nie należy się spodziewać alianckiej inwacji z powodu burzowej pogody.

Po drugiej stronie kanału La Manche generał Dwight Eisenhower, dowódca sił alianckich, stał przed innym dylematem. Inwazja opatrzona kryptonimem „Overlord” zgodnie z planem miała się zacząć następnego dnia, ale złe prognozy pogody skłoniły go do przełożenia wielkiej operacji o przynajmniej dwadzieścia cztery godziny. Eisenhower spędził samotnie większość dnia w ciasnej przyczepie samochodowej w lesie nieopodal Portsmouth, analizując argumenty za i przeciw. Mogli zaryzykować atak mimo złych warunków pogodowych lub czekać do lipca. O operacji poinformowano ponad dwieście tysięcy ludzi, więc wydawało się nieuniknione, że kiedyś dojdzie do przecieku i tajemnica się wyda. Tego wieczoru meteorolodzy donieśli o tym, że nadciąga kolejny front atmosferyczny: do rana 6 czerwca miały panować względnie dobre warunki, a później pogoda miała ulec załamaniu. Eisenhower wezwał swoich dowódców. Szef sił powietrznych, sir Arthur Tedder, obawiał się, że chmury mogą przeszkodzić jego samolotom, ale Montgomery odparł: „Ja bym ruszał”. Eisenhower podjął decyzję: 6 czerwca alianci wylądują na plażach Normandii.

6 czerwca, gdy nowy dzień miał zaledwie piętnaście minut według brytyjskiego, przesuniętego o dwie godziny, czasu letniego, osiemnastoletni spadochroniarz nazwiskiem Murphy wylądował w ogrodzie dyrektorki szkoły w Sainte-Mère-Église. Rozpoczął się D-Day. W ciągu następnej godziny do stanowiska dowodzenia niemieckiej Siódmej Armii zaczęły napływać niejasne i sprzeczne raporty. Dopiero o trzeciej rano czasu niemieckiego Rundstedt poinformował naczelne dowództwo w Obersalzbergu, że w Normandii wylądowali spadochroniarze i szybowce desantowe. Trzy godziny później szef sztabu Rundstedta powiadomił Warlimonta, że najprawdopodobniej rozpoczęła się inwazja. Zwrócił się też z prośbą

975

o przesunięcie

bliżej

rejonu

lądowania

czterech

pancernych

dywizji

zmotoryzowanych z rezerwy Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu. Jodl uznał, że jest to jedynie atak pozorowany. Alianci wyprowadzili go w pole dzięki operacji „Bodyguard” – fałszywy plan inwazji sprytnie podrzucony został do kwatery głównej Führera – sugerującej, że główne siły wylądują znacznie dalej na północ, w rejonie Calais, gdzie kanał La Manche był najwęższy. W konsekwencji Jodl odmówił obudzenia Hitlera w celu przeprowadzenia konsultacji. Wywołało to konsternację w kwaterze głównej Rundstedta. Według szefa operacji poczerwieniały stary feldmarszałek „kipiał gniewem, a wściekłość powodowała, że nie dało się zrozumieć jego słów”. Inny dowódca zadzwoniłby bezpośrednio do Hitlera, ale arystokratyczny Rundstedt, który otwarcie nazywał Führera „czeskim kapralem”, nie zniżyłby się do roli petenta. Pozostawił błagania podwładnym, którzy zasypywali dowództwo telefonami, aby zmienić decyzję Jodla. Führera obudzono dopiero o dziewiątej rano. Było to wcześniej niż zwykle, gdyż miał w planie spotkanie z Horthym, Tiso i Antonescu – dyktatorami Węgier, Słowacji i Rumunii – w pałacu Klessheim. Wyszedłszy w szlafroku ze swojej sypialni, Hitler spokojnie wysłuchał ostatnich doniesień przed posłaniem po Keitla i Jodla. Nie był już jednak spokojny, kiedy przybyli. „To inwazja czy nie?!” – wrzasnął, a następnie odwrócił się na pięcie i wyszedł. Wkrótce jego nastrój uległ zmianie. Poklepywał ludzi po plecach w niezwykłym geście poufałości, jakby ożywiła go myśl, że w końcu zmierzy się z zachodem. „Teraz będziemy mogli dać im tęgiego łupnia!” – krzyknął, klepiąc się po udach. Był w wesołym nastroju podczas malowniczej godzinnej podróży do Klessheim. „Mogę powstrzymywać Rosjan tak długo, jak zechcę” – zakomunikował swoim towarzyszom, a potem zaczął się przechwalać, jak rozgromi Anglosasów przed Wałem Atlantyckim15. Wydarzenia na zachodzie zdominowały południową naradę poświęconą bieżącej sytuacji na froncie, która odbyła się tuż przed spotkaniem z trójką dyktatorów. Kiedy Hitler wszedł do sali narad, w której czekali jego wojskowi doradcy skupieni wokół map i tablic, niektórzy odwrócili się z pewnym podnieceniem i zaniepokojeniem. Ku ich zaskoczeniu rozpromieniony Führer wszedł energicznym krokiem do sali. Po austriacku przeciągając głoski, powiedział: „A zatem się zaczęło!” i zaczął chichotać, jakby znajdował się w kawiarni. W końcu stało się to, czego cały czas pragnął, oznajmił. „Stanąłem twarzą w twarz z moimi prawdziwymi wrogami!”16.

976

W Berlinie agencja prasowa DNB z upoważnienia niższego rangą urzędnika ogłosiła, że inwazja na zachodzie się rozpoczęła, ale najwyraźniej Goebbels nie potraktował tej informacji zbyt poważnie. Najważniejszą wiadomością dnia, według notatki w dzienniku jego sekretarza prasowego Wilfreda von Ovena, było przyjęcie, podczas którego Goebbels grał na pianinie w duecie z jakąś hrabiną. „Trąbił na prawo i lewo o kulturze, a później zniknął z hrabiną w barze za fortepianem – zanotował. – Ona śpiewała piosenki, a pozostali pili”17. O szesnastej Hitler wrócił do Berghofu na późny obiad z Ewą oraz kilkoma partyjnymi dygnitarzami i ich żonami. Główną atrakcją posiłku była jego obserwacja na temat wegetarianizmu: „Słoń jest najsilniejszym ze zwierząt, a nie je mięsa”. Potem towarzystwo jak zwykle przeniosło się do herbaciarni, gdzie Führer uraczył się herbatką z kwiatu lipy. Nastąpiła godzinna drzemka i kolejna narada wojskowa o dwudziestej trzeciej. Powiedział, że wątpi, aby była to prawdziwa inwazja. To jedynie marna sztuczka mająca skłonić go do przesunięcia sił w złe miejsce. Do głównego uderzenia dojdzie niechybnie w okolicy Calais, gdyż to tam kanał La Manche jest najwęższy. Nie pozwolił się uwolnić od kłamstwa sprytnie podsuniętego dzięki operacji „Bodyguard” – może dlatego, że był to szlak, którym sam planował przeprowadzić inwazję na Anglię. Do północy alianci wbili się głęboko w zachodni Festung Hitlera na froncie długości pięćdziesięciu kilometrów. Niemcy byli kompletnie zaskoczeni. Ich lotnicwo i marynarka okazały się bezsilne, a umocnienia na wybrzeżu zostały rozbite w pył. Nieprzyjaciel osiągnął wielkie zwycięstwo na wybrzeżu za cenę niecałych dwóch i pół tysiąca zabitych, ale nadal był czas, żeby odepchnąć go z powrotem do kanału La Manche – gdyby bezzwłocznie podjęto odpowiednie działania.

3 3 czerwca Goebbels rzucił palenie, a trzy dni później się upił. 7 czerwca zapewnił swojego sekretarza prasowego, że jest to prawdziwa inwazja, a w południe zaskoczył wybrane grono słuchaczy złożone z wyższych urzędników i przemysłowców stwierdzeniem (jeśli wierzyć zapiskom w dzienniku byłego ambasadora von Hassella), że „pewnego dnia przedstawiciele »wielkich mocarstw« zasiądą ponownie przy tym samym stole, »uścisną sobie dłonie« i spytają jedni drugich: »Właściwie, jak do tego doszło?«. To ostatnie słowo mądrości!”. Goebbels 977

wypowiadał tylko opinię swojego pana, ale 10 czerwca starał się, jak mógł, przekonać Hitlera, że jedyną nadzieją Niemiec jest „krwawe odparcie inwazji”. Wówczas zachód zacznie zabiegać o porozumienie18. Hitler był w dalszym ciągu przekonany, że desant w Normandii jest operacją pozorowaną, więc nie podjął zdecydowanych działań przeciwko przyczółkowi aliantów. Na dodatek, odmawiając dania wolnej ręki swoim dowódcom polowym, pozbawił ich ostatniej szansy na przejęcie inicjatywy. Bitwa była już przegrana. Stało się jasne, że alianci mają całkowitą przewagę powietrzną nad Francją. Hitler zwrócił się przeciwko Göringowi, którego chwalił jeszcze kilka dni wcześniej. Spytał sarkastycznie, czy to prawda, że po klęsce w wojnie z zachodem jego osławiona Luftwaffe „dostanie wypłatę ubezpieczenia bez względu na orzeczoną winę”19. 12 czerwca, dwa dni przed terminem, zrozpaczony Führer rozpoczął naloty na Londyn z użyciem rakiet V-1. Poganiane załogi wyrzutni zdołały wystrzelić jedynie dziesięć rakiet. Cztery rozbiły się zaraz po starcie, dwie zniknęły, a inne zniszczyły most kolejowy. Po tym spektakularnym fiasku Göring nie omieszkał przypomnieć Hitlerowi, że był to program Milcha, a nie jego, ale gdy dwa dni później dwieście czterdzieści cztery rakiety wywołały wielki pożar w Londynie, marszałek natychmiast przypisał sobie sukces. Nie miało to jednak żadnego wypływu na sytuację w Normandii. W ciągu dziesięciu dni alinaci zdołali wysadzić we Francji prawie milion ludzi i pół miliona sztuk sprzętu. Sytuacja była tak rozpaczliwa, że 17 czerwca Hitler pojechał samochodem na zachód, do wioski niedaleko Soissons. Tam, pierwszy raz od D-Day, spotkał się z Rundstedtem i Rommlem. „Był blady i niewyspany – wspominał generał Hans Speidel – bawił się nerwowo okularami i kolorowymi kredkami, które trzymał w palcach (…), a później rozgoryczonym głosem opowiadał o swoim niezadowoleniu z udanego lądowania aliantów, o co winił dowódców polowych”20. To Rommel, a nie Rundstedt, wziął na siebie ciężar odparcia zarzutów. Wykazał z „bezlitosną szczerością”, że toczyli beznadziejną walkę z przeważającymi siłami wroga na morzu, lądzie i w powietrzu. Była tylko jedna nadzieja: porzucenie samobójczej taktyki obrony każdego metra ziemi i szybkie wycofanie wszystkich dywizji pancernych spod przygniatającego ognia nieprzyjacielskiej marynarki w celu przegrupowania przed decydującą bitwą. Hitler zapewnił dowódców, że jego nowe rakiety „sprawią, iż Brytyjczycy będą błagali o pokój”. Dla Rundstedta i Rommla był to drażliwy temat, gdyż Führer odrzucił ich prośbę o użycie pocisków przeciwko angielskim portom na południu, z których zaopatrywano wojska 978

inwazyjne, twierdząc, że wszystkie powinny zostać wykorzystane do ataku na ważny cel polityczny. Dwaj feldmarszałkowie ograniczyli się do krytyki pod adresem Luftwaffe: jak można odnieść zwycięstwo bez choćby minimalnego wsparcia z powietrza? Hitler odpowiedział, że niebawem „cała chmara myśliwców odrzutowych” oczyści niebo z amerykańskich i brytyjskich samolotów. Zapomniał wspomnieć, że wbrew stanowczym sprzeciwom Milcha samolot odrzutowy, który był już w fazie produkcji, stanowił hybrydę myśliwca i bombowca nienadającą się do żadnego ze wspomnianych zadań. Daleki warkot nadlatujących samolotów wroga zmusił ich do zejścia do podziemnego betonowego bunkra. Zmiana miejsca ośmieliła Rommla do jeszcze bardziej zdecydowanego wystąpienia. Wojska aliantów, powiedział, nieuchronie przerwą front w Normandii i wkroczą do Niemiec. Hitler z zaciśnietymi ustami wysłuchał przepowiedni, że padnie także front wschodni i Rzesza zostanie politycznie odizolowana. Na koniec Rommel zwrócił się z dramatyczną prośbą o zakończenie wojny. „Nie martw się przyszłymi kolejami tej wojny – przerwał mu ostro Hitler. – Pilnuj własnego frontu i powstrzymuj siły inwazyjne”. Podczas przerwy na jednodaniowy obiad dwaj esesmani pełniący straż za krzesłem Hitlera spróbowali ryżu i warzyw na talerzu Führera, zanim ten zabrał się do jedzenia. Speidel uznał, że był to widomy dowód braku zaufania Hitlera do armii. Chwilę po zakończeniu narady rakieta V-1, która wystartowała w kierunku Londynu, zmieniła tor lotu i eksplodowała na szczycie ich bunkra. Hitler, który nie odniósł żadnych obrażeń, natychmiast wyruszył do swojej kryjówki w Obersalzbergu. Przybył na miejsce w złym nastroju i oznajmił: „Rommla zawiodły nerwy. Stał się pesymistą. W tych czasach jedynie optymiści zdołają coś osiągnąć”. Dwa dni później odebrał telefon od innego pesymisty. Rundstedt wyjaśnił, że Amerykanie się przebili i nacierają w kierunku półwyspu Cotentin. Jeśli niemieckie oddziały nie zostaną natychmiast wycofane z Cherbourga, mogą zostać odcięte. „Twierdzę Cherbourg trzeba utrzymać za wszelką cenę” – odparł Führer, a następnie wydał sensowne zezwolenie, by obrońcy wycofali się w ostatniej możliwej chwili, żeby uniknąć dostania się do niewoli. Kompromis nie oznaczał, że zdecydowanie Hitlera osłabło, mimo zniechęcających wieści od jednego z jego głównych sojuszników. Japończycy ponieśli właśnie druzgoczącą klęskę w bitwie na Morzu Filipińskim, tracąc trzy ciężkie krążowniki i czterysta siedemdziesiąt pięć samolotów. Führer zachowywał 979

zimną krew mimo porażek na wszystkich frontach, okazując spokój, który zadziwił nawet członków jego najbliższego otoczenia. Nie było też prawdą, że nie słuchał już głosów krytyki pod swoim adresem. Podczas późnej narady 23 czerwca generał Dietl, zdenerwowany pogardliwymi uwagami Führera na temat Finów poddających się Rosjanom, grzmotnął pięścią w stół. „Mein Führer, muszę pomówić z panem jak Bawarczyk z Bawarczykiem!” – wykrzyknął w dialekcie i oskarżył Hitlera, że nie jest sprawiedliwy. Ku zdumieniu wszystkich Hitler odrzekł Dietlowi, że ma całkowitą rację, serdecznie go pożegnał, a następnie zwrócił się do pozostałych i oznajmił: „Panowie, chciałbym, żeby wszyscy moi generałowie byli tacy jak on”21. Z podobnym szacunkiem odnosił się do admirała Dönitza, nowego dowódcy marynarki, który równie otwarcie i stanowczo sprzeciwił się jego planom. Od tego dnia Hitler traktował go z niezwykłą uprzejmością i cierpliwie słuchał, obdarzając nieograniczonym zaufaniem. W tym niespokojnym okresie Führer przyjmował słowa krytyki nawet od swojej najmłodszej sekretarki. Pewnego dnia, obserwując, jak Hitler ogląda zdjęcia zniszczeń po alianckich nalotach powietrznych, Traudl Junge nie mogła się powstrzymać, by nie powiedzieć, że fotografie nigdy nie oddadzą prawdziwej tragedii. Powinien choć raz pojechać i zobaczyć na własne oczy ludzi „grzejących dłonie nad zwęglonymi krokwiami, gdy cały ich majątek poszedł z dymem”. Hitler nie był rozgniewany, słysząc te słowa. „Wiem, jak to jest – odparł z westchnieniem. – Mam zamiar wszystko zmienić. Zbudujemy nowe samoloty i wkrótce cały ten koszmar się skończy!”22. Jedyną grupą, której uparcie nie chciał słuchać, byli dowódcy polowi w Normandii. Postępowanie Führera doprowadziło do tego, że sytuacja stała się beznadziejna. 26 czerwca amerykańskie wojska zdobyły Cherbourg. Niemcy utraciły nadzieję na odzyskanie inicjatywy, gdyż Hitler bał się, że do głównego lądowania dojdzie w rejonie Calais, a dzięki Ultrze alianci znali niemieckie rozkazy często już dziesięć minut po ich wydaniu. Kiedy niemieckie wojska stanęły przed perspektywą ponurego, denerwującego okresu biernego stawiania oporu, III Rzesza znalazła się na krawędzi katastrofy. W kawiarni hotelu Platterhof, górującego nad Berghofem, zagubiony i rozkojarzony Führer zapewniał setkę przedstawicieli przemysłu zbrojeniowego, że opowiada się za nienaruszalnością prywatnej własności i swobodą działalności gospodarczej. Na koniec nerwowego wystąpienia obiecał, że przedsiębiorcy mogą liczyć na jego wdzięczność, gdy zapanuje pokój, ale oklaski były tak słabe, że zakończył groźbą: „Nie mam wątpliwości, że jeśli przegramy wojnę, niemiecki 980

przemysł prywatny tego nie wytrzyma”. Jeżeli nadejdzie klęska, oznajmił ironicznie, jego słuchacze nie będą się musieli martwić przestawieniem działalności na tory gospodarki pokojowej. „Wszyscy będą myśleć wyłącznie o tym, jak przeżyć. Czy się powiesić, czy umrzeć z głodu albo zginąć w obozie pracy na Syberii – oto niektóre z pytań, na które trzeba będzie sobie wówczas odpowiedzieć”23. Trzy dni później Hitler wezwał do Berghofu Rundstedta i Rommla. Odmówił rozważenia propozycji tego drugiego, aby wycofać się do Sekwany, umożliwiając armiom stacjonującym w południowej Francji utworzenie nowej linii obrony wzdłuż tej rzeki aż do Szwajcarii. Zamiast posłuchać Rommla, mówił z optymizmem o nowej ofensywie. Nie będzie powszechnego odwrotu ani taktycznej zmiany linii frontu. Wojna zostanie wygrana przy pomocy nowych cudownych rodzajów broni, oznajmił w monologu, który szefowi sztabu Rundstedta wydał się „jedną nieprawdopodobną dygresją”. Dwaj feldmarszałkowie, którym zalecono nieskuteczną taktykę agresywnego i uporczywego stawiania oporu, wyszli z narady zawiedzeni. Keitel podzielał ich przygnębienie i zniechęcony wyznał Rommlowi: „Wiem, że nic nie uda się wskórać”24. Po dwóch dniach kontratak Hitlera zakończył się całkowitą klęską. Rundstedt ostrzegł Keitla, że przypomina to biblijną opowieść o ręce piszącej na ścianie. „Co wówczas zrobimy? – spytał Keitel. – Pytam, co zrobimy?!”. „Zawrzyjcie pokój, durnie! – wybuchnął Rundstedt. – Cóż innego można zrobić?!”. Keitel przekazał tę radę Hitlerowi, który rozmawiał właśnie z feldmarszałkiem Güntherem von Kluge. Pod wpływem emocji uczynił Klugego odpowiedzialnym za front zachodni i wystosował do Rundstedta uprzejme pismo, w którym pozbawiał go piastowanego stanowiska25.

4 Nic tak nie przeszkadza w powodzeniu spisku, jak pragnienie zapewnienia sobie całkowitego bezpieczeństwa i gwarancji powodzenia. Taka próba wymaga udziału wielu osób, znacznego czasu i niezwykle sprzyjających okoliczności. Wszystko to zwiększa ryzyko zdemaskowania, rozumiesz więc, czemu wszystkie spiski są tak niebezpieczne! FRANCESCO GUICCIARDINI Ricordi (1528–1530)

981

Ludzie, którzy usiłowali wysadzić samolot Hitlera przy pomocy butelek po brandy wypełnionych materiałem wybuchowym lub wyekspediować go na tamten świat za sprawą bomby ukrytej w kieszeni płaszcza, nie byli żadną miarą zniechęceni

porażką.

Pomiędzy

wrześniem

1943 a 11 lutego

1944 roku

przeprowadzili cztery kolejne próby. Pierwszą podjął generał Helmuth Stieff, który chciał podłożyć bombę zegarową podczas południowej narady wojskowej w Wilczym Szańcu, ale w ostatniej chwili zawiodły go nerwy. Miesiąc później kapitan piechoty Bussche zamierzał wysadzić w powietrze siebie i Hitlera podczas prezentacji nowego płaszcza wojskowego, lecz tym razem interweniował los w postaci nieprzyjacielskiej bomby lotniczej. Dzień przed pokazem płaszcze zostały zniszczone w trakcie brytyjskiego nalotu powietrznego, a Bussche wrócił na front. W dzień po Bożym Narodzeniu 1944 roku inny młody oficer frontowy wyruszył do sali narad z teczką, w której znajdowała się ukryta bomba. Z jakiegoś powodu narada została w ostatniej chwili odwołana. Parę tygodni później przeprowadzono kolejną próbę „płaszcza”. Tym razem modelem ochotnikiem okazał się Ewald Heinrich von Kleist, syn jednego z pierwszych spiskowców. RAF ponownie ocalił Führera, gdyż nalot, który rozpoczął się tuż przed pokazem, zmusił organizatorów do jego odwołania. Dwa tygodnie po ostatniej próbie zadano druzgoczący cios ruchowi oporu. Hitler nakazał Himmlerowi połaczyć Abwehrę i SD. Oznaczało to zniszczenie głównego ośrodka spisku. Z powodu podejrzeń już wcześniej zwolniono generała Ostera. Chociaż znajdował się na wolności, był zbyt uważnie obserwowany, aby się do czegoś nadał. Wyglądało, jakby los faktycznie ochraniał Hitlera, więc w szeregi spiskowców wdarło się poczucie beznadziei. Mogło to oznaczać koniec ich potajemnej wojny z Hitlerem, ale otrzymali zachętę ze strony nowego przywódcy, hrabiego Clausa Schenka von Stauffenberga, oficera sztabowego w randze podpułkownika. Prawnuk Gneisenaua, bohatera wojny wyzwoleńczej z czasów Napoleona, Stauffenberg zrezygnował z marzeń o zostaniu architektem i w 1926 roku wstąpił do Reichswehry. Jak wielu niemieckich oficerów popierał pobór ogłoszony przez Hitlera, Anschluss Austrii i okupację Czechosłowacji. Dał się też porwać zwycięstwu w Holandii i Francji. Iluzję rozwiała dopiero operacja „Barbarossa”. Stauffenberg z całego serca opowiadał się za planem Rosenberga wyzwolenia wszystkich nierosyjskich narodów Związku Radzieckiego, a gdy politykę tę zastąpiono uciskiem i masowym ludobójstwem, powiedział innemu oficerowi, że jedynym rozwiązaniem dla Niemiec jest zabicie Führera. Przypadkiem 982

poznał przywódców ruchu oporu, którzy nie mieli problemu z przyjęciem go do swych szeregów. Jego rola wydawała się jednak krótkotrwała. Samochód Stauffenberga wjechał na minę. Wskutek wybuchu podpułkownik stracił oko, prawą rękę i dwa palce lewej. Inny mężczyzna przeszedłby na emeryturę, ale Stauffenberg uznał, że tylko on może przeprowadzić zamach na Hitlera, i pod koniec 1943 roku wrócił do służby. To właśnie on wniósł bombę w teczce na naradę u Führera w dzień po Bożym Narodzeniu. Niepowodzenie pchnęło go do podobnego, choć jeszcze bardziej ambitnego planu. Tym razem po zabójstwie miał nastąpić starannie zaplanowany przewrót wojskowy w Berlinie, Paryżu i Wiedniu. Nowa pozycja szefa sztabu przy dowódcy Ogólnego Urzędu Sił Zbrojnych w Berlinie pozwoliła mu odbudować osłabione szeregi spiskowców. Stauffenberg przejął ster z rąk zmęczonych, starszych przywódców i dzięki dynamicznej osobowości zdobył poparcie wpływowej grupy w Wehrmachcie: własnego dowódcy, głównego kwatermistrza armii, szefa łączności Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, generała, którego wojska miały przejąć władzę w Berlinie po zamachu, i innych ważnych oficerów średniego szczebla. Żaden feldmarszałek nie udzielił jednak zdecydowanego poparcia intrydze. Kluge był niepewny, a Manstein nie chciał się przedwcześnie zobowiązać, gdyż czuł, że „każdy taki przewrót doprowadziłby do klęski na froncie wschodnim”26. Najbardziej obiecującym kandydatem wydawał się Rommel, ale nawet on miał zastrzeżenia. „Wierzę, że moim obowiązkiem jest służyć Niemcom”, oznajmił, ale sprzeciwił się zamachowi. Zamach spowoduje, że Hitler zamieni się w męczennika. Führer powinien zostać aresztowany przez armię i postawiony przed niemieckim sądem, żeby odpowiedział za swoje zbrodnie27. Na wiosnę 1944 roku Rommel został głębiej wtajemniczony w spisek przez nowego szefa sztabu, generała porucznika Hansa Speidla, żołnierza filozofa, który uzyskał tytuł doktora filozofii summa cum laude na uniwersytecie w Tybindze. Speidel przekonał Rommla, żeby spotkał się potajemnie z generałem Karlem Stülpnaglem, wojskowym gubernatorem Francji, w wiejskim domu niedaleko Paryża. Właśnie tam dwaj panowie z pomocą energicznych szefów sztabu wypracowali plan zakończenia wojny na zachodzie poprzez zawieszenie broni. Wszystkie niemieckie wojska miały wrócić do Niemiec, a alianci – zaprzestać bombardowania ich kraju. Wojna na wschodzie miała być kontynuowana, zakładano bowiem, że amerykańskie i angielskie wojska przyłączą się do krucjaty przeciwko bolszewizmowi. Rommel był tak entuzjastyczny, że próbował wciągnąć 983

do intrygi Rundstedta, ale ten, choć aprobował działania spiskowców, odmówił osobistego udziału. „Jesteś młody – powiedział. – Znasz i kochasz ludzi. Ty to zrób”28. Stauffenberg i jego grupa nie byli radzi z przystąpienia Rommla do spisku, gdyż uważali go za nazistę, który opuścił Hitlera tylko dlatego, że wojna była przegrana. Nie aprobowali również planu kontynuowania walki z Rosją i uważali za nierozsądne oczekiwanie, że zachód zawrze odrębny pokój z Niemcami. Co więcej, krąg Stauffenberga opowiadał się raczej za przeprowadzeniem zamachu na Hitlera niż jego aresztowaniem. 1 czerwca 1944 roku spiskowcy uważali, że trzeba to zrobić przed rozpoczęciem alianckiej inwazji. Kiedy nieprzyjacielskie wojska wkroczą do ojczyzny, nie będzie można zawrzeć żadnego honorowego pokoju. Mieli już gotowy scenariusz zamachu bazujący, jak na ironię, na środkach zaaprobowanych przez samego Führera. Oficjalna operacja nosiła kryptonim „Walkiria” i była planem Hitlera na wypadek wybuchu rozruchów wśród milionów robotników przymusowych pracujących na terenie Niemiec. Plan zakładał ogłoszenie sytuacji wyjątkowej i błyskawiczną mobilizację odpowiednich sił, aby spacyfikować zamieszki. Stauffenberg zamierzał wykorzystać alarm operacji „Walkiria” jako sygnał do rozpoczęcia własnego przewrotu w Rzeszy i na wszystkich frontach. Hitler zlecił ogłoszenie alarmu dowódcy Armi Rezerwowej, generałowi pułkownikowi Friedrichowi Frommowi, który bez przekonania flirtował z myślą o przyłączeniu się do ruchu oporu. D-Day wywołał konsternację w szeregach spiskowców. Starsi przekonywali, że nawet udany zamach nie ocali Niemiec przed nieprzyjacielską okupacją. Najlepiej będzie zaufać, że zachód przyzwoicie potraktuje Niemców i nie pozwoli Rosji spustoszyć ich ojczyzny. Stauffenberg był zdecydowany podjąć ostatnią próbę zamachu, a los niemal natychmiast się do niego uśmiechnął. Został awansowany na pułkownika i mianowany szefem sztabu Fromma. Teraz powodzenie przewrotu przestało zależeć od niepewnego czynnika. Stauffenberg mógł sam wydać odpowiednie rozkazy Armii Rezerwowej i w ten sposób przejąć władzę w Berlinie. Nowe stanowisko sprawiało również, że miał częsty dostęp do Führera. Zaplanował przystąpić do działania na początku czerwca: tego dnia miał się stawić u Hitlera na codziennej naradzie, umieścić w sali bombę zegarową, która zabije Führera oraz Göringa i Himmlera, a następnie polecieć do Berlina i osobiście przejąć wojskowe dowództwo w stolicy.

984

Jego wspólnicy ze sztabu generalnego byli pod wrażeniem sposobu, w jaki obmyślił skomplikowany plan. „Miło było patrzeć – wspominał jeden z młodszych poruczników, rzeźbiarz Urban Thiersch – jak rozmawia przez telefon, jak wydaje krótkie, jasne rozkazy, uprzemie traktuje ważnych ludzi i przez cały czas panuje nad sytuacją”29. Szansa przeprowadzenia zamachu pojawiła się 11 lipca, kiedy Hitler wezwał do siebie Stauffenberga w celu złożenia raportu o posiłkach wysłanych na wschód. Stauffenberg przyjechał do Berghofu z teczką pełną oficjalnych dokumentów i angielską bombą, ale ku swojemu zaskoczeniu odkrył, że w sali narad nie było Himmlera. Wyszedł pod pretekstem, że musi zadzwonić do sztabu generalnego przy Bendlerstrasse nieopodal berlińskiego Tiergarten. „Czy nie powinniśmy byli mimo wszystko przeprowadzić zamachu?” – spytał szefa Ogólnego Urzędu Sił Zbrojnych, generała Olbrichta. Bomba mogła przecież uśmiercić Hitlera i Göringa. Olbricht doradził mu, żeby poczekał, aż zdoła zabić jednocześnie wszystkich trzech. Okazja nadarzyła się cztery dni później. Stauffenberg został ponownie wezwany do Hitlera, który przeniósł swoją kwaterę główną do Wilczego Szańca. Pułkownik przyjechał z bombą ukrytą w teczce. Tym razem spiskowcy byli tak pewni powodzenia, że generał Olbricht wydał rozkaz rozpoczęcia operacji „Walkiria” o jedenastej, dwie godziny przed zaplanowanym początkiem narady. Pozwoliłoby to oddziałom Armii Rezerwowej i czołgom z pobliskiej szkoły wojsk pancernych wczesnym popołudniem wkroczyć do stolicy. Narada rozpoczęła się dokładnie o trzynastej dziesięć. Stauffenberg złożył krótki raport Führerowi, a następnie wyszedł z sali, aby zadzwonić na Bendlerstrasse. Oznajmił, że Hitler jest na naradzie. On sam za chwilę tam wróci, aby podłożyć bombę. Kiedy dołączył do pozostałych, okazało się, że Führer z jakiegoś powodu wyszedł i już się nie pojawi. Piętnaście minut później Stauffenberg wymówił się ponownie, żeby ostrzec Berlin. Była trzynasta trzydzieści i wojska zaczęły się zbliżać do Berlina. Olbricht pośpiesznie odwołał alarm „Walkiria” i oddziały dyskretnie powróciły do koszar. Niektórzy z konspiratorów byli zaszokowani i zniechęceni ostatnim niepowodzeniem, ale Stauffenberg nie stracił zapału. Spotkał się z młodszymi kolegami w willi w Wannsee, aby wysłuchać zachęcającego raportu swojego kuzyna, który był ich łącznikiem z grupą Rommla–Speidla we Francji. Spodziewano się, że alianci wkrótce przełamią linię frontu, powiedział, a Rommel jest zdecydowany poprzeć spiskowców niezależnie od tego, co zrobi następca 985

Rundstedta, marszałek von Kluge. Jednak także tym razem los ocalił Hitlera. Następnego dnia Rommel odniósł ciężkie rany, gdy jego samochód został ostrzelany przez nieprzyjacielskie samoloty.

Członkowie sztabu, którzy wrócili do Wilczego Szańca, ledwie rozpoznali okolicę. W miejscu małych, niskich bunkrów pojawiły się ogromne budowle z betonu

i stali,

z dachami

sprytnie

zamaskowanymi

przesadzoną

trawą

i drzewami. Panował upał, więc Hitler spędzał większość czasu w nowych bunkrach, gdzie było znacznie chłodniej niż w drewnianych barakach. „Był w kiepskim nastroju – wspominała Traudl Junge – skarżył się na bezsenność i bóle głowy”. Adiutanci starali się go zabawić, zapraszając ciekawych gości. Hoffmann, który pił teraz więcej niż kiedykolwiek, mu się znudził, ale architekt profesor Giesler niezawodnie wywoływał uśmiech na twarzy Führera zręcznym naśladowaniem innych. W tamtych parnych dniach Hitler był bardzo rozdrażniony, ale starał się stwarzać pozory optymizmu. Zapewnił Goebbelsa (który znowu zaczął palić i przyjmować środki nasenne), że szala historii niebawem przechyli się ponownie na stronę Niemiec.

5 Po południu 18 lipca Stauffenberg otrzymał rozkaz, by za trzy dni stawił się w Wilczym Szańcu. Miał złożyć Hitlerowi raport o posiłkach, które można przerzucić na wschód, gdyż front środkowy mógł się w każdej chwili załamać po ostatnich klęskach na obu skrzydłach. Stauffenberg spędził 19 lipca w gmachu przy Bendlerstrasse, czyniąc końcowe przygotowania do zamachu, a po południu przewodniczył ostatniej naradzie spiskowców. Pośpiesznie uzgodniono hasła na następny dzień. Większość wiadomości miała być przekazana drogą ustną we wcześniej umówionej kolejności. Słowa hasła miały zostać użyte podczas komunikowania się przez telefon i dalekopis jedynie w wyjątkowych sytuacjach, gdyż wszystko kontrolowało Gestapo. Spiskowcy wiedzieli o tym, ponieważ wśród nich znajdowało się kilku funkcjonariuszy Gestapo, m.in. generał SS, który kierował centralą Gestapo w Berlinie. W samym SS pojawiły się nastroje wrogie Hitlerowi. Na przykład generał Felix Steiner, który przygotował niedokończony plan porwania Führera 986

i „ogłoszenia go obłąkanym”, wraz z innymi dowódcami Waffen SS zapewnił Rommla, że poprą każdy bunt przeciwko Hitlerowi30. Nawet hierarchia SD zaraziła się bakcylem rebelii. Szef wywiadu zagranicznego, Schellenberg, podobnie jak spiskowcy z armii, był gotów pozbyć się Hitlera w imię ratowania Niemiec. Pod koniec 1942 roku podstępnie nakłonił Himmlera do poparcia tajnego planu zawarcia odrębnego pokoju z zachodem, jeśli będzie trzeba – za cenę zdradzenia Hitlera. Za zgodą Himmlera Carl Langbehn, cywil należący do ruchu oporu, spotkał się w Sztokholmie z przedstawicielami Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, aby wybadać szanse na negocjacje pokojowe. Następnie wybrał się do Berna, aby odbyć osobistą rozmowę z mającym niemieckie korzenie zastępcą Allena Dullesa, przedstawicielem

amerykańskiej

agencji

wywiadowczej

OSS

w Szwajcarii.

W ostatniej chwili wszystko wzięło w łeb. Gestapo przypadkiem przechwyciło i rozszyfrowało radiowy meldunek, z którego wynikało, że „prawnik Himmlera” przybył do Szwajcarii na rozmowy pokojowe, a następnie przesłało go bezpośrednio Hitlerowi. Stojąc twarzą w twarz z Führerem, Himmler przysiągł mu dozgonną wierność i zapewnił, że jest niewinny. Hitler postanowił dać mu wiarę, pewnie dlatego, że jego usługi był dla niego nieocenione. Himler natychmiast aresztował Langbehna, wysłał go do obozu koncentracyjnego i zerwał wszelkie kontakty z ruchem oporu, na wypadek gdyby szef kazał kontynuować śledztwo31. Schellenberg dalej snuł swoją intrygę, nawiązując w Hiszpanii kontakt z przedstawicielem amerykańskiej armii w celu przeprowadzenia skomplikowanej operacji godnej powieści szpiegowskiej, aby porwać Hitlera i oddać go w ręce aliantów. Choć może się to wydać niewiarygodne, ani Schellenberg, ani Himmler nie wiedzieli, że 19 lipca ma dojść do zamachu zaplanowanego przez spiskowców z armii. Wiedzieli o poczynaniach grup oporu złożonych z konserwatywnych urzędników, emerytowanych oficerów, prawicowych chrześcijańskich intelektualistów i socjalistycznych polityków, ale nigdy nie podejrzewali Stauffenberga i jego młodych oficerów. Kilka miesięcy wcześniej Stauffenberg zasięgnął rady Wilhelma Wulffa, jednego z astrologów znajdujących się na liście płac SS, w sprawie odsunięcia Hitlera. Wulff powiedział mu, że samo usunięcie Führera nie załatwi sprawy. „Za dużo się stało, aby było to możliwe. Badam horoskop Hitlera od dwudziestu lat. Przypuszczalnie zginie z ręki zamachowca, najpewniej pod znakiem Neptuna – ten fragment wydaje się zagadkowy – w okolicznościach, w których odegra rolę jakaś kobieta. Co więcej, Neptun zajmuje 987

ważne miejsce w horoskopie Hitlera, dlatego od początku można było oczekiwać, że jego wielkie przedsięwzięcia wojskowe dadzą wątpliwy wynik”32.

Późnym popołudniem 19 lipca przebywający na Bendlerstrasse Stauffenberg zakończył ostatnie przygotowania do operacji zaplanowanej na następny dzień. Poinstruował kierowcę, który nie miał pojęcia o planowanym zamachu, żeby odebrał teczkę od pewnego pułkownika w Poczdamie. Wyjaśnił, że zawiera dwie bardzo ważne poufne przesyłki, dlatego nie może ani na chwilę spuścić jej z oczu. Tej nocy szofer zgodnie z poleceniem postawił teczkę przy swoim łóżku. W środku znajdowały się dwie bomby. Podczas wieczornej herbaty w Wilczym Szańcu Hitler był tak podenerwowany i niespokojny, że panna Schroeder spytała, co tak go absorbuje. „Mam nadzieję, że nie spotka mnie nic złego”, odrzekł tajemniczo, a po chwili niezręcznego milczenia dodał: „Nie zniósłbym, gdyby teraz wydarzyło się coś złego. Nie mogę zachorować, bo nie ma nikogo, kto mógłby mnie zastąpić w trudnej sytuacji, w jakiej znalazły się Niemcy”33.

20 lipca 1944 roku Krótko po szóstej rano Stauffenberg został odwieziony z domu do miasta. Tam dołączył do niego porucznik, jego adiutant. Na lotnisku w Rangsdorf spotkali się z generałem Stieffem i wsiedli do samolotu podstawionego przez głównego kwatermistrza. O dziesiątej piętnaście maszyna wylądowała w bazie lotniczej niedaleko Kętrzyna. Pilotowi polecono czekać w pogotowiu do południa, żeby zabrać pasażerów z powrotem do Berlina. Po trzydziestu minutach jazdy przez las trójka konspiratorów minęła pierwszą bramę kwatery głównej Führera. Przejechali pole minowe i pierścień umocnień liczący niemal cztery kilometry szerokości, by w końcu dotrzeć do drugiej bramy, która prowadziła do dużego kompleksu otoczonego drutem kolczastym pod napięciem. Po dwóch kolejnych kilometrach dotarli do punktu kontrolnego dla oficerów. Jak zwykle sprawdzono ich dokumenty, ale nikt nie zajrzał do teczek. Po dwustu metrach dotarli do następnego kompleksu. Była to strefa bezpieczeństwa A, gdzie mieszkał Hitler i członkowie jego sztabu. Ten wewnętrzny kompleks, otoczony drutem kolczastym, bez przerwy patrolowały straże SS i osobista ochrona Führera. 988

Aby wejść do środka, nawet feldmarszałek potrzebował specjalnej przepustki wystawionej przez szefa ochrony Hitlera, ale i tym razem nikt nie sprawdził lśniącej teczki zawierającej bomby. Kiedy adiutant zaopiekował się teczką, Stauffenberg wziął inną, zawierającą oficjalne dokumenty. Wszedł jakby nigdy nic do kantyny i spokojnie zjadł śniadanie w towarzystwie adiutanta komendanta obozu. Na zewnątrz spokojny i rozluźniony, rozejrzał się za generałem Fellgieblem, szefem wydziału łączności Naczelnego Dowództwa

Wehrmachtu,

od

którego

zależało

powodzenie

operacji

po

zdetonowaniu bomb. To on miał dać konspiratorom w Berlinie sygnał do działania, a następnie odizolować Wilczy Szaniec przez odcięcie łączności telefonicznej, telegraficznej i radiowej. Upewniwszy się, że Fellgiebel jest gotów wykonać swoje zadanie, Stauffenberg zamienił słówko z innym oficerem Naczelnego Dowództwa i w południe ruszył wolnym krokiem do biura Keitla. Feldmarszałek powitał go niepokojącą wiadomością: ponieważ po południu ma przylecieć Mussolini, południowa konferencja poświęcona bieżącej sytuacji zacznie się pół godziny wcześniej – dokładnie za trzydzieści minut. Keitel poradził, żeby Stauffenberg zabrał swoją teczkę, gdyż Führer chciał jak najszybciej wyjść. Keitel co chwila niecierpliwie spoglądał na zegarek i tuż przed dwunastą trzydzieści oznajmił, że pora przejść do baraku konferencyjnego. W korytarzu Stauffenberg podszedł do adiutanta Keitla, Ernsta Johna von Freyenda, i spytał, gdzie mógłby się odświeżyć. Skierowano go do pobliskiej toalety. Czekał już tam na niego adiutant z brązową teczką. Nie było to odpowiednie miejsce na uzbrojenie bomb, więc obaj wrócili na korytarz i spytali Freyenda, gdzie pułkownik mógłby zmienić koszulę. Ten zaprowadził ich do własnej sypialni i zostawił samych. Stauffenberg chwycił szczypce trzema palcami jedynej ręki i zaczął wpychać zapalnik bomby. Musiał rozgnieść szklaną kapsułkę zawierającą kwas, który w ciągu piętnastu minut przeżre cienki przewód i spowoduje eksplozję. Adiutant miał się zająć drugą, „zapasową” bombą. Gdy tylko ostrożnie umieścili bombę w brązowej teczce, do środka zajrzał sierżant, żeby ich ponaglić, a z korytarza doleciało wołanie Freyenda: „Szybciej, Stauffenberg! Szef czeka!”. Kiedy pułkownik wyszedł z pokoju, Freyend zaproponował, że poniesie brązową teczkę wetkniętą pod jedyne ramię Stauffenberga. Ten odrzucił propozycję i ruszyli w stronę pobliskich baraków konferencyjnych. Prowadzili swobodną rozmowę, przechodząc przez kolejne punkty kontrolne do strefy najwyższego bezpieczeństwa. Gdy byli już niemal u celu, 989

Freyend ponownie zaproponował, że pomoże Stauffenbergowi. Tym razem pułkownik przyjął propozycję i poprosił: „Mógłbyś mnie posadzić jak najbliżej Führera, żebym mógł wszystko zrozumieć?”. Wskutek wybuchu miał upośledzony słuch34. Narada już trwała. Keitel, który czekał niecierpliwie w drzwiach, poprowadził gościa środkowym korytarzem, obok pokoju łączności, do sali konferencyjnej z podwójnymi drzwiami wahadłowymi. Wszystkich dziesięć okien baraku otwarto z powodu upału. Uczestnicy narady skupili się wokół długiego wąskiego dębowego stołu na mapy wyposażonego w gruby blat i dwie masywne podpory. Tylko Hitler siedział, odwrócony plecami do drzwi, pośrodku stołu. Na mapie leżały okulary. Führer bawił się lupą, kiedy stojący z prawej strony generał Adolf Heusinger odczytywał ponury raport z frontu wschodniego. Hitler spojrzał na nowych przybyszów i odpowiedział na ich pozdrowienie. Stauffenberga umieszczono z drugiej strony generała Heusingera. Pułkownik niepostrzeżenie wsunął brązową teczkę pod stół, tak blisko Hitlera, jak to możliwe. Teczka oparła się o wewnętrzną stronę ciężkiej dębowej podpory stołu, niecałe dwa metry od Führera. Była dwunasta trzydzieści siedem. Bomba miała eksplodować za pięć minut. Dowódcy byli tak zaabsorbowani ponurym meldunkiem Heusingera, że Stauffenberg zdołał wyjść z pokoju niezauważony przez nikogo. Pobiegł długim korytarzem i wypadł z baraku. Heusinger wiedział o antyhitlerowskim spisku w armii, ale nie znał szczegółów zamachu. Kiedy ujrzał wchodzącego Stauffenberga, nie pomyślał, że coś się święci, gdyż konspiratorzy obiecali go ostrzec przed następną próbą. Jednak gdy przypadkiem spojrzał w dół i zauważył, że Stauffenberg wsuwa pod stół teczkę, przemknęło mu przez głowę, że coś się może wydarzyć. Zaaferowanie Hitlera sprawiło, że podejrzenia zniknęły równie szybko, jak się pojawiły. Jego adiutant pochylił się nad konferencyjnym stołem, żeby lepiej widzieć mapę, ale przeszkodziła mu w tym brązowa teczka. Nie mógł pchnąć jej butem, więc się schylił i przesunął ją na zewnątrz ciężkiej podpory stołu. Ten banalny ruch miał zmienić bieg historii35. Admirał von Puttkamer przysunął się do okna, aby zaczerpnąć świeżego powietrza i przysiadł na parapecie, zastanawiając się, czy nie powinien się dyskretnie ulotnić i założyć najlepszych spodni na przyjazd Mussoliniego. Była dwunasta czterdzieści jeden. Führer pochylił się głęboko nad stołem, żeby przyjrzeć

990

się mapie. Heusinger mówił: „Jeśli ostatnia Grupa Armii nie zostanie wycofana znad jeziora Pejpus, katastrofa…”. Dokładnie o dwunastej czterdzieści dwie jego słowa zagłuszył potężny huk. Buchnęły płomienie i na uczestników narady posypał się grad odłamków szkła, drewna i tynku. Salę wypełnił dym. Puttkamer poczuł dziwne drżenie tuż przed eksplozją. Padając, ujrzał stojący pod oknem grzejnik i pomyślał: „Boże, grzejnik eksplodował!”, a chwilę później zdał sobie sprawę, że to nonsens. Przecież nadeszło lato. Może była to intryga uknuta przez robotników przymusowych, którzy pracowali przy wznoszeniu kompleksu? Chociaż był ogłuszony, wiedział, że najlepiej będzie pozostać na podłodze. Później usłyszał czyjeś wołanie: „Pożar!” i zaczął pełznąć do drzwi. Nagle zaciekawiło go, gdzie są pozostali, i odwrócił się, żeby odszukać Führera. W tej samej chwili Hitler, w postrzępionych spodniach i z twarzą poczerniałą od sadzy, ruszył ku niemu wraz z Keitlem. Obaj byli pokryci kurzem i kawałkami drewna. Minęli go niczym lunatycy i dopiero wtedy Puttkamer zdał sobie sprawę, że ledwie oddycha powietrzem szczypiącym od kwasu. Ruszył długim korytarzem w ślad za Hitlerem i Keitlem. Kiedy znalazł się na zewnątrz, kolano nie wytrzymało i runął na ziemię. Łapczywie wdychał powietrze, obserwując, jak Hitler i Keitel wloką się do bunkra Führera w towarzystwie trzeciej osoby. Adiutant SS Günsche nawet nie usłyszał eksplozji, gdyż popękały mu bębenki w uszach. Miał zakrwawione czoło i spalone brwi. Sala była poczerniała od dymu, a podłoga uniosła się o metr. „Gdzie jest Führer?” – zapytał. Wiedziony żołnierskim instynktem, doczołgał się do rozbitego okna, wyszedł na zewnątrz i przebiegł na drugą stronę budynku w chwili, gdy pojawili się Keitel i Hitler. Chociaż spodnie Führera były w strzępach, a włosy potargane, Günsche nie zauważył żadnych śladów krwi. Was ist los? – zapytał Führer, gdy adiutant prowadził go ścieżką. Czy to bomba zrzucona z rosyjskiego samolotu?36.

Po opuszczeniu sali narad Stauffenberg pośpieszył do biura Wydziału Łączności Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu w bunkrze osiemdziesiątym ósmym. Razem z generałem Fellgieblem stali na zewnątrz, nasłuchując wybuchu. Rozmawiali tak obojętnie, jak to możliwe, kiedy oficer z kwatery głównej Wydziału Łączności zameldował, że samochód Stauffenberga jest gotowy, a następnie przypomniał mu, iż komendant zaprasza go na obiad. Stauffenberg potwierdził zaproszenie, ale 991

powiedział, że najpierw musi wrócić na naradę. W tym momencie doszło do eksplozji. „Co się stało?” – wykrzyknął Fellgiebel, a oficer łączności lekceważąco odpowiedział, że pewnie kolejne zwierzę weszło na minę. Tym razem Stauffenberg zaprzeczył samemu sobie. Powiedział, że nie wróci na naradę, ale pojedzie bezpośrednio do komendanta. Pożegnał Fellgiebla umówionym hasłem i ruszył ze swoim adiutantem do samochodu37. Chwilę później szofer zdumiony tym, że Stauffenberg nie ma czapki ani pasa, stanął na pierwszym posterunku kontrolnym. Straż zamknęła bramę po usłyszeniu eksplozji i nie chciała jej otworzyć. Stauffenberg

bez

słowa

pośpieszył

do

pokoju

wartowniczego

i poprosił

zaprzyjaźnionego porucznika pełniącego dyżur, aby pozwolił mu skorzystać z telefonu. Wykręcił numer, powiedział kilka słów przyciszonym głosem, a następnie odłożył słuchawkę i oznajmił spokojnie: „Poruczniku, otrzymałem pozwolenie na wyjazd”. Szlaban podniósł się bez pytania i o dwunastej czterdzieści cztery Stauffenberg i jego ludzie minęli bramę. Dziewięćdziesiąt sekund później rozległ się alarm i Stauffenberg nie zdołał przejechać przez następny posterunek. Starszy sierżant z batalionu wartowniczego kategorycznie odmówił przepuszczenia jakichkolwiek samochodów. Pułkownik ponownie użył telefonu; tym razem zadzwonił do adiutanta komendanta obozu. „Mówi pułkownik hrabia von Stauffenberg – oznajmił – dzwonię z zewnętrznego południowego posterunku. Kapitanie, pamięta pan, że jedliśmy śniadanie dziś rano? Z powodu jakiegoś wybuchu wartownicy nie chcą mnie przepuścić. Śpieszę się”. Po chwili skłamał. „Generał pułkownik Fromm oczekuje mnie na lotnisku”. Rozłączył się szybko. „Słyszał pan, starszy sierżancie. Pozwolił mi przejechać”. Sierżant nie dał się wyprowadzić w pole. Zadzwonił, żeby uzyskać potwierdzenie i ku głębokiej uldze Stauffenberga otrzymał je. Dochodziła trzynasta, kiedy Stauffenberg i jego adiutant podjechali do swojego heinkla 111. Chwilę później byli w powietrzu. Czekał ich trzygodzinny lot. Mogli się jedynie martwić, gdyż radio zainstalowane na pokładzie samolotu nie odbierało komunikatów z Berlina. Czy Fellgiebel zawiadomił spiskowców na Bendlerstrasse? A jeśli tak, czy mieli dość odwagi, żeby zająć stolicę i przesłać dowódcom na froncie zachodnim uprzednio przygotowany komunikat?38. Hitler przypuszczalnie by zginął, gdyby brązowa teczka nie została przesunięta na zewnątrz podpory stołu. Na szczęście dla Führera drzwi za jego plecami

992

prowadziły do długiego wąskiego korytarza, którym została uwolniona główna siła wybuchu. Niewiarygodne szczęście ponownie ocaliło Adolfa Hitlera. Lekarze i ratownicy pojawili się już kilka minut po eksplozji. Karetki przewiozły ciężko rannych do szpitala polowego w Kętrzynie. Doktor Hanskarl von Hasselbach, osobisty lekarz Führera, pierwszy go opatrzył. Zabandażował rany, a następnie umieścił prawe ramię – poważnie skręcone – na temblaku. „Dopadnę drani! – wykrzyknął raczej z radością niż gniewem Führer. – Nareszcie będę mógł podjąć odpowiednie kroki!”39. Później przyjechał doktor Morell, zbadał serce Hitlera i zrobił mu zastrzyk. Pacjent znajdował się w stanie ekstazy, bez końca powtarzając: „Pomyśl tylko! Nic mi się nie stało! Tylko się zastanów!”. Ku zaskoczeniu Morella tętno Führera było w normie. Po chwili przybiegły trzy sekretarki, aby przekonać się na własne oczy, że Führer żyje. Traudl Junge o mało nie wybuchnęła śmiechem na widok jego włosów, które sterczały nastroszone jak u jeżozwierza. „Cóż, drogie panie – powiedział z uśmiechem Hitler – znowu mi się udało. To kolejny dowód, że los wybrał mnie do wykonania tej misji. W przeciwnym razie już bym nie żył”. Był niezwykle gadatliwy, oskarżając o spisek „tchórzy”, niewątpliwie jednego z robotników budowlanych. „Nie ma innej możliwości” – powiedział i odwrócił się do Bormanna, szukając potwierdzenia. Ten jak zwykle skinął potakująco głową40. Następnie zjawił się Himmler z gratulacjami. On także uważał, że to robotnicy budowlani podłożyli bombę w baraku. Dopiero zupełny amator wskazał właściwy trop. Służący Linge poszedł do baraków, w których odbywały się narady, i usłyszał od sierżanta pełniącego dyżur, że Stauffenberg czekał na pilny telefon z Berlina. Później ktoś sobie przypomniał, że pułkownik zostawił teczkę pod stołem. Zadzwoniono na lotnisko i ustalono, że tuż przed trzynastą Stauffenberg odleciał pośpiesznie do Berlina. Hitler nie miał już wątpliwości, że za wybuch odpowiadał jedynie Stauffenberg. Wydał rozkaz jego aresztowania. Z powodu dziwnego zbiegu okoliczności rozkaz nigdy nie dotarł do Berlina. Na chwilę przed wybuchem jeden z adiutantów Hitlera polecił pułkownikowi Sanderowi z kwatery głównej łączności przerwać wszelką łączność telefoniczną i dalekopisową. Zrobił to, a następnie zawiadomił o wszystkim szefa Wydziału Łączności, Fellgiebla. Fellgiebel, którego konspiracyjne zadanie polegało na odcięciu od świata kwatery głównej Führera, oficjalnie potwierdził, że Sander podjął odpowiednie działania, ale gdy chwilę później dowiedział się, że Hitler przeżył, wezwał swoich podwładnych. „Stało się coś strasznego! – oznajmił swojemu szefowi 993

sztabu. – Führer żyje! Zablokujcie wszystko!”. Szef sztabu zrozumiał dziwne polecenie, gdyż także on należał do spiskowców. Kilka minut później w centrali łączności kwatery głównej Führera i armii zapadła cisza41. Blokada komunikacyjna dała spiskowcom w Berlinie czas na zajęcie stolicy, ale nie podjęli działania, ponieważ tego dnia na Bendlerstrasse panowało kompletne zamieszanie. Konspiratorzy, nie mając pewności, że Hitler zginął, nie chcieli rozpocząć operacji „Walkiria”. Informacje dochodzące z Wilczego Szańca były zbyt niejasne, aby zaryzykować popełnienie błędu z 15 lipca i wszcząć fałszywy alarm. Wszyscy zgromadzili się nerwowo w gmachu sztabu generalnego, czekając na Stauffenberga, którego od stolicy nadal dzieliło trzydzieści minut lotu. Dwaj nominalni przywódcy spisku, generał Beck i feldmarszałek von Witzleben, powinni byli wydać przygotowane oświadczenie do narodu, że tyrania Hitlera dobiegła kresu, jednak żaden nie zjawił się jeszcze na Bendlerstrasse. Może zawiniła pogoda. Powietrze było ciężkie, a niebo zasnute ciemnymi chmurami. Jeden ze spiskowców zauważył ponuro, że Francuzi ruszyli na Bastylię w równie paskudny lipcowy dzień. Cenny czas mijał, a konspiratorzy czekali na kolejną wiadomość od Fellgiebla z Wilczego Szańca. Ta jednak nie nadeszła.

Po południowym posiłku Hitler odmówił udania się na spoczynek. Wybrał się na samotną przechadzkę, żeby porozmawiać z robotnikami budowlanymi, których w pierwszej chwili podejrzewał. Obserwujący go z oddali adiutant SS pomyślał, że chciał im pokazać, iż nadal żyje i nie sądzi, aby to oni byli zamieszani w zamach. Podczas obiadu panna Schroeder ze zdumieniem zauważyła, że twarz Hitlera jest młodzieńcza i spokojna, chociaż w urządzonej po spartańsku sali jadalnej paliły się jedynie gołe żarówki. Bez słowa zachęty szczegółowo opisał, co się stało. „Miałem niewiarygodne szczęście” – powiedział i wyjaśnił, że ochroniła go ciężka podpora stołu. Z dumą pokazał swoje poszarpane spodnie. Gdyby do wybuchu doszło w dużej sali konferencyjne w bunkrze, a nie w drewnianych barakach, z pewnością wszyscy by zginęli. „To intrygujące. Od jakiegoś czasu miałem dziwne przeczucie, że stanie się coś niezwykłego”42. Po posiłku kazał się zawieźć na małą bocznicę kolejową obok Wilczego Szańca. Słońce przesłoniły chmury, ale kilka kropli deszczu nie przyniosło ulgi w skwarne popołudnie. Führer zaczął chodzić po peronie z czapką nasuniętą na czoło i czarną peleryną łopoczącą za plecami, dopóki na bocznicę nie wtoczył się pociąg 994

Mussoliniego. Jego gość przypominał cień. Zdołał utworzyć nowy faszystowski rząd, ale został zmuszony przez Hitlera do stracenia pewnej liczby „zdrajców”, m.in. własnego

zięcia,

hrabiego

Ciano.

Führer

myślał

wyłącznie

o ostatnich

wydarzeniach. „Duce – powiedział, wyciągając lewą rękę – kilka godzin temu miałem największe szczęście w życiu!”. Uparł się, żeby natychmiast zaprowadzić gościa na miejsce zamachu. Podczas trwającego trzy minuty marszu opowiedział mu, co się stało „w sposób tak monotonny, jakby nie brał w tym udziału”. Dwaj mężczyźni w milczeniu obejrzeli zniszczoną salę konferencyjną. Kiedy Mussolini usiadł na krześle, a Hitler usadowił się na skrzyni, dokładnie opisał, co się stało, ze znawstwem przewodnika oprowadzającego turystów po ruinach Rzymu. Mussolini wywrócił oczami ze zdumienia. Później Hitler pokazał mu swoje podarte w strzępy spodnie i beztrosko zauważył, że najbardziej zasmuciła go utrata nowej części garderoby. Il Duce wybuchnął sztucznym śmiechem. Później Hitler odwrócił głowę, pokazując gdzie płomień wypalił mu włosy. Mussolini był przerażony. Jak mogło do tego dojść w kwaterze głównej Führera? Hitler triumfował. Powtórzył, że inni uczestnicy narady odnieśli poważne rany, a jednego siła wybuchu wyrzuciła przez okno. „Spójrz na mój mundur! Spójrz na oparzenia!”. Opowiedział mu o innych zamachach na jego życie, które o mały włos nie zakończyły się powodzeniem. „To, co się dzisiaj stało, jest punktem kulminacyjnym!” – wykrzyknął. Jego ostatnie cudowne ocalenie to pewny znak, że wielka sprawa, której służy, przetrwa trudne czasy. Mussolini się rozpromienił, zarażony jego entuzjazmem. „Nasze położenie jest złe – stwierdził – ktoś mógłby nawet powiedzieć, że rozpaczliwe, ale to, co się dzisiaj stało, natchnęło mnie nową odwagą”. Opuścili gruzowisko i ruszyli ścieżką, żeby kontynuować rozmowę przy herbacie. Podczas drogi Hitler ponownie podszedł do ogrodzenia z drutu kolczastego i zaczął rozmawiać z robotnikami. Poinformował ich, że pierwsze podejrzenia były pozbawione podstaw, a jego śledczy wykryli prawdziwego winowajcę. W herbaciarni nastrój Führera uległ nagłej zmianie. Stał się dziwnie niespokojny i rozkojarzony, a jego rozmowę – tymczasem bowiem łączność została częściowo przywrócona – z Il Duce ustawicznie przerywały telefony od generałów, którzy chcieli się dowiedzieć, czy doniesienia o jego śmierci są prawdziwe. Hitler zapadł w ponure, pełne podejrzliwości milczenie. Siedział ze wzrokiem utkwionym przed siebie, ssąc kolorowe pigułki i ignorując gniewny spór Göringa, Keitla i Ribbentropa, którzy oskarżali się wzajemnie o zepchnięcie Niemiec na skraj 995

katastrofy. Spór przybrał inny kierunek, gdy dołączył do nich Dönitz, krytykując żałosne osiągnięcia Luftwaffe. Ribbentrop chciał przytaknąć, ale marszałek Rzeszy uniósł buławę, jakby miał zamiar zdzielić go po głowie. „Zamknij się, Ribbentrop! Ty sprzedawco szampana!”. „Nadal jestem ministrem spraw zagranicznych – odparował tamten – i nazywam się von Ribbentrop!”. Lekki deszczyk nieprzerwanie stukał o szyby. Dopiero wzmianka o puczu Röhma przywróciła Hitlera do życia. Pochylił się do przodu i zaczął powtarzać, że jest dzieckiem szczęścia. Później skoczył na równe nogi i wybuchnął gniewem. „Zdrajcy własnego narodu zasługują na najbardziej upokarzającą śmierć… i będą ją mieli! – Jego głos groźnie zachrypiał. – Trzeba ich unicestwić! Tak, unicestwić!”. Wściekłość zniknęła równie szybko, jak się pojawiła. Nagle poczuł pustkę, gdy obraz zemsty przyblakł. Jego oczy utraciły blask, a twarz poszarzała jak popiół. Instynkt podpowiedział Mussoliniemu, że tylko on może ocalić sytuację. Położył dłoń na ramieniu Hitlera i spojrzał na niego z delikatnym uśmiechem, wytrącając Führera z zadumy. Ktoś otworzył drzwi prowadzące na zewnątrz. Hitler posłał po płaszcz Il Duce, wyjaśniając, że po południu zwykle wieje rześki wiatr ze wschodu. Nie chciał, żeby jego gość się przeziębił. Mussolini odparł po włosku: „W takich czasach duce się nie przeziębia!”, ale włożył ciężki wojskowy szynel43.

O piętnastej czterdzieści dwie Stauffenberg w końcu wylądował na lotnisku w okolicach Berlina i z zaskoczeniem stwierdził, że nikt na niego nie czeka, przyjaciel ani wróg. Jego adiutant zatelefonował na Bendlerstrasse, poprosił generała Olbrichta i podał umówione hasło oznaczające pomyślne przeprowadzenie zamachu. Niejasna odpowiedź Olbrichta upewniła go, że nie rozpoczęto operacji „Walkiria”. Stauffenberg ścisnął słuchawkę i zażądał, by uczynili to bez czekania na jego przybycie, a następnie kazał się zawieźć do Berlina samochodem Luftwaffe. Olbricht przystąpił do działania dopiero o piętnastej pięćdziesiąt. Generał Kortzfleisch, komendant Wehrmachtu w Berlinie, otrzymał rozkaz postawienia w stan alarmowy wszystkich jednostek batalionu wartowniczego, garnizonu w Spandau i dwóch szkół wojskowych. Kortzfleisch wykonał rozkaz, choć nie należał do spisku. Żeby przyśpieszyć sprawę, generał Olbricht osobiście powiadomił innego spiskowca, generała von Hasego, dowódcę garnizonu berlińskiego. O szesnastej 996

dziesięć jego oddziały były gotowe do wymarszu, podobnie jak te, które znajdowały się poza granicami Berlina. Na Bendlerstrasse postawiono straże w stan alarmu, a ich dowódca otrzymał ustny rozkaz od Olbrichta, żeby użyć siły, jeśli oddziały SS będą próbowały wejść do środka. W ciągu kilku minut wstrzymano wszelki ruch tranzytowy i zablokowano drogi wylotowe z miasta. Olbricht robił to, co powinien był uczynić trzy godziny wcześniej. Wpadł do generała Fromma, który nie należał do spisku, choć o nim wiedział, i wyjaśnił, że Hitler nie żyje. Wezwał Fromma jako dowódcę Armii Rezerwowej, aby ogłosił alarm „Walkiria” i przekazał go wszystkim dowódcom okręgów wojskowych. Fromm, człowiek ambitny i prowadzący wystawne życie, wahał się tak, jak to robił od miesięcy. Uparł się, żeby zadzwonić do Keitla i upewnić się, że Hitler nie żyje. „U nas wszystko po staremu” – odparł Keitel, który siedział akurat w herbaciarni, a kiedy Fromm powiedział, że przed chwilą otrzymał raport o śmierci Führera, wybuchnął. „To jakiś nonsens!”. Führer żyje, został tylko lekko ranny. „Nawiasem mówiąc, gdzie jest twój szef sztabu, pułkownik von Stauffenberg?”. Wzburzony Fromm odpowiedział, że pułkownik jeszcze się u niego nie zameldował, i milcząco odstąpił od spisku44. Kilka minut później większość spiskowców zebrała się w dużym gabinecie Olbrichta, niespokojnie czekając na przybycie Stauffenberga. Ktoś z ożywieniem oznajmił, że pułkownik właśnie wjechał na dziedziniec! Chwilę później Stauffenberg wszedł energicznym krokiem do pokoju, wnosząc ze sobą aurę entuzjazmu i pewności siebie. Opowiedział im o tym, co widział: o wielkiej eksplozji, płomieniach i kłębach dymu. „Uważam, że Hitler nie żyje” – powiedział. Musieli natychmiast podjąć zdecydowane działania! Nawet jeśli Hitler zdołał przeżyć, powinni uczynić wszystko, żeby obalić reżim. Beck się z nim zgodził. Stauffenberg zadzwonił do swojego kuzyna w paryskiej kwaterze głównej, generała von Stülpnagla, i opowiedział mu o eksplozji. „Droga jest wolna!” – oznajmił. Dobre wiadomości sprawiły, że Stülpnagel przystąpił do działania. Wydał rozkaz wyższym oficerom łączności we Francji, aby przerwali wszelką łączność radiową i telefoniczną między Francją i Niemcami z wyjątkiem linii z Berlinem, której potrzebowali, aby porozumiewać się z innymi konspiratorami. Wróciwszy na Bendlerstrasse, Stauffenberg robił, co mógł, żeby przeciągnąć generała Fromma na stronę spiskowców. Kiedy zapewnił go, że Hitler zginął, Fromm ujawnił, czego się dowiedział od Keitla. „Feldmarszałek jak zwykle kłamie

997

– odparł Stauffenberg i sam skłamał: – Na własne oczy widziałem, jak wynieśli go martwego”. „W takiej sytuacji – wtrącił Olbricht – przesłaliśmy dowódcom wszystkich okręgów umówione hasło o rozruchach”. Fromm zerwał się na równe nogi, co było zdumiewające u tak potężnego i ociężałego mężczyzny. Grzmotnął pięścią w stół i wrzasnął, jakby był na placu apelowym: „To jawna niesubordynacja! Jacy »my«?!”. Chwilę później nakazał odwołanie alarmu „Walkiria”. Stauffenberg podjął kolejną próbę przekonania Fromma, że Hitler nie żyje. „Nikt z obecnych na sali nie mógł przeżyć” – argumentował, ale Fromm pozostał niewzruszony. „Hrabio von Stauffenberg – powiedział – zamach się nie powiódł. Powinien pan niezwłocznie się zastrzelić”. Pułkownik odmówił, a Olbricht ponowił błaganie, żeby teraz zaatakować. W przeciwnym razie ojczyzna zostanie nieodwracalnie zniszczona. Fromm spojrzał na niego badawczo. „Olbricht, ty też bierzesz udział w przewrocie?”. „Tak, ale nie należę do najściślejszego kręgu spiskowców”. Fromm spojrzał z góry na Olbrichta i oświadczył: „W takim razie aresztuję całą waszą trójkę!”. Olbricht nie dał się zastraszyć. Odpowiedział mu gniewnym spojrzeniem. „Nie może pan nas aresztować! Nie wie pan, kto sprawuje władzę?! To my możemy aresztować pana!”. Dwaj generałowie przeszli od słów do czynów. Stauffenberg interweniował i podczas szamotaniny został uderzony w twarz. Ogromny Fromm poddał się dopiero pod groźbą pistoletu. Nałożyli na niego areszt i zamknęli w sąsiednim pokoju. O siedemnastej ustawiono straże przy wszystkich wejściach prowadzących do ogromnego gmachu oraz tylnej części zniszczonej bombardowaniami. Wszyscy wchodzący musieli teraz okazywać pomarańczową przepustkę podpisaną przez Stauffenberga. Nikt też nie mógł opuścić budynku bez podobnej przepustki lub podpisanych rozkazów45.

6 Chociaż kwatera główna na Bendlerstrasse znalazła się w końcu pod kontrolą spiskowców, ich towarzysz, generał von Hase, krążył niespokojnie po swoim gabinecie przy Unter den Linden. Godzinę wcześniej jako dowódca garnizonu berlińskiego kazał batalionowi wartowniczemu otoczyć całą dzielnicę rządową. Kordonu nie mógł przekroczyć żaden generał ani minister. Major Otto Remer, dowódca wspomnianego oddziału, był kiedyś przywódcą Hitlerjugend i to on 998

pierwszy zarządał potwierdzenia, że Führer naprawdę nie żyje. Hase zapewnił go o tym, dodając, że został zamordowany przez SS. Kto jest jego następcą, zapytał Remer, który wyczuł coś „podejrzanego”. Hase powiedział, żeby przestał zadawać głupie pytania, i wyruszył ze swoim batalionem46. Towarzysz Remera, porucznik Hans Hagen (który przyjechał do Berlina, żeby wygłosić

wykład

na

temat

narodowego

socjalizmu

żołnierzom

batalionu

wartowniczego), też miał podejrzenia i gdy zostali sami, powiedział Remerowi, że jego zdaniem to przewrót wojskowy. Poprosił o pozwolenie wyjaśnienia sprawy z Goebbelsem, który był jego przedwojennym pracodawcą. Remer dał mu motocykl i polecił, aby jak najszybciej do niego wrócił. Kiedy major wyruszył, żeby dokonać przeglądu blokady w centrum miasta, Hagen (który w cywilu był pisarzem) podskakiwał w koszu motocykla mknącego do oficjalnej rezydencji ministra propagandy Rzeszy. Słyszano, jak co jakiś czas wykrzykuje niczym teutoński Paul Revere: „Przewrót wojskowy!”. W rezydencji Goebbelsa panował nieopisany chaos. Zjawili się burmistrz Berlina i przewodniczący rady miejskiej, zdezorientowani sprzecznymi doniesieniami. Równie zagubiony był Speer, kiedy niedawno zauważył ludzi Remera posuwających się w kierunku Bramy Brandenburskiej z karabinami maszynowymi. Spocony jak mysz Goebbels siedział przy telefonie, wydzwaniając do partyjnych funkcjonariuszy i dowódców garnizonów. Wszystko wskazywało na to, że oddziały z Poczdamu i garnizonów na prowincji maszerują w kierunku stolicy. Sytuacja wydawała się rozpaczliwa, ale Goebbels dostrzegł promyk nadziei w tym, że rebelianci nie ogłosili jeszcze swojego zwycięstwa przez radio. Zaczął się szykować do własnego wystąpienia, co było skomplikowanym przedsięwzięciem, gdyż proste przedstawienie faktów mogło wywołać panikę. W tym momencie rozczochrany Hagen zaczął się przepychać przed oblicze ministra. Po niecierpliwym wysłuchaniu raportu zdyszanego żołnierza Goebbels spytał, czy Remerowi można ufać. Całkowicie! Czyż nie został ośmiokrotnie ranny na froncie? Minister nadal miał pewne wątpliwości, więc polecił, aby Hagen sprowadził do niego majora. Jeśli obaj nie wrócą w ciągu pół godziny, Goebbels uzna, że Remer jest zdrajcą albo został zatrzymany siłą – i wyda oddziałom SS rozkaz zajęcia kwatery głównej berlińskiego garnizonu przy Unter den Linden47. Kilka sekund później Goebbels został ponownie wezwany do telefonu. Dzwonił Hitler. Kazał mu niezwłocznie wystąpić z orędziem do narodu, aby ludzie wiedzieli, że uszedł z życiem. Goebbels zatelefonował do Rundfunkhaus i przekazał tekst 999

wystąpienia. Gmach radia został już zajęty przez zbuntowane oddziały ze szkoły piechoty, ale ich dowódca był tak zdezorientowany – lub przerażony – słysząc głos Goebbelsa, że zgodził się nie przerywać transmisji obwieszczenia. W tym czasie Hitler, pod naciskiem podenerwowanych doradców, zaczął podejrzewać, że minister propagandy jest jednym ze zdrajców. Ponownie zatelefonował do Goebbelsa i tym razem zbeształ go za to, że zwleka z obwieszczeniem. Goebbels zapewnił go gwałtownie, że to nie jego wina, ale kogoś z Wydziału Radiowego. Hitler mu uwierzył, a przynajmniej tak powiedział, i odłożył słuchawkę.

Pogłoski o śmierci Hitlera doprowadziły do łzawej histerii całą rzeszę telefonistek. Plotki zaczęły zataczać coraz szersze kręgi, wywołując falę konsternacji, dopóki następna wiadomość, tym razem pokrzepiająca, nie sprowokowała kolejnych łez, choć były to łzy radości. Do Wilczego Szańca zaczęły napływać wiadomości z gratulacjami. Feldmarszałek Milch przekazał telegraficznie wyrazy: SZCZEREJ RADOŚCI, ŻE ŁASKAWA OPATRZNOŚĆ OCALIŁA HITLERA PRZED NIKCZEMNĄ PRÓBĄ ZAMACHU, RATUJĄC GO DLA NARODU NIEMIECKIEGO I WEHRMACHTU.

Wyrazy ulgi nie wynikały jedynie z wyrachowania. Większość Niemców nadal uważała, że przyszłość narodu leży w rękach Führera.

Tymczasem w Berlinie major Remer kończył otaczać kordonem dzielnicę rządową. Był w ponurym nastroju, gdyż nie dostał jeszcze potwierdzenia, że Hitler żyje. Wykonywał swoje zadanie ze złym przeczuciem, które uległo nasileniu, gdy zameldował się u Hasego i na każde zadane pytanie otrzymał niejasną odpowiedź. Niezadowolony Remer był w buntowniczym nastroju, kiedy Hagen wyciągnął go na zewnątrz i przekazał nowinę, że minister Goebbels chce go niezwłocznie widzieć! To wojna domowa, pomyślał i zaprowadził Hagena na górę, aby powtórzył Hasemu polecenie Goebbelsa. Generał udał, że jest zaniepokojony, a gdy Remer oznajmił, że musi się natychmiast stawić u ministra propagandy, kazał mu zaczekać w poczekalni. Inny konspirator, także major, porozumiewawczo mrugnął okiem 1000

do Hasego. Zasugerował, że obowiązkiem Remera jest spotkać się Goebbelsem i aresztować go. Remer opuścił kwaterę główną w stanie najwyższej konsternacji. „Cóż, będę musiał zaryzykować życie” – rzucił adiutantowi i wyruszył do ministra propagandy Rzeszy z dwudziestoma ludźmi. Goebbels zerkał niecierpliwie na zegarek. Nie udało mu się nawiązać łączności telefonicznej z Remerem, a do wyznaczonego czasu – dziewiętnastej – pozostały zaledwie dwie minuty. Remer zjawił się w ostatniej chwili. Nie powiedział Goebbelsowi,

że

otrzymał

rozkaz

jego

aresztowania,

nie

uwierzył

też

zapewnieniom ministra, iż przed chwilą rozmawiał z Führerem. Uwierzy, że Hitler żyje jedynie wówczas, gdy usłyszy to z ust wodza. „Jak pan sobie życzy, majorze” – odpowiedział Goebbels i poprosił o połączenie z Kętrzynem. Niecałą minutę później mówił z Hitlerem. „Mam tu majora Remera, dowódcę batalionu wartowniczego”. Remer nieufnie odebrał słuchawkę. Przecież głos mógł zostać nagrany. Ktoś mógł naśladować Führera. „Jest pan tam, majorze Remer? – usłyszał. – Co pan tam robi?”. Głos przypominał głos Führera, więc Remer opowiedział, co zrobił do tej pory. W jego słowach musiała jednak pobrzmiewać niepewność. „Wierzy pan, że żyję?”. Remer odpowiedział Jawohl, choć nie był do końca przekonany. Hitler oznajmił, że upoważnia Remera do podjęcia wszelkich działań w celu zapewnienia bezpieczeństwa rządowi. „Proszę zrobić to, co uzna pan za stosowne. Od tej chwili wszyscy oficerowie, niezależnie od stopnia, znajdują się pod pańską komendą!”. Zażądał, aby Remer niezwłocznie przywrócił porządek. „Jeśli to konieczne, brutalną przemocą (brachial)”. Słowo brachial upewniło Remera, że naprawdę mówi z Hitlerem. Stuknął obcasami, prężąc się na baczność. „Odpowiada pan wyłącznie przede mną” – zakończył Führer i awansował majora do stopnia pułkownika. Remer zamienił ministerstwo propagandy w stanowisko dowodzenia. Najpierw zatelefonował do generała von Hasego i oświadczył, że przed chwilą rozmawiał z Führerem, który przekazał mu dowództwo. Wydał rozkaz, żeby Hase niezwłocznie się u niego zameldował. Hase nie krył oburzenia. „Od kiedy generał biegnie truchtem na rozkaz jakiegoś majorzyny?”. „Generale, jeśli nie chce pan przyjść, będę musiał pana aresztować” – odparł Remer i wysłał żołnierzy, żeby zajęli kwaterę główną Hasego. Następnie poinformował wszystkie oddziały wojskowe w rejonie Berlina, że od tej pory znajdują się pod jego osobistą komendą. Nie zaskoczyło go, że dowódcy, niezależnie 1001

od stopnia, bez słowa sprzeciwu podporządkowali się jego władzy. Na koniec pułkownik zgromadził żołnierzy własnego batalionu w ogrodzie ministerstwa, aby wysłuchali wiadomości o Attentat (próbie zamachu) z ust samego Goebbelsa. W tym momencie zjawił się poskromiony generał von Hase. Nie był wściekły, ale zachowywał się tak, jakby miał ochotę uściskać Remera. Sypał komplementami i zadawał tyle pytań, że Remer musiał go uprzejmie zbyć, aby przystąpić do przywracania porządku. Goebbels potraktował Hasego wyniośle. Generał zaczął się lekko jąkać, gdy minister szorstko go przepytywał. Czy minister nie miałby nic przeciwko temu, gdyby zadzwonił do żony i coś zjadł? „Oto nasi rewolucjoniści – wzdrygnął się Goebbels, kiedy generał się oddalił, aby coś przekąsić. – Myślą wyłącznie o jedzeniu, piciu i telefonach do żonki”48.

Centrala na Bendlerstrasse zablokowała się od telefonów oficerów pragnących uzyskać dokładniejsze informacje na temat ogłoszonego komunikatu. Ci, którzy otrzymali sygnał alarmowy „Walkiria”, żądali, aby Fromm osobiście potwierdził wcześniejszy raport o śmierci Fuhrera. Stauffenberg odpowiadał im, że Hitler nie żyje albo, jeśli należeli do spisku, że operacja trwa nadal. Zapewnił towarzyszy, iż ostatnie doniesienia to podstęp. Armia panuje nad sytuacją i wszystko rozwija się zgodnie z planem. W końcu jeden z nominalnych przywódców rewolty, feldmarszałek von Witzleben, zjawił się w pełnej gali, aby objąć dowodzenie. Cały dzień zachowywał się z dystansem, ale w końcu zmęczył się własną opieszałością i tuż przed dziewiętnastą trzydzieści przesłał stanowczą dyrektywę jako nowy głównodowodzący Wehrmachtu: Führer, Adolf Hitler, nie żyje. Pozbawiona skrupułów klika przywódców partyjnych uchylających się od udziału w walce wykorzystała istniejącą sytuację, by dźgnąć w plecy nasze wojska walczące na froncie i przejąć władzę we własnym interesie. W godzinie najwyższej próby rząd Rzeszy w celu utrzymania prawa i porządku ogłosił stan wyjątkowy i mianował mnie głównodowodzącym niemieckich sił zbrojnych (…)49.

Wiadomość tchnęła nowe życie w innego feldmarszałka. Kluge, który był bliski porzucenia paryskich spiskowców, wykrzyknął: „Wybiła dziejowa godzina!”, 1002

i zaproponował, żeby podjęli próbę niezwłocznego ogłoszenia zawieszenia broni na zachodzie. Nowy rząd niemiecki zgodzi się zaprzestać nalotów rakietowych na Londyn, jeśli alianci zrezygnują z bombardowań. Entuzjazm Klugego ostudził dopiero

telegram

od

Keitla:

Führer

żyje,

a rozkazy

zdradzieckiej

bandy

Witzlebena–Becka z Bendlerstrasse mają być ignorowane. Zapał Klugego przygasł. Poprosił szefa swojego sztabu, żeby ustalił, co się dzieje w kwaterze

głównej

Führera,

ale

nawiązanie

kontaktu

telefonicznego

z Warlimontem oraz Jodlem i Keitlem okazało się niemożliwe. Ich nieobecność wydawała się tak intrygująca, że nadzieja Klugego ożyła na nowo. Koniec końców, może Beck powiedział mu prawdę i Hitler naprawdę nie żyje? Zadzwoniono do jednego ze spiskowców w Wilczym Szańcu. Ten mógł potwierdzić jedynie najgorszą wiadomość: Führer żyje! Kluge z rezygnacją odłożył słuchawkę. „Cóż – oznajmił – próba zamachu na jego życie się nie powiodła”. Dla marszałka to przesądziło sprawę. „Panowie – powiedział – to bezdyskusyjne”50. W Berlinie człowiek, który wydał rozkaz przejęcia władzy, także opuścił spiskowców. Feldmarszałek von Witzleben, zdegustowany chaosem panującym na Bendlerstrasse, wymaszerował z gmachu i pojechał do kwatery głównej armii w Zossen. Tam powiadomił głównego kwatermistrza, generała Wagnera, że wszystko stracone, i udał się do swojego domu na wsi. W Wilczym Szańcu Keitlowi udało się przesłać rozkaz oddający Armię Rezerwową pod dowództwo Himmlera. Keitel dodał, że „wojsko ma wykonywać rozkazy pochodzące jedynie od niego lub ode mnie”. Dalekopis wyszedł o dwudziestej dwadzieścia. Dziesięć minut później sekretarz partii, Bormann, wysłał wszystkim gauleiterom pilną wiadomość o „morderczej próbie zamachu na życie Führera podjętej przez pewnych generałów”. Wydał polecenie, aby ludzie honoru przyjmowali rozkazy wyłącznie od Führera51. O dwudziestej pierwszej drogą radiową poinformowano naród, że wkrótce Führer zwróci się doń osobiście. Wymagało to jednak dłuższego czasu, gdyż w Wilczym Szańcu nie było urządzeń umożliwiających bezpośrednie nadanie przemówienia.

Przypadkiem w Berlinie bawił ulubiony dowódca Hitlera, Otto Skorzeny, ale gdy usłyszał, że Führer żyje, nie widział powodu, aby opóźnić swój wyjazd do Wiednia, gdzie miał przeprowadzić inspekcję szkoły płetwonurków sabotażystów. 1003

Kiedy o zmierzchu wsiadał do pociągu na dworcu Anhalt, na peron wbiegł oficer. Krzyknął, że w mieście doszło do wojskowego przewrotu i Skorzeny otrzymał rozkaz przywrócenia porządku. Skorzeny pognał do kwatery głównej SD, gdzie mu powiedziano, że jacyś zdrajcy, dowódcy wojskowi, przejęli kontrolę nad miastem. „Sytuacja jest niejasna i niebezpieczna” – oznajmił pobladły Schellenberg. Wykonał teatralny gest, wskazując na leżący przed nim pistolet. „Jeśli tu przyjdą, będę się bronił!”. Przedstawiał tak zabawny widok, że Skorzeny nie mógł się powstrzymać od śmiechu. Poradził Schellenbergowi, żeby schował broń, zanim niechcący się postrzeli. Skorzeny zaalarmował kolegów z innej szkoły sabotażu na przedmieściach Berlina, a następnie udał się do miasta na rekonesans. W dzielnicy rządowej panowała cisza. Dowiedziawszy się z raportu, że żołnierze Waffen SS są zamieszani w spisek, pośpiesznie sprawdził ich koszary w Lichterfelde. Także tam panował zupełny spokój. Pojechał wówczas do kwatery głównej dywizji SS Leibstandarte, żeby zdobyć jakieś informacje. Niewiele się dowiedział, więc ruszył do kwatery głównej wojsk spadochronowych niedaleko Wannsee. Znalazł generała Kurta Studenta na tarasie jego willi, pochylonego nad stertą dokumentów. Generał miał na sobie długi szlafrok. Obok niego siedziała żona, zajęta szyciem. Ujrzenie jednego z najważniejszych niemieckich dowódców w tak sielankowych okolicznościach, gdy w stolicy trwał przewrót wojskowy, musiało wywołać komiczne wrażenie. Student odmówił poważnego potraktowania sprawy, dopóki telefon od Göringa nie potwierdził alarmujących wieści Skorzeny’ego. Mieli ignorować wszystkie rozkazy z wyjątkiem otrzymanych z kwatery głównej Wehrmachtu. Kiedy Student zaczął przekazywać je dalej, Skorzeny wrócił do gabinetu Schellenberga. Gdy przybył, poproszono go do telefonu. „Ilu masz ludzi?” – spytał Jodl. Tylko jedną kompanię. „Dobrze. Zabierz ich na Bendlerstrasse, aby wesprzeć majora Remera i jego batalion wartowniczy, który dostał rozkaz otoczenia budynku”52. Tymczasem na Bendlerstrasse zapanowała rozpacz. Jednostki batalionu wartowniczego, które ochraniały naczelne dowództwo, zostały wycofane na rozkaz ich dowódcy. Nakazał on, żeby żołnierze zebrali się w ogrodzie za oficjalną rezydencją Goebbelsa. Przy głównej bramie pozostało zaledwie trzydziestu pięciu wartowników. O dwudziestej drugiej trzydzieści generał Olbricht trzeci raz tego wieczoru wezwał oficerów i powiedział, że będą musieli bronić się w budynku,

1004

gdyż oddziały wartownicze zostały wycofane. Każde z sześciu wyjść, oznajmił, musi zostać obstawione przez oficerów sztabu generalnego. Nikt się otwarcie nie sprzeciwił, ale uzbrojona grupka lojalistów była zdecydowana dochować przysięgi złożonej Führerowi. Około dwudziestej drugiej pięćdziesiąt ludzie ci, w sumie ośmiu mężczyzn, wpadli do gabinetu Olbrichta z granatami u pasa, uzbrojeni w pistolety i pistolety maszynowe. Stauffenberg wszedł do pokoju, kiedy Olbricht próbował ich uspokoić. Odwrócił się na pięcie i w gradzie pocisków zaczął uciekać przez poczekalnię. Zachwiał się, jakby został trafiony, a następnie wpadł do sąsiedniego pokoju. Szybko został jednak schwytany razem z Beckiem, Olbrichtem i innymi spiskowcami. Niebawem wszyscy stanęli przed Frommem, którego uwolniono z aresztu. „Cóż, panowie – oznajmił rosły generał, bawiąc się pistoletem – potraktuję was tak, jak wy potraktowaliście mnie”. Kazał im oddać broń. „Chyba nie zażąda pan tego ode mnie, swojego dawnego dowódcy – powiedział cicho Beck. – Sam wyciągnę wnioski z tej nieszczęsnej sytuacji”. Mówiąc to, sięgnął do teczki, w której trzymał pistolet. Fromm ostrzegł go, żeby trzymał broń skierowaną w swoją stronę. Beck zaczął wspominać. „W takich chwilach myślę o dawnych czasach…”. „Nie mamy ochoty tego słuchać – przerwał mu Fromm. – Niech pan przestanie ględzić i zabierze się do roboty”. Beck mruknął coś pod nosem i wypalił. Kula musnęła głowę. Zachwiał się i runął na krzesło. „Pomóżcie starszemu panu” – polecił dwóm młodszym oficerom Fromm. Podeszli i próbowali odebrać Beckowi broń. Nie chciał jej oddać, by podjąć kolejną próbę samobójstwa, ale znów stracił przytomność. Fromm zwrócił się do pozostałych spiskowców. „Panowie, dam wam kilka minut na napisanie listów, jeśli macie taką wolę”. Wrócił pięć minut później i oznajmił, że sąd wojenny „w imieniu Führera” wydał wyrok śmierci na Olbrichta, Stauffenberga i ich dwóch adiutantów. Stauffenberg, którego lewy rękaw przesiąknął krwią, trzymał się sztywno, gdy prowadzono ich na dziedziniec. Twarz Becka była ubrudzona krwią. Ponownie poprosił o pistolet i go otrzymał. Zaprowadzono go do poczekalni, ale stojący na zewnątrz usłyszeli, jak mówi: „Jeśli i tym razem się nie uda, proszę mi pomóc”. Huknął strzał. Fromm wyjrzał z pokoju i stwierdził, że były szef sztabu generalnego ponownie chybił. „Pomóż starszemu panu” – powiedział do jakiegoś oficera, ale ten odmówił. Wówczas sierżant wywlókł nieprzytomnego Becka z pokoju i strzelił mu w kark53.

1005

Wewnętrzny dziedziniec był słabo oświetlony przyciemnionymi reflektorami wojskowych samochodów. Zbliżała się północ. Czterej skazańcy ustawili się przed stosem worków z piaskiem używanych podczas nalotów. Olbricht był spokojny. Kiedy dano rozkaz do strzału, Stauffenberg krzyknął: „Niech żyją święte Niemcy!” i zginął101*. W drzwiach budynku pojawiła się ogromna postać Fromma. Przeszedł przez dziedziniec, żeby dokonać przeglądu plutonu egzekucyjnego. Przemówił krótko, kończąc gromkim Heil Hitler!, a później nieco pompatycznie odmaszerował w kierunku bramy. Kazał podstawić samochód i zniknął w ciemności. W tym czasie w centrum łączności przy Bendlerstrasse przekazywano wiadomość dalekopisem: „Próba puczu podjęta przez nieodpowiedzialnych generałów została krwawo stłumiona. Wszyscy przywódcy zostali rozstrzelani”54. Kiedy Fromm mijał bramę, z piskiem hamulców przystanął biały sportowy samochód. Za kierownicą siedział Speer, a jego pasażerem był pułkownik Remer. „W końcu jakiś uczciwy Niemiec! – Fromm westchnął, jakby sam był niewinny. – Przed chwilą kazałem rozstrzelać paru przestępców”. Kiedy Remer zauważył, że na jego miejscu by tego nie zrobił, Fromm wrzasnął: „Chce mi pan wydawać rozkazy?!”. „Nie, ale zostanie pan pociągnięty do odpowiedzialności za swoje czyny”. Remer zasugerował, aby generał zameldował się natychmiast u Goebbelsa55. Kiedy Fromm odjechał ze Speerem, przybył Otto Skorzeny ze swoimi ludźmi. Zdziwiony, że ważny generał odchodzi w tak dramatycznym momencie, spytał Remera, co się dzieje. Ten też nie miał pojęcia, dostał jedynie rozkaz otoczenia budynku. Skorzeny oznajmił, że ma zamiar wejść do środka, i po rozmieszczeniu swojej kompanii na dziedzińcu ruszył schodami do biur sztabu generalnego. W korytarzu minął kilku oficerów uzbrojonych w pistolety maszynowe. Spojrzeli na niego z nieskrywaną wrogością. W poczekalni gabinetu Olbrichta zastał kilku znajomych oficerów sztabowych, którzy złożyli mu krótką relację o tym, co się stało. Ich słowa brzmiały niedorzecznie, ale potwierdziły jego przypuszczenia. Po nieudanej próbie zatelefonowania do kwatery głównej Führera zrozumiał, że musi działać na własną rękę, aby przywrócić ład i porządek w „tym niespokojnym roju”. Najlepszym lekarstwem był powrót do pracy, więc po zebraniu oficerów, których znał, zasugerował, żeby zajęli się robotą. Ich koledzy na froncie nadal pilnie potrzebowali posiłków i zaopatrzenia.

1006

Oficerowie sztabowi przyznali mu rację, tylko kto miał podpisywać rozkazy? Dowódcy zniknęli albo byli martwi. Skorzeny powiedział, że sam podpisze i weźmie na siebie pełną odpowiedzialność. Kiedy machina naczelnego dowództwa ponownie ruszyła, Skorzeny połączył się z Jodlem, który kazał mu objąć komendę. „Proszę mi przysłać paru generałów” – zasugerował Skorzeny, ale Jodl nalegał, żeby objął dowodzenie w imieniu Führera. Skorzeny przystąpił pośpiesznie do rozsyłania rozkazów odwołujących alarm „Walkiria” i nakazujących wszystkim dowódcom czekać na nowe instrukcje56. Speer zawiózł Fromma do gmachu Ministerstwa Propagandy Rzeszy, ale Goebbels odmówił spełnienia prośby generała, który chciał osobiście porozmawiać z Hitlerem. Zamiast tego kazał go umieścić w oddzielnym pokoju, poprosił Speera, żeby wyszedł, i sam na osobności zatelefonował do Führera. Po pewnym czasie stanął w drzwiach swojego gabinetu i polecił umieścić straż przed drzwiami pokoju, w którym przebywał Fromm. W gmachu ministerstwa był także Himmler, który niedawno przyleciał z Kętrzyna z wyraźnym rozkazem i upoważnieniem Führera do zdławienia rebelii. „Zastrzel każdego, kto będzie stawiał opór, kimkolwiek będzie” – powiedział mu Hitler. Mimo tak szerokich uprawnień – m.in. do wyznaczenia tymczasowego dowódcy Armii Rezerwowej – cichy i trzymający się na uboczu Himmler pozwolił, aby to Goebbels objął dowodzenie. Według asystenta Goebbelsa, Naumanna, wydawał się obojętny, natomiast minister propagandy był w stanie euforii. Jego wersja wydarzeń tamtego dnia sprawiała wrażenie, że sam zdławił bunt praktycznie bez niczyjej pomocy. „Gdyby nie byli tak niezdarni! – przechwalał się Himmlerowi – mieliby ogromną szansę! Cóż za durnie! Czysta dziecinada! Ja zrobiłbym to całkiem inaczej! Czemu nie zajęli rozgłośni radiowej i nie zaczęli rozpowszechniać najbardziej niedorzecznych kłamstw?”. Spokojny Himmler uprzejmie skinął głową, nie zdradzając, że przed przyjściem do Goebbelsa wykorzystał środki terroru, aby uniemożliwić przewrót, i wprawił w ruch wielką machinę w celu przeprowadzenia śledztwa dotyczącego przewrotu57. Generał Fellgiebel przebywający w Wilhelmstrasse wiedział, że jego los jest przesądzony, ale nie podjął próby samobójstwa, gdyż chciał przedstawić motywy swojego działania podczas oficjalnego procesu. „Jeśli wierzysz w życie pośmiertne – powiedział, żegnając się ze swoim młodszym adiutantem – możemy powiedzieć sobie auf Wiedersehen!”58. 1007

Hitler

był

w herbaciarni,

niecierpliwie

czekając

na

przyjazd

wozu

transmisyjnego z Królewca, aby wygłosić mowę do narodu. Wezwał do siebie członków najbliższego kręgu, aby wysłuchali pośpiesznie naszkicowanego komunikatu. Zjawili się adiutanci i sekretarki oraz Keitel i Jodl, cały w bandażach, ale wozu transmisyjnego nadal nie było, więc Hitler wykorzystał okazję, by szerzej powiedzieć, co sądzi o Attentat. „Nędzni tchórze! – krzyknął. – Powiadam, tchórze! Gdyby mieli odwagę do mnie strzelić, miałbym dla nich odrobinę szacunku, ale oni bali się narazić życie!”59. W końcu wóz transmisyjny przyjechał i 21 lipca, przed pierwszą w nocy, w niemieckim radiu rozległy się fanfary. Po krótkiej pauzie Hitler zaczął opowiadać o zamachu oraz zabitych i rannych kolegach, którzy byli mu niezwykle drodzy. Powtórzył błędną opinię, że krąg spiskowców liczył bardzo mało członków, że nie mieli nic wspólnego z duchem panującym w Wehrmachcie i narodzie niemieckim. Była to niewielka banda kryminalistów, którzy zostaną niezwłocznie bezlitośnie zlikwidowani. „Choć zostałem oszczędzony przez los, który uchronił mnie przed tymi potwornościami, ostatnie wydarzenia będą miały doniosłe konsekwencje dla narodu niemieckiego. Odbieram to jako znak Opatrzności, że muszę kontynuować swoją misję, i mam zamiar to uczynić”. Po nim w krótkich słowach wystąpił Göring, ślubując wierność Führerowi i zapewniając o przywiązaniu Luftwaffe, oraz Dönitz, który oznajmił, że marynarka jest „ogarnięta świętym gniewem i bezgraniczną wściekłością z powodu przestępczej próby zamachu na życie Führera”. Później nadano oficjalny komunikat, że prowodyrzy buntu w armii popełnili samobójstwo lub zostali rozstrzelani. „W żadnym miejscu nie doszło do incydentów. Spiskowcy zamieszani w działania kryminalne zostaną pociągnięci do odpowiedzialności”60. Słowa te sprawiły, że konspiratorów zebranych wokół radia w klubie paryskiego hotelu Raphael przeszedł zimny dreszcz. Udało im się opanować wszystkie koszary SS w okolicy i aresztować dwóch wyższych dowódców SS we Francji, Karla Oberga i Helmuta Knochena. Słuchając komunikatu, generał von Stülpnagel był przekonany, że odczytują im wyrok śmierci. Pozostała ostatnia rozpaczliwa nadzieja. Może Oberg i Knochen będą mieli dość przyzwoitości, żeby się za nimi wstawić. Uwolniono ich i przyprowadzono do hotelu Raphael. Kiedy Stülpnagel wstał, aby ich przywitać, Oberg się na niego rzucił. Interweniował ambasador Otto Abetz. „Sytuacja w Berlinie to oddzielna sprawa – powiedział. – Tutaj liczy się jedynie wojna w Normandii, dlatego wszyscy Niemcy muszą się zjednoczyć”. Oberg 1008

się uspokoił. Uradzili, że on i Knochen powinni potajemnie połączyć siły z Wehrmachtem, aby przeciwstawić się Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy Himmlera. Uzgodnili, że będą zeznawać, iż aresztowania w dowództwie SS i SD zostały sfingowane przez Oberga i Stülpnagla, aby wyprowadzić w pole puczystów61.

Po zakończeniu swojego wystąpienia Hitler oddalił się do bunkra, gdzie ponownie zbadał go doktor Morell. Führer pragnął potwierdzenia, że nie odniósł żadnych poważniejszych obrażeń. Ludzie z jego najbliższego otoczenia czekali w kawiarni, dopóki Morell nie wrócił i nie ogłosił, że tętno Hitlera jest w normie. Wszystko było dobrze. Sam Führer, wstrząśnięty wydarzeniami ostatniego dnia, nie zdawał sobie jeszcze sprawy z rozmiarów spisku i nadal czuł pewne podniecenie z powodu cudownego ocalenia. Zdecydował przesłać swój podarty mundur Ewie Braun do Berchtesgaden, żeby zachowała go na pamiątkę. Podarte odzienie miało się stać historyczną relikwią, dowodem, że Opatrzność naprawdę chciała, aby doprowadził do końca swoją misję.

7 Tuż po północy 21 lipca Otto Skorzeny całkowicie opanował sytuację na Bendlerstrasse i naczelne dowództwo zaczęło ponownie funkcjonować jak należy. Znalazł również szczegółowe informacje na temat przewrotu w sejfie Stauffenberga i kazał aresztować kilku oficerów. Tymczasem w Ministerstwie Propagandy Rzeszy Goebbels i Himmler przesłuchiwali grupę generałów, m.in. Fromma. Generałowie byli uprzejmie traktowani, częstowani winem i cygarami, a niektórym, jak Kortzfleischowi, pozwolono wrócić do domu po potwierdzeniu ich niewinności. Przesłuchania zakończyły się o czwartej nad ranem. Goebbels wyszedł z gabinetu rozpromieniony. „Panowie, pucz dobiegł końca” – oznajmił. Odprowadził Himmlera do samochodu i pożegnał dawnego rywala długim uściskiem dłoni, a następnie wrócił na górę, żeby uraczyć najbliższych współpracowników opowieścią o swoich dokonaniach. Wyraźnie uradowany, energicznie przysiadł na stole obok brązowego popiersia Führera. „To była oczyszczająca burza – powiedział. – Kto śmiał mieć nadzieję, że wszystko zakończy się tak szybko i pomyślnie, gdy wczorajszego popołudnia 1009

nadeszły straszne wieści”. To istny cud. Gdyby Hitler zginął, ludzie uznaliby, że to sąd Boży. „Trudno przewiedzieć, jakie byłyby tego konsekwencje, ale w historii liczą się jedynie fakty, a tym razem fakty są po naszej stronie”. Należy pouczyć prasę, żeby pomniejszyła znaczenie spisku62. W Wilczym Szańcu Bormann nadal wysyłał instrukcje gauleiterom. O trzeciej czterdzieści poinformował ich, że pucz „można uznać za zakończony”, a o jedenastej trzydzieści pięć przekazał pilną prośbę od Himmlera, aby „powstrzymali niezależne działania przeciwko oficerom, których postawa była dwuznaczna, a nawet tym, których można uznać za jawnych przeciwników”. Inaczej mówiąc, jedynie on, Reichsführer, odpowiadał za przywrócenie ładu i przeprowadzenie wnikliwego śledztwa. W typowy dla siebie metodyczny sposób wprawił w ruch machinę obsługiwaną przez czterystu urzędników skupionych w jedenastu różnych sekcjach63. W Paryżu szef sztabu Klugego – pozostający w stałej łączności z Obergiem i Knochenem, najwyższymi dowódcami SS we Francji – robił, co mógł, żeby zatrzeć ślady pozostawione przez swojego szefa i Stülpnagla. Ten drugi, jeszcze niedawno najpotężniejszy człowiek w Mieście Światła, utracił wszelką nadzieję, kiedy otrzymał rozkaz stawienia się w Berlinie. Zamiast polecieć samolotem, Stülpnagel wyruszył samochodem późnym rankiem, w strugach deszczu. Kazał szoferowi odwiedzić po drodze miejsca, w których toczono bitwy podczas I wojny światowej. Minęli Château-Thierry i las Argoński, a później Sedan, gdzie w 1916 roku poległo tylu starych towarzyszy z pułku grenadierów z Darmstadt. Stülpnagel całe popołudnie kontynuował sentymentalną podróż. W końcu wysiadł, żeby „odbyć krótką przechadzkę”. Kiedy zniknął za wzniesieniem w pobliżu kanału Mozy, szofer usłyszał jeden albo dwa strzały. Stülpnagel ledwie żył, ale podejmując próbę samobójstwa, ponad wszelką wątpliwość potwierdził własną winę. Czekała go śmierć przez powieszenie. W Wilczym Szańcu stało się jasne, że rany głowy odniesione przez Hitlera nie są powierzchowne. Führer całkowicie stracił słuch w prawym uchu, a jego oczy drgały nerwowym tikiem. Podczas wieczornej przechadzki dwukrotnie zszedł ze ścieżki. Doktor Karl Brandt nalegał, aby kilka dni poleżał w łóżku, ale Führer nie chciał go słuchać. Przecież byłoby śmieszne, gdyby zagraniczni goście dowiedzieli się, że taki zdrowy człowiek jak on leży w łóżku. Następnego dnia mimo przykrego bólu ucha uparł się odwiedzić rannych oficerów leżących w pobliskim szpitalu polowym. Dwaj byli bliscy śmierci, 1010

a generał Schmundt znajdował się w krytycznym stanie. Głęboko poruszony Hitler zwierzył się dwóm rannym oficerom marynarki, Puttkamerowi i Assmannowi, którzy dzielili pokój. Usiadłszy na łóżku tego drugiego, wyraził żal, że padli ofiarą zamachu. „Tym panom chodziło o mnie, wyłącznie o mnie”. A jednak jeszcze raz w cudowny sposób umknął zamachowcom. „Nie uważacie, że powinienem to uznać za znak od losu? Że mnie ocalił, abym doprowadził do końca swoje dzieło?”. 20 lipca powiedział: „Ten zamach utwierdził mnie w przekonaniu, że zostałem powołany przez Boga wszechmogącego, abym stanął na czele narodu niemieckiego – nie w celu doprowadzenia do jego ostatecznej klęski, ale zwycięstwa”64. W kolejnych godzinach ból ucha tak się nasilił, że Morell posłał po profesora van Eickena, znanego berlińskiego specjalistę chorób gardła, nosa i uszu, który w 1935 roku przeprowadził operację krtani Führera. Ponieważ Eicken był nieosiągalny, wezwano innego specjalistę z pobliskiego szpitala polowego. Doktor Erwin Giesing miał doskonałe kwalifikacje, gdyż po dwóch latach praktyki w klinice profesora van Eickena otworzył własny gabinet. Giesing stwierdził, że błona bębenkowa została poważnie rozerwana i doszło do uszkodzenia ucha wewnętrznego. Dodał, że to nic poważnego, jeśli nie dojdzie do infekcji ucha środkowego. W tym momencie zjawił się doktor Morell i ciężko dysząc, zbeształ Giesinga za to, że nie poinformował go o stanie chorego. Następnie oschle oznajmił, że „obowiązkiem oficera jest złożenie raportu przełożonemu, a nie cywilowi”. Chociaż Hitler niewiele słyszał, zauważył wzburzenie Morella. „Daj spokój! Zakończ tę kłótnię, drogi profesorze – poprosił. – Doktor Giesing był asystentem profesora van Eickena. Powiedział mi, że jutro wykona niewielką kauteryzację bębenka, jeśli krwawienie nie ustanie”. Morell chciał użyć zacisku hemostatycznego, ale w końcu wyraził niechętną zgodę na posłanie do Berlina po lekarstwa przepisane przez rywala65. Chociaż Hitler był przekonany, że nigdy nie odzyska słuchu w prawym uchu, pozostawał w stosunkowo dobrym nastoju. Znalazł nawet czas, żeby wystukać na maszynie list do „Drogiej Tschapperl”, jak po wiedeńsku pieszczotliwie nazywał Ewę Braun. Pismo ze szkicem baraków, w których dokonano zamachu, miało ją upewnić, że nie spotkało go nic złego. Czuje się tylko nieco zmęczony. „Mam nadzieję, że będę mógł odpocząć. Pragnę oddać się w twoje ręce. Bardzo potrzebuję spokoju”.

1011

Odpisała

niezwłocznie

nieszczęśliwa.

„Omal

na nie

swojej

błękitnej

umarłam,

gdy

papeterii,

że

usłyszałam,

jest że

głęboko jesteś

w niebezpieczeństwie”. Napisała, że nie mogłaby żyć, gdyby spotkało go coś złego. „Od chwili naszego pierwszego spotkania postanowiłam, że będę ci wszędzie towarzyszyć, nawet w śmierci. Wiesz, że miłość do Ciebie to całe moje życie”66.

23 lipca śledczy Gestapo przypadkiem w ruinach zbombardowanego domu odnaleźli obciążające dzienniki, z których wynikało, że w przewrót byli zamieszani Canaris i inne osobistości. Admirał został aresztowany, podobnie jak były minister gospodarki, Schacht. Początkowo Hitler nie mógł uwierzyć, że tacy ważni ludzie – do tego aż tylu! – należeli do spisku. Zachwiało to jego przekonaniem, że w próbie przewrotu brała udział jedynie mała grupka zdrajców, i głęboko zraniło. „Moje życie jest tak smutne, przygniecione tak ciężkim brzemieniem – wyznał Traudl Junge – że śmierć będzie wybawieniem”. Inna sekretarka podsłuchała, jak beszta psa za to, że go nie słucha: „Spójrz mi w oczy, Blondi! Czy ty też jesteś zdrajczynią, jak moi generałowie?”67. Następnego ranka, podczas narady poświęconej bieżącej sytuacji, Führer oznajmił, że Anglicy wspierali Stauffenberga, a następnie próbował przekonać swoich słuchaczy, że intryga nie miała szerszego zasięgu. „Dlatego tak ważne jest wyjaśnienie całemu światu, że przytłaczająca większość kadry oficerskiej nie miała nic wspólnego z tymi świniami”. Trzeba nagłośnić w prasie, że dowódcy z Bendlerstrasse odmówili przyłączenia się do garstki zdrajców i sami niezwłocznie rozstrzelali czterech z nich. „Jestem zbyt dobrym psychologiem – zakończył – aby nie dostrzec, że Boska ręka sprowadziła tego człowieka z bombą w najbardziej korzystnym dla nas czasie. Gdybym zginął razem z całym sztabem, byłaby to prawdziwa katastrofa”. Goebbels wykonał instrukcje Hitlera i przemówił do narodu na falach wszystkich niemieckich rozgłośni radiowych. Była to inteligentna mowa, pełna teatralnych morałów i grania na emocjach. Przedstawił Stauffenberga jako satanicznego przywódcę niewielkiej garstki oficerów, którzy nie reprezentowali całego Wehrmachtu. Oskarżył Stauffenberga, że spiskował z aliantami, i przedstawił cztery dowody: stałe nawiązywanie angielskiej prasy do grupy niemieckich generałów sprzeciwiających się Hitlerowi, użycie angielskiego materiału wybuchowego, związki Stauffenberga z angielską arystokracją oraz 1012

nadzieję wyrażoną przez londyńskie gazety po pierwszych doniesieniach o zamachu bombowym, że upadek Niemiec jest bliski. Raporty gauleiterów dowiodły, że propaganda Goebbelsa przyniosła pożądany efekt. Na przykład w szpitalu w Brunszwiku pacjenci spontanicznie udekorowali kwiatami

wszystkie

portrety

Führera.

W wielu

miastach

zorganizowano

demonstracje poparcia. Nauczyciele szkół ogólnokształcących wyjaśniali uczniom, że

ostatni

spisek

tłumaczy

porażki

wojskowe

w Rosji

i Afryce.

Zdrajcy

uniemożliwiali przekazywanie rozkazów Führera niemieckim dywizjom.

25 lipca doktor van Eicken przyjechał z Berlina i został serdecznie powitany przez Führera, który przepowiedział, że mając takie troski, „pożyje najwyżej dwa, trzy lata”. Było tylko jedno pocieszenie: do tego czasu ukończy swoje dzieło, aby inni mogli je kontynuować. Z grymasem bólu osunął się na krzesło i szczegółowo opisał, co mu dolega68. Doktor Giesing, który chlubił się doskonałą pamięcią, dyskretnie notował wszystkie słowa Hitlera w żółtym kieszonkowym notatniku. Aby nikt nie mógł go odczytać, posługiwał się szyfrem, używając kombinacji łaciny i własnych znaków. Profesor van Eicken potwierdził diagnozę Giesinga i zaordynowane leczenie, ale Führer sprzeciwił się zaleceniu, by pozostał w łóżku przynajmniej tydzień. „Zmówiliście się, żeby zrobić ze mnie chorego!”. Następnego dnia poskarżył się Giesingowi, że w lewym uchu nadal jest wewnętrzne krwawienie. Chciał, żeby ponownie wykonano kauteryzację, niezależnie od tego, jak miałoby go boleć. „Już nie czuję bólu – dodał jakby po namyśle. – Ból stworzono po to, żeby uczynić człowieka twardym”. Dowiódł tego minutę później, kiedy adiutant przyniósł mu raporty o próbie zamachu. „Ja – odrzekł, przeglądając strony. – Nie sądziłem, że Helldorf jest takim draniem”. Przysiągł „wyrwać tych zdrajców z korzeniami”, a następnie napiętnował Stauffenberga za tchórzostwo. „Powinien mieć odwagę stanąć obok mnie z teczką. Na niego szkoda nawet było kuli”. Dwa dni później uskarżał się na bezsenność, ale kiedy Giesing zalecił mu rezygnację z nocnych spotkań przy herbacie, odparł, że już tego próbował, lecz zaśnięcie było jeszcze trudniejsze. „Muszę się zrelaksować, porozmawiać o innych sprawach. Jeśli tego nie zrobię, widzę przed oczami mapy sztabu generalnego i mój mózg nie przestaje pracować. Muszą upłynąć długie godziny, zanim zdołam się 1013

uwolnić od tych obrazów. Gdybym włączył światło, mógłbym dokładnie naszkicować pozycję wszystkich grup armii. Wiem, gdzie stacjonuje każdy z oddziałów. Ciągnie się tak całymi godzinami, dopóki nie zasnę około piątej albo szóstej nad ranem. Wiem, że nie jest to dobre dla zdrowia, ale nie potrafię zmienić swoich przyzwyczajeń”.

8 Dzień po zamachu bombowym Hitler zastąpił swojego niedomagającego szefa sztabu, Zeitzlera, człowiekiem, którego wysłał kiedyś na frontową banicję za to, że mu się sprzeciwiał. Kiedy Guderian, najbardziej szanowany dowódca wojsk pancernych w Wehrmachcie, przybył do Kętrzyna, żeby objąć dowództwo, znalazł kwaterę Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu praktycznie opustoszałą. Zeitzler już odjechał w niesławie. Odszedł Heusinger, a wielu szefów wydziałów aresztowało Gestapo. Jednym z pierwszych zadań Guderiana było wydanie wojsku rozkazu dochowania wierności, złożenie Hitlerowi przysięgi „lojalności przez generałów, kadrę oficerską i żołnierzy”. Wieczorem Guderian posunął się jeszcze dalej. Nakazał, aby każdy oficer sztabu generalnego stał się narodowosocjalistycznym przywódcą „poprzez aktywne współdziałanie w politycznej indoktrynacji młodych dowódców zgodnie z zasadami Führera”. Każdy oficer, który nie mógł wykonać tego rozkazu, miał niezwłocznie wystąpić o przeniesienie. Nikt tego nie uczynił i w ten sposób podporządkowanie partii elitarnej grupy oficerów zapoczątkowane w 1933 roku dotarło do upadlającego finału69. W tym czasie cały front na zachodzie chwiał się pod zmasowanymi atakami Amerykanów na zachodniej flance przyczółka w Normandii. O zmierzchu 30 lipca rozpoczęła się zażarta bitwa pancerna w wąwozie Avranches stanowiącym ostatnią przeszkodę na drodze do serca Francji. Warlimont i inni naciskali na natychmiastowe wycofanie z Francji, kiedy jeszcze jest czas, ale Guderian zadowolił się przedstawieniem Führerowi szkicu rozkazu „możliwego wycofania z części wybrzeża”. Następnego wieczoru amerykańskie czołgi dotarły do Avranches. Hitler chciał natychmiast jechać na front zachodni, aby osobiście objąć dowodzenie, ale Giesing i Eicken zabronili mu podróżowania samolotem. Uwięziony w Wilczym Szańcu, mógł jedynie obserwować, jak sześć dywizji pancernych George’a Pattona 1014

przedostaje się przez wyrwę w Avranches i przypieczętowuje los Francji. Była to tylko jedna z jego wielu trosk. 1 sierpnia licząca trzydzieści pięć tysięcy ludzi słabo uzbrojona

Armia

Krajowa

zaatakowała

niemiecki

garnizon

w Warszawie,

a następnego dnia Turcja zerwała stosunki dyplomatyczne z Rzeszą. Jakimś sposobem Hitler zdołał zapanować nad wszystkimi troskami i 2 sierpnia wcielił się w rolę obiecującego studenta medycyny. Zasypał Giesinga pytaniami na temat ucha wewnętrznego, a następnie przywdział biały fartuch chirurga i z lusterkiem na czole zaczął z zapartym tchem zaglądać do prawego ucha Lingego. Nie mógł nic zobaczyć. Kiedy kolejny raz spróbował na próżno, Giesing zasugerował użycie elektrycznego lusterka. „Ja! – wykrzyknął Führer z podnieceniem. – Teraz coś widzę… widzę małą żółtą linię! Pewnie to błona bębenkowa!”. Kazał Lingemu się odwrócić i wsunął ortoskop do lewego ucha służącego. Był podekscytowany, że będzie mógł sprawdzić słuch Lingego przy pomocy kamertonu i stopera. „Wie pan, doktorze – powiedział z pewną nieśmiałością – kiedy byłem młody, zawsze chciałem zostać lekarzem. Później pojawiły się inne możliwości kariery i zrozumiałem, jaka jest moja prawdziwa misja”. Gdy Giesing wyszedł, doktor Hitler na nowo przystąpił do badań. Wezwał Lingego i dwóch ordynansów SS i badał ich, dopóki nie nauczył się obsługiwać elektrycznego lusterka. Następnie poprosił o egzemplarz książki profesora Knicka o leczeniu chorób oczu, uszu i krtani70. Nawet jeśli jego nastrój uległ poprawie, Führer nadal był zbyt oszołomiony, żeby chodzić. Rozstawiał nogi niczym marynarz na kołyszącym się statku. Mimo to nalegał, aby 4 sierpnia osobiście porozmawiać z gauleiterami. Chodził od jednego do drugiego, ściskając im dłonie. Wielu, jak Friedrich Karl Florian z Düsseldorfu, nie mogło powstrzymać łez na widok stanu, w jakim się znajdował. „Nie zrozumcie mnie źle – wyznał Hitler – kiedy powiem, że od osiemnastu miesięcy byłem głęboko przekonany, że pewnego dnia zastrzeli mnie ktoś z najbliższego kręgu”. Poprosił, żeby spróbowali sobie wyobrazić, jak straszna musiała być świadomość, że śmierć może nadejść w każdej chwili. „Ile wewnętrznej energii musiałem wkładać w to, by zabiegać o ocalenie naszego narodu! Żeby rozmyślać, zastanawiać się i pracować nad rozwiązaniem palących problemów. Wszystko musiałem robić sam, bez wsparcia innych, ogarnięty depresją, która nigdy mnie nie opuszczała”. Po tej smętnej przemowie podano posiłek złożony z jednego dania. W końcu Hitler podniósł się wolno na nogi. „Teraz się oddalę – powiedział – a wy, panowie…”. Kiedy przyłożył dwa palce do ust i wyszedł, aby ukryć, że się chwieje, goście wyciągnęli papierosy71. 1015

Himmler niedawno zapewnił członków tej samej grupy, że wymierzy bezwzględną sprawiedliwość nie tylko przestępcom biorącym udział w spisku, ale również ich rodzinom. „Rodzina Stauffenberga – oznajmił – zostanie wyrwana wraz z korzeniami i gałęziami!”. Dostał entuzjastyczne brawa. „Stanie się to ostrzeżeniem i przykładem dla innych! Raz na zawsze!”72. W podobnym duchu prowadził dochodzenie. Aresztowano członków rodziny i najbliższych krewnych głównych konspiratorów, w tym przynajmniej tuzin kobiet w wieku ponad siedemdziesięciu lat. Rzesze detektywów prześwietlały spisek pod każdym kątem – z takim pośpiechem i wnikliwością, że pierwsza rozprawa odbyła się 7 sierpnia przed sądem ludowym, któremu przewodniczył Roland Freisler, specjalista w dziedzinie prawa radzieckiego i metod karania. Określony przez Hitlera mianem „naszego Wyszyńskiego”, został osobiście pouczony przez Führera, aby postępował surowo i działał „z prędkością światła”. Oskarżeni weszli do wielkiej sali sądowej Kammergericht w Berlinie w starych, brudnych ubraniach. Feldmarszałek von Witzleben, pozbawiony sztucznej szczęki, wyglądał niczym włóczęga z jakiejś komedii, gdy stale podciągał zbyt obszerne spodnie pozbawione paska. Freisler, przyodziany w czerwony strój, zaczął pokrzykiwać jak radzieccy sędziowie, których tak podziwiał: „Ty plugawy starcze, czemu ciągle majstrujesz przy spodniach?!”. Taki był ton i poziom pokazowego procesu w Berlinie. „Jeszcze nigdy w dziejach niemieckiego wymiaru sprawiedliwości – wspominał jeden ze stenotypistów – oskarżeni nie byli tak brutalnie traktowani, z równie fanatyczną bezwzględnością, jak podczas tego procesu”. Wyrok wydano z góry. Freisler ogłosił gromkim głosem, że wszyscy j są winni zdrady Führera (faktycznie go zdradzili) i Niemiec (tej zbrodni nie popełnili). Zgodnie ze szczegółową instrukcją Hitlera cała ósemka została przewieziona do więzienia Plötzensee, a następnie wprowadzona do małego pomieszczenia z hakami na mięso dyndającymi u sufitu. Obnażono ich do pasa i powieszono na pętlach wykonanych ze strun od fortepianu73. Ich przedśmiertne drgawki utrwalono na taśmie filmowej i jeszcze tego wieczoru pokazano w Wilczym Szańcu. Według Speera „Hitler uwielbiał ten film i kazał go sobie wielokrotnie pokazywać”, ale adiutant von Below i inni z najbliższego otoczenia Führera do dziś powtarzają, że Hitler nigdy go nie oglądał74. Wkrótce odbyły się kolejne dochodzenia i procesy, ale publicznie pokazano jedynie egzekucję pierwszych ośmiu skazanych. Stracono niemal pięć tysięcy

1016

mężczyzn

i kobiet,

z których

większość

nie

uczestniczyła

bezpośrednio

w przewrocie 20 lipca.

9 15 sierpnia alianckie wojska wylądowały w południowej Francji. Uwaga Guderiana, że nawet dzielna postawa wojsk pancernych nie zdołała skompensować porażki sił powietrznych i marynarki, rozwścieczyła Hitlera. Próbując się opanować, przeszedł do sąsiedniego pokoju, aby pomówić z Guderianem sam na sam, ale ich głosy były tak donośnie, że adiutant musiał przestrzec Führera, iż każde jego słowo słychać wyraźnie na zewnątrz. Czy mógłby zamknąć okno?75. Przedstawienie i tak było umiarkowane w porównaniu z tym, jakie Hitler dał późnym wieczorem, kiedy usłyszał, że feldmarszałek von Kluge zniknął w tajemniczych okolicznościach. Rano Kluge miał się udać na front, żeby odbyć naradę z dowódcą wojsk pancernych, ale nigdy nie dotarł na miejsce spotkania. Hitler wykrzyknął, że feldmarszałek musiał być zamieszany w zamach bombowy i wyślizgnął się potajemnie, żeby prowadzić rozmowy z wrogiem o kapitulacji! W rzeczywistości przybycie Klugego na front zostało opóźnione przez atak nieprzyjacielskich myśliwców bombardujących, które zniszczyły jego samochód i dwa nadajniki. Feldmarszałek nie tylko utkwił na zakorkowanej drodze, odizolowany od świata, ale stanął przed osobistym dylematem. Chociaż robił wszystko, żeby uniemożliwić aliantom przerwanie frontu, wiedział, że niewiele osiągnie. Pozostający w uporczywej depresji od czasu poważnego wypadku samochodowego w Rosji, krążył po swoim gabinecie jak bestia w klatce, rozdarty między przysięgą złożoną Hitlerowi a „obowiązkiem wobec Boga, narodu i sumienia”. Późną nocą Kluge dotarł w końcu do celu, ale wówczas Hitler już zdecydował zastąpić go feldmarszałkiem Modlem. 17 sierpnia Model przyjechał do Francji z własnoręcznie napisanym listem od Führera i objął dowodzenie na froncie zachodnim. Kluge siedział za biurkiem, oszołomiony dymisją. „Pod Avranches straciłem całą reputację – powiedział swojemu szefowi sztabu, wskazując na mapę. – Wszystko zależało ode mnie”. Następnego dnia, podobnie jak Stülpnagel, wyruszył na wschód w powolną podróż samochodem przez dawne pola bitew we Francji. Jak Stülpnagel, planował odebrać sobie życie, ale jemu się udało. W pobliżu

1017

Clermont-en-Argonne, po zjedzeniu obiadu w cieniu drzewa, dał adiutantowi list do brata i połknął kapsułkę z cyjankiem76. Inny list był już w drodze do Führera. Po wyłuszczeniu powodów, dla których nie udało mu się pokonać aliantów, prosił Hitlera o zakończenie wojny i położenie kresu niewysłowionym cierpieniom niemieckiego narodu. W Wilczym Szańcu Führer przeczytał list, a następnie bez słowa komentarza przekazał go Jodlowi, którego zdumiały jego ostatnie słowa. Kluge chwalił Hitlera za żelazną wolę, geniusz i „wspaniałą, honorową walkę”, którą stoczył. „Okaż się teraz równie wielki i połóż kres, jeśli zajdzie potrzeba, tym beznadziejnym zmaganiom”. Chociaż list wydawał się ostatecznym upokorzeniem Wehrmachtu, wcale nie był wyrachowany. Kluge nie miał nic do stracenia. Mógł jedynie podjąć ostatnią próbę przysłużenia się krajowi poprzez ostrzeżenie Führera. Ostrzeżenie okazało się jednak daremne, gdyż Hitler nadal czuł się związany misją uwolnienia świata od Żydów – zadania, które jak w sierpniu donosił Eichmann, było już bliskie ukończenia. Oznajmił Himmlerowi, że unicestwiono sześć milionów Żydów: cztery miliony w obozach zagłady, a resztę przy użyciu ruchomych komór gazowych na samochodach. Przynaglony szybkimi postępami Armii Czerwonej i kolejnymi śledztwami niezmordowanego Konrada Morgena, który także oszacował liczbę wymordowanych Żydów na co najmniej sześć milionów, Hitler polecił Himmlerowi podjęcie przygotowań do likwidacji wszystkich obozów zagłady z wyjątkiem Auschwitz102*77. Na Węgrzech i Słowacji, w Łodzi i Theresienstadt nadal byli Żydzi, których należało zagazować, ale komendant Höss mógł dokończyć robotę, pod warunkiem że wojska na wschodzie nie pozwolą, żeby Armia Czerwona przełamała front.

10 Sytuacja militarna była tak rozpaczliwa, że tylko człowiek niezwykle silnie zmotywowany zdołałby odsunąć wszelkie myśli o kapitulacji. Od Bałtyku po Ukrainę, na całej długości frontu wschodniego, Armia Czerwona gromiła i otaczała oddziały Wehrmachtu. Na południu zajmowała pola naftowe w Rumunii, na północy otoczyła pięćdziesiąt niemieckich dywizji, a na froncie środkowym zbliżała się do Warszawy. W tej nadzwyczajnej sytuacji 24 sierpnia Goebbels ogłosił nową drakońską politykę: w ciągu tygodnia miały zostać zamknięte wszystkie teatry i rewie, szkoły 1018

teatralne i kabarety. Zapowiedział, że wkrótce zostaną rozwiązane wszystkie orkiestry, szkoły muzyczne i konserwatoria (z wyjątkiem kilku czołowych uczelni w kraju),

a artyści

włożą

mundury

lub

zaczną

pracować

w fabrykach

zbrojeniowych. Wstrzymane zostanie wydawanie powieści, a w całym kraju będą wychodzić jedynie dwa pisma ilustrowane. Następnego dnia, po czterech latach okupacji, wyzwolono Paryż. Rumunia i Finlandia zwróciły się do aliantów z prośbą o rozejm. Dwadzieścia cztery godziny później Rumuni, którzy zorganizowali przewrót i obalili marszałka Antonescu, wypowiedzieli Niemcom wojnę. Mimo klęski grożącej na wszystkich frontach Hitler się

nie

zawahał.

Jego

odpowiedzią

na

oznaki

dezintegracji

w szeregach

Wehrmachtu była groźba aresztowania wszystkich krewnych żołnierzy, którzy zdezerterują. Ostatniego dnia sierpnia Hitler oznajmił Keitlowi i dwóm innym generałom, że jeszcze nie czas na podjęcie politycznej decyzji. „Pora jest odpowiednia jedynie wówczas, gdy zwyciężamy”. Powiedział, że nadal ma nadzieję na zwycięstwo. Napięcia między aliantami wkrótce staną się tak duże, że dojdzie do poważnego rozłamu. „Musimy jedynie zaczekać na odpowiednią chwilę, niezależnie od tego, jak byłoby to trudne”. Popadł w ponurą zadumę nad problemami na wschodzie i zachodzie, a następnie zaczął się użalać nad sobą. „Chyba to oczywiste, że obecna wojna nie sprawia mi najmniejszej przyjemności. Na pięć lat zostałem odcięty od świata. Nie byłem w teatrze, nie wysłuchałem koncertu, nie obejrzałem filmu”. Jego głos przybrał gniewny ton. „Oskarżam członków sztabu generalnego, że nie dali przykładu żelaznej determinacji, negatywnie wpływając na morale oficerów walczących na froncie, a kiedy już pojechali na front, siali nastroje pesymizmu!”. On sam będzie walczył, dopóki Niemcy nie uzyskają pokoju, który zabezpieczy istnienie narodu na kolejnych sto lat „i który, nade wszystko, nie skala po raz drugi naszego honoru, jak to się stało w 1918 roku”. Jego myśli natychmiast powróciły do niedawnego zamachu bombowego. Śmierć, powiedział, „byłaby jedynie uwolnieniem od zmartwień, bezsennych nocy i ogromnego nerwowego cierpienia. To tylko ułamek sekundy, po którym człowiek staje się wolny od wszystkiego, ma spokój i wieczne wytchnienie”78. Ten fatalistyczny nastrój mógł wynikać z pogarszającego się zdrowia. Chociaż żartował z sekretarkami o swojej prawej ręce, która drżała tak, że nie mógł się już golić, poważnie dokuczał mu katar wzmagany przez stały ból ucha. Stan Führera dodatkowo się skomplikował, gdy kilka dni później pojawiło się uczucie lekkiego 1019

nacisku na głowę, szczególnie w rejonie czoła. Głos mu ochrypł i Hitler zaczął się uskarżać na bóle brzucha, ale zignorował ostrzeżenie doktora Giesinga, że może być to skutek licznych pigułek przepisanych przez doktora Morella. Na początku września zgodził się jednak na przyjmowanie dziesięcioprocentowego roztworu kokainy w celu złagodzenia bólu zatok, a rano i wieczorem posłusznie siedział godzinami pochylony nad inhalatorem. Wizyty Giesinga stały się tak przyjemne, że Hitler zaczął mu okazywać taką samą wdzięczność jak Morellowi. Wdzięczność pacjenta przerodziła się w zaufanie i niebawem nowy lekarz nawiązał rzadką osobistą relację z Führerem. Po zabiegach nieodmiennie następowały długie dyskusje na różne tematy, od przyszłości Rzeszy po zagrożenia związane z paleniem tytoniu. Podczas wszystkich tych rozmów Giesing robił szczegółowe notatki. Podjął nawet coś jeszcze bardziej niebezpiecznego: zaczął potajemnie przeprowadzać testy psychologiczne. Robił to w sposób tak dyskretny, że Hitler nigdy się nie domyślił, że jest obiektem badań, które zdaniem Giesinga były „prymitywnymi testami psychologicznymi”. Giesing określił swojego pacjenta mianem „neurotyka z manią Cezara”. Mimo że Hitler był wyjątkowo drażliwy w okresie cierpienia i depresji, nigdy nie stracił panowania nad sobą w kontaktach z najmłodszą sekretarką, Traudl Junge, ani nie przestał interesować się jej sprawami. Podczas jednego z południowych posiłków Traudl zauważyła, że Führer dziwnie się zachowuje. Nie odzywał się do niej ani słowem, a kiedy ich oczy się spotkały, jego wzrok był poważny i przenikliwy. Zaczęła się zastanawiać, czy ktoś nie zaczął rozpowiadać plotek na jej temat. Kilka godzin później zadzwonił generał SS Otto Hermann Fegelein i zapytał, czy nie mogłaby przyjść do jego baraku. Otoczywszy ją ramieniem niczym ojciec, oznajmił, że jej mąż poległ w walce. Wyjaśnił, że Führer wiedział o tym od wczoraj, ale nie był w stanie przekazać jej złej wiadomości. Później wezwano ją do gabinetu Führera. Ujął dłonie Traudl i rzekł cicho: „Drogie dziecko! Tak mi przykro. Twój mąż był wspaniałym towarzyszem”. Poprosił, żeby pozostała na swoim stanowisku, i obiecał, że „zawsze jej pomoże”79.

Na początku września profesor van Eicken wrócił na kolejne badania i dowiedziawszy się o zastrzykach i pigułkach podawanych przez Morella, zmartwił się, jak Giesing i dwaj chirurdzy Hitlera, Brandt i Hasselbach. Czterej lekarze odbyli

1020

potajemne spotkanie, ale Eicken wątpił, by pacjent posłuchał go bardziej od trzech kolegów, Morell bowiem cieszył się całkowitym zaufaniem Führera. Tydzień później Hitler zdradził, że prawie wcale nie sypia. Leżał bezsennie całą noc z powodu bolesnych skurczów brzucha. Nie ustąpiło również zapalenie zatok. Lewa strona głowy nieprzerwanie go bolała. Sprawę dodatkowo pogarszał hałas młotów pneumatycznych używanych na okrągło przez robotników budowlanych, którzy

pracowali

nad

wzmocnieniem

jego

bunkra

przed

spodziewanymi

radzieckimi nalotami. Skutkiem ubocznym złego stanu zdrowia było pogorszenie niezwykłej pamięci Führera. Kiedyś wystarczyło, żeby spojrzał na długi dokument, aby powtórzyć go słowo w słowo. Teraz miał kłopot z zapamiętaniem nazwisk. Na szczęście, zauważył ironicznie, w ostatnim czasie miał do czynienia jedynie z małą garstką osób. 12 września Hitler nagle dostał zawrotów głowy, kiedy Giesing podał mu roztwór kokainy. Zaczął się skarżyć, że pociemniało mu przed oczami, i złapał się stołu, aby nie upaść. Miał przyśpieszone tętno i wyraźnie osłabł, ale po dziewięćdziesięciu sekundach atak – mógł to być lekki zawał – minął i puls wrócił do normy. Hitler przeszedł podobny atak dwa dni później, ale tym razem zalał się zimnym potem. Morell, którego wezwano do Führera, zrobił trzy zastrzyki, które na chwilę mu ulżyły, ale 16 września doszło do trzeciego lekkiego ataku. Tym razem Hitler zgodził się na to, do czego Giesing namawiał go od miesiąca: na wykonanie prześwietlenia głowy80.

1021

Rozdział 29 BITWA O ARDENY (21 lipca 1944–17 stycznia 1945)

1 Tego samego dnia Hitler wydał rozkaz wzywający każdego mężczyznę zdolnego do walki na zachodzie do „fanatycznego poświęcenia”. Amerykanie dotarli do granicy Niemiec, a na południe od Akwizgranu nawet ją przekroczyli. „Nie zdołamy przeprowadzić żadnej operacji na większą skalę. Możemy jedynie utrzymać nasze pozycje albo zginąć”1. Wydawało się, że Hitler wzywa do rozpaczliwej obrony ojczyzny, ale był to podstęp. Podejrzewano, że wróg ma szpiega w kwaterze głównej, który zna wszystkie dyrektywy Führera. (Szpiegiem tym była oczywiście Ultra). Wkrótce zakończyły się regularne narady wojskowe i Hitler zaprosił czterech najbliższych współpracowników do bocznego pomieszczenia. Za Keitlem i Jodlem do sali weszli szef sztabu Guderian i generał Kreipe reprezentujący Göringa. Kiedy po cichu zastanawiali się nad tym, jaką niespodziankę zgotował im Führer, wódz wszedł do sali. Pochylił się nad mapą, zmizerniały i blady po trzecim ataku. Jego wodniste oczy błąkały się gdzieś daleko, a usta sprawiały wrażenie zwiotczałych. Skinął głową Jodlowi, który zwięźle podsumował sytuację: sojusznicy Niemiec zostali pokonani, przeszli na stronę wroga lub planowali to uczynić. Chociaż Wehrmacht dysponował ponad dziewięcioma milionami żołnierzy, w ciągu ostatnich trzech miesięcy milion dwieście tysięcy zostało rannych, z czego niemal połowa na froncie zachodnim. Na wschodzie nastąpiła chwila wytchnienia, gdyż wszystko wskazywało, że radziecka letnia ofensywa dobiegła końca. „Za to na zachodzie czeka nas ciężka przeprawa w Ardenach”. Był to ostatni górzysty rejon Belgii i Luksemburga, który podczas wielkiej wojny i kampanii 1940 roku stał się autostradą wiodącą do zwycięstwa Niemiec. Na słowo „Ardeny” Hitler nagle się ożywił. Uniósł dłoń i wykrzyknął: „Stop!”. Zapadła grobowa cisza. W końcu Führer przemówił: „Podjąłem decyzję ogromnej 1022

wagi! Rozpoczniemy kontrofensywę! Tutaj! W Ardenach!”. Grzmotnął lewą pięścią w rozłożoną mapę. „Przez Mozę do Antwerpii!”. Generałowie spojrzeli na niego ze zdumieniem. Wyprostował ramiona, a jego oczy zabłysły, co było znakiem, że troski i choroba minęły. Ponownie stał się dynamicznym Hitlerem z 1940 roku2. W ciągu kilku następnych dni, pełen dawnego wigoru, nadzorował przygotowania do ambitnej kontrofensywy: wydał rozkaz utworzenia nowej armii pancernej i zastanawiał się nad potajemnym ściągnięciem w Ardeny dwustu pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy oraz tysiąca pojazdów. Dopiero wówczas dotrzymał obietnicy i wykonał prześwietlenie głowy. Późnym popołudniem 19 września przewieziono go do szpitala polowego w Kętrzynie i zaprowadzono

do

gabinetu

rentgenowskiego,

który

wcześniej

starannie

sprawdzono w poszukiwaniu ukrytej bomby. Potem ponownie odwiedził rannych oficerów, ale tym razem widok umierającego Schmundta wywołał jego łzy103*. Na zewnątrz powitały go gromkie okrzyki: Sieg heil! wydawane przez tłum cywilów i powracających do zdrowia żołnierzy. Ich podniecenie na widok Führera – pewnie ujrzeli go pierwszy raz w życiu – było zrozumiałe, ale na Giesingu największe wrażenie zrobił płomienny entuzjazm ciężko rannych i tych, którym amputowano kończyny. Następnego ranka Giesing obejrzał z Morellem trzy zdjęcia rentgenowskie i ze zdumieniem stwierdził, że jego kolega wziął kości policzkowe za zatoki. Później odbyło się codzienne badanie pacjenta w jego bunkrze. Giesing zauważył, że w sztucznym świetle twarz Hitlera ma dziwne czerwonawe zabarwienie. Kiedy ból żołądka powrócił, Hitler uparł się wziąć ponad pół tuzina „małych czarnych pigułek” przepisanych przez Morella. Zaniepokojony dawkami leków przyjmowanych przez pacjenta, Giesing zaczął ostrożnie wypytywać. Linge pokazał mu pudełko z pigułkami. Na naklejce napisano: „Pastylki na wzdęcia, doktor Koster, Berlin, wyciąg z nux vomica 0,04, wyciąg z wilczej jagody 0,04”. Giesing był przerażony. Hitler zażywał dużą dawkę dwóch trucizn: strychniny i atropiny. Może to wyjaśniało jego napady gniewu, narastające osłabienie, rozdrażnienie i awersję do światła, ochrypły głos i dziwne czerwonawe zabarwienie skóry. Dwa kardiogramy miały nieprawidłowe załamki T. Mogło być to skutkiem stwardnienia ścianek tętnic lub wysokiego ciśnienia krwi, co w kontekście innych dolegliwości pacjenta budziło duże zaniepokojenie. Podczas kolejnej wizyty Hitler poskarżył się Giesingowi na dolegliwości jelitowe. „Skurcze są tak silne, że czasami mam ochotę krzyczeć”. 1023

Po kolejnym spotkaniu 25 września doktor Giesing miał okazję porozmawiać z pacjentem przed bunkrem. Ku jego zaskoczeniu w promieniach słońca skóra Hitlera nie była czerwonawa, ale żółta. Najwyraźniej cierpiał na żółtaczkę. Rankiem, po kolejnej nocy spędzonej w męczarniach, Hitler nie miał siły wstać z łóżka. Jego sekretarki, adiutanci i służący byli zaniepokojeni. Nikt nie pamiętał, żeby Hitler został w łóżku, choćby był poważnie chory. Nie chciał nikogo widzieć i nie miał apetytu. Poruszony Günsche powiedział Traudl Junge, że jeszcze nigdy nie widział szefa pogrążonego w tak wielkiej apatii i obojętności. Przestała go interesować nawet krytyczna sytuacja na froncie wschodnim. Morell zalecił Hitlerowi leżenie w łóżku, ale ten uparł się, żeby wstać na regularne badanie Giesinga. Doktor Giesing zasugerował zaniechanie podawania wyciągu z kokainy, ale Hitler ze znużeniem pokręcił głową. „Nie, drogi doktorze – odrzekł. – Sądzę, że moje osłabienie wynika ze złego funkcjonowania jelit i skurczów”. Giesing zawahał się, a następnie ostrzegł pacjenta, żeby o siebie zadbał, w przeciwnym razie stan jego zdrowia jeszcze się pogorszy. Wychodząc, zabrał opakowanie z czarnymi pigułkami Morella i pokazał je doktorowi Hasselbachowi. On też był przerażony, kiedy się dowiedział, że zawierają strychninę i atropinę, ale ostrzegł Giesinga, by nic nie mówił, dopóki nie naradzą się z doktorem Brandtem4. Tymczasem Morell wydał polecenie, aby nie wpuszczać do Führera innych lekarzy, więc gdy 27 września Giesing zjawił się na badanie, został odprawiony przez Lingego. Odmówiono dostępu do pacjenta nawet doktorowi van Eickenowi, który przyjechał z Berlina, aby przepłukać opuchnięte zatoki Hitlera. Do końca miesiąca Morell robił, co mógł, aby odizolować Hitlera od innych lekarzy. Upierał się, że Führer nie jest chory na żółtaczkę. Przypuszczalnie było to przelotne zapalenie pęcherzyka żółciowego. W tym czasie Hitler schudł trzy kilogramy i leżał w łóżku, wijąc się z bólu. Prawie nic nie jadł i okazywał niewielkie zainteresowanie sytuacją na frontach. Czasami wzywał do siebie sekretarki, ale natychmiast je odprawiał. „Byłam zrozpaczona – wspominała Traudl Junge – widząc człowieka, który mógł powstrzymać tę tragedię jednym pociągnieciem pióra, leżącego apatycznie na łóżku i rozglądającego się zmęczonymi oczami, gdy wokół szalało piekło. Pomyślałam, że jego ciało nagle zrozumiało, jak bezsensowne są wszystkie wysiłki mózgu i woli, i ogłosiło strajk. A on leżał i mówił: »Już nigdy nic nie zrobię«”5.

1024

Fizyczne cierpienie nie było jedyną przyczyną głębokiej depresji Hitlera. W sejfie kwatery głównej armii w Zossen nieoczekiwanie odkryto kolejny zbiór obciążających dokumentów. Wynikało z nich, że duża część dowództwa armii była zamieszana w próbę zamachu. Zdruzgotało to Führera, a niektórzy z jego najbliższego otoczeniu mieli wrażenie, że właśnie ta wiadomość, bardziej od żółtaczki czy bólów brzucha, które znosił od lat, złamała go na duchu. Doktor Brandt wrócił do Wilczego Szańca 29 września. Podniecony tym, że w końcu będzie mógł zdemaskować Morella jako szarlatana, po południu zdołał wejść do pokoju Hitlera. Początkowo pacjent słuchał z powagą oskarżeń Brandta, ale Morellowi udało się przekonać Führera, że nie popełnił żadnego błędu. Jeśli Führer cierpiał z powodu skutków ubocznych, było to spowodowane samowolnym zwiększeniem dziennej dawki leku. Niepocieszony Brandt pozostawił kolegom zadanie zdyskredytowania Morella. Hasselbach udał się do Bormanna, który był ostatnim kandydatem na sojusznika, gdyż od miesięcy starał się usunąć Brandta. Bormannem kierowały skomplikowane motywy: postrzegał Brandta jako wspólnika Speera, którego „niebezpieczny wpływ” na Führera chciał za wszelką cenę osłabić. Po uprzejmym wysłuchaniu Hasselbacha i wyrażeniu zdumienia opowieścią o tabletkach Bormann udał się natychmiast do Hitlera i ostrzegł go, że Brandt skumał się z Hasselbachem i Giesingiem, żeby zniszczyć nieszczęsnego doktora Morella z powodu własnych egoistycznych celów6. Kiedy lekarzom odmówiono dostępu do Hitlera, wszystko wskazywało, że Bormann wygrał, jednak późnym popołudniem 1 października Linge zatelefonował do Giesinga. Führer cierpiał na silne bóle głowy i nalegał, by Giesing natychmiast do niego przyszedł. Leżał na spartańskiej pryczy w nocnej koszuli. Lekko uniósł głowę, żeby powitać lekarza, ale natychmiast opuścił ją na poduszkę. Oczy miał puste, pozbawione wyrazu. Skarżył się na ucisk głowy. Nie mógł też oddychać przez lewe nozdrze. Kiedy Giesing usiadł obok łóżka, Hitler nagle zmienił temat rozmowy. „Doktorze – zapytał – w jaki sposób dowiedział się pan o pigułkach na wzdęcie?”. Kiedy Giesing wyjaśnił, Hitler zmarszczył brwi. „Czemu nie przyszedł pan z tym do mnie? Nie wiedział pan, że mam do pana ogromne zaufanie?”. Lekarza przeszedł zimny dreszcz, którego powodem nie była wentylacja włączona w małym pomieszczeniu. Odrzekł, że nie pozwolono mu do niego wejść. Hitler zbył jego wyjaśnienie, podobnie jak podejrzenie Giesinga, że problemy jelitowe zostały wywołane przez strychninę. Często cierpiał na podobne ataki, nawet jeśli nie były tak silne. „Ustawiczne zmartwienia i poirytowanie nie dają mi chwili wytchnienia. 1025

Całymi dniami i nocami pracuję i myślę o narodzie niemieckim”. Już poczuł się lepiej i za kilka dni powinien wstać z łóżka. „Napędził pan stracha Morellowi – powiedział. – Był blady i przerażony. Obwiniał siebie, ale dodałem mu otuchy. Sądziłem, że to zwykłe pigułki usuwające gazy jelitowe. Zawsze dobrze się czułem po

ich

zażyciu”.

Giesing

wyjaśnił,

że

dobre

samopoczucie

było

iluzją.

„Przypuszczalnie ma pan rację – przerwał mu Hitler – ale to lekarstwo nie wyrządziło mi krzywdy. I tak miałbym skurcze brzucha z powodu ciągłego napięcia nerwowego, które w końcu, około dwudziestego lipca, mnie dopadło. Do tej pory miałem dość siły woli, żeby nad tym zapanować, ale teraz wola się załamała”. Giesing zdiagnozował jego chorobę jako żółtaczkę, ale Hitler zaprotestował. „Nie! Chce pan ze mnie zrobić chorego na pęcherzyk żółciowy! Śmiało, proszę mnie zbadać”. Odsunął kołdrę, żeby Giesing mógł go obejrzeć. Giesing pierwszy raz miał okazję przeprowadzić całkowite badanie. Sprawdził odruchy bezwarunkowe, węzły chłonne i wszystkie części ciała. Odetchnął z ulgą, gdyż złośliwe plotki o upośledzonych organach płciowych Führera okazały się fałszywe. Pod tym względem był cały i zdrowy104*7. Hitler ponownie przeistoczył się w studenta medycyny, zaabsorbowanego każdym elementem badania. „Drogi doktorze – powiedział, kiedy Linge i Giesing pomagali mu założyć nocną koszulę – mimo niedawnej nadaktywności nerwowej mam bardzo silny układ nerwowy i liczę, że niebawem wszystko będzie dobrze”. Po chwili paplania wprawił się w stan euforii. Podziękował Giesingowi za to, że złagodził jego ból. „Los pana zesłał, aby wywęszyć tę sprawę z pigułkami na wzdęcia. Uratował mnie pan przed większym uszczerbkiem na zdrowiu, bo po wyzdrowieniu ponownie sięgnąłbym po te pigułki”. Paradoksalną konkluzję zakończyła wprawiająca w zakłopotanie tyrada pełna wyrazów wdzięczności i pochwał. „Drogi doktorze, Opatrzność nam pana zesłała, żeby wykonać badania i odkryć to, czego nie dostrzegłby żaden inny lekarz. Jestem panu ogromnie wdzięczny i pozostanę pańskim dłużnikiem, chociaż zaatakował pan Morella. Jeszcze raz dziękuję za wszystko”. Ujął dłonie Giesinga i mocno je uścisnął, a następnie poprosił o następną dawkę „tego środka z kokainą”. Po zabiegu Führer natychmiast poczuł się lepiej. Powiedział, że w głowie mu się rozjaśniło i wkrótce będzie czuł się na tyle dobrze, żeby wstać z łóżka. Jednak jego słowa zaczęły cichnąć, oczy niespokojnie zamrugały, a twarz zaciągnęła śmiertelna biel. Giesing chwycił dłoń Hitlera, aby sprawdzić tętno. Było szybkie i ledwie wyczuwalne. „Mein Führer, nic panu nie jest?” – zapytał, ale nie dostał odpowiedzi. Hitler zemdlał. 1026

Lekarz obejrzał się za siebie. Linge wyszedł, bo ktoś pukał do drzwi. Nagle Giesing zdał sobie sprawę, że Hitler jest całkowicie zdany na jego łaskę. Ujrzał przed sobą tyrana, który tak słabo znał się na ludziach. „Nie chciałem, żeby taki człowiek istniał – zapisał w swoim dzienniku – i w arbitralny sposób sprawował władzę nad życiem i śmiercią innych”. Wewnętrzny głos kazał mu zanurzyć wacik w butelce z kokainą – druga dawka narkotyku byłaby śmiertelna – i szybko potrzeć wnętrze nosa Hitlera substancją, która przed chwilą pozbawiła go przytomności. Kiedy Giesing wysunął wacik z lewej dziurki, usłyszał głos za plecami: „Kiedy skończy pan zabieg?”. Linge wrócił8. Giesing wybąkał, że za chwilę. Jeszcze bledsza twarz Hitlera wykrzywiła się w grymasie. Podciągnął nogi, jakby poczuł ból. „Führer ma kolejny skurcz jelit – zauważył Linge. – Pozwólmy mu odpocząć”. Na zewnątrz opanowany Giesing pożegnał Lingego i wrócił na rowerze do szpitala polowego, zastanawiając się, czy zabił Hitlera. Przerażony, zadzwonił do Hasselbacha. Opowiedział mu, co się stało, i poinformował, że bierze dzień wolnego, rzekomo, aby obejrzeć swój gabinet w Berlinie, który został uszkodzony podczas nalotów. Gdy następnego dnia Giesing zadzwonił ze stolicy, okazało się, że Hitler żyje i nikt nie podejrzewa, iż lekarz dwukrotnie wykonał zabieg z użyciem kokainy. Mógł bezpiecznie wrócić do Wilczego Szańca. Kiedy przyjechał, otoczyła go atmosfera podejrzeń, ale nie pochodziły one od Führera, który był równie przyjacielski, jak zawsze. Mimo to dał mu jasno do zrozumienia, że chce puścić w niepamięć epizod z pigułkami przeciw wzdęciom, gdyż ma „całkowite zaufanie” do Morella. Osobiście wyjaśni tę sprawę i poprosi Brandta, aby zobaczył się z nim po południu. Hitler rozwiązał problem po swojemu, zwalniając Brandta i Hasselbacha. Wczesnym wieczorem Giesing został wezwany do gabinetu Bormanna. „Drogi doktorze – powiedział Bormann, widząc, że lekarz zjawił się w pełnym uniformie – czemu przywdział pan taki oficjalny strój? Chciałem tylko omówić z panem pewną kwestię”. Wydawał się rozbawiony strachem Giesinga. „Nie ma potrzeby tragizować. Nie mamy panu nic do zarzucenia. Wręcz przeciwnie, Führer bardzo pana chwali. Poprosił, żebym przekazał panu ten list”. Führer podziękował w nim za doskonałe leczenie i dołączył czek na dziesięć tysięcy marek. Doktor odłożył czek, ale Bormann zmusił go do jego przyjęcia, mówiąc, że odmowa byłaby obrazą dla Hitlera.

1027

Po spakowaniu manatków Giesing stawił się w bunkrze Führera. Hitler wyciągnął do niego rękę. „Z pewnością rozumie pan – powiedział – że ta sprawa z pigułkami na wzdęcia musiała zostać raz na zawsze rozwiązana. Wiem, że działał pan z idealistycznych i czysto zawodowych pobudek”. Ponownie podziękował Giesingowi za doskonałe leczenie i go awansował9. W taki

sposób

zakończyła

się

afera

z małymi

czarnymi

pigułkami:

odprawieniem trzech lekarzy o dobrej reputacji. Niewielu ludzi z najbliższego otoczenia Hitlera dawało wiarę narastającym plotkom, że doktor Morell starał się celowo otruć Führera. Większość podzielała opinię Gerdy Christian, że mimo niechlujnego wyglądu Morell był dobrym lekarzem. Nawet lekarskie trio, które zarzuciło Morellowi brak kompetencji, nie wierzyło, by usiłował otruć Hitlera. Pamiętali szok na jego twarzy, kiedy Brandt zwrócił uwagę, że pigułki – choć nieszkodliwe, jeśli są przyjmowane z umiarem – zawierają niewielką ilość strychniny. Wydawało się, że Morell nigdy nie analizował składu, a oparł się jedynie na nazwie nux vomica. Dlatego takim ciosem było dla niego odkrycie, że lek sporządzono z nasion zawierających strychninę.

Kiedy Hitler podniósł się z łóżka, zgromadzono dostateczną ilość dowodów potwierdzających, że Rommel był zamieszany w niedawny zamach bombowy. Führer wysłał dwóch generałów z przykrym zadaniem przedstawienia feldmarszałkowi śmiertelnej propozycji. 14 października odwiedzili Rommla, który w swoim zamku niedaleko Ulm wracał do zdrowia po wypadku samochodowym. Godzinę po ich odejściu blady jak płótno Rommel powiedział żonie: „Za pół godziny będę martwy”. Wyjaśnił, że został oskarżony o udział w zamachu na życie Führera. Hitler dał mu wybór: połknie truciznę lub stanie przed sądem ludowym. Po pożegnaniu żony i syna wziął na stronę swojego bliskiego współpracownika. „Aldinger – rzekł – sytuacja jest następująca”. Powtórzył mu propozycję i plan Hitlera: wyruszy do Ulm w towarzystwie dwóch generałów i po drodze połknie truciznę. Godzinę później miała nadejść wiadomość o jego śmierci w wypadku samochodowym. Dostanie pogrzeb państwowy, a jego rodzina nie będzie prześladowana. Aldinger błagał, żeby się sprzeciwił, ale Rommel odparł, że to niemożliwe. Wioska została otoczona przez SS, a linia łączności z jego oddziałami odcięta. „Postanowiłem zrobić to, co konieczne”.

1028

Rommel odjechał o trzynastej pięć, ubrany w skórzaną kurtkę Afrika Korps, trzymając w ręku buławę feldmarszałka. W drodze do szpitala w Ulm popełnił samobójstwo. Jego śmierć, według raportu lekarskiego, została spowodowana przez zator

wywołany

wcześniejszym

uszkodzeniem

czaszki.

Najbliżsi

krewni

wspominali, że na twarzy zmarłego malował się „wyraz najwyższej pogardy”10.

2 Pod koniec września 1944 roku Hitler stracił trzech sojuszników: Finlandię, Rumunię i Bułgarię. Październik przyniósł kolejną zdradę. Horthy, węgierski admirał bez floty i nominalny władca królestwa bez króla, wysłał do Moskwy delegację z błaganiem o zawieszenie broni. Iluzja niepodległości prysła, gdy w pierwszej połowie roku Niemcy rozpoczęli okupację Węgier, a wojska radzieckie znajdowały się około stu pięćdziesięciu kilometrów od stolicy. Ponieważ w Budapeszcie o tajemnicach rozmawia się głośno w kawiarniach, Hitler wiedział o prowadzonych negocjacjach. Kiedy węgierscy delegaci bezowocnie zabiegali w Moskwie o lepsze warunki, Hitler wysłał swoją ulubioną jednostkę komandosów Ottona Skorzeny’ego na Węgry, żeby przywołać ich przywódców do porządku. Skorzeny wykonał to zadanie przy minimalnym rozlewie krwi, przeprowadzając najbardziej pomysłową operację tej wojny, słusznie opatrzoną kryptonimem „Myszka Mickey”. Porwał syna Horthyego, Mikiego, zawinął go w dywan (Skorzeny wpadł na ten pomysł, oglądając sztukę Shawa Cezar i Kleopatra) i dostarczył na lotnisko. Następnie przy pomocy jednego batalionu spadochroniarzy zajął twierdzę, w której mieszkał i z której panował admirał Horthy. Operacja trwała pół godziny i kosztowała życie siedmiu żołnierzy. Sześć dni później Hitler powitał Skorzeny’ego w Wilczym Szańcu radosnym okrzykiem: „Dobra robota!”. Opis uprowadzenia młodego Horthyego bardzo rozbawił Hitlera. Kiedy Skorzeny wstał, żeby odejść, Hitler go zatrzymał. „Dam ci teraz najważniejszą robotę twojego życia”. Po tych słowach opowiedział o planowanym niespodziewanym ataku w Ardenach. Skorzeny, oznajmił, odegra kluczową rolę w tej operacji, szkoląc swoich ludzi, aby udawali Amerykanów. Będą działali za liniami wroga w amerykańskich mundurach, mając do dyspozycji amerykańskie pojazdy. Opanują mosty na Mozie, będą rozpowszechniać plotki, wydawać fałszywe rozkazy, siać zamieszanie i panikę11.

1029

Do tego czasu Jodl przedstawił Hitlerowi wstępny plan ofensywy. Początkowo operacja nosiła symboliczny kryptonim „Christrose” (róża Bożego Narodzenia), ale rano Führer zmienił go na „Wacht am Rhein” (Straż na Renie), aby zmylić szpiegów. Miały w niej uczestniczyć trzy armie o łącznej sile dwunastu dywizji pancernych i osiemnastu dywizji piechoty. Operacja „Straż na Renie” opierała się na dwóch przesłankach: całkowitym zaskoczeniu i pogodzie, która uziemi alianckie samoloty. Planowano, że niemieckie wojska zrobią wyłom w szerokim froncie, drugiego dnia przekroczą Mozę, a siódmego dotrą do Antwerpii. Ofensywa miała doprowadzić do rozgromienia ponad trzydziestu amerykańskich i brytyjskich dywizji oraz wbicia wielkiego

klina

–

psychologicznego

i fizycznego

–

między

Amerykanów

i Brytyjczyków. Sądzono, że druzgocząca klęska skłoni zachód do zawarcia odrębnego pokoju z Niemcami. Następnie wszystkie niemieckie oddziały miały zostać rzucone do walki z Armią Czerwoną. W celu zapewnienia całkowitej tajemnicy tylko nieliczna garstka wiedziała o planowanej ofensywie: używano różnych kryptonimów operacji na każdym szczeblu dowodzenia i zmieniano je co dwa tygodnie. Żadne dane o przygotowywanej operacji nie mogły być przekazywane telefonicznie lub za pośrednictwem dalekopisu. Jako kurierów wykorzystywano oficerów, którzy złożyli przysięgę dochowania całkowitej tajemnicy. Hitler uznał, że tylko stosując najwyższe środki ostrożności, wyprowadzi w pole szpiega działającego w kwaterze głównej. Feldmarszałek Model, którego Führer osobiście wybrał na dowódcę operacji, nie krył zaniepokojenia po zapoznaniu się ze szczegółami. „Ten cholerny pomysł nie ma jednej nogi, na której mógłby się oprzeć!” – narzekał. Podzielający jego obawy Rundstedt przedstawił kontrpropozycję: bardziej ograniczony atak dwudziestu dywizji na froncie długości sześćdziesięciu kilometrów. „Widzę, że zapomniałeś o Fryderyku Wielkim – zauważył sarkastycznie Hitler. – Pod Rossbach i Lutynią Fryderyk pokonał dwukrotnie silniejszego przeciwnika. Jak? Śmiałym uderzeniem”. Powtórzyła się stara historia. Jego generałom brakowało wyobraźni, aby odważyć się na śmiałe posunięcie. „Czemu nie uczycie się historii?”. Cierpliwie wyjaśnił, że Fryderyk podjął ogromne ryzyko, a następnie, w nagrodę za jego odwagę, runął grom z jasnego nieba – doszło do nieprzewidywalnego wydarzenia historycznego: nagle rozpadł się sojusz wymierzony przeciwko Prusom. Fryderyk, skazany na porażkę przez każdego dowódcę w Europie, wyruszył, aby odnieść jedno z największych zwycięstw w dziejach ojczyzny. 1030

„Historia się powtarza” – oznajmił Hitler z błyskiem w oczach. Znowu stał się dawnym Führerem, pełnym pewności siebie i śmiałych planów. „Ardeny staną się moim

Rossbach

i Lutynią.

nieprzewidywalnego

W wyniku

historycznego

tej

operacji

wydarzenia:

dojdzie

sojusz

do

kolejnego

przeciwko

Rzeszy

nieoczekiwanie się rozpadnie!”12. Nawiasem mówiąc, jego własny sojusz z Japonią okazał się niewiele warty. Japończycy doznali kolejnej druzgoczącej klęski. Wojska MacArthura nie tylko wylądowały w dużej liczbie na filipińskiej wyspie Leyte, ale podczas bitwy morskiej w zatoce Leyte cesarska marynarka straciła okręty o łącznej wyporności trzystu tysięcy ton: cztery lotniskowce, trzy pancerniki, sześć ciężkich krążowników, trzy lekkie krążowniki i dziesięć niszczycieli. Do końca wojny japońska flota wojenna miała odgrywać drugorzędną rolę, tocząc beznadziejną walkę w obronie ojczyzny. Na dodatek japońskie oddziały w Mandżurii przestały zagrażać nemezis Hitlera, Armii Czerwonej, gdyż zostały wycofane do walki z Amerykanami.

10 listopada Hitler podpisał rozkaz rozpoczęcia przygotowań do ofensywy w Ardenach. Jasno zakomunikował żołnierzom, że mają zwyciężyć albo zginąć, że to ostatnia rozgrywka. Ton jego dyrektywy wywołał protesty w najwyższym dowództwie aliantów, więc Hitler postanowił opuścić Wilczy Szaniec, żeby osobiście przedstawić swoje cele mimo nagłego osłabienia. Głos ochrypł mu jeszcze bardziej, a badanie profesora van Eickena wykazało obecność małego polipa na prawej strunie głosowej. Führer stał się zrzędliwy i przygnębiony. Goście byli wstrząśnięci, widząc go rozciągniętego na spartańskiej pryczy, pobladłego i wymizerowanego. Ignorował zalecenia doktora Morella, zwlekał się z posłania i szedł do pokoju z mapami, wymacując drogę niczym starzec. Ciężko dysząc, w końcu opadał na krzesło i ocierał czoło. Aby mógł brać udział w odprawach, doktor Morell musiał mu robić liczne zastrzyki. Führerowi doradzono krótkie wakacje przed udaniem się w podróż na front zachodni, co było męczącym, a być może nawet niebezpiecznym przedsięwzięciem, zważywszy jego obecny stan zdrowia. Hitler był jednak obsesyjnie przekonany, że musi natchnąć dowódców, którzy mieli poprowadzić ofensywę. 20 listopada bawił się ze swoją świtą. Musiał zdawać sobie sprawę, że już więcej nie ujrzy Wilczego Szańca, ale podtrzymywał fikcję o powrocie, zezwalając na kontynuowanie rozbudowy. Jego pociąg wyjechał dopiero o świcie, Hitler chciał bowiem dotrzeć 1031

do Berlina po zapadnięciu ciemności. Do obiadu siedział w swoim przedziale, za zaciągniętymi zasłonami, a następnie przyłączył się do innych w wagonie restauracyjnym. Traudl jeszcze nigdy nie widziała go równie przybitego i nieobecnego. „Jego głos zmienił się w cichy szept. Cały czas wpatrywał się w talerz lub plamę na białym obrusie. Atmosfera była tak przygnębiająca, że wszyscy mieliśmy dziwne złe przeczucia”13. Bez żadnych wstępów Hitler oznajmił, że profesor van Eicken przeprowadzi kolejną operację jego krtani. Zabieg nie jest ryzykowny, powiedział, jakby chciał dodać sobie otuchy. „Mogę jednak zupełnie stracić głos i…”. Urwał w pół zdania. Pozostał w odosobnieniu kilka dni i tylko ludzie z jego najbliższego otoczenia wiedzieli, że van Eicken usunął polip wielkości ziarnka prosa. W końcu zszedł nieoczekiwanie na śniadanie. Wyraźnie szukał towarzystwa. Wszyscy zgasili papierosy i otworzono okna, żeby wywietrzyć pomieszczenie. Mógł mówić jedynie szeptem. To polecenie doktora, wyjaśnił. Wkrótce wszyscy zaczęli go podświadomie naśladować. „Moje uszy są w porządku, więc nie ma potrzeby ich oszczędzać” – mruknął cicho i wszyscy roześmiali się bardziej z ulgi, że był ponownie w dobrym nastroju, niż z samego dowcipu. Wrócił do pracy z energią, która zdumiała członków jego świty, nie szczędząc sił na przygotowanie planu ofensywy w Ardenach, która miała odmienić koleje wojny. 7 grudnia zaaprobował ostateczną wersję. Plan nieznacznie odbiegał od tego, który przyjął na początku. W celu zachowania najwyższej tajemnicy radiooperatorzy przesyłali zaszyfrowane rozkazy fikcyjnym kwaterom głównym. Fikcyjne rozkazy przekazywano do istniejących ośrodków dowodzenia, a prawdziwe do kwater oddalonych setki kilometrów od ich rzekomej lokalizacji. W piwiarniach i restauracjach wśród dowódców niższego szczebla rozpowszechniano nieprawdziwe plotki, aby usłyszeli je alianccy agenci. Tymczasem Otto Skorzeny, który jako podpułkownik dysponował większą władzą od niejednego generała, dotarł do połowy semestru w swojej „szkole dla Amerykanów”. Chociaż Skorzeny nigdy nie był w Stanach Zjednoczonych, jego ochotnicy radzili sobie całkiem nieźle. Szkolenie obejmowało naukę amerykańskiego slangu, przyzwyczajeń i stylu bycia oraz metod szerzenia paniki na tyłach wroga w mundurach amerykańskich żołnierzy. 11 grudnia szkolenie było niemal zakończone. Reichsbahn, koleje niemieckie, dokonały istnego cudu, przewożąc pierwszą grupę wojsk do strefy przyszłych działań tak, aby wróg niczego nie spostrzegł. Tego dnia wczesnym rankiem Hitler przeniósł się do swojej nowej 1032

kwatery głównej koło średniowiecznego zamku Ziegenberg. Było to Adlerhorst (Orle Gniazdo), jego dawna kwatera główna z okresu inwazji na zachód w 1940 roku, ale tym razem Führer i jego świta schronili się w głębokich podziemnych bunkrach. Kilka godzin później spotkał się z połową dowódców swoich dywizji. Reszta miała się stawić nazajutrz. Zaraz po przybyciu pierwsza grupa generałów i ich sztabowców została pozbawiona pistoletów i teczek przez Gestapo. Każdy musiał przysiąc na własne życie, że nie zdradzi tego, o czym za chwilę usłyszy. Ani jeden nie wiedział, w jakim celu zostali wezwani. Wiedzieli jedynie, że od tygodni każda dywizja kręci się w kółko. Spotkanie odbyło się w dużej podziemnej sali. Führer siedział przy wąskim stole w otoczeniu Keitla i Jodla. Naprzeciw zasiedli Rundstedt, Model i generał porucznik Hasso von Manteuffel, który miał stanąć na czele najpotężniejszej z trzech armii biorących udział w ofensywie. Potomek słynnego rodu pruskich generałów, baron von Manteuffel był dawnym dżokejem i mistrzem Niemiec w pięcioboju. Mierzący niecałe metr sześćdziesiąt wzrostu, był zdeterminowany, obdarzony potężną energią i należał do nielicznych, którzy ośmielali się otwarcie sprzeciwić Hitlerowi. Ponad godzinę Führer prawił około sześćdziesięciu oficerom o Fryderyku Wielkim oraz dziejach Niemiec i narodowego socjalizmu. Jego głos był mocny, a oczy błyszczały z ożywieniem, kiedy tłumaczył motywy polityczne, które zdecydowały o zmasowanej ofensywie. Później przedstawił szczegółowy plan operacji „Jesienna Mgła”, jak miał brzmieć ostateczny kryptonim ofensywy. Atak miał się rozpocząć 15 grudnia o piątej trzydzieści rano. Dowódcy dywizji słuchali z podziwem, nie tylko pod wrażeniem rozmachu planu, ale wigoru Führera i jego dobrego zdrowia. Jednak Manteuffel, który siedział tak blisko, że mógłby go dotknąć, zauważył, że był „załamanym człowiekiem, o niezdrowej cerze, zapadniętej twarzy i drżących rękach, siedzącym tak, jakby ciężar odpowiedzialności go przygniatał. W porównaniu do jego wyglądu z czasu ostatniej narady na początku grudnia jego ciało wydawało się jeszcze bardziej schorowane. Wyraźnie się zestarzał”. Manteuffel zwrócił również uwagę na ukradkowe manewrowanie rękami pod stołem, tak by jedna mogła przesunąć drugą, która stała się niemal całkowicie bezwładna. Siedzący dalej nie dostrzegli tego i pozostali pod wrażeniem do samego końca, który nadszedł wraz z dźwięcznym oświadczeniem: „Musimy walczyć w sposób brutalny, aby złamać wszelki opór. Nadeszła dramatyczna godzina w dziejach

1033

ojczyzny, oczekuję, że każdy z żołnierzy wykaże się odwagą i jeszcze raz odwagą. Wróg musi zostać pokonany… teraz albo nigdy! Niech żyją Niemcy!”14. Następnego dnia, 12 grudnia, kolejna grupa dowódców wysłuchała identycznego apelu. Była tylko jedna różnica: ofensywa została ponownie przesunięta (jak w 1940 roku). Początek wyznaczono na 16 grudnia. Hitler zapewnił, że to ostateczna data. Ostateczna, pod warunkiem że pogoda będzie na tyle zła, aby zatrzymać na ziemi alianckie samoloty.

3 Na froncie w Ardenach noc 15 grudnia była chłodna i cicha. Stoczterdziestokilometrowej krętej linii frontu przebiegającej przez teren przypominający Berkshire broniło sześć amerykańskich dywizji. Trzy z nich były świeże, a trzy wyczerpane i wykrwawione w bojach. Ten odcinek frontu nazywano „frontem duchów” – miejscem zimnym i spokojnym, gdzie od ponad dwóch miesięcy każda ze stron odpoczywała i obserwowała przeciwnika, unikając jego drażnienia. Tej nocy żaden z alianckich dowódców nie spodziewał się niemieckiego ataku. Kilka godzin wcześniej Montgomery oznajmił kategorycznie, że Niemcy „nie są zdolni do przeprowadzenia poważnej ofensywy”. Panował taki zastój, że spytał Eisenhowera, czy mógłby w przyszłym tygodniu wyjechać do Anglii. Trzy niemieckie armie – dwieście pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy i tysiące pojazdów – przesunęły się ukradkiem na linię ataku. Hałas pojazdów półgąsienicowych tłumił huk przelatujących na niskim pułapie samolotów. O północy niemieckie oddziały były już na pozycjach do ataku. Żołnierze stali, dygocząc z zimna, słuchając z entuzjazem, jak oficerowie odczytują im list feldmarszałka von Rundstedta: Rzuciliśmy wszystko na szalę! Spoczywa na was święty obowiązek bezgranicznego poświęcenia, aby zrealizować nadludzkie cele dla ojczyzny i Führera!

W ludziach ożył entuzjazm podsycony wspomnieniem dawnych zwycięstw. Mieli ponownie ruszyć do ataku. Deutschland über alles!

1034

O piątej trzydzieści front duchów rozbłysł ogniem i dymem. Na liczącym sto czterdzieści kilometrów odcinku zaszczekały moździerze, zasyczały rakiety na wyrzutniach, ryknęły osiemdziesiątki ósemki. Ziemia zadrżała. Setki czołgów wydały pomruk i zadudniły, a z tyłu doleciał głuchy huk dział kolejowych wyrzucających trzydziestoośmiocentymetrowe pociski w kierunku celów leżących wiele kilometrów za amerykańskimi liniami. Po godzinie kanonada ustała. W jednej chwili zapadła ogłuszająca cisza. Białe, przypominające cienie postacie, niemal niewidoczne na świeżym śniegu, wyłoniły się

z mgły,

posuwając

w kierunku

amerykańskich

żołnierzy

powolnym

złowieszczym krokiem, stąpając dwunasto- i czternastoosobową tyralierą. Kiedy piechota Hitlera dotarła do wysuniętych amerykańskich pozycji, ze wschodu z dziwnym terkoczącym rykiem nadleciały samoloty nowej konstrukcji, rozwijające niewiarygodną szybkość. Niemcy spojrzeli w górę na swoje odrzutowce i wielu uśmiechnęło się z dzikim entuzjazmem. „Cudowna broń” Hitlera nie była pustym gadaniem. Siła i gwałtowność zaskakującego ataku napotkały na zaciekłą, choć chaotyczną obronę nowych i zmęczonych walką amerykańskich oddziałów. Na front pośpiesznie rzucono kucharzy i piekarzy, urzędników i muzyków, drwali i kierowców ciężarówek, aby powstrzymać nadciągającą falę. Niektórzy odwrócili się w przerażeniu i uciekli, ale wielu zostało i walczyło. W niektórych miejscach Amerykanie utrzymali swoje pozycje, w innych Niemcy przebili się niemal bez żadnego oporu. Leżąca na północy wąska dolina zwana przełęczą Losheim była słabo broniona, choć stanowiła klasyczny korytarz prowadzący ze wschodu na zachód. Przez tę liczącą jedenaście kilometrów przełęcz niemieckie wojska inwazyjne przeszły w 1870, 1914 i 1940 roku. Także teraz armia Hitlera – tym razem w asyście czołgów, pojazdów opancerzonych i dział samobieżnych – swobodnie weszła do Losheim. O zmierzchu północny odcinek frontu bronionego przez Amerykanów znajdował się w rozsypce, ale generał Omar Bradley, dowodzący większą liczbą żołnierzy niż jakikolwiek amerykański dowódca polowy w dziejach, otrzymywał tak fragmentaryczne wiadomości, że zapewnił Eisenhowera, iż to jedynie „atak uprzedzający”. Eisenhower był odmiennego zdania. „To nie jest lokalny atak, Brad – powiedział. – To nielogiczne, aby Niemcy przypuścili go na nasze najsłabsze pozycje”. Był zdania, że nie mogą „siedzieć bezczynnie”, aż to ustalą, i kazał Bradleyowi wysłać na pomoc dwie dywizje pancerne15. 1035

Hitlera ogarnęła euforia na wieść o wyłomie dokonanym na północy. Późną nocą zatelefonował do dowódcy Grupy Armii B operującej na południe od Ardenów. „Od dziś, Balck – powiedział – nie oddamy ani piędzi ziemi! Ruszamy naprzód!”. Oznajmił, że jego czołgi dotarły do wzgórz górujących nad drogą do Bastogne. Na dodatek, zgodnie z prognozą, nadal utrzymywała się „pogoda Hitlera”: mgła, mżawka i niskie chmury, która miała uziemić samoloty aliantów. „Balck! Balck! – wykrzyknął Führer. – Na zachodzie wszystko się zmieniło! W naszym zasięgu jest zwycięstwo! Całkowite zwycięstwo!”16. Pasmo sukcesów trwało nadal. W południe 18 grudnia niemieccy spikerzy radiowi obudzili nadzieję w obywatelach Rzeszy. „Nasze oddziały znowu prą naprzód – oznajmił jeden z radiowców. – Na Boże Narodzenie sprezentujemy Führerowi Antwerpię”. Przebywający w Orlim Gnieździe Hitler usłyszał, że kolumna Manteuffla otworzyła drogę do Bastogne. Jak przewidywano, niemieckie wojska zrobiły głęboki wyłom i Hitler zaczął mówić pewnym głosem o zwycięstwie, które odwróci losy wojny. Czuł się tak dobrze, że wybrał się na krótki spacer po okolicy. Wrócił z niego tak odświeżony, że postanowił przechadzać się codziennie. W Paryżu atmosfera w wielu instytucjach rządowych zaczęła graniczyć z paniką. Nadal boleśnie pamiętano o blitzkriegu z 1940 roku. Do kwatery SHAEF (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, Naczelne Dowództwo Alianckich Sił Ekspedycyjnych) w Wersalu przyjechała podenerwowana delegacja wyższych francuskich oficerów pod dowództwem generała Juina, aby ustalić, co się dzieje w Ardenach. Byli zdumieni, widząc dyscyplinę i spokój. „Nie pojmuję! – wykrzyknął jakiś poruszony generał. – Nie pakujecie się?!”. O północy w rejonie Ardenów panowała wojenna zawierucha: nieopisane zamieszanie nawet dla tych, którzy brali udział w setkach bitew. Nikt – Niemiec ani Amerykanin, szeregowiec ani generał – nie miał pojęcia, co się dzieje. W ciągu dwóch kolejnych dni obrońców dosięgła cała seria katastrof. Na zaśnieżonych wzgórzach Schnee Eiffel wzięto do niewoli co najmniej osiem tysięcy amerykańskich żołnierzy (może dziewięć tysięcy, gdyż zamieszanie było zbyt wielkie, aby ktoś zdołał to ustalić). Obok Bataanu była to największa masowa kapitulacja Amerykanów w historii. Chociaż tylko siedem dżipów z ludźmi Skorzeny’ego przebranymi w amerykańskie mundury zdołało się przedrzeć przez linie wroga, zamieszanie, które wywołali, przeszło najśmielsze oczekiwania. Dowódca jednej z drużyn skierował amerykański pułk na niewłaściwą drogę, podczas gdy jego ludzie 1036

przestawiali drogowskazy i przecinali linie telefoniczne. Grupa w innym dżipie zatrzymanym przez amerykańską kolumnę w celu zasięgnięcia informacji tak przekonywająco odegrała przerażenie, że Amerykanom udzieliła się panika i zawrócili. Trzecia grupa uszkodziła kable telefoniczne łączące kwaterę główną Bradleya z jego dowódcą na północy, generałem Courtneyem Hodgesem. Jednak największą szkodę wyrządziła drużyna, która dostała się do niewoli. Kiedy czterech z nich zdradziło swoją misję amerykańskiemu oficerowi wywiadu, rozeszła się wieść, że tysiące niemieckich sabotażystów w amerykańskich mundurach działa za linią frontu. Informację tę natychmiast skojarzono z potwierdzonym raportem o spadochroniarzach zrzuconych na dużym obszarze na północ od Malmédy – był to nieudany desant, który zakończył się jeszcze większym fiaskiem niż operacja Skorzeny’ego. Jednak z dwóch porażek zrodził się potężny sukces. 20 grudnia pół miliona Amerykanów w całych Ardenach spoglądało na siebie nieufnie na odludnych drogach, w gęstych sosnowych lasach i opustoszałych wioskach. Hasła i identyfikatory przestały być dowodem tożsamości. Byłeś Amerykaninem jedynie wówczas, gdy wiedziałeś, jakie miasto jest stolicą Pensylwanii, kim jest Pruneface105* i ile strzałów na bazę zdobył w swojej karierze Babe Ruth. W Paryżu terror siany przez Skorzeny’ego i jego ludzi sięgnął zenitu. Według pewnego histerycznego raportu, ludzie Skorzeny’ego wylądowali przebrani za zakonnice i księży. Jeden ze schwytanych zeznał, że ich celem było Café de la Paix. Tam mieli się przegrupować i porwać Eisenhowera. Amerykańscy oficerowie bezpieczeństwa głęboko wierzyli w tę sfabrykowaną wiadomość. Kwatera SHAEF została otoczona drutem kolczastym, a straże zwiększono czterokrotnie. W bramach ustawiono czołgi, a przepustki sprawdzano wiele razy. Wystarczyło, żeby trzasnęły drzwi, a w biurze Eisenhowera rozdzwaniały się telefony, gdyż ludzie chcieli się upewnić, że generał jeszcze żyje. Dwudziestu ośmiu ludzi Skorzeny’ego znakomicie wykonało swoją robotę.

Następnego ranka, 21 grudnia, bitwa przybrała bardziej określony kształt. Wysunięta linia frontu przypominała gigantyczne wybrzuszenie. Pośrodku, w całkowicie otoczonym Bastogne, broniła się zbieranina amerykańskich żołnierzy pod komendą tymczasowego dowódcy 101. Dywizji Powietrznodesantowej generała 1037

brygady Anthony’ego McAuliffe’a z artylerii. McAuliffe, wezwany do kapitulacji przez niemieckiego parlementaire, bez wahania odpowiedział: „Gówno!”. Ta krótka odpowiedź rozeszła się echem po całych Ardenach, umacniając słabnącego ducha obrońców. Czas odwrotu dobiegł końca. Duch oporu zbiegł się z nagłym końcem „pogody Hitlera”. Następnego ranka nad Ardenami zaświeciło słońce i przed południem szesnaście ogromnych samolotów transportowych C-47 zaczęło zrzucać zaopatrzenie wojskom otoczonym w Bastogne. Koleje bitwy się odwróciły, ale Hitler jeszcze o tym nie wiedział. Czołgi Manteuffla dawno minęły amerykańską enklawę w Bastogne i zbliżały się do Mozy, jednak generał był głęboko zatroskany. Niemiecka piechota na prawej flance została daleko z tyłu. 24 grudnia zatelefonował do kwatery głównej Führera z château w pobliżu La Roche. „Mamy coraz mniej czasu” – powiedział Jodlowi. Jego lewe skrzydło było odsłonięte i należało sięgnąć po zupełnie nowy plan. Nie mógł się nadal posuwać w stronę Mozy, a jednocześnie zdobyć Bastogne. Kiedy Jodl zaprotestował, przypominając, że Führer nie wyrazi zgody na rezygnację z ataku na Antwerpię, Manteuffel odpowiedział, że nadal istnieje szansa na odniesienie wielkiego zwycięstwa, pod warunkiem że przystaną na jego plan. „Ruszę na północ wschodnim brzegiem Mozy. Otoczymy aliantów, którzy utkwili na wschód od rzeki”. Ta propozycja zaszokowała Jodla, ale obiecał przekazać ją Führerowi17. Hitler nie mógł uwierzyć, że nie da się osiągnąć całkowitego zwycięstwa. Jego pewność dotrwała do Bożego Narodzenia, które ku zaskoczeniu członków swego najbliższego otoczenia uczcił lampką wina. Panna Schroeder pierwszy raz widziała, aby pił wino z przyjemnością. Kilka godzin później odrzucił kolejną prośbę Manteuffla, żeby zrezygnować z ataku na Bastogne, choć najbardziej wysunięte dywizje pancerne zostały odcięte przez amerykańskie czołgi i były niszczone jedna po drugiej. 26 grudnia okazał się dniem chwały wojsk alianckich. Śnieg pokrywający Ardeny poczerwieniał od krwi, ale nigdzie nie doszło do większej rzezi niż w rejonie oddalonym o kilkanaście kilometrów od Mozy, gdzie Druga Dywizja Pancerna generała Ernesta „Gravel Voice” Harmona w szeregu drobnych potyczek rozbiła Drugą Dywizję Pancerną Manteuffla. Tymczasem w Orlim Gnieździe od rana trwał zaciekły spór w sprawie operacji „Jesienna Mgła”. Jodl powtarzał: „Mein Führer, musimy się pogodzić z faktami. Nie zdołamy przekroczyć Mozy”. Druga Dywizja Pancerna broniła się resztkami sił, a Patton otworzył wąski korytarz z południa do oblężonego Bastogne. Podobna

1038

sytuacja panowała w całych Ardenach. Na jakiś czas obie strony przeszły do wojny pozycyjnej i wielka ofensywa stanęła. Każdy miał własny plan. Hitler wysłuchał wszystkich i na koniec zabrał głos. „Napotkaliśmy nieoczekiwane przeciwności, bo mój plan nie był realizowany co do joty”. Zmarszczył brwi, ale po chwili jego twarz się rozpogodziła. „Jeszcze jest nadzieja”. Powiedziawszy to, wydał nowe rozkazy: Manteuffel ma ruszyć na północny wschód i otoczyć większość Amerykanów w górnej części wybrzuszenia. „Chcę trzech nowych dywizji i przynajmniej dwadzieścia pięć tysięcy świeżych żołnierzy, którzy zastąpią walczących w Ardenach” – oznajmił, zwracając się do półkola zatroskanych twarzy. Nawet jeśli nie uda się rozgromić aliantów jednym silnym uderzeniem, jak planowano, „Jesienna Mgła” może się przerodzić w zwycięską bitwę pozycyjną, która pozwoli Niemcom odnieść ważne zwycięstwo polityczne18. Niemieckie rozkazy zostały przechwycone przez Ultrę i przekazane Eisenhowerowi, który dopilnował, aby atak Hitlera skończył się niepowodzeniem. Zespół obsługujący Ultrę nie wiedział jednak, że Führer i człowiek wybrany na jego następcę popadli w gwałtowny spór. Hitler wybuchnął, kiedy Göring zaproponował, aby zwrócili się do aliantów z prośbą o rozejm. „Wojna jest przegrana – powiedział Göring. – Musimy nawiązać kontakt z hrabią Bernadottem”. Folke Bernadotte, którego ojciec był bratem szwedzkiego króla Gustawa V, z pewnością zgodzi się przyjąć rolę mediatora w negocjacjach dotyczących zawieszenia broni.

1039

Göring opowiedział później żonie, że Hitler pobladł i wpadł w szał, wykrzykując coś o zdradzie i tchórzostwie, podczas gdy on sam odpowiadał w sposób poważny i opanowany: „Mein Führer, nigdy nie zrobiłbym niczego za pańskimi plecami”. Zapewnił Hitlera, że będzie mu wierny w złych i dobrych czasach, a następnie powtórzył, że jego zdaniem zawieszenie broni jest konieczne. Powiedział, że Hitler nieco się uspokoił, ale po chwili ostro uciął: „Zabraniam ci podejmowania jakichkolwiek kroków. Jeśli nie posłuchasz moich rozkazów, każę cię zastrzelić”. Frau Göring nie widziała męża tak wstrząśniętego jak wówczas, gdy jej o tym opowiedział. „Nasze drogi się rozeszły – stwierdził ponurym głosem. – Nie ma sensu, żebym chodził na codzienne narady. On już mi nie wierzy. Nie słucha, co do niego mówię”19.

4 28 grudnia zaczęła się trzecia, ostatnia faza zmagań, które Niemcy nazywali ofensywą w Ardenach, a Amerykanie bitwą o wybrzuszenie (Battle of the Bulge). Podczas specjalnej narady głównych dowódców wojskowych zwołanej tego dnia Hitler przyznał, że sytuacja jest rozpaczliwa, ale nigdy nie nauczył się słowa „kapitulacja” i do końca fanatycznie dążył do zrealizowania swoich celów. „Chociaż jestem udręczony problemami, więcej, fizycznie nimi wstrząśnięty, nic mnie nie skłoni do zmiany decyzji, aby walczyć, dopóki szala nie przechyli się na naszą stronę”. W dzień Nowego Roku na południe od Ardenów rozpoczął nową ofensywę o kryptonimie „Północny Wiatr”. Szanse na zwycięstwo były spore. Końcowa koncentracja wojsk została całkowicie ukryta przed okiem aliantów, którzy nie przeprowadzili ani jednego rekonesansu lotniczego w tym rejonie. „Nie uznali za konieczne się rozejrzeć. Nie wierzą, że przejmiemy inicjatywę. Może sądzą, że już nie żyję albo że zachorowałem na raka…”. Oderwana aluzja na temat raka wydaje się znacząca w kontekście nadchodzącej rocznicy śmierci jego matki, która zmarła na tę chorobę. Potem oznajmił, że głównym celem ich ofensywy jest rozstrzygnięcie sytuacji na zachodzie poprzez działania ofensywne. „Musimy podejmować fanatyczne działania dla zrealizowania tego celu” – powiedział. Po chwili dodał sarkastycznie: „Niektórzy ludzie będą się temu potajemnie sprzeciwiali, mówiąc: »Zgoda, tylko czy nam się uda?«. Panowie, podobne wątpliwości wyrażano w 1939 roku. Mówiono mi i pisano, że stojące przed nami zadanie jest niewykonalne. Nawet zimą 1940 roku 1040

powtarzali: »Nie możesz tego zrobić. To niemożliwe. Czemu nie zatrzymać się za Wałem Zachodnim?«”. Jego głos stwardniał. „Co by się z nami stało, gdybyśmy ich nie zaatakowali? Właśnie taką sytuację mamy obecnie”20. Podczas narady wojskowej zwołanej tego samego dnia Rundstedt popełnił błąd, wzywając Hitlera do odwołania operacji „Jesienna Mgła” i wycofania wojska, zanim alianci rozpoczną kontrofensywę. Hitler wybuchnął. Ponowią atak na Mozę, powiedział, gdy tylko operacja „Północny Wiatr” nabierze rozpędu. Wskazał palcem miejsce na dużej ściennej mapie, oddalone setki kilometrów od Ardenów. W całej historii noc sylwestrowa była pełna dobrych znaków dla niemieckich wojsk. Także w tym roku okaże się nieprzyjemną niespodzianką dla wrogów, którzy zawsze obchodzili raczej Nowy Rok niż Boże Narodzenie. Pewny sukces operacji „Północny Wiatr”, powiedział, „automatycznie usunie zagrożenie z lewej strony dla głównej ofensywy w Ardenach”. Następne słowa wypowiedział z naciskiem: „Ofensywy, która zostanie podjęta z nową nadzieją na sukces”. Słuchacze byli pod wrażeniem jego zapału, któremu zadawało kłam drżenie lewej ręki i wymizerowany wygląd. Później przypuści kolejne potężne uderzenie na Bastogne. „Najważniejsze, abyśmy zdobyli Bastogne!”21. O północy dziewięć dywizji pancernych i grenadierów zaczęło zmierzać w kierunku miasta, które Hitler postanowił zdobyć za wszelką cenę. „Cechy wojownika nie ujawniają się podczas omawiania operacji na makiecie terenu – stwierdził następnej nocy generał Thomale, generalny inspektor wojsk pancernych. – W ostatecznym rozrachunku wszystko sprowadza się do zdolności stawiania oporu, wytrwałości i determinacji. To właśnie one decydują o zwycięstwie. Geniusz jest mrzonką, chyba że opiera się na wytrwałości i determinacji. To najważniejsze cechy decydujące o ludzkim życiu”. Historię świata, powiedział, może napisać jedynie człowiek o fanatycznej determinacji, czerpiący odwagę ze swoich przekonań. „Nikt nie może się trzymać bez końca. Ani my, ani druga strona. Wszystko sprowadza się do tego, kto wytrwa dłużej. Ten, który dłużej wytrzyma, zgarnie całą wygraną”. Jeśli Ameryka ulegnie, nie spotka jej nic złego. Nowy Jork pozostanie Nowym Jorkiem. „Gdybyśmy jednak powiedzieli sobie dzisiaj: »Mamy dość«, Niemcy przestałyby istnieć”. Właśnie dlatego Hitler uparcie kontynuował wojnę, która wydawała się przegrana. To, co dla kogoś innego było czystym szaleństwem, stanowiło jedyne logiczne rozwiązanie dla człowieka owładniętego jego obsesją22.

1041

Szef propagandy Rzeszy nie był równie pełny optymizmu, przynajmniej prywatnie. Podczas sylwestrowego posiłku w gronie bliskich, do którego należał Hans Ulrich Rudel, słynny pilot stukasów, Joseph Goebbels zauważył sardonicznie, że jego tytuł Pełnomocnika Rzeszy do spraw Wysiłku na rzecz Wojny Totalnej (Reichsbevollmächtigter für den totalen Kriegseinsatz an der Heimatfront) był zupełnie pozbawiony znaczenia. „Nie pozostało już nic, co można by wykorzystać – dodał. – Wszystko, nawet kwiaciarnie, pozamykano z powodu brytyjskich nalotów”. Frau Goebbels przerwała mężowi, zwracając uwagę, że żaden z gości w to nie uwierzy. „Czemu nie powiesz tym starym żołnierzom, że od trzech i pół roku rzadko udawało ci się pomówić z Führerem sam na sam”. Zakłopotany Goebbels próbował ją powstrzymać, ale ona nie dała się uciszyć. „Ci ludzie mają prawo o tym wiedzieć”. Minister propagandy zwrócił się do Heina Rucka, który ostrzegł go w pierwszych dniach sprawowania urzędu kanclerskiego przez Hitlera, że wielu ludzi z SA, podobnie jak on sam, nie było uszczęśliwionych kompromisem, który Hitler zawarł z niemieckimi nacjonalistami. Taki kompromis, zdaniem Rucka, doprowadzi kiedyś do zagłady narodowego socjalizmu. Wówczas Goebbels gniewnie oskarżył Rucka, że jest oportunistą, ale teraz minister propagandy odrzekł z żalem: „W 1933 roku powinienem był potraktować twoje słowa bardziej poważnie”. Zaczęli rozmawiać o politycznych i wojskowych błędach popełnionych w ciągu ostatnich lat. Goście byli zgodni, że wojna jest przegrana. Wszyscy z wyjątkiem Rudla, który wykrzyknął, że nowa tajna broń Hitlera przyniesie Niemcom nieoczekiwane zwycięstwo23. Przed północą rozpoczęła się operacja „Północny Wiatr” mająca osłabić natarcie aliantów w rejonie Ardenów. Osiem niemieckich dywizji ruszyło ze swoich pozycji za Wałem Zachodnim, z wielkim animuszem atakując amerykańską Siódmą Armię przy granicy z północną Alzacją. Na północy, w Ardenach, o dwudziestej czwartej rozpoczęła się potężna artyleryjska kanonada. Żywiołowy George Patton rozkazał, aby każda z jego armat wypaliła na powitanie Nowego Roku. Pięć minut później Adolf Hitler przemówił przez radio do narodu nieco ochrypłym, ale pewnym głosem. Niemcy, oznajmił, powstaną niczym Feniks z popiołów zrujnowanych miast, aby sięgnąć po ostateczne zwycięstwo. Później zabawiał w prywatnym bunkrze ludzi z najbliższego otoczenia. Wypity szampan spowodował, że goście się rozluźnili, ale ponura atmosfera nie uległa zmianie. Najbardziej entuzjastyczny był Hitler, który nie potrzebował żadnego alkoholu. Goście słuchali w milczeniu jego proroctw o wielkim zwycięstwie Niemiec

1042

w 1945 roku. Początkowo sekundował mu jedynie Bormann, ale po godzinie pozostali wbrew sobie zarazili się jego entuzjazmem. O czwartej trzydzieści pięć Führer opuścił swoich gości, aby wysłuchać pierwszych raportów z operacji „Północny Wiatr”. Działania rozpoczęły się pomyślnie, ale zespół Ultry zdołał przekazać dyrektywy Hitlera Eisenhowerowi, który szybko skrócił front amerykańskiej Siódmej Armii, uniemożliwiając Niemcom wbicie się klinem pomiędzy swoje wojska. Dzięki ostrzeżeniu Amerykanie zdołali powstrzymać niemiecki atak, który zamarł po pokonaniu dwudziestu pięciu kilometrów. 3 stycznia 1945 roku alianci przeszli do ofensywy w Ardenach, przypuszczając silny atak z północy i południa w kierunku środkowej części wybrzuszenia, aby wbić potężny klin między niemieckie wojska. Niemcy walczyli zażarcie, każąc płacić wysoką cenę za każdy metr pokrytej śniegiem ziemi. Okopali się na swoich pozycjach, jak zwykle skutecznie wykorzystując ukształtowanie terenu. Amerykańskie wojska poruszały się wolno, gdyż gęsta mgła uniemożliwiała otrzymanie wsparcia z powietrza i ograniczała użycie artylerii. Czołgi i działa samobieżne ślizgały się i zsuwały po pokrytych lodem drogach i ścieżkach, często wpadając na siebie. Churchill przyleciał z Anglii, żeby obserwować przebieg kontrofensywy wspieranej przez silne brytyjskie uderzenie skierowane w zachodni kraniec wybrzuszenia. 6 stycznia spotkał się z Eisenhowerem, który nie krył zdenerwowania powolnym i mozolnym posuwaniem się brytyjskich oraz amerykańskich oddziałów. Czy Rosjanie mogliby im pomóc, ograniczając zaangażowanie niemieckich dywizji w rejonie Ardenów? Churchill wiedział, że Stalin szykuje nową ofensywę, ale nie miał pojęcia, kiedy się rozpocznie. „Sztabowcy mogliby się ociągać – odpowiedział Eisenhowerowi – ale Stalin by mi powiedział, gdybym go spytał. Mam spróbować?”. Usłyszawszy pełne ulgi „tak”, Churchill niezwłocznie przesłał telegram Stalinowi z prośbą, aby duża rosyjska ofensywa rozpoczęła się w styczniu. Odpowiedź Moskwy była natychmiastowa. Potężna ofensywa, oznajmił Stalin, rozpocznie się nie później niż w drugiej połowie stycznia24. Jednoczesny atak aliantów z północy i południa zmierzający do okrążenia środkowej części wybrzuszenia, spowodował, że rankiem 7 stycznia posunęli się znacznie naprzód. Następnego dnia dwie alianckie grupy znalazły się tak blisko siebie, że Hitler był zmuszony wyrazić zgodę na wycofanie oddziałów z zachodniej 1043

części Ardenów. W ciągu godziny dywizje pancerne, które niemal przekroczyły Mozę, zawróciły i ruszyły na wschód drogą Bastogne–Liège. Był to koniec wielkiego snu Hitlera. Pozostało jedynie pytanie, czy setki tysięcy niemieckich czołgów i dział samobieżnych sunących na wschód zdążą umknąć, czy wpadną w okrążenie. Czy próba odwrotu zakończy się tak jak pod Stalingradem?

9 stycznia Guderian przyjechał do Orlego Gniazda, aby trzeci raz ostrzec Hitlera, że Armia Czerwona szykuje wielką ofensywę. Tym razem przywiózł ze sobą mapy i wykresy sporządzone przez Gehlena, szefa wydziału Obce Armie Wschód, obrazujące rozkład sił i zawierające sugestię, aby natychmiast wycofać wojska z Prus Wschodnich, jeśli Berlin ma zostać utrzymany. Kiedy Guderian rozłożył mapy i wykresy, poirytowany Hitler uznał je za „kompletnie idiotyczne” i kazał swojemu szefowi sztabu umieścić w zakładzie dla obłąkanych człowieka, który je sporządził. Guderian stracił cierpliwość. „Człowiekiem, który je sporządził – powiedział – jest generał Gehlen, jeden z moich najlepszych oficerów sztabowych. Nie pokazałbym ich panu, gdybym się z nimi nie zgadzał. Jeśli chce pan umieścić Gehlena w szpitalu, równie dobrze może mnie pan wysłać razem z nim!”. Gniew Hitlera opadł i po chwili zaczął wygłaszać słowa otuchy połączone z pochwałami. „Front wschodni – rzekł – nigdy nie miał tak silnej rezerwy jak obecnie. To pańska zasługa. Dziękuję panu za to”. Jednak Guderian nie dał się udobruchać. „Front wschodni – odparł – przypomina domek z kart. Jeśli zostanie przerwany choćby w jednym punkcie, wszystko runie, bo dwanaście i pół dywizji to zbyt mało, żeby utrzymać tak długi odcinek”. Hitler jak zwykle miał ostatnie słowo. Odmówił przesunięcia oddziałów z Ardenów, twierdząc, że nadal istnieje szansa na odniesienie ograniczonego sukcesu w tym rejonie. „Front wschodni – zakończył – musi sam sobie pomóc. Musi sobie poradzić z tym, co ma”. Guderian w ponurym nastroju wyruszył do swojej kwatery głównej w Zossen. Wiedział, że Hitler i Jodl zdawali sobie sprawę równie dobrze jak on, że każda duża radziecka ofensywa przebije się bez trudu przez słaby front. Czyżby nie chcieli dopuścić do siebie myśli o katastrofie grożącej na wschodzie, bo żaden z nich nie urodził się w tym rejonie? Dla Prusaków takich jak on była to ojczyzna nabyta za wysoką cenę, której należało bronić bez względu na koszty25. Trzy dni później Stalin dotrzymał obietnicy danej Churchillowi. Niemal trzy miliony radzieckich żołnierzy – ponad dwanaście razy więcej niż aliantów, którzy 1044

wylądowali w Normandii w D-Day – zaatakowały około siedmiuset pięćdziesięciu tysięcy słabo uzbrojonych Niemców na froncie rozciągającym się od Bałtyku, przez środkową

Polskę

do

Karpat.

Wspierane

przez

silny

ostrzał

artyleryjski

i niewyczerpane strumienie czołgów IS-2 (Stalin) i T-34, hordy czerwonoarmistów zaczęły szturmować żałośnie niewystarczający system obronny stworzony przez Guderiana. Chociaż pogoda uziemiła większość lotniczego wsparcia taktycznego Armii Czerwonej, o zmroku pierwszy eszelon napastników posunął się o blisko dwadzieścia kilometrów na zachód. Niemcy znalazły się w kleszczach między potężnymi siłami napierającymi ze wschodu i zachodu, gdyż tego dnia alianci odnieśli ważne zwycięstwo w Ardenach. Amerykańskie dywizje piechoty, w tym dawna Trzydziesta Piąta Dywizja wiceprezydenta Trumana, połączyły się z Szóstą Dywizją Pancerną, okrążając tysiące znakomitych niemieckich żołnierzy na wschód od Bastogne.

Traudl Junge, która wróciła do Orlego Gniazda z Monachium po bożonarodzeniowej przerwie, znalazła Hitlera w pogodnym nastroju. Podczas obiadu odpowiedział obietnicą na jej ponure opowieści o ciężkich nalotach alianckich na Monachium. „Ten nocny koszmar skończy się za kilka tygodni – stwierdził. – Zwiększyliśmy produkcję nowych odrzutowców. Niebawem alianci będą się bali latać na Niemcami”. W połowie stycznia Hitler i jego świta przenieśli się z Orlego Gniazda do nowej kwatery głównej w Berlinie. Na zewnątrz Hitler nie sprawiał wrażenia przygnębionego i śmiał się razem z innymi, gdy ktoś zażartował, że Berlin był obecnie jedynym miejscem nadającym się na kwaterę główną, gdyż między frontem wschodnim i zachodnim będzie można przemieszczać się metrem26. Alianci przeprowadzili kolejny manewr okrążający z północy i południa, biorąc w kleszcze kurczące się wybrzuszenie. 16 stycznia dwie grupy spotkały się kilkanaście kilometrów na północ od Bastogne. Jednym dużym uderzeniem wyrwano połowę wybrzuszenia, odcinając około dwudziestu tysięcy Niemców. Zwycięstwo przesłoniły spory między Amerykanami i Brytyjczykami. Wszystko zaczęło się kilka dni wcześniej, kiedy Montgomery, odpowiedzialny za północny rejon walk w rejonie Ardenów, zasugerował korespondentom, że osobiście uratował sytuację, a brytyjskie oddziały wyswobodziły Amerykanów z pułapki. Większość amerykańskich korespondentów była poirytowana protekcjonalnym 1045

tonem oświadczenia, gdyż dobrze wiedziano, że w walkach brało udział stosunkowo niewielu brytyjskich żołnierzy, a ostrożna taktyka Montgomery’ego utrudniała działanie amerykańskim generałom. Przez kilka dni wydawało się, że dzięki ludzkiej naturze ziści się marzenie Hitlera o wbiciu klina między zachodnich aliantów. Jednak Eisenhower, w równym stopniu dyplomata co generał, skutecznie załagodził zadrażnienia w obydwu obozach. 17 stycznia Hitler nie zaznał żadnej pociechy. Armia Manteuffla przyłączyła się do odwrotu. Pozostawiono garstkę żołnierzy piechoty: bardzo młodych, starych i bezużytecznych. Ludzie ci dzielnie toczyli samotną i beznadziejną walkę, osłaniając tyły niemieckiej armii. Czternasto- i piętnastoletni chłopcy ginęli z karabinami

przymarzniętymi

do

dłoni.

W piwnicach

znajdowano

pięćdziesięcioletnich mężczyzn ze stopami poczerniałymi od gangreny. Cofające się kolumny były ostrzeliwane przez samoloty i działa ciężkiego kalibru. Żaden z tych, którzy ocaleli, nie zapomniał obezwładniającego ostrzału amerykańskiej artylerii. Tysiące ciężarówek, czołgów i dział samobieżnych z dudnieniem wycofywało się w kierunku ojczyzny krętymi, pokrytymi lodem drogami i ścieżkami zatarasowanymi przez zaspy. Długie kolumny piechoty dreptały w śniegu, udręczone paskudną pogodą i atakami nieprzyjaciela. Bitwa o Ardeny dobiegła końca. Pozostawiła po sobie spustoszony region, zniszczone domy i gospodarstwa, zabite bydło, martwe dusze i martwe umysły oraz ponad siedemdziesiąt pięć tysięcy zabitych. „Jesienna Mgła” zaczęła pełznąć w kierunku Führera niczym ogromna ranna bestia. Sceny rozgrywające się na drogach przypominały odwrót Napoleona spod Moskwy. Zbolali ludzie wlekli się przez śnieg, ze stopami owiniętymi workami i z szalikami na głowach przypominającymi niechlujnie zawiązane turbany. Ciężko stawiali zmarznięte stopy, nękani lodowatym wiatrem, bombami i pociskami. Ranni i chorzy czołgali się do ojczyzny z gnijącymi wnętrznościami, otwartymi wrzodami i ropą cieknącą z uszkodzonych uszu. Wlekli się na wschód na zdrętwiałych nogach, z rozpaczą w sercu, porażeni czerwonką, która pozostawiała krwawą smugę nieczystości na śniegu. Ich wola walki została złamana. Tylko nieliczni z tych, którzy przeżyli odwrót, wierzyli, że jest jeszcze nadzieja na zwycięstwo Niemiec. Niemal każdy z powracających niósł ze sobą opowieść o klęsce, o potędze aliantów i przerażającej broni, której użyli w Ardenach: amerykańskim wojowniku. Zwycięscy żołnierze byli typowymi Amerykanami, w których istnienie powątpiewał Hitler. 1046

Rozdział 30 „TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWAĆ PIĘĆ MINUT PRZED PÓŁNOCĄ” (17 stycznia–20 kwietnia 1945)

1 Do 17 stycznia 1945 roku Armia Czerwona rozbiła w pył lub ominęła niemieckie wojska w rejonie Bałtyku, a następnie przekroczyła Wisłę na odcinku od Warszawy do Śląska. Była tak blisko Auschwitz, że więźniowie słyszeli artyleryjską kanonadę. Od kilku tygodni strażnicy SS palili magazyny z butami, ubraniami i włosami, aby zatrzeć ślady masowej eksterminacji. W ciągu dwóch dni niemieccy urzędnicy z rejonu Auschwitz uciekli, a podstarzałe oddziały Volkssturmu poszły w rozsypkę. Tego popołudnia strażnicy uformowali długą kolumnę złożoną z pięćdziesięciu ośmiu tysięcy licho ubranych, wygłodzonych więźniów i w lodowatym wietrze popędzili na zachód, aby użyć ich w charakterze zakładników. Sześć tysięcy innych, zbyt chorych, aby iść, pozostawiono w nadziei, że zostaną zabici przez radzieckie bomby i pociski. Jednak gdy 27 stycznia żołnierze Armii Czerwonej przekraczali obozową bramę z napisem Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym), w Auschwitz nadal znajdowało się blisko pięć tysięcy wychudzonych ocalonych, tak osłabionych, że ledwie mogli wiwatować na widok wyzwolicieli. Próby zatarcia śladów ludobójstwa na terenie olbrzymiego obozu trwały do rana, kiedy wysadzono komory gazowe i pięć krematoriów, ale nawet to nie mogło zniszczyć makabrycznych dowodów istnienia fabryki śmierci Hitlera. Mimo pożarów i eksplozji pracownicy Czerwonego Krzyża odnaleźli 368 820 męskich garniturów, 836 255 kobiecych płaszczy, 13 964 dywany i siedem ton ludzkich włosów. Natrafili też na wysokie sterty szczoteczek do zębów, okularów, butów i protez oraz masowe groby kryjące zwłoki setek tysięcy ludzi.

1047

Tego popołudnia generał Guderian i jego asystent wspięli się po kilkunastu stopniach prowadzących do głównego wejścia Kancelarii Rzeszy, aby wziąć udział w wojskowej naradzie u Führera. Musieli pokonać długą drogę, by dotrzeć do gabinetu Hitlera, gdyż bezpośrednie przejście zostało zamknięte z powodu uszkodzeń spowodowanych przez alianckie bomby. Minęli okna zasłonięte tekturą, przeszli szeregiem korytarzy i pokojów pozbawionych obrazów, dywanów i gobelinów,

aby

w końcu

dotrzeć

do

poczekalni,

gdzie

czekały

straże

z wycelowanymi automatami. Oficer SS uprzejmie poprosił, aby oddali mu broń osobistą i starannie przejrzał ich teczki. Zasada ta, wprowadzona 20 lipca, obowiązywała nawet głównodowodzącego armii. O szesnastej salę wypełnili dowódcy niemieckiej armii, wśród których znajdowali się Göring, Keitel i Jodl. Chwilę później otworzyły się drzwi prowadzące do gabinetu Führera, odsłaniając przestronny, ascetycznie urządzony pokój. Przy jednej ze ścian stało masywne biurko, za którym spoczywał obity czarną tapicerką fotel zwrócony w stronę ogrodu. Dowódcy usadowili się w ciężkich skórzanych fotelach, a ich adiutanci i oficerowie niższej rangi stali albo przysiedli na prostych krzesłach. O szesnastej dwadzieścia zjawił się Adolf Hitler. Szedł, powłócząc nogami, ze zgarbionymi ramionami i bezwładnie zwisającym lewym ramieniem. Powitał kilku gości słabym uściskiem kontuzjowanej prawej dłoni, a następnie ciężko opadł na fotel podsunięty przez adiutanta. Naradę rozpoczął Guderian, przedstawiając realistyczny obraz nadciągającej klęski na wschodzie. Co znamienne, Hitler miał niewiele uwag, jakby sytuacja wymknęła się spod jego kontroli. Kiedy jednak poruszono kwestię frontu zachodniego, okazał żywe zainteresowanie, łącząc słowa krytyki z nostalgicznymi wspomnieniami poprzedniej wojny („Podczas poprzedniej wojny światowej, w 1915 i 1916 roku, mieliśmy tyle amunicji, że włosy stanęłyby wam dęba”), a następnie wdał się w dłuższy spór z Göringiem o obniżenie stopnia oficerom rezerwy powołanym do służby czynnej. Narada zakończyła się o osiemnastej pięćdziesiąt. Zdegustowany Guderian wyruszył w drogę powrotną do Zossen. Rozmawiali dwie i pół godziny, ale nie podjęli żadnej ważnej decyzji w sprawach, które miały krytyczne znaczenie na froncie wschodnim. Jedna z nich dotyczyła Himmlera, którego niedawno mianowano dowódcą ratunkowej grupy armii, mającej powstrzymać główną ofensywę marszałka Żukowa. Zdaniem Guderiana taki wybór był czystym idiotyzmem, ale Hitler utrzymywał, że Reichsführer jest jedynym człowiekiem zdolnym w ciągu jednej 1048

nocy sformować silną grupę. Sam dźwięk jego nazwiska sprawi, że żołnierze będą walczyli do końca. Bormann popierał tę nominację, ale bliscy współpracownicy Himmlera uważali, że była to intryga mająca na celu zniszczenie ich szefa. Wyprawienie Himmlera na wschód oddalało go od kwatery głównej Führera, pozwalając Bormannowi zwiększyć kontrolę nad Hitlerem, a z drugiej strony miało dostarczyć przekonującego dowodu wojskowej niekompetencji Himmlera. Himmler, były kadet, który potajemnie marzył o poprowadzeniu wojska do bitwy, chwycił przynętę, nie okazał jednak nadmiernego entuzjazmu. Obawiał się Bormanna, ale nie pomyślał, że rywal szykuje mu upadek. Wyruszył na wschód specjalnym pociągiem, zdecydowany zatrzymać Rosjan na linii Wisły. W tym celu zabrał ze sobą kilku oficerów sztabowych, jedną starą mapę i nazwę dla swojego oddziału: Grupa Armii Wisła. Dysponował nielicznymi rozproszonymi jednostkami, a poza tym był dowódcą jedynie na papierze. Kiedy przybyły nowe dywizje, Himmler zaczął nierozważnie formować linię obronną na kierunku wschód–zachód, od Wisły do Odry, która chroniła jedynie leżące na północy Pomorze. Inaczej mówiąc, zabarykadował boczne drzwi, szeroko otwierając frontowe wrota. Żukow ominął niemieckie wojska, powstrzymywany przez nieliczne oddziały. Gdy 27 stycznia zakończyła się narada wojskowa u Führera, radzieccy żołnierze znajdowali się w odległości zaledwie stu pięćdziesięciu kilometrów od Berlina. Przed nimi rozciągała się Odra, ostatnia większa przeszkoda geograficzna, którą musieli pokonać przed zakołataniem do drzwi Kancelarii Rzeszy.

Trzy dni później Hitler przemówił do narodu. Przywołał widomo międzynarodowego żydostwa i azjatyckiego bolszewizmu, a następnie wezwał każdego Niemca, by do końca wypełnił swój obowiązek. „Niezależnie od poważnego kryzysu, w którym się znaleźliśmy – zakończył – w końcu przezwyciężymy go naszą nieugiętą wolą, gotowością do ofiar i umiejętnościami. Zapobiegniemy klęsce. Ta walka nie zostanie wygrana przez Azję Środkową, ale Europę, na której czele stanie naród, który od tysiąca pięciuset lat reprezentował ją wobec wschodu i będzie to czynił na wieki: przez Wielką Rzeszę i naród niemiecki!”1. Tego popołudnia Bormann znalazł czas, żeby poradzić „swojej ukochanej dziewczynce”, by zrobiła zapas suszonych warzyw i zgromadziła „dwadzieścia pięć kilogramów miodu”. Napisał jej też o bezeceństwach popełnianych na wschodzie, 1049

gdzie bolszewicy łupili każdą napotkaną wioskę. „Nie możesz pod żadnym pozorem wpaść razem z dziećmi w ręce tych dzikich bestii!”2. Mimo fatalnych wiadomości Führer był w dobrym nastroju. Po wieczornej odprawie niektórzy z gości zostali dłużej, by posłuchać, jak nieoficjalnie wypowiada się o sytuacji politycznej. Przemawiał swobodnie niczym profesor zwracający się do grupy ulubionych studentów. Zaczął od wyjaśnienia, czemu zdecydował się na przeprowadzenie operacji „Jesienna Mgła”, mającej poróżnić aliantów. Chociaż bitwa została przegrana, powiedział, Amerykanie i Anglicy zaczęli się otwarcie spierać o sposób prowadzenia wojny. Rozstanie aliantów jest bliskie. Guderian niecierpliwie zerkał na zegarek, ale młodsi oficerowie siedzieli jak zahipnotyzowani, gdy Führer przepowiadał, że niebawem zachód zrozumie, iż jego prawdziwym wrogiem jest bolszewizm, i przyłączy się do Niemiec we wspólnej krucjacie. Churchill wiedział równie dobrze, jak on, że jeśli Armia Czerwona zdobędzie Berlin, połowa Europy natychmiast przejdzie na stronę komunistów, a za kilka lat pochłonięta zostanie druga. „Nigdy nie chciałem walczyć z zachodem – dodał z goryczą. – Zmusili mnie do tego”. Zamiary Rosji stawały się coraz bardziej oczywiste, a Roosevelt musiał zdawać sobie z tego sprawę, kiedy Stalin uznał polski rząd tymczasowy w Lublinie popierany przez komunistów. „Czas działa na naszą korzyść” – oznajmił Führer. Właśnie dlatego wzywał do rozpaczliwej walki na wschodzie. Czy nie rozumieją, że każda Festung, którą utrzymają, stanie się kiedyś przyczółkiem do niemiecko-amerykańsko-angielskiej krucjaty, która zetrze z powierzchni ziemi żydowski bolszewizm? Podniósł głos, przypominając słuchaczom, że w 1918 roku sztab generalny zadał ojczyźnie cios w plecy. Tym razem za przedwczesną kapitulację Niemcy muszą uzyskać honorowy pokój. Nie zapanuje powojenny chaos, komuniści nie podejmą próby przejęcia władzy w kraju, nie będzie inflacji ani kryzysu gospodarczego. „Tym razem – powtórzył swoje poprzednie zapewnienie – nie możemy się poddać pięć minut przed północą!”3. Ostatniego dnia stycznia obudzono Hitlera alarmującymi wiadomościami: radzieckie czołgi właśnie przekroczyły Odrę! Od Berlina nie oddzielała ich już żadna naturalna bariera. Trzy dni później atmosfera paniki w stolicy uległa nasileniu, kiedy miasto przeżyło jedno z najcięższych bombardowań tej wojny. Niemal tysiąc amerykańskich bombowców zrównało z ziemią znaczną część centrum. Wśród ofiar był Roland Freisler, prezes Trybunału Ludowego, który sądził Fabiana von Schlabrendorffa za udział w próbie przewrotu 20 lipca. Freisler leżał 1050

przygnieciony potężną belką, trzymając w ręku teczkę, w której znajdowały się dowody winy Schlabrendorffa. „Cudowne są drogi Pana – pomyślał Schlabrendorff. – Niedawno ja byłem oskarżonym, a on sędzią. Dziś on jest trupem, a ja żyję”. Razem z dwójką innych oskarżonych Schlabrendorff został pośpiesznie przewieziony małym samochodem do więzienia Gestapo. Było wczesne popołudnie, ale niebo pociemniało od dymu i opadającego popiołu. Wszędzie buchały płomienie. Gmach Gestapo przy Prinz Albrechtstrasse 9 płonął, ale schron przeciwlotniczy był tylko lekko uszkodzony. Kiedy Schlabrendorff mijał innego więźnia, admirała Canarisa, zawołał: „Freisler nie żyje!”. Dobra nowina rozeszła się wśród więźniów lotem błyskawicy. Jeśli szczęście dopisze, alianci uwolnią ich przed następną rozprawą4. Kwatera główna Hitlera została poważnie uszkodzona, a następnego dnia Bormann opisał żonie jej opłakany stan. Nie mieli łączności ze światem zewnętrznym, byli pozbawieni światła, prądu i wody. „Przed Kancelarią Rzeszy stoi beczkowóz. To nasze jedyne źródło wody do gotowania i mycia! Müller powiedział mi, że najgorzej jest w toaletach. Te świnie z Kommando stale ich używają, ale żaden nie pomyśli, aby zabrać ze sobą wiadro wody i spłukać nieczystości!”5. W tym czasie Bormann, który uczestniczył teraz w codziennych naradach wojskowych, zapewnił sobie niezagrożoną pozycję u boku Führera. Göring, Speer i Himmler nie byli już jego rywalami zabiegającymi o zaufanie i sympatię wodza, a Goebbels zdał sobie sprawę, że jego własna pozycja zależy od kontynuowania niełatwej współpracy z Bormannem. Na początku lutego Bormann dostąpił najwyższego zaszczytu. Führer zaczął mu dyktować swój polityczny testament. Jeśli Rzesza upadnie – Hitler miał nadal słabą nadzieję na jakiś cud – pragnął, aby potomni wiedzieli, jaki bliski był realizacji swojego wspaniałego marzenia. Jak zwykle chciał mieć ostatnie słowo. W ten sposób 4 lutego, gdy bolszewicy zaczęli podchodzić do bram Berlina, niezmordowany Bormann spisywał ostatni wykład Führera o historii, która tak źle się potoczyła. Brytyjczycy, powiedział, mogli położyć kres wojnie na początku 1941 roku. „Ale Żydzi nie mieliby z tego żadnej korzyści. Ich lokaje, Churchill i Roosevelt, byli na miejscu, żeby temu zapobiec”. Zawarcie pokoju powstrzymałoby Amerykę od mieszania się w sprawy Europy i pod przewodnictwem Niemiec Europa zostałaby szybko zjednoczona. Po usunięciu żydowskiej trucizny zjednoczenie stałoby się proste, Niemcy zaś, mając bezpieczne tyły, mogłyby zrealizować „ambicję mojego życia i rację bytu narodowego socjalizmu: zniszczenie 1051

bolszewizmu”. Byłoby to proste, gdyby Anglicy zdobyli się na logikę i rozsądek! Skoro im tego zabrakło, Hitler jako strażnik fundamentalnych interesów Niemiec był zmuszony rozpocząć wojnę totalną. Dwa dni później odbyła się kolejna sesja. „Nasi wrogowie – dyktował Hitler – gromadzą siły, szykując się do ostatecznego ataku”. Nadchodził ostatni kwadrans. Sytuacja stawała się rozpaczliwa. „Naprzeciw nas stanęła absurdalna koalicja połączona

nienawiścią

i zazdrością,

umocniona

paniką,

którą

narodowosocjalistyczna doktryna napełniła tę zbieraninę dotkniętą żydowską zarazą”. „Żaden mecz nie jest przegrany, dopóki nie zabrzmi ostatni gwizdek”. Gdyby Churchill nagle zniknął, w mgnieniu oka wszystko mogłoby ulec zmianie! Zaczął głośno marzyć, że brytyjska arystokracja wykona zwrot o sto osiemdziesiąt stopni. „Możemy nadal wyrwać zwycięstwo w finałowym sprincie!”6. Oprócz Bormanna w tamtych dniach najczęściej widywał swojego ulubionego architekta, Paula Gieslera. Spędzali długie godziny pochyleni nad oświetloną drewnianą makietą nowego Linzu, który miał przewyższyć Wiedeń jako klejnot Austrii, lub dyskutowali do białego rana o architekturze i bolszewizmie, sztuce i aliantach oraz marzeniu Hitlera ocalenia Europy i połączenia jej w jeden wielki organizm. To właśnie duża makieta miasta była mu inspiracją. Czasem w środku nocy wyciągano Goebbelsa z łóżka, aby Hitler mógł mu pokazać przy pomocy zmieniającego się oświetlenia, jak Linz będzie wyglądał rano, w południe i nocą. Równie dobrze mógłby być młodym Hitlerem wygłaszającym Kubizkowi wykład o dziwach ich odbudowanego miasta7.

2 12 lutego Wielka Trójka ogłosiła, że konferencja w Jałcie zakończyła się wyrażeniem jednomyślnej woli pokonania państw Osi i określeniem przyszłego porządku świata. Komunikat został powitany z zadowoleniem w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Związku Radzieckim. Uradował również Goebbelsa, dał mu bowiem okazję do ponownego sięgnięcia po straszak bezwarunkowej kapitulacji. Minister propagandy Rzeszy uważał, że jałtańska decyzja Roosevelta, Churchilla i Stalina w sprawie podziału Niemiec i zmuszenia ich do wypłacenia ogromnych reparacji wojennych sprowokuje kraj do walki z odnowionym zapałem, pod groźbą unicestwienia.

1052

Zadowolenie Hitlera z doskonałej propagandowej okazji przyćmił irytujący konflikt z Guderianem, do którego doszło następnego dnia podczas południowej narady. Generał zuchwale oświadczył, że Himmler nie ma doświadczenia ani odpowiedniego sztabu, żeby przeprowadzić kontratak na szpicę Żukowa, która przekroczyła Odrę. „Jak śmiesz krytykować reichsführera!” – wykrzyknął Hitler. Guderian zbytnio się zagalopował, żeby się wycofać, więc zażądał, by dowodzenie wspomnianą operacją objął jego zastępca, Walter Wenck. Hitler był wściekły. Kłócili się z takim zapamiętaniem, że uczestnicy narady jeden po drugim niepostrzeżenie wymykali się z pokoju, aż pozostali jedynie Himmler, Wenck i kilku pobladłych ze strachu adiutantów. Kiedy Hitler krzyczał: „Jak śmiesz!” i brał głęboki oddech, Guderian flegmatycznie powtarzał swoje żądanie, aby Wenck został mianowany zastępcą Himmlera, a za każdym razem, gdy to robił, twarz reichsführera jeszcze bardziej bladła. W końcu Hitler przestał krążyć po pokoju, stanął przed fotelem Himmlera i oznajmił z westchnieniem rezygnacji: „Cóż, Himmler, dziś w nocy generał Wenck dołączy do Grupy Armii Wisła i obejmie stanowisko szefa sztabu”. Opadł na krzesło wyczerpany. „Wróćmy do narady – rzekł i uśmiechnął się oschle. – Herr Generaloberst, dzisiaj zwyciężył sztab generalny”8. Nazajutrz znalazł więcej czasu na dyktowanie. Narodowi socjaliści, powiedział Bormannowi, oczyścili niemiecki świat z żydowskiej trucizny czynem, a nie słowami. „Był to dla nas konieczny proces dezynfekcji, proces, który przeprowadziliśmy do samego końca. W ten sposób uniknęliśmy uduszenia i zagłady”. Wyjawił, że eliminacja Żydów stała się dla niego najważniejszym celem tej wojny. W wigilię napaści na Polskę ostrzegł Żydów, że „nie zostaną oszczędzeni, jeśli wywołają kolejną wojnę, że raz na zawsze wypleni tę zarazę w całej Europie”. Nie była to groźba, stwierdził, ale jego główna misja historyczna. „Usunęliśmy żydowski ropień. Przyszły świat będzie nam za to dozgonnie wdzięczny”9. Następnego dnia doktor Giesing miał okazję spotkać Hitlera w schronie przeciwlotniczym pod Kancelarią Rzeszy. Führer był blady, a jego prawe ramię drżało. Nie mógł zrobić kroku bez trzymania się jakiejś podpory. Sprawiał wrażenie roztargnionego i jak zepsuta płyta po kilka razy zadawał to samo pytanie. „Skąd pan przyjechał, doktorze? Ach tak, z Krefeld. Krefeld. No tak, z Krefeld…”. Zaczął się rozwodzić, zapewniając Giesinga, że Amerykanie nigdy nie pokonają Zachodniego Wału, a następnie oznajmił, że jeśli Niemcy mają przegrać tę wojnę, zginie razem ze swoimi żołnierzami. Na koniec zaczął się przechwalać nową bronią nazywaną 1053

bombą atomową. Użyje jej, „nawet gdyby białe klify Anglii miały się zapaść pod wodę”. Powiedziawszy to, odszedł bez słowa pożegnania10. Także inni zwrócili uwagę na zdarzające się od czasu do czasu chwile roztargnienia. Führer stał się jeszcze bardziej wybuchowy, gdy 13 lutego alianci zbombardowali Drezno. Stare miasto zostało niemal całkowicie zniszczone przez rozszalałą

ścianę

ognia,

która

spustoszyła

prawie

sześć

i pół

kilometra

kwadratowego – co niemal trzykrotnie przewyższyło zniszczenia dokonane w Londynie podczas całej wojny. Ze wstępnego meldunku wynikało, że w dwóch następujących po sobie nalotach zginęło co najmniej sto tysięcy ludzi, a prawdopodobnie znacznie więcej. W ostatecznym raporcie sporządzonym przez komendanta miejscowej policji przypuszczalną liczbę ofiar, „głównie kobiet i dzieci”, oszacowano na dwadzieścia pięć tysięcy, a trzydzieści pięć tysięcy innych uznano za zaginionych. Początkowo Goebbels nie mógł uwierzyć, że Drezno zostało zniszczone, a później się rozpłakał. Kiedy w końcu odzyskał głos, zaczął pomstować na Göringa. „Jaki ciężar winy ten pasożyt złożył na moją głowę swoim rozleniwieniem i zabieganiem o własne wygody. Czemu Führer nie posłuchał moich ostrzeżeń?”11. Hitler zarezerwował swój gniew dla brytyjskich i amerykańskich lotników, którzy zrzucili bomby, ale odrzucił propozycję Goebbelsa, aby w ramach odwetu zlikwidować alianckich pilotów, którzy dostali się do niewoli. Co do zasady się z nim zgadza, powiedział, ale chciałby zaczekać z podjęciem ostatecznej decyzji. Ribbentrop i inni zdołali go odwieść od tego pomysłu.

W lutym w prasie krajów neutralnych pojawiły się pogłoski o negocjacjach pokojowych. Zostały one wywołane głównie przez ostatnie zabiegi Petera Kleista, któremu Hitler wyraźnie zakazał jakichkolwiek kontaktów z Rosjanami. Początkowo Kleist zrobił, jak mu kazano, ale po pewnym czasie wyruszył z nową misją do Szwecji, podejmując kolejną próbę zawarcia pokoju, tym razem z zachodem. Zaczął od wyrażenia zgody na rozmowę z Gilelem Storchem, ważnym przedstawicielem Światowego Kongresu Żydów. Podczas pierwszego spotkania w sztokholmskim hotelu Storch zaproponował, żeby zacząć negocjacje od uwolnienia około czterech tysięcy trzystu Żydów z różnych obozów koncentracyjnych.

1054

Kleist odparł, że nie można rozwiązać problemu Żydów poprzez takie indywidualne działania. Można to zrobić jedynie metodami politycznymi. „Jeśli uda się ocalić Europę za cenę uwolnienia Żydów – powiedział Kleist – jestem gotów zaryzykować życie”. Storch

nie

z amerykańskim

krył

entuzjazmu.

dyplomatą

Zasugerował,

z ambasady

aby

w Sztokholmie,

Kleist

porozmawiał

Ivorem

Olsonem,

osobistym doradcą Roosevelta z Komitetu ds. Uchodźców Wojennych z Europy Północnej

i Zachodniej.

Storch

nawiązał

kontakt

i wrócił

ze

wspaniałą

wiadomością, że prezydent Roosevelt jest gotów „metodami politycznymi” ocalić życie miliona pięciuset Żydów przetrzymywanych w obozach koncentracyjnych. Właśnie to Kleist pragnął usłyszeć, więc powtórzył słowa Storcha Wernerowi Bestowi, nazistowskiemu komisarzowi Danii, który doradził zwrócenie się do zastępcy Himmlera, Kaltenbrunnera. Kleist wrócił do Berlina i postąpił według tej rady. W nagrodę został umieszczony w areszcie domowym, jak to miało miejsce po rozmowach z Claussem. Jednak po kilku dniach Kaltenbrunner poinformował go, że Himmler jest „gotów rozważyć szwedzki wariant”. Kleist miał pojechać do Sztokholmu, aby rozpocząć negocjacje, i na dowód poważnych intencji przywieźć ze sobą dar w postaci dwóch tysięcy Żydów. Handlowanie Żydami nie było dla Himmlera niczym nowym. Prowadził już podobne negocjacje w innych częściach Europy, wykorzystując Żydów jako instrument szantażu w negocjacjach pokojowych. Tym razem zachęciło go do tego dwóch ludzi wątpliwej reputacji. Pierwszym był jego masażysta, lekarz bez dyplomu, Felix Kersten, Bałt pochodzący z Estonii. Drugim z wyrachowanych cwaniaków okazał się szef wywiadu Himmlera, Schellenberg. On także starał się przekonać Himmlera, że okazanie litości więźniom politycznym i jeńcom wojennym dowiedzie światu, że nie jest potworem. Przekonany, że Hitler prowadzi Niemcy i samego siebie do zguby, Schellenberg uparcie namawiał Himmlera, aby sprawdził każdą możliwość zawarcia pokoju. Nie było to łatwe zadanie, gdyż negocjacje musiały być prowadzone bez wiedzy Hitlera. Nie ułatwiało ich także to, że Kaltenbrunner pozostawał wierny Führerowi oraz że nie lubił i nie darzył zaufaniem Schellenberga. Kaltenbrunner stale ostrzegał Himmlera, aby nie wplątywał się w intrygi mogące wywołać niezadowolenie Hitlera lub przynieść jeszcze gorszy skutek, a przynajmniej robił tak do czasu, gdy usłyszał o ostatniej propozycji Kleista. Kleist budził jego zaufanie

1055

i był to niewątpliwie jeden z powodów, które przekonały Himmlera do ponownego wysłania dyplomaty do Szwecji12. Intrygi rozgrywane w SS sprawiły, że gdy tylko Kleist zaczął się szykować do podróży, został ponownie wezwany do biura Kaltenbrunnera, który oświadczył, że ta sprawa przestała go interesować. Kaltenbrunner nie mógł zdradzić, że jego zażarty wróg, Schellenberg, właśnie przekonał Himmlera, aby nie dzielił się zasługami z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, więc wysłał doktora Kerstena zamiast Kleista, aby sfinalizował umowę. Kersten natychmiast przystąpił do negocjacji ze szwedzkim ministrem spraw zagranicznych w sprawie uwolnienia skandynawskich więźniów obozów koncentracyjnych. Rozmowy szły tak gładko, że uznano, iż hrabia Folke Bernadotte powinien pojechać do Berlina, aby doprowadzić do ostatecznych ustaleń w osobistej rozmowie z Himmlerem13. Ponieważ Kleistowi kazano zachować wszystko w największym sekrecie, jego przełożony, Ribbentrop, nie miał o niczym pojęcia, dopóki szwedzki ambasador w Berlinie naiwnie nie przesłał oficjalnego pisma do Himmlera z prośbą, aby Bernadotte mógł się spotkać z Reichsführerem. Ponieważ wspomniane pismo miało oficjalny charakter, musiało przejść przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Dopiero wówczas Ribbentrop zdał sobie sprawę, że rywal prowadzi negocjacje za jego plecami. Natychmiast posłał po Fritza Hessego, który przed wojną tak niestrudzenie działał na rzecz pokoju z Wielką Brytanią. Czy Hesse uważa, że hrabia Bernadotte jest odpowiednią osobą do „wysondowania” możliwości zawarcia pokoju? Hesse odpowiedział pytaniem: Czy Führer wyraził zgodę na takie negocjacje? Ribbentrop przyznał, że nie, ale może udałoby się go przekonać. Wspólnie przygotowali memorandum w tej sprawie i przedłożyli je Hitlerowi. Chociaż dokument nie zawierał kluczowego słowa „kapitulacja”, Hitler nie dał się zwieść. Zauważył, że użyte określenie było niewiele lepsze od kapitulacji. Osobiście miał wątpliwości, czy zachód przyjmie taką propozycję, ale powiedział: „Cóż, może pan spróbować, choć nie sądzę, by cokolwiek z tego wyszło”. Ribbentrop rozpoczął dyplomatyczne zabiegi od podjęcia negocjacji ze swoim osobistym wrogiem, Himmlerem. Ku jego zaskoczeniu reichsführer okazał się więcej niż chętny do współpracy. Był przerażony, że Führer dowie się o planowanym przyjeździe Bernadotte’a do Berlina w celu omówienia innych kwestii oprócz czysto humanitarnych. Zaczął od zapewnienia, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych będzie miało jego pełne wsparcie w przyszłości, a następnie obiecał wydać rozkaz anulujący polecenie Hitlera, aby zlikwidować jeńców 1056

wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych, zamiast przekazać ich wrogowi. Ribbentrop z trudem opanował łzy radości, kiedy opowiadał o tym Hessemu. „Teraz możemy przynajmniej podjąć próbę ocalenia narodu niemieckiego” – powiedział i 17 lutego wyprawił Hessego do Sztokholmu14. Himmler musiał niemal natychmiast pożałować pochopnych obietnic złożonych Ribbentropowi. Przestraszył się, że Führer może odkryć – a także źle zrozumieć – jego działania, i odmówił przyjęcia Bernadotte’a, który właśnie przyleciał do Berlina, jeśli jego dwaj antagoniści, Kaltenbrunner i Ribbentrop, wcześniej nie spotkają się z hrabią. Uznał, że zniechęci ich to do zawiadomienia o wszystkim Hitlera. Obaj panowie przystali na jego propozycję. Kaltenbrunner był pierwszy w kolejce, ale Bernadotte chciał się układać bezpośrednio z Himmlerem, więc postanowił zdradzić jak najmniej szczegółów jego zastępcy. Zaproponował jedynie, aby pozwolono szwedzkiemu Czerwonemu Krzyżowi wkroczyć do obozów koncentracyjnych. Ku jego zaskoczeniu Kaltenbrunner nie tylko skinął głową, ale wyraził zgodę na osobiste spotkanie Bernadotte’a z Himmlerem. Nie minęła godzina, a hrabia rozmawiał już z Ribbentropem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, choć może bardziej na miejscu byłoby powiedzenie „słuchał”. Ciekawy, jak długo może to potrwać, Bernadotte dyskretnie włączył stoper. Ribbentrop przechodził od jednej sprawy do drugiej, powtarzając jak papuga nazistowskie frazesy, a zakończył stwierdzeniem, że tym z żyjących, któremu ludzkość zawdzięcza najwięcej, jest „Adolf Hitler, bez dwóch zdań Adolf Hitler!”. Zamilkł, a Bernadotte zatrzymał stoper i stwierdził, że minęło sześćdziesiąt siedem minut. Następnego dnia Bernadotte’a zawieziono do sanatorium doktora Gebhardta w Hohenlychen, sto dwadzieścia kilometrów na północ od Berlina, gdzie znajdowała się nieoficjalna kwatera główna Himmlera. Hrabia znalazł go w irytująco życzliwym usposobieniu. W jego wyglądzie nie dostrzegł niczego diabolicznego. Reichsführer był cichy i uprzejmy, o starannie wypielęgnowanych, małych dłoniach. Bernadotte powiedział, że Szwedzi są oburzeni braniem zakładników i mordowaniem niewinnych ludzi. Hrabia, odparł poważnie Himmler, został najwyraźniej wprowadzony w błąd. Spytał, czy jego gość przywiózł jakieś konkretne propozycje. Bernadotte zaproponował, żeby Himmler uwolnił Norwegów i Duńczyków z obozów koncentracyjnych i przekazał ich pod opiekę Szwecji. Ta skromna prośba wywołała potok gwałtownych oskarżeń pod adresem Szwedów, które dla 1057

Bernadotte’a nie miały żadnego sensu, gdyż zostały przypuszczalnie wywołane jednym z nagłych napadów lęku nawiedzających reichsführera. „Gdybym wyraził zgodę na pańską propozycję – odparł Himmler – szwedzkie gazety ogłosiłyby wielkimi nagłówkami, że przestępca wojenny Himmler, przerażony karą za popełnione zbrodnie, próbuje kupić sobie wolność”. Następnie w połowie zdania zmienił temat i oznajmił, że mógłby spełnić prośbę Bernadotte’a, gdyby Szwedzi i alianci zapewnili go, że w Norwegii ustaną akty sabotażu. „To nie do pomyślenia” – odparł hrabia i poprosił o kilka innych małych ustępstw, które otrzymał. Zachęcony Bernadotte zapytał, czy Szwedki, które wyszły za Niemców, będą mogły wrócić do ojczyzny. Wywołało to gwałtowną odmowę. Cierpliwość Himmlera uległa wyczerpaniu, a jego nastrój nagle się zmienił. „Może pan to uznać za sentymentalizm, nawet za absurd, ale przysiągłem wierność Adolfowi Hitlerowi. Jako żołnierz i Niemiec nie mogę cofnąć złożonej przysięgi. Dlatego nie zrobię nic, co sprzeciwiałoby się zamiarom i pragnieniom Führera”. Przed chwilą poszedł na ustępstwa, które doprowadziłyby Hitlera do furii, a teraz zaczął powtarzać jak katarynka jego słowa o „bolszewickim zagrożeniu”, prorokując, że dojdzie do zagłady Europy, jeśli front wschodni się załamie. Po tych słowach przyszły sentymentalne wspomnienia „chwalebnych” pierwszych dni ruchu nazistowskiego: „najpiękniejszych lat mojego życia”. Bernadotte zdołał mu przerwać uprzejmym pytaniem o to, jak Niemcy traktują Żydów. „Czy pan zaprzeczy, że wśród Żydów są przyzwoici ludzie, jak u innych nacji? Ja mam wielu żydowskich przyjaciół”. „Ma pan rację – usłyszał w odpowiedzi – ale w Szwecji nie ma problemu z Żydami, dlatego nie możecie zrozumieć niemieckiego punktu widzenia”. Na zakończenie dwugodzinnej rozmowy Himmler obiecał udzielić jednoznacznej odpowiedzi na wszystkie pytania Bernadotte’a, zanim ten wróci do Szwecji, a hrabia sprezentował gospodarzowi, żywo zainteresowanemu skandynawskim folklorem, pracę o szamańskich bębenkach ludu Saami. Szwed wrócił do biura Ribbentropa. Minister spraw zagranicznych wydawał się bardziej skory do pomocy niż wcześniej, ale jego hałaśliwy dobry humor zirytował Bernadotte’a, który przy pierwszej nadarzającej się okazji oznajmił, że musi już iść15. Ribbentrop niezwłocznie wezwał do siebie Kleista i spytał, kto popiera hrabiego. Czego naprawdę pragnie oprócz ocalenia Skandynawów? Kleist zauważył na krześle duży skórzany portfel pełen dokumentów. Należał do Bernadotte’a. Kleist podał portfel ministrowi, sądząc, że ten przejrzy znajdujące się w środku papiery, 1058

ale Ribbentrop włożył go do szarej koperty i poprosił, żeby zwrócono go właścicielowi. Kleist był pod wrażeniem. Uznał to za niezwykle „rycerski gest pośrodku zepsucia towarzyszącego wojnie totalnej”16.

Hesse, wysłannik Ribbentropa w Sztokholmie, otrzymał niewielką zachętę od szwedzkiego bankiera, Wallenberga, który twierdził, że Roosevelt i Churchill postanowili zniszczyć Niemcy. Zasugerował, aby spróbowali na wschodzie. Złożenie Stalinowi konkretnej propozycji mogłoby doprowadzić do sukcesu. „Stalin – powiedział – nie jest oddany zachodowi”. Kilka dni później Hesse ujrzał w szwedzkich gazetach fotografię, która wzmocniła jego nadzieję. Zdjęcie przedstawiało brata Wallenberga na schodach radzieckiej ambasady, obok Aleksandry Kołłontaj, ambasador ZSRR w tym kraju. Mógł to być sygnał, że Kreml nie jest zadowolony ze współpracy z zachodem i jest gotów podjąć rozmowy z Hitlerem. Zachęcony Hesse wrócił do Berlina, ale jego szef okazał całkowity brak zainteresowania wieściami ze Szwecji. Ribbentrop leżał w łóżku, chory i przybity. Wszystko na próżno, powiedział żałosnym głosem. Nie było najmniejszych szans na rozpoczęcie rozmów z zachodem. „Nasi wrogowie chcą całkowicie niszczyć Niemcy. Dlatego odrzucają wszelkie okazje do negocjacji, które mogłyby ocalić życie Niemców”. Kiedy Hesse oznajmił, że nadal istnieją dwie możliwości rozpoczęcia rozmów, jedna z zachodem (Olson, osobisty doradca Roosevelta, zapewnił go, że prezydent jest gotów do negocjacji), a druga ze Związkiem Radzieckim, Ribbentrop się ożywił. Zatrzymał Hessego do późnej nocy, a rano posłał po niego ponownie. 16 marca zapowiadał się słonecznie. Tym razem Ribbentrop zwlókł się z łóżka i niecierpliwie krążył po pokoju. „Długo rozmyślałem nad twoimi raportami i uwagami” – stwierdził i zaskoczył Hessego, każąc mu wrócić do Sztokholmu, by rozpocząć rozmowy z panią Kołłontaj. Za kilka godzin przygotuje instrukcje. „Prześlę je Führerowi do ostatecznej aprobaty. Twój samolot już czeka. Możesz wyruszyć do Sztokholmu jeszcze dziś wieczorem”. Do późnej nocy Ribbentrop i jego współpracownicy udzielali Hessemu rad dotyczących prowadzenia rozmów z Rosjanami. Tuż po północy zadzwonił telefon. Mówił Hewel z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, jeden z najbardziej zaufanych doradców Führera. Ribbentrop słuchał, a jego twarz bladła jak płótno. „Proszę powtórzyć” – powiedział lakonicznie, a po kilku sekundach odłożyć słuchawkę. 1059

Wydawał się opanowany, ale głos mu drżał. „Panowie, Führer zabronił kontynuowania rozmów z obcymi mocarstwami! – oznajmił. – Dziękuję wam! Możecie odejść!”. Później Hewel opowiedział Hessemu, co się wydarzyło w Kancelarii Rzeszy. Hitler początkowo wyraził zgodę na nawiązanie kontaktu z Rosjanami, ale po przeczytaniu instrukcji się zawahał. Krążył po gabinecie, słuchając muzyki ze Zmierzchu bogów, a później podarł pismo, kartka po kartce. „Zakazuję wszelkich dalszych kontaktów z wrogiem – powiedział Hewlowi. – To nie ma najmniejszego sensu. Ten, kto rozmawia z nieprzyjacielem, jest zdrajcą idei. Możemy ponieść klęskę w walce z bolszewizmem, ale nie będziemy z nim negocjować. Dobranoc!”17.

3 Miesiąc wcześniej Hitler poskarżył się pannie Schroeder: „Wszyscy mnie okłamują”. Nie mógł na nikim polegać. Jeśli spotka go coś złego, Niemcy pozostaną bez Führera. Jego następca, Göring, utracił sympatię narodu, a reichsführer Himmler nie zostanie zaakceptowany przez partię. Przeprosił, że rozmawia o polityce podczas obiadu, a następnie dodał: „Zastanówcie się jeszcze raz, kto mógłby zostać moim następcą. Stale zadaję sobie to pytanie, ale nie znajduję odpowiedzi”18. Tydzień później jego nastrój uległ poprawie, gdyż Ewa Braun wróciła do Berlina. Miesiąc wcześniej Hitler kazał jej opuścić stolicę i pojechać do Monachium, gdzie było nieco bardziej bezpiecznie, ale po dwóch tygodniach Ewa oznajmiła swoim przyjaciółkom, że musi wrócić i pozostać u boku swojego mężczyzny niezależnie od tego, co się wydarzy. Powiedziała im, że nie boi się śmierci i musi podzielić los tego, którego kocha. Hitler udawał, że gniewa się z powodu jej nieoczekiwanego powrotu, i zbeształ Ewę na pokaz, ale wieczorem powtórzył, że jest dumny z poświęcenia panny Braun. Kilka dni później, pod koniec lutego, Hitler zwołał swoich gauleiterów na ostatnie spotkanie. Byli zatrwożeni jego wyglądem. Führer musiał się wspierać na Schaubie. Mówił niskim głosem, a jego lewa ręka silnie drżała. Wszyscy oczekiwali sensacyjnego oświadczenia, ale zamiast niego Führer wygłosił paradoksalne kazanie, które jednocześnie dodawało otuchy i wtrącało w przygnębienie. Zaczął od zapewnienia gauleiterów, że choć żadna cudowna broń nie ocali Rzeszy w ostatnim momencie, wojna nadal może zostać wygrana, jeżeli natchną naród niemiecki 1060

„germańską furią”. Jeśli naród nie odpowie na wezwanie, okaże się pozbawiony wszelkiej moralnej wartości i zasłuży na zagładę. Podziękował gauleiterom za ich współpracę i lojalność, a następnie zrobił coś zupełnie nieoczekiwanego: powiedział im wprost o swoim podupadającym zdrowiu. Wyjawił, że drżenie nogi przeniosło się na lewe ramię, i zażartował: ma nadzieję, że choroba nie przeniesie się na głowę. Jego ostatnie słowa były niejasne i złowieszcze – w przyszłości może być zmuszony do sięgnięcia po drastyczne środki. Ma nadzieję, że nie poczują się zdradzeni, jeśli podejmie kroki, których nie zrozumieją19. Dominującą reakcją Hitlera w obliczu niemal pewnej katastrofy były bunt i gniew. Pomstował na alianckich lotników, którzy zabili pół miliona cywilów, i na Niemców, którzy witali amerykańskich żołnierzy, jakby byli wyzwolicielami. 7 marca jego furia przekroczyła wszelkie granice. Most drogowy w Remagen na Renie został zajęty przez Pierwszą Armię Hodgesa, zanim obrońcy zdążyli go wysadzić. Dla Führera był to kolejny akt zdrady i postanowił ukarać ludzi, którzy za niego odpowiadali. Dało mu to również okazję do pozbycia się podstarzałego Rundstedta, który cały czas zalecał odwrót. W kryzysowej sytuacji kazał swojemu najbardziej zaufanemu specjaliście od problemów, Ottonowi Skorzeny’emu, zniszczyć most. Jedna z grup płetwonurków Skorzeny’ego zdołała podpłynąć do mostu z paczkami materiału wybuchowego, ale zostali w porę wykryci przez CDL, tajną broń aliantów, potężny reflektor zainstalowany na czołgu. W tym czasie zagrożony został cały niemiecki system obrony na zachodzie. Alianci zmietli Grupę Armii B Modla, a jej niedobitki przeprawiły się na drugi brzeg Renu. Na południu Grupa Armii G Haussera wycofywała się do zachodniego brzegu rzeki i była bliska okrążenia. W równie ponurych barwach rysowała się sytuacja na wschodzie. W rozpaczliwych dniach połowy marca Hitler postanowił odwiedzić drugi front. Generałowie ostrzegali go, że sytuacja jest tak zmienna, iż może się dostać do niewoli albo zginąć, ale nie chciał ich słuchać. W ramach ustępstwa zgodził się, żeby Kempka zawiózł go volkswagenem, a nie jego słynnym mercedesem. Celem wyprawy był zamek nad Odrą, w którym błagał dowódców Dziewiątej Armii, aby powstrzymali rosyjskie natarcie na Berlin. Każdy dzień, każda godzina były cenna, powiedział, gdyż jego nowa tajna broń mogła być gotowa lada moment. W drodze powrotnej siedział milcząco u boku Kempki, pogrążony w myślach20. Wiedział, że tajna broń była mrzonką, co niedawno wyznał swoim gauleiterom. Do zakończenia prac nad niemiecką bombą atomową pozostało wiele 1061

miesięcy, a inną tajną bronią były nierealistyczne oczekiwania polityczne, np. nadzieja, że zachód przyłączy się do jego krucjaty przeciwko bolszewizmowi. Kiedy wrócił do miasta, miał już dość frontu. Nigdy więcej nie opuścił Kancelarii Rzeszy. Jego jedyną nadzieją pozostał polityczny cud w ostatnim momencie. Hitler zdawał sobie sprawę, że oplata go sieć intryg. Wiedział, że Ribbentrop prowadzi negocjacje w Szwecji, a Himmler targuje się aliantami, używając Żydów jako zakładników. Pozwalał im na kontynuowanie rozmów, jakby robili to w jego własnym imieniu, nawet gdy deklarował, że wszelkie negocjacje są daremne. Gdyby rozmowy zawiodły, mógłby zaprzeczyć, że o nich wiedział, a gdyby się powiodły – przypisać sobie zasługę. Nie wiedział jednak, że jego zaufany powiernik, Speer, namawia takich dowódców jak Manteuffel, aby nie wykonywali rozkazu niszczenia mostów, tam i fabryk, by nie wpadły w ręce wroga. 18 marca Speer w memorandum przesłanym Führerowi otwarcie zaprotestował przeciwko taktyce „spalonej ziemi”. „W obecnym stadium wojny – napisał – nie ma sensu podejmowanie niszczycielskich działań, które mogą doprowadzić do zagłady narodu”. Jeśli Hitler kiedykolwiek się wahał przed wypaleniem niemieckiej ziemi, słowa Speera skłoniły go do działania. Wezwał swojego dawnego architekta chwilę po przeczytaniu jego memorandum i oświadczył lodowatym tonem: „Jeśli wojna zostanie przegrana, przegrany będzie także naród. Nie ma potrzeby martwić się o to, czego Niemcy będą potrzebować do elementarnego przetrwania. Wręcz przeciwnie, najlepiej wszystko zniszczyć. Nasz naród okazał się słabszy, przyszłość należy do silniejszego narodu ze wschodu [Związku Radzieckiego]. W każdym razie po wojnie pozostaną jedynie niższe osobniki, bo wszyscy dobrzy już polegli”21.

4 W 900 roku naszej ery granice Niemiec wyznaczały Odra i Ren. Na początku marca 1945 roku Grossdeutschland Hitlera skurczyła się do obszaru między tymi rzekami. Jego tysiącletnia Rzesza zaczęła się chylić ku upadkowi. Wrogowie rozpoczęli ze wschodu i zachodu zmasowane uderzenie, które miało przynieść szybkie, ostateczne zwycięstwo. Rankiem 3 marca Montgomery rozpoczął natarcie przez Ren. Dwie dywizje powietrznodesantowe, brytyjska i amerykańska, przeprowadziły desant na drugim brzegu, aby wesprzeć oddziały piechoty. Była to błyskotliwa, zaimprowizowana naprędce operacja wykonana bez wsparcia 1062

artyleryjskiego. Zaledwie dwudziestu ośmiu żołnierzy zostało zabitych lub rannych. Przez Ren przerzucono most pontonowy. Kiedy Patton przejeżdżał na drugą stronę, zatrzymał się na środku rzeki. „Marzyłem o tym od dawna” – rzucił i nasikał do rzeki. Szybkie posuwanie się na wschód wojsk Montgomery’ego i Pattona w kolejnych tygodniach wywołało konsternację w kwaterze głównej Führera. Hitler był szczególnie poirytowany postępowaniem kardynała Klemensa Galena, który wyjechał z Münsteru, aby poddać miasto Amerykanom. „Jeśli dostanę w swoje ręce tę świnię – wykrzyknął Führer – każę go powiesić!”22. Stracił również cierpliwość do swojego szczerego do bólu, zadziornego szefa sztabu. Guderian wiedział o tym i rano 28 marca wyruszył do Berlina przygotowany na ostateczną rozprawę. Był szczególnie zmartwiony losem dwustu tysięcy niemieckich żołnierzy, którzy utkwili w Kurlandii, setki kilometrów za wschodnim frontem. Kiedy znalazł się w częściowo zniszczonej Kancelarii Rzeszy, został pod zbrojną eskortą sprowadzony schodami do ciężkich stalowych drzwi pilnowanych przez dwóch esesmanów. Tak wyglądało wejście do nowego domu Hitlera – ogromnego bunkra ukrytego głęboko pod ogrodem Kancelarii Rzeszy. Zeszli kolejnymi schodami do wąskiego korytarza, w którym stała woda do kostek. Balansując na deskach, dotarli do następnych drzwi, a później po krótkich schodach dostali się do górnego poziomu bunkra. Dwanaście małych pokojów wychodziło na centralny hol, który pełnił jednocześnie rolę kantyny. Guderian i jego adiutant przecięli pomieszczenie, a następnie zeszli krętymi schodami, pokonując ostatnich dwanaście stopni i docierając do dolnego poziomu. Tu, w bunkrze Führera, znajdowało się osiemnaście małych pomieszczeń oddzielonych holem wejściowym, który podzielono na poczekalnię i salę konferencyjną. Za tymi pomieszczeniami, w małym holu, znajdowało się wyjście zapasowe z czterema biegami stromych betonowych schodów prowadzących do ogrodu Kancelarii. Z lewej strony sali konferencyjnej było małe pomieszczenie z mapami, świetlica, w której mogła odpoczywać osobista ochrona Führera, i składający się z sześciu pokojów apartament Hitlera i Ewy Braun. Panował zaduch mimo systemu wentylacyjnego, którego piskliwy, monotonny szum słychać było w każdym pomieszczeniu. Bunkier ten miał się stać grobowcem Führera albo bastionem jego cudownego zwycięstwa. Może przypominał mu potworne, choć bohaterskie życie w okopach wielkiej wojny.

1063

Hitler wyszedł z sąsiedniego pokoju, powłócząc nogami. Południową naradę otworzył generał Theodor Busse, składając raport o nieudanej próbie przyjścia z odsieczą położonemu na wschodnim brzegu Kostrzyniowi. Hitler zaczął go krytykować, ale przerwała mu odważna obrona Guderiana. Dotknięty do żywego Führer zerwał się na nogi ze zwinnością, która zdumiała uczestników narady, jednak Guderian nie dał się przestraszyć. Śmiało podjął sprawę, o którą spierał się z Hitlerem od tygodni. „Czy Führer ewakuuje armię z Kurlandii?” – zapytał. „Nigdy!” – wrzasnął Hitler. Na jego śmiertelnie bladej twarzy wystąpiły czerwone plamy. Jodl i jego zastępca odciągnęli Guderiana na bok, ale ten nie przestawał mówić podniesionym głosem. W końcu adiutant wywołał go do przedpokoju, „aby odebrał telefon”. Kiedy wrócił do sali konferencyjnej, był już opanowany. Hitler siedział na krześle z napiętą twarzą i choć ręce mu drżały, także on się uspokoił. Cichym głosem poprosił, żeby z pokoju wyszli wszyscy z wyjątkiem Guderiana i Keitla. „Generale Guderian – powiedział – stan pańskiego zdrowia wymaga, aby niezwłocznie wziął pan sześć tygodni urlopu”. Guderian zaczął wychodzić, ale Hitler kazał mu zostać do końca narady, którą podjął, jakby nic się nie stało. Po kilku godzinach, które Guderianowi wydały się wiecznością, spotkanie zakończyło się, lecz generał nie mógł jeszcze odejść. „Proszę o siebie zadbać – powiedział zatroskanym tonem Führer. – Za sześć tygodni sytuacja stanie się krytyczna, a wówczas będzie mi pan pilnie potrzebny”. Guderian odparł, że wybierze sobie miejsce, które do końca tygodnia nie wpadnie w ręce wroga, zasalutował i odszedł23. W wielkanocną niedzielę wszelki opór w Zagłębiu Ruhry ustał i Hitler musiał stawić czoło perspektywie całkowitej klęski – Rzeszy rozrywanej na strzępy przez zwycięzców i swojego narodu narażonego na barbarzyńskie ekscesy Rosjan i Amerykanów. Podyktował jednak Bormannowi kolejne proroctwo: „Prawa historii i geografii zmuszą oba mocarstwa do konfrontacji militarnej albo gospodarczej i ideologicznej. Te same prawa nieuchronnie spowodują, że wspomniane kraje staną się wrogami Europy. Równie pewne jest to, że Ameryka i Rosja prędzej czy później uznają za pożądane zdobycie poparcia jedynego ocalałego narodu Europy, narodu niemieckiego. Mówię z naciskiem, że Niemcy muszą za wszelką cenę uniknąć odgrywania roli pionka w każdym z tych obozów”24. Tego samego dnia, 2 kwietnia, Bormann napisał do żony, opowiadając o ostatnim bombardowaniu Berlina i atmosferze rozpaczy, która zawisła nad miastem. Ostrzegł ją, aby przygotowała się w Wiedniu do najgorszego. Jeśli Rosjanie opanują 1064

miasto, powinna niezwłocznie wyjechać do Obersalzbergu. Kilka dni później żołnierze Armii Czerwonej wkroczyli bez przeszkód do stolicy Austrii, a członkowie ruchu oporu ze skradzionymi przepustkami i opaskami Volkstürmu chodzili swobodnie ulicami miasta, strzelając do każdego w niemieckim mundurze. Wieczorem paniczny exodus z miasta uległ nasileniu, gdy do chaotycznych tłumów opuszczających

Wiedeń

dołączyli

strażacy,

członkowie

cywilnej

obrony

przeciwlotniczej, a nawet policjanci.

5 Chociaż sytuacja na obu frontach była fatalna, Hitler starał się, jak mógł, zaszczepić ludziom nadzieję. Wskazywał, że na fundamentach Nowej Europy ustanowionej w Jałcie przez jego wrogów już zaczęły się pojawiać pierwsze pęknięcia. Nie były to jedynie pobożne życzenia. Wielka Trójka niedawno nakreśliła plan względnej harmonii, a już zarysowały się różnice podczas jego realizacji. Przedstawiciele trzech wielkich mocarstw, którzy przyjechali do Moskwy w celu sformowania nowego polskiego rządu, znaleźli się w impasie. Mołotow oznajmił, że tymczasowy rząd w Lublinie naprawdę reprezentuje Polaków, podczas gdy Averell Harriman i brytyjski ambasador utrzymywali, że trzeba powołać bardziej reprezentatywne władze, obejmujące przedstawicieli Polski na wychodźstwie. Konflikt ten był jedynie wstępem do bardziej niszczycielskiego sporu. Od kilku miesięcy generał Karl Wolff – były osobisty adiutant Himmlera, a obecnie szef SS we Włoszech – prowadził potajemne negocjacje z Amerykanami za pośrednictwem Allena Dullesa, przedstawiciela agencji wywiadowczej OSS w Szwajcarii. Wolff otrzymał mglistą zgodę Hitlera na zbadanie tej możliwości, ale z własnej inicjatywy zaproponował poddanie wszystkich niemieckich wojsk stacjonujących we Włoszech, a następnie spotkał się w sekrecie w szwajcarskiej Asconie z dwoma alianckimi generałami, żeby ustalić, jak można byłoby tego dokonać bez wiedzy Hitlera. Alianci od początku informowali Stalina o operacji „Wschód Słońca”25, jak nazwano to przedsięwzięcie, a ten od pierwszego dnia nalegał, aby radziecki oficer uczestniczył w negocjacjach. Sprzymierzeni wyjaśnili, nie bez racji, że wówczas Wolff nie przyszedłby na spotkanie, ale to tylko wzmogło nieufność Stalina. Kiedy dowiedział się o spotkaniu w Asconie, zareagował gwałtownie. Oskarżył aliantów, że umówili się z Niemcami „za plecami Związku Radzieckiego, który dźwiga główny 1065

ciężar wojny z Hitlerem”, i uznał, że cała ta afera „nie jest nieporozumieniem, ale czymś znacznie gorszym”. Pod koniec marca Stalin oskarżył aliantów, że z powodu rozmów w Asconie Niemcy mogli przesunąć trzy dywizje z Włoch na front wschodni. Skarżył się też, że jałtańskie uzgodnienie, aby zaatakować Hitlera jednocześnie ze wschodu, zachodu i południa, nie zostało zrealizowane przez aliantów na froncie włoskim. Wyjaśnienie Roosevelta doprowadziło do gniewnej depeszy Stalina, który otwarcie zarzucił aliantom oszukańczą grę. Telegram Stalina tak zirytował prezydenta, że 5 kwietnia przesłał najbardziej agresywne, pełne oburzenia pismo, jakie kiedykolwiek wystosował do sojusznika: „Powiem otwarcie, nie mogę się powstrzymać przez głęboką niechęcią do pańskich informatorów, kimkolwiek są, z powodu nikczemnego wypaczenia moich działań lub działań podjętych przed podwładnych, których darzę najwyższym zaufaniem”. Stalin odpowiedział pośpiesznie, że nigdy nie wątpił w prawość i wiarygodność Roosevelta. Były to jednak gniewne przeprosiny. Dodał, że Rosjanie powinni byli zostać zaproszeni do Ascony, i określił swój punkt widzenia jako „jedynie słuszny”26. Hitler nie znał szczegółów sporu w obozie wroga, wiedział jedynie, że wcześniej go przewidział. Pojawił się cień nadziei na cud, więc Führer chłonął każde słowo, gdy Goebbels czytał mu opis Carlyle’a rozpaczliwych dni wojny siedmioletniej: Fryderyk Wielki, przybity nadciągającą klęską Prus, oznajmił, że jeśli do 15 lutego sytuacja nie ulegnie zmianie, połknie truciznę. „Mężny królu – napisał Carlyle – zaczekaj jeszcze chwilę, a twoje cierpienia ustaną. Słońce pomyślności wychyli się zza chmur i wkrótce zaświeci nad tobą”. 12 lutego zmarła caryca i los Fryderyka cudownie się odwrócił. „Ta poruszająca opowieść – wyznał później Goebbels Schwerinowi von Krosigkowi – sprawiła, że w oczach Führera błysnęły łzy”27. Wzmogła również zainteresowanie jego własnym horoskopem; kazał sobie przysłać dwa horoskopy przechowywane w wydziale badawczym Himmlera. Obydwa przepowiadały zwycięstwa do roku 1941, a następnie serię porażek, które osiągną punkt kulminacyjny w pierwszej połowie kwietnia 1945 roku. W drugiej połowie tego miesiąca miał się pojawić chwilowy sukces, a po nim zastój prowadzący do zawarcia pokoju w sierpniu. Niemcy czekają trudne czasy do 1948 roku, a później odzyskają dawną wielkość28. Z natury sceptyczny Goebbels, tym razem bez wahania uchwycił się wątłej nadziei. Był pod tak silnym wrażeniem historycznej paraleli, że 12 kwietnia 1066

powtórzył opowieść Carlyle’a podczas wizyty w kwaterze głównej generała Bussego w pobliżu Odry. Jeden z oficerów spytał ironicznie: „Jaka caryca ma umrzeć tym razem?”. „Nie wiem, ale los chowa w zanadrzu wiele możliwości” – odparł Goebbels i wyruszył w drogę powrotną do Berlina w gęstniejących ciemnościach29. Po drugiej stronie Atlantyku, w Warm Springs w stanie Georgia, Franklin Roosevelt jęknął: „Mam potworny ból głowy” i po chwili stracił przytomność. Zmarł dwie godziny i dwadzieścia minut później. Goebbels otrzymał tę wiadomość po przybyciu do biura. „Oto nasz punkt zwrotny!” – wykrzyknął, a następnie spytał z niedowierzaniem: „Czy to prawda?”. Kiedy telefonował do Hitlera, otoczyło go dziesięć osób. „Mein Führer – rzekł uroczyście – składam panu gratulacje! Roosevelt nie żyje! W gwiazdach zapisano, że druga połowa kwietnia będzie punktem zwrotnym dla Niemiec”. Stał się cud! Słuchał chwilę Hitlera, a potem zasugerował, że Truman może się okazać bardziej umiarkowany od Roosevelta. Teraz wszystko się może zdarzyć. Goebbels odłożył słuchawkę z błyszczącymi oczami i wygłosił żarliwą mowę, jakby wojna była już niemal skończona30. Ribbentrop nie podzielał jego entuzjazmu. Następnego ranka, 13 kwietnia, wrócił w ponurym nastroju z krótkiego spotkania u Hitlera. „Führer jest w siódmym niebie” – oznajmił swoim współpracownikom. Ten drań Goebbels przekonał go, że śmierć Roosevelta jest punktem zwrotnym. „To czysty nonsens! Kryminalne działanie! Jakim sposobem śmierć Roosevelta może zmienić cokolwiek na naszą korzyść?”31. Goebbels poinstruował dziennikarzy, żeby pisali o Trumanie w sposób niezobowiązujący i obiektywny. Aby nie powiedzieli nic, co mogłoby zirytować nowego prezydenta, i ukryli radość z powodu śmierci jego poprzednika. Jednak już po południu entuzjazm ministra propagandy zaczął słabnąć. Kiedy zadzwonił generał Busse, aby spytać, czy śmierć Roosevelta była sytuacją, do której zrobił aluzję poprzedniego dnia, Goebbels odpowiedział bez przekonania: „Nie mam pojęcia. Zobaczymy”32. Doniesienia z frontu wskazywały, że zmiana na stanowisku prezydenta nie wpłynęła na operacje militarne wroga. Wieczorem Goebbels wyznał swoim ludziom: „Może los ponownie okazał się okrutny i zrobił z nas głupców. Może nie powinniśmy byli dzielić skóry na niedźwiedziu”. Nawet jeśli Hitler doświadczył podobnego załamania, nie okazał tego. Zwołał specjalną naradę i przedstawił osobliwą strategię ocalenia Berlina. Niemieckie wojska wycofają się do stolicy, tworząc twarde jądro obrony i pociągając za sobą Rosjan. To da wytchnienie innym niemieckim oddziałom, które zaatakują 1067

bolszewików z boku. Decydująca bitwa rozegra się w Berlinie, zapewnił wątpiących słuchaczy. On sam pozostanie w mieście, żeby dodać otuchy obrońcom. Kilku obecnych zasugerowało, żeby wyjechał do Berchtesgaden, ale Hitler odrzucił ten pomysł. Jako głównodowodzący armii i przywódca narodu ma obowiązek pozostać w stolicy. Naszkicował ośmiostronicowe oświadczenie – ostatnie, jakie miał skierować do swoich żołnierzy – i przesłał je Goebbelsowi. Nawet minister propagandy uznał, że jego pompatyczny styl jest zbyt śmieszny. Zaczął wprowadzać poprawki zielonym ołówkiem, ale w końcu się poddał i wyrzucił tekst do kosza. Chwilę później wyciągnął go i zmienił kilka zdań. Nie zaprzątając sobie głowy wyczyszczeniem ostatecznej wersji, kazał wydrukować oświadczenie i 15 kwietnia rozpowszechnić na froncie. Führer napisał, że jeśli każdy żołnierz na froncie wschodnim wypełni swój obowiązek, ostatni atak Azji zakończy się fiaskiem. Teraz, kiedy los usunął z tego świata Roosevelta, największego zbrodniarza wojennego wszech czasów, na froncie dojdzie do decydującego zwrotu33. Chociaż może się to wydać niewiarygodne, słowa Hitlera dodały otuchy wielu żołnierzom. Większość obywateli nadal darzyła go zaufaniem, mimo alianckich nalotów i kurczącego się w zastraszającym tempie obszaru Rzeszy. Dla przeciętnego Niemca Führer był więcej niż człowiekiem, był istotą nadnaturalną. Panowało przekonanie o jego niezniszczalności, a wielu ludzi wierzyło w powszechny zabobon, że mur domu, na którym wisi portret Hitlera, wytrzyma najgorsze bombardowanie. Cudowne ocalenie 20 lipca potwierdziło niezniszczalność Führera i sprawiło, że znacznie łatwiej było podnieść ludzi na duchu i tchnąć w nich nadzieję takimi sloganami jak „Hitler to zwycięstwo”. Prywatnie twórca wspomnianego hasła stracił wiarę. Niepocieszony Goebbels zaczął się szykować na nadejście końca, paląc dokumenty i notatki osobiste. Zawahał się na chwilę przed zniszczeniem dużej fotografii z autografem jego wielkiej miłości, Lidy Baarovej. „Cóż za piękna kobieta!” – mruknął do siebie. Przyglądał się zdjęciu dłuższą chwilę, a potem podarł je na strzępy i cisnął w ogień34.

Następnego dnia Niemcy otrzymali dwa potężne ciosy: jeden na zachodzie, gdzie wszystkie niemieckie wojska w okręgu Ruhry złożyły broń, a drugi na wschodzie, gdzie zmasowane natarcie Żukowa skierowane na Berlin przełamało linię obrony na zachód od Odry, otwierając drogę do bunkra Führera, który znajdował się 1068

zaledwie siedemdziesiąt kilometrów dalej. Chociaż nadal mówił o zwycięstwie, Hitler zaczął się przygotowywać na najgorsze. Zlecił jednemu z partyjnych funkcjonariuszy, którzy go odwiedzili, dwa zadania: przewiezienie niemieckich rezerw złota do kopalni soli w Turyngii oraz umieszczenie w bezpiecznym miejscu zapieczętowanej paczki, którą otrzyma od Bormanna. Paczka zawierała słowa, które podyktował Bormannowi – jego testament przeznaczony dla Niemiec i świata106*. Ponieważ trudne czasy wymagały nadludzkiej siły, kilka godzin później Hitler wydał rozkaz zebrania pod jedną komendą wszystkich niemieckich myśliwców odrzutowych. Hans Ulrich Rudel był w Niemczech legendą. Swoim myśliwcem nurkującym Stuka zatopił radziecki okręt wojenny i zniszczył pięćset rosyjskich czołgów. Kilka miesięcy wcześniej stracił nogę w wypadku, ale już zaczął chodzić i był gotów do działania. Szef sztabu Göringa nie krył przerażenia wyborem Führera, gdyż Rudel nie miał zielonego pojęcia o odrzutowcach. Hitler nie chciał go jednak słuchać. „Rudel to świetny gość” – powiedział. Wszyscy inni w Luftwaffe byli aktorami i klaunami. Rudel sprzeciwił się gwałtownie przydziałowi, ponieważ wolał latać. Bez wahania odmówił przyjęcia zadania i zaczął się wymawiać. Jedyną niewiadomą jest dzień, w którym Rosjanie i alianci się spotkają, oznajmił Hitlerowi. Wydarzenie to doprowadzi do podziału Niemiec na dwie strefy i sprawi, że operacje z użyciem odrzutowców staną się niemożliwe. Czemu Hitler nie stara się o rozejm z zachodem, aby osiągnąć zwycięstwo na wschodzie? „Łatwo ci mówić” – odparł ze zmęczonym uśmiechem Führer. Od 1943 roku starał się zawrzeć pokój, ale alianci obstawali przy bezwarunkowej kapitulacji. „Dlatego musimy zrobić wszystko, żeby przetrwać kryzys, bo wówczas ta broń może nam przynieść zwycięstwo”. Było już późno – po północy – kiedy Rudlowi pozwolono się odmeldować. Kuśtykając do poczekalni, zauważył, że wypełniały ją osoby pragnące jako pierwsze złożyć gratulacje Führerowi z okazji jego pięćdziesiątych szóstych urodzin35.

Himmler przygotowywał się do świętowania urodzin Führera w sanatorium doktora Gebhardta. Sytuacja nie sprzyjała jednak radosnym obchodom. Na twarzy reichsführera malowało się zmartwienie i nerwowo przekręcał pierścień z wężem na palcu. Podobnie jak Hitler, wydawał się na skraju fizycznego załamania. Miał po temu aż nadto powodów. Jego urząd był niewiarygodnym gniazdem intryg. 1069

Niektórzy z podwładnych potajemnie negocjowali ze Szwedami z niechętną aprobatą reichsführera, a generał SS Wolff nadal prowadził rozmowy z aliantami w Szwajcarii, chociaż Himmler wyraźnie mu tego zakazał. Nie miał pojęcia, ile wiedział Hitler, więc żył w ciągłym strachu. Od miesięcy wszyscy oczekiwali od niego doniosłych decyzji. Chcieli, żeby coś zrobił. Kersten i Schellenberg pragnęli, aby przeprowadził zamach stanu i obalił Hitlera. Kilka godzin wcześniej hrabia Schwerin von Krosigk namawiał go, aby przekonał Hitlera do podjęcia negocjacji pokojowych za pośrednictwem papieża. Reichsführer mógł jedynie odrzec, że Führer ma inny plan. „Ale mi go nie ujawnił” – dodał. Hrabia westchnął wyczerpany. „W takim razie musi się pan pozbyć Führera tak, jak potrafi”. „Wszystko stracone! Dopóki Führer żyje, nie ma możliwości doprowadzenia wojny do satysfakcjonującego zakończenia!”. Himmler rozejrzał się wokół z takim przerażeniem, że Schwerin von Krosigk nie był pewien, „czy reichsführer nagle nie zwariował”. Ogarnął go stan graniczący z histerią. Kilkakrotnie powtórzył, że nie może niczego obiecać. Zamiast tego uciekł do sanatorium, gdzie czekało go jeszcze więcej problemów. Kersten właśnie wylądował na lotnisku Tempelhof z Norbertem Masurem, przedstawicielem Światowego Kongresu Żydów, który w ostatnim momencie zastąpił Storcha36. Na tym jednak nie koniec. Hrabia Bernadotte miał niebawem przylecieć do Berlina, aby spotkać się ponownie z reichsführerem. Wszystkie problemy Himmlera znalazły się w krytycznym stadium. Wytrącony z równowagi, zaczął dukać nieudolne wymówki. Jak mógł się spotkać z dwiema osobami jednocześnie? Czy oba spotkania nie mogą zostać przełożone? W końcu zrozpaczony poprosił Schellenberga, żeby odbył „rozmowę wstępną” z Masurem. Schellenberg zgodził się, a ponieważ było już po północy, uczcili rocznicę urodzin Führera lampką szampana37.

1070

Rozdział 31 PIĘĆ MINUT PO PÓŁNOCY, CZYLI „KAPITAN IDZIE NA DNO RAZEM Z OKRĘTEM” (20–30 kwietnia 1945)

1 Alianci uczcili urodziny Führera kolejnym nalotem z udziałem tysiąca bombowców. Wydawało się jednak, że nic nie zniszczy pewności siebie Hitlera. 20 kwietnia przez cały dzień powtarzał gościom, którzy złożyli mu wizytę z okazji jubileuszu, że nadal wierzy, iż Rosjanie poniosą klęskę pod Berlinem. Po południu spotkał się z grupą młodzieży Hitlerjugend w ogrodzie Kancelarii Rzeszy i podziękował im za bohaterską walkę w obronie stolicy. Później zszedł do podziemnego bunkra i przyjął admirała Karla Dönitza, który uznał, że Führer przypomina człowieka dźwigającego nieznośny ciężar. Na koniec serdecznie powitał Keitla. „Nigdy nie zapomnę, że ocaliłeś mnie podczas Attentat i wydostałeś z Kętrzyna. Podjąłeś właściwe decyzje i działania”. Keitel wybąkał, że należy niezwłocznie przystąpić do negocjacji pokojowych, zanim Berlin stanie się polem bitwy. „Wiem, czego chcę, Keitel! – przerwał mu Hitler. – Chcę odejść, walcząc! W Berlinie lub poza nim!”1. Po krótkim sam na sam z Jodlem powoli przeszedł wzdłuż szpaleru dowódców wojskowych i cywilnych, m.in. Bormanna, Ribbentropa i Speera, ściskając dłonie i wypowiadając kilka słów do każdego. Niemal wszyscy wzywali go, aby uciekł do Berchtesgaden, dopóki może, ale Führer pozostał niewzruszony. Oznajmił, że od tej pory Rzesza zostanie podzielona na dwie części: Karl Dönitz obejmie dowództwo na północy. Logicznym kandydatem na dowódcę części południowej wydawał się feldmarszałek Albrecht Kesselring, dowódca frontu zachodniego, ale Hitler brał pod uwagę także Göringa – być może z politycznej konieczności – i powiedział, że pozwoli, aby wybrała Opatrzność. Zalecił dokonanie podziału sztabu generalnego. Ci, którzy zostali przydzieleni na południe, mieli jeszcze tego wieczoru wyjechać do Berchtesgaden. 1071

Göring zapytał, czy ma wyjechać na południe, czy posłać tam swojego szefa sztabu, Kollera. „Jedź sam” – odparł Führer. Dwaj starzy towarzysze, niegdyś tak sobie bliscy, rozstali się w atmosferze chłodnej uprzejmości. Göring wyruszył do Karinhall, gdzie jego kamerdyner czekał już z czternastoma ciężarówkami ubrań i dzieł sztuki. Hitler zjadł obiad w towarzystwie Ewy i swoich sekretarek. Ponownie namawiano go, aby wyjechał na południe, ale odparł, że byłoby to tak, jakby tybetański lama obracał pusty młynek modlitewny. „Trzeba wymusić podjęcie decyzji tu, w Berlinie… albo zginąć!”2 Po północy wezwał dwie starsze sekretarki do swojego prywatnego pokoju i oświadczył, że za pół godziny mają wyjechać samochodem

do

Obersalzbergu

razem

z admirałem

von

Puttkamerem

i osiemdziesięcioma innymi osobami107*3. Kobiety wytrzeszczyły oczy ze zdumienia. Wyjaśnił, że to dlatego, iż były z nim najdłużej. Oprócz tego Fräulein Wolf musiała opiekować się matką. „Dołączę do was tak szybko, jak to będzie możliwe”. Mówił szeptem, na próżno starając się ukryć drżenie lewej ręki. Wymknęło mu się westchnienie, które panna Schroeder uznała za jęk człowieka pozbawionego nadziei. Nieco później Hitler zadzwonił do niej, aby powiedzieć, że Berlin został okrążony. Będzie mogła wyruszyć dopiero o świcie. Kilka minut później zatelefonował ponownie. Samolot wystartuje, gdy tylko zostanie odwołany alarm bombowy. Nie była pewna, czy dobrze zrozumiała, gdyż jego głos niewyczuwalnie bulgotał, więc poprosiła o powtórzenie. Nie odpowiedział. Ostatnie słowa, które wypowiedział do jej koleżanki, Christy Wolf, brzmiały: „To koniec”4.

Nieco wcześniej, po złożeniu urodzinowych życzeń Führerowi, Himmler opuścił bunkier i jechał kilka godzin w ulewnym deszczu na spotkanie z Masurem, przedstawicielem Światowego Kongresu Żydów. Wyjaśnił Masurowi, że został wyznaczony do rozwiązania problemu Żydów i że początkowo planował humanitarne rozwiązanie poprzez emigrację. Jednak nawet kraje, które chlubiły się przyjacielskim stosunkiem do Żydów, odmówiły ich przyjęcia. „Podczas wojny na wschodzie – wyjaśnił – zetknęliśmy się z wielkimi masami żydowskiego proletariatu, co stworzyło nowe problemy. Nie mogliśmy mieć takiego nieprzyjaciela na karku”. Ci Żydzi nie tylko pomagali partyzantom, ale byli zarażeni tyfusem i innymi chorobami. „W celu zapobieżenia wybuchowi epidemii – wyjaśnił

1072

– trzeba było zbudować krematoria. Musieliśmy spalić ciała dużej liczby ludzi, którzy zmarli wskutek chorób. Teraz nas o to obwiniają!” „Nie można cofnąć tego, co się stało – odparł Masur. – Jeśli jednak kiedykolwiek w przyszłości ma powstać most pomiędzy naszymi narodami, wszyscy Żydzi, którzy przebywają na terenach niemieckich, muszą pozostać przy życiu”. Himmler zaprotestował, wskazując, że zawsze pragnął przekazać obozy koncentracyjne aliantom. Czyż nie stało się tak w przypadku Bergen-Belsen i Buchenwaldu? Proszę spojrzeć, co otrzymał w zamian: Amerykanie rozpowszechniają sfałszowane zdjęcia masowego ludobójstwa! A kiedy pozwolił, żeby dawa tysiącę siedmiuset Żydów wyjechało do Szwajcarii, prasa zagraniczna ogłosiła, że zrobił to tylko po to, aby mieć alibi. „Nie potrzebuję alibi. Zawsze robiłem to, co według mnie służyło zaspokojeniu potrzeb mojego narodu. Biorę za to pełną odpowiedzialność. Na pewno się na tym nie wzbogaciłem”5. Kiedy Masur wyszedł z pokoju, Himmler nagle spytał swojego masażystę, Kerstena, czy nie poleciałby do kwatery głównej Eisenhowera i nie omówił natychmiastowego zaprzestania wrogich działań. „Zrób wszystko, aby przekonać Eisenhowera, że prawdziwym wrogiem ludzkości jest radziecka Rosja i że tylko Niemcy mogą stawić jej czoła. Uznam zwycięstwo zachodnich aliantów. Muszą dać mi jedynie czas na odparcie Rosjan. Jeśli pozwolą mi zachować sprzęt, nadal będę mógł to uczynić”. Po powrocie Masura Himmler oznajmił, że wykona gest dobrej woli, niezwłocznie uwalniając tysiąc żydowskich kobiet z obozu w Ravensbrück. Zażądał, aby ich przyjazd do Szwecji został otoczony tajemnicą, i zasugerował, by nazywać je raczej „Polkami” niż „Żydówkami”. Przed świtem pożegnał Masura i wyruszył do sanatorium Gebhardta, gdzie czekał już na niego hrabia Bernadotte. Panowie zasiedli do wspólnego śniadania. Wyczerpanie Himmlera najwyraźniej nie wpłynęło na jego apetyt, choć kompulsywnie stukał paznokciami o przednie zęby. Nie wiadomo, czemu sprzeciwił się skromnej prośbie Bernadottego, aby pozwolono skandynawskim więźniom przejechać przez Danię do Szwecji, bo chwilę później spontanicznie zaproponował, żeby szwedzki Czerwony Krzyż zajął się wszystkimi kobietami w Ravensbrück. Na koniec przeprosił gościa i poszedł się zdrzemnąć. Wczesnym popołudniem wezwał do sypialni Schellenberga i powiedział, że czuje się chory. Kiedy ich limuzyna wlokła się zakorkowaną drogą w kierunku pobliskiej kwatery głównej, reichsführer powiedział: „Schellenberg, lękam się tego, co może nadejść”. 1073

„Powinno dać to panu odwagę do działania”. Himmler milczał, a kiedy Schellenberg zaczął krytykować nierealistyczną politykę ewakuacji wszystkich obozów koncentracyjnych, wydął usta jak skarcone dziecko. „Schellenberg, nie zaczynaj wszystkiego od nowa – burknął. – Hitler wścieka się od wielu dni, że Buchenwald i Bergen-Belsen nie zostały całkowicie ewakuowane”6.

W chwili gdy Himmler zapewniał Masura, że akcja ewakuacji obozów koncentracyjnych ustała, więźniowie Sachsenhausen leżącego na trasie natarcia Żukowa na Berlin zostali w strugach deszczu wypędzeni z baraków i ustawieni w kolumnach do wymarszu. Piętnaście kilometrów na wschód groźnie dudniły radzieckie armaty. Przedstawiciel Czerwonego Krzyża zażądał od komendanta obozu, aby przekazał Sachsenhausen jego organizacji, ale ten odmówił, twierdząc, że Himmler kazał mu ewakuować wszystko z wyjątkiem szpitala, kiedy zbliżą się Rosjanie. W ten sposób niemal czterdzieści tysięcy więźniów, wygłodzonych, chorych i obdartych, uformowano w dwie chaotyczne, falujące kolumny. Strażnicy popędzili ich w strugach deszczu na północny zachód, a tych, którzy nie wytrzymywali tempa, zabijali i zostawiali w rowach.

„Co można zdziałać z narodem, którego mężczyźni nie chcą walczyć nawet wówczas, gdy wróg gwałci ich kobiety!”. Następnego dnia Goebbels z rozgoryczeniem wyznał swoim współpracownikom, że wojna jest nieodwołalnie przegrana – nie z powodu Hitlera, ale narodu, który go zawiódł. „Wszystkie plany, wszystkie idee narodowego socjalizmu były zbyt wzniosłe, zbyt szlachetne dla tych ludzi… Zasłużyli na los, który ich spotykał”. Zwrócił się nawet przeciwko własnym ludziom. „A wy? Czemuście ze mną pracowali? Poderżną wam gardła! Kiedy będziemy padać, niechaj zadrży cała ziemia!”. Przez cały dzień Goebbels przechodził od stanu rozpaczy do niezadowolenia. Dowiedziawszy się, że jego dwie sekretarki uciekły na wieś na rowerach, jęknął: „Pytam was, jak mogło do tego dojść? W jaki sposób zapewnimy stałe godziny pracy biura?”7

1074

Na froncie wschodnim krążyły plotki, że dowódcy w Berlinie stracili wszelką nadzieję,

a Naczelne

Dowództwo

Wehrmachtu

uciekło

do

Berchtesgaden.

W kilkunastu miejscach Rosjanie przebili się przez linie Grupy Armii Wisła. Jeden z oddziałów specjalnych Armii Czerwonej dotarł niecałe czterdzieści kilometrów od bunkra Führera. W południe 21 kwietnia Kancelaria Rzeszy znalazła się w zasięgu radzieckich dział. W bunkrze słychać było słabe wybuchy pocisków, kiedy Jodl meldował, że wojska Żukowa mogą w każdej chwili okrążyć armię Manteuffla. Aby temu zapobiec, do walki wprowadzono ostatnią małą rezerwę pod dowództwem generała SS Felixa Steinera, stacjonującą w odległości czterdziestu kilometrów na północ od Berlina. Zgarbiony Hitler nagle się wyprostował. Podobnie jak Skorzeny i Rudel, Steiner był magiczną postacią. To jego rozpaczliwe lutowe natarcie z rejonu Pomorza spowolniło atak Żukowa. Hitler pochylił się nad mapą. W końcu podniósł głowę. Jego oczy błyszczały. „Kontratak!” – wykrzyknął z narastającym podnieceniem. Steiner przeprowadzi atak na południowy wschód, przebijając się przez szpicę Żukowa. W ten sposób jednym uderzeniem ocali Berlin i zapobiegnie okrążeniu Manteuffla. Wydał osobisty rozkaz Steinerowi, zakazując wycofania się na zachód. „Oficerowie, którzy nie wykonają tego rozkazu, mają zostać aresztowani i niezwłocznie rozstrzelani. Ty, Steiner, odpowiadasz za to głową!”. Ze wszystkich niemożliwych do wykonania rozkazów, które Steiner otrzymał od Führera, ten był najbardziej absurdalny. Jego dywizja pancerna była nią tylko z nazwy. Nie miał zamiaru poświęcić swoich żołnierzy dla tak beznadziejnej sprawy i tylko udał, że się zgadza – co było łatwym zadaniem dla człowieka, który kiedyś chciał porwać Führera8. Także Bormann wiedział, że nie ma już żadnej nadziei. Zatelefonował do swojej żony w Berchtesgaden i powiedział, że znalazł w Tyrolu „wspaniałą kryjówkę” dla ich dzieci. Pani Bormann miała udawać dyrektorkę zbombardowanego przytułku dla dzieci, która szuka schronienia. Aby uwiarygodnić tę historię, kazał porwać sześcioro maluchów z partyjnego przedszkola w Garmisch9.

2 Rankiem 22 kwietnia Steiner był głównym tematem rozmów prowadzonych w bunkrze Führera. Czy przeprowadził atak z północy, aby ocalić Berlin? A jeśli tak, jak daleko dotarł? Z każdą godziną Hitler niepokoił się coraz bardziej, gdy 1075

generał Hans Krebs, nowy szef sztabu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych, który zastąpił Guderiana, powtarzał, że nie ma o czym meldować. Kiedy podczas południowej narady Führer usłyszał, że Berlin został w trzech czwartych okrążony, zażądał, aby mu wreszcie powiedzieli, jak poszło natarcie Steinera. W końcu Krebs wydusił z siebie, że oddziały Steinera szykują się do ataku i nadal nie ma żadnych konkretnych wiadomości. Führer pokręcił głową i zaczął ciężko dyszeć. Chrapliwym tonem wyprosił wszystkich oprócz swoich generałów i Bormanna. Ludzie wpadali jedni na drugich, pragnąc jak najszybciej uciec z pokoju. Zatrzymali się w poczekalni i zamarli w pełnej lęku ciszy. Kiedy drzwi się zamknęły, Hitler zerwał się na równe nogi. Zaczął krążyć tam i z powrotem, wykrzykując, że jest otoczony przez kłamców i zdrajców. Wszyscy byli zbyt mali, zbyt małostkowi, żeby zrozumieć jego wielkie dążenia. Padł ofiarą zepsucia i tchórzostwa, a teraz wszyscy go opuścili. Całkowicie stracił nad sobą panowanie, co mu się wcześniej nie zdarzyło. Zwrócił oskarżycielski palec w kierunku generałów, obwiniając takich jak oni o klęski tej wojny. Jedyne słowo protestu padło z ust Bormanna. Oficerowie byli zdumieni, choć słowa Bormanna miały na celu nie tyle obronę wojskowych, ile uspokojenie Führera. Hitler krzyknął coś o Steinerze i nagle osunął się na krzesło. „Wojna jest przegrana” – jęknął z bólem. Później drżącym głosem dodał, że III Rzesza upadła, więc on sam może jedynie umrzeć. Jego twarz pobladła, a ciało zaczęło spazmatycznie dygotać, jakby doświadczył silnego udaru. Nagle się uspokoił. Szczęka mu opadła i zaczął patrzeć przed siebie nieprzytomnym wzrokiem, co zaniepokoiło obecnych bardziej od napadu furii. Mijała minuta po minucie, choć później nikt nie potrafił powiedzieć, jak długo to trwało. W końcu policzki Führera zadrżały i wystąpiły na nich czerwone plamy: może miał zawał albo migotanie przedsionka. Bormann, Keitel i Burgdorf, szef działu kadr Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych, zaczęli go błagać, aby nie tracił wiary. Jeśli także on ją utraci, wszystko pójdzie na marne. Nalegali, aby natychmiast wyjechał do Berchtesgaden, ale Hitler wolno pokręcił głową i głuchym, zmęczonym głosem oznajmił, że jeśli chcą, mogą to uczynić, ale on powita swój koniec w stolicy. Poprosił, żeby sprowadzili do niego Goebbelsa. Ci, którzy przebywali w zewnętrznej poczekalni, słyszeli niemal każde słowo. Fegelein chwycił za telefon i powiedział Himmlerowi, co się stało. Wstrząśnięty reichsführer zadzwonił do Hitlera i prosił go usilnie, żeby nie tracił nadziei. Obiecał 1076

wysłać niezwłocznie oddział SS. Tymczasem Hitler posłał po Traudl Junge, Gerdę Christian i nową kucharkę, Konstanzę Manzialy. Zameldowały się w poczekalni i czekały na Führera w towarzystwie Ewy Braun. Jego twarz była pozbawiona wyrazu, oczy wpatrywały się w przestrzeń martwym wzrokiem. W bezosobowy, a jednocześnie władczy sposób poinformował cztery kobiety, że w ciągu godziny polecą na południe. „Wszystko jest stracone. Beznadziejnie stracone” – powiedział. Skamieniały pod wpływem szoku. Pierwsza poruszyła się Ewa. Podeszła do Hitlera i ujęła jego dłonie. Uśmiechnęła się delikatnie, jak do zasmuconego dziecka. „Przecież wiesz, że z tobą zostanę. Nie pozwolę, żebyś mnie odprawił”. Jej słowa sprawiły, że oczy Führera ożyły i zrobił coś, czego członkowie jego najbliższego otoczenia nie widzieli nigdy wcześniej: pocałował ją w usta. Traudl wbrew sobie powiedziała: „Ja też zostaję”. Gerda i kucharka przyłączyły się do tego chóru. Hitler ponownie kazał im wyjechać, ale nie chciały ustąpić. Wtedy chwycił ich dłonie i powiedział ze wzruszeniem: „Gdyby moi generałowie byli tacy odważni jak wy!”. Zupełnie wyczerpany, powlókł się do sąsiedniego pokoju, gdzie czekała na niego grupa oficerów. „Panowie – oznajmił – to koniec. Zostanę w Berlinie i się zastrzelę, gdy nadejdzie ostatnia chwila. Każdy z was musi sam zdecydować, kiedy wyjedzie”10.

Goebbels znajdował się nadal w swoim domu, kiedy powiedziano mu, że Führer chce go niezwłocznie widzieć. Przygotowywał się do opuszczenia ministerstwa, gdy otrzymał kolejną wiadomość, że Hitler chciałby zobaczyć także Magdę i dzieci. O siedemnastej pani Goebbels spokojnie poleciła opiekunce, żeby przygotowała dzieci do wizyty u Führera. Były uradowane. Czy wujek Adi poczęstuje je czekoladą i ciastem, jak zwykle? Matka, domyślając się, że jadą na śmierć, uśmiechnęła się i powiedziała: „Każde z was może zabrać jedną zabawkę, ale nic więcej”11. W końcu Keitel wyprosił wszystkich z sali konferencyjnej, aby pomówić z Hitlerem sam na sam. Chciał go przekonać, żeby pojechał bezpośrednio do Berchtesgaden i stamtąd rozpoczął negocjacje pokojowe. Führer przerwał mu w pół zdania. „Wiem, co powiesz: »Trzeba niezwłocznie podjąć decyzję« – wychrypiał. – Już zdecydowałem. Nie opuszczę Berlina. Będę go bronił do ostatniego tchu!”12. Kiedy do pokoju wszedł Jodl, Hitler powtórzył, że postanowił umrzeć. „Powinienem był podjąć tę decyzję, najważniejszą decyzję w moim życiu, już w listopadzie 1944 roku, przed opuszczeniem kwatery głównej w Prusach Wschodnich”13. 1077

Później wezwał do siebie Bormanna i rozkazał, żeby poleciał do Berchtesgaden razem z Jodlem i Keitlem. Ten drugi miał objąć dowództwo razem z Göringiem jako osobistym przedstawicielem Führera. Kiedy Keitel zaprotestował, Hitler odrzekł: „Wszystko rozpada się w kawałki, a ja nie mogę nic zrobić”. Resztę, dodał, trzeba pozostawić Göringowi. „Czeka was zaciekły bój, a w negocjacjach marszałek jest lepszy ode mnie. Będę walczył o Berlin i zwyciężę albo zginę”. Nie może ryzykować wpadnięcia w ręce wroga, powiedział, więc zastrzeli się w ostatniej chwili14. Generałowie zaczęli się zaklinać, że sytuacja nie jest jeszcze całkiem beznadziejna. Dwunasta Armia Wencka może zawrócić i ruszyć na odsiecz Berlinowi. Nagle oczy Hitlera pojaśniały. Choć to niewiarygodne, nadzieja powróciła, a wraz z nią determinacja. Zaczął zadawać pytania, a następnie szczegółowo opisał, jak można ocalić stolicę. Kiedy Keitel odszedł, żeby osobiście wydać rozkazy Wenckowi, Führer pogrążył się w kolejnej depresji. Oznajmił ludziom z najbliższego otoczenia, że nie ma już żadnej nadziei. Kiedy ktoś zwrócił jego uwagę na obraz przedstawiający Fryderyka Wielkiego i spytał, czy już nie wierzy, że w historii zdarzają się cuda, Führer ze znużeniem pokręcił głową. „Armia mnie zdradziła, moi generałowie do niczego się nie nadają – powiedział. – Moje rozkazy nie są wykonywane. Wszystko jest skończone. Narodowy socjalizm upadł i już nigdy się nie podniesie!”. Może za sto lat pojawi się podobna idea posiadająca moc religii i rozprzestrzeni się po świecie. „Ale Niemcy są zgubione. Naród nie był wystarczająco gotowy lub wystarczająco silny, żeby zrealizować misję, którą mu wyznaczyłem”15.

3 Tego wieczoru generał Eckard Christian, dowódca operacji Luftwaffe, wpadł do kwatery Kollera za rogatkami Berlina. „Führer jest załamany!”. Po tych słowach złożył przerażającą relację o tym, co się stało. Koller pojechał do nowej kwatery głównej Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu i poprosił Jodla o potwierdzenie niewiarygodnej opowieści Christiana. Jodl odrzekł spokojnie, że to prawda. Koller spytał, czy Führer spełni swoją groźbę i popełni samobójstwo. Tak, w tej kwestii jest zdecydowany. Generał nie krył oburzenia. Oznajmił, że musi natychmiast odejść, aby osobiście poinformować Göringa, iż Führer powiedział: „W negocjacjach marszałek jest lepszy ode mnie”.

1078

Przed zmrokiem 23 kwietnia Koller i jego personel wyruszyli do Monachium piętnastoma junkersami Ju-52S. Tymczasem przebywający w Berchtesgaden Göring usłyszał o wszystkim z zupełnie nieoczekiwanego źródła. Tego ranka powiedział swojemu dozorcy – i nikomu więcej – o potajemnej wiadomości radiowej od Bormanna z informacją, że Führer przeżył załamanie nerwowe i że Göring ma objąć dowództwo. Marszałek był rozdarty między podejrzeniami i chęcią uwierzenia w historię Bormanna. Co powinien uczynić? Niezwłocznie przystąpić do działania czy czekać? Koller dotarł do wygodnego, skromnego domu Göringa w Obersalzbergu dopiero w południe. Z ożywieniem opowiedział mu o załamaniu Hitlera. Oczywiście, Göring już

znał

sytuację,

więc

ku

zaskoczeniu

Kollera

nie

okazał

większego

zainteresowania. Zapytał, czy Hitler nadal żyje. Czy wyznaczył Bormanna na swojego następcę? Koller odparł, że gdy wylatywał z Berlina, Hitler żył, nadal istniały także jedna lub dwie drogi ucieczki. Przypuszczalnie miasto będzie się bronić jeszcze tydzień. „W każdym razie – zakończył – reszta należy do pana, Herr Reichsmarschall!” Göring się wahał. Czy Hitler nie mógł wyznaczyć na swojego następcę Bormanna, spytał ponownie. Bormann, jego dawny wróg, mógł przesłać telegram, aby marszałek przedwcześnie uzurpował sobie władzę. „Jeśli zacznę działać, nazwie mnie zdrajcą. Jeśli tego nie zrobię, oskarży, że zawiodłem w najbardziej krytycznym momencie!”. Posłał po Hansa Lammersa, swojego doradcę prawnego, pełniącego pieczę nad dwoma oficjalnymi dokumentami, w których Führer mianował swojego następcę, a sporządzonymi osobiście przez Hitlera w 1941 roku. Dokumenty te wskazywały Göringa jako następcę Hitlera w razie jego śmierci. Miał także pełnić rolę następcy Hitlera w przypadku, gdyby Führer nie mógł – w sposób trwały lub przejściowy – sprawować swojego urzędu. Marszałek zapytał, czy sytuacja militarna w Berlinie uzasadnia przejęcie przez niego władzy, ale Lammers nie mógł udzielić odpowiedzi. Zdając sobie sprawę, że jego wpływ na Führera słabł w miarę umacniania się Bormanna, Göring spytał, czy Hitler wydał jakieś rozporządzenia po 1941 roku, które mogłyby unieważnić przejęcie przez niego władzy. Lammers zaprzeczył. Führer tego nie uczynił, więcej, od czasu do czasu potwierdzał, że wspomniane dokumenty pozostają w mocy. Oznajmił, że rozporządzenie ma moc prawną i nie musi być nawet ponownie ogłoszone.

1079

Ktoś zasugerował, żeby przesłać wiadomość radiową z zapytaniem, czy Führer nadal chce, aby Göring został jego zastępcą. Naszkicowali tekst: „Mein Führer, czy w obliczu Pańskiej decyzji pozostania w Berlinie nadal życzy Pan sobie, abym objął władzę w Rzeszy, zgodnie z rozporządzeniem z 29 czerwca 1941 roku?”. Göring przeczytał

wiadomość

i dodał:

„…z

pełnymi

uprawnieniami

w sprawach

wewnętrznych i zagranicznych”, aby mógł przystąpić do negocjacji pokojowych z aliantami. Nadal zatroskany, spytał: „A jeśli nie otrzymam odpowiedzi? Trzeba określić termin, w którym muszę dostać odpowiedź”. Koller zaproponował osiem godzin, więc Göring podał nieprzekraczalny termin, a następnie pośpiesznie dopisał: „W najtrudniejszej godzinie mojego życia jestem całym sercem z Panem. Nie potrafię wyrazić tego, co czuję. Niech Bóg Panu błogosławi i sprowadzi do nas tak szybko, jak to możliwe. Pański niezmiennie oddany, Hermann Göring”. Odchylił się ciężko do tyłu i westchnął: „To przerażające”. Jeśli nie otrzyma wiadomości do dwudziestej drugiej, będzie musiał podjąć drastyczne działania. „Natychmiast zakończę tę wojnę”16. Kiedy jego telegram dotarł do bunkra Führera – a był ostatnim przechwyconym przez angielską Ultrę – najbardziej rozwścieczony okazał się Bormann. Z miejsca zażądał egzekucji Göringa. Hitler nie chciał się posunąć tak daleko i wysłał marszałkowi trzy sprzeczne wiadomości. W pierwszym telegramie rezygnował z wymierzenia mu kary śmierci za zdradę stanu, jeśli natychmiast złoży wszystkie sprawowane urzędy; w drugim podtrzymał rozporządzenie wyznaczające Göringa swoim następcą. Trzeci telegram, być może najlepiej wyrażający jego uczucia, został sformułowany w tak niejasny sposób („Twoje przypuszczenie, że uniemożliwiono mi pełnienie urzędu, jest całkowicie błędne. Nie mam pojęcia, z jakiego absurdalnego źródła zaczerpnąłeś te informacje”), że Bormann musiał się wystraszyć, iż stanowi wstęp do przebaczenia. Ze swojej strony przekazał komendantowi SS w Obersalzbergu wiadomość radiową, żeby aresztował Göringa za zdradę17. Krebs zatelefonował do Keitla z bunkra Führera i szczegółowo opowiedział o odsunięciu Göringa. Przerażony Keitel powtarzał, że musiało dojść do jakiegoś nieporozumienia. Nagle do rozmowy wtrącił się Bormann, wykrzykując, że Göring został wylany „nawet z urzędu głównego łowczego Rzeszy”. Keitel nie raczył odpowiedzieć. Pomyślał, że sytuacja była „zbyt krytyczna na tak złośliwe metody”. Po krótkiej i frustrującej popołudniowej naradzie u Hitlera Keitel wrócił z Jodlem do swojej kwatery głównej. „Po drodze doszliśmy do zgody, że nie można 1080

pozostawić sytuacji w takim stanie – dyskutowaliśmy nawet o uprowadzeniu Führera z jego bunkra, jeśli trzeba, z użyciem siły”. W końcu jednak porzucili ten pomysł. Nie zdołaliby skłonić do współpracy strażników SS oraz osobistej ochrony Führera18.

4 Kiedy Rosjanie zaczęli się zbliżać do stolicy, zwykle radosne usposobienie Ewy Braun przerodziło się w kontrolowany lęk. Któregoś dnia chwyciła dłonie Traudl Junge i drżącym głosem wyznała, że jest śmiertelnie przerażona. „Oby to wszystko się wreszcie skończyło!”19 Napisała pożegnalny list do swojej najlepszej przyjaciółki Herty. „To moje ostatnie słowa. Ostatni znak życia, jaki ode mnie otrzymasz” – zaczęła, a następnie wyjaśniła, że przesyła jej swoją biżuterię. Herta może ją rozdać według własnego uznania. Przeprosiła, że jej list jest tak chaotyczny. Szóstka dzieci Goebbelsa robiła piekielny harmider w sąsiednim pokoju. „Nie mogę pojąć, jak do tego doszło! Tyle się wydarzyło, że można stracić wiarę w Boga!”. W postscriptum dodała, że nawet sam Hitler utracił nadzieję20. Jednak następnego dnia, w poniedziałek 23 kwietnia, Ewa napisała siostrze, że nadal jest szansa. „Nie muszę chyba dodawać, że nie pozwolimy schwytać się żywcem”. Poprosiła Gretl, żeby zniszczyła jej dokumenty, z wyjątkiem listów Führera i jej odpowiedzi. Te miała umieścić w wodoszczelnym opakowaniu i zakopać. List kończyło postscriptum przepojone żałosną nadzieją: „Przed chwilą rozmawiałam z Führerem. Myślę, że dziś bardziej optymistycznie spogląda w przyszłość”21. Także Himmler czynił ostatnie przygotowania. Przed północą spotkał się ponownie z Folke Bernadottem, tym razem w szwedzkim konsulacie w Lubece. „Ta wojna musi się zakończyć – stwierdził nieoczekiwanie. – Przyznaję, że Niemcy zostały pokonane”. Führer mógł już nie żyć, więc nie był dłużej związany przysięgą. Jest gotów ogłosić kapitulację na froncie zachodnim, powiedział, ale nie na wschodzie. „Zawsze byłem i pozostanę zaprzysięgłym wrogiem bolszewizmu”. Spytał, czy hrabia jest gotów przekazać tę propozycję szwedzkiemu ministrowi spraw zagranicznych z prośbą o zakomunikowanie jej aliantom. Bernadotte nie był zachwycony tym pomysłem, ale zgodził się go przekazać swojemu rządowi. Co Himmler zamierza zrobić, jeśli jego propozycja zostanie odrzucona? „Wówczas obejmę dowództwo na froncie wschodnim i polegnę w walce” – odrzekł. Himmler i dodał, że liczy na spotkanie z Eisenhowerem i jest 1081

gotów niezwłocznie złożyć na jego ręce bezwarunkową kapitulację. „Obaj jesteśmy ludźmi wyrobionymi towarzysko, czy powinienem uścisnąć dłoń Eisenhowerowi?” – spytał22. Po oznajmieniu, że był to najczarniejszy dzień jego życia, Himmler zniknął w ciemności. Usiadł za kierownicą swojego auta i wcisnął gaz. Wóz wbił się w żywopłot, zatrzymując się na ogrodzeniu z drutu kolczastego. Szwedzi i Niemcy zdołali wypchnąć samochód i Himmler odjechał z piskiem opon. Hrabia zauważył, że było w tym wszystkim coś symbolicznego.

Podczas narady wojskowej następnego ranka, 24 kwietnia, Hitler usłyszał, że armia Manteuffla została całkowicie odcięta przez głębokie uderzenie radzieckich dywizji pancernych. „Zważywszy szeroką naturalną przeszkodę uformowaną przez Odrę – powiedział po chwili pełnego napięcia milczenia – sukces Rosjan w starciu z Trzecią Armią Pancerną można przypisać jedynie niekompetencji niemieckich wojskowych!”. Krebs próbował bronić dowódcę, ale przypomniało to Hitlerowi o nieudanym ataku Steinera. Wskazał drżącą ręką mapę i oznajmił, że w ciągu dwudziestu czterech godzin musi się rozpocząć kolejne natarcie z rejonu położonego na północ od Berlina. „Trzecia Armia przeprowadzi zmasowany atak, bezwzględnie wycofując jednostki z tych odcinków frontu, które nie są celem ataku. Do jutra wieczór trzeba koniecznie przywrócić łączność Berlina z północą. Proszę niezwłocznie przekazać ten rozkaz”. Sugestia, aby Steiner poprowadził atak, rozsierdziła Führera. „Nie mam najmniejszego pożytku z tych uciążliwych, aroganckich i niezdecydowanych dowódców SS!”23.

1082

Goebbels wyszedł z narady, żeby wydać swoje ostatnie obwieszczenie skierowane do berlińczyków. Miał nadzieję, że mówiąc prawdę, przestraszy Niemców i skłoni ich do kontynuowania świętej krucjaty przeciwko czerwonym. „Nasze serca nie mogą się wahać ani drżeć. Naszą dumą i ambicją musi się stać powstrzymanie

bolszewickiego

zmasowanego

natarcia.

Atak

ze

wschodu

wymierzony w serce Europy zostanie powstrzymany na murach stolicy Rzeszy”24. Kiedy

rozlepiano

obwieszczenie,

Julius

Schaub

palił

ostatnie

dokumenty

z prywatnej korespondencji Führera. Po wykonaniu tej roboty osobisty adiutant Hitlera

poleciał

na

południe

z rozkazem

zniszczenia

innych

prywatnych

dokumentów w monachijskim mieszkaniu Führera oraz w Berghofie.

5 Komendant SS w Berchtesgaden podjął działania natychmiast po otrzymaniu telegramu od Bormanna, umieszczając w areszcie domowym Göringa i członków jego rodziny. Dwa ostatnie dni były najbardziej burzliwe w całej dramatycznej karierze marszałka Rzeszy: kiedy jego Führer upadł, sądził, że odziedziczy III Rzeszę. Później nadeszły trzy depesze od Hitlera. Teraz lękał się, że zostanie stracony. Rankiem 25 kwietnia kilku oficerów SS próbowało przekonać go w obecności żony i kamerdynera, aby podpisał dokument stwierdzający, że z powodu złego stanu zdrowia rezygnuje ze sprawowania wszystkich funkcji. Göring odmówił. Mimo otrzymanych wiadomości nie mógł uwierzyć, że Hitler naprawdę miał na myśli to, co powiedział. Kiedy jednak trzej esesmani wyciągnęli broń, niezwłocznie złożył podpis. Ceremonię przerwało wycie nadlatujących samolotów. Alianckie samoloty często przelatywały nad Berchtesgaden w drodze do Salzburga, Linzu i innych celów, ale ustronna rezydencja Hitlera pozostała nietknięta. Tego dnia trzysta osiemnaście bombowców typu Lancaster dostało zadanie starcia jej z powierzchni ziemi. O dziesiątej rano nad okoliczną górą przesunęła się pierwsza grupa, zrzucając silne materiały wybuchowe na skraj posiadłości Führera. Pół godziny później nadleciała większa fala. Przez niemal godzinę jeden samolot po drugim zrzucał na Obersalzberg bomby burzące. Kiedy ostatnia maszyna odleciała, generał sił powietrznych Robert Ritter von Greim, dowódca Szóstej Luftflotte stacjonującej w Monachium, przyjechał do Berghofu. Rezydencja zamieniła się w stertę zgliszcz. Greim rozglądał się wokół 1083

z przerażeniem. Dom Führera został bezpośrednio trafiony. Jedna z bocznych ścian runęła, a rozerwany blaszany dach wisiał w powietrzu. Jako oddany nazista (to on w 1920 roku zabrał Hitlera w pierwszą przejażdżkę samolotem) Greim otrzymał z Berlina telegram, aby zameldował się w bunkrze Führera. Teraz szukał Kollera, który, jak mu powiedziano, dostał identyczny rozkaz. Greim zaczął pomstować na Göringa za to, że opuścił stolicę i zachował się jak „zdrajca”. Koller przeprosił za swojego szefa, ale na Greimie nie zrobiło to najmniejszego wrażenia. Nie należy bronić Göringa, oznajmił i wyruszył do Berlina.

Późnym rankiem kleszcze Armii Czerwonej zaciśnięte wokół Berlina były bliskie zamknięcia. Uczestnicy narady o dziesiątej trzydzieści w ponurej atmosferze czekali na przybycie Hitlera. On również był przygnębiony, dopóki Heinz Lorenz z oficjalnej niemieckiej agencji prasowej nie doniósł, że właśnie przechwycił komunikat z neutralnego państwa, z którego wynikało, że doszło do sporu podczas pierwszego spotkania Rosjan i Amerykanów na rzece Muldzie. Kiedy nie mogli się dogadać w sprawie sektorów, które mają okupować, Rosjanie zarzucili Amerykanom naruszenie uzgodnień z Jałty. Hitler się wyprostował, a jego oczy zabłysły. „Panowie – powiedział – to kolejny dowód braku jedności w szeregach naszych wrogów. Naród niemiecki i historia napiętnowałyby mnie jako przestępcę, gdybym dziś zawarł pokój, bo nadal istnieje szansa, że drogi naszych nieprzyjaciół się rozejdą!”. Wydawało się, że nabiera sił w miarę mówienia. „Czy można zaprzeczyć, że każdego dnia – w każdej godzinie – może wybuchnąć wojna między bolszewikami i Anglosasami o czekającą ich nagrodę, Niemcy?”. Odwrócił się do Krebsa i lekkim skinieniem głowy dał sygnał, żeby rozpoczął naradę. Szef sztabu generalnego zaczął składać raport, ale Hitler przerwał mu dwukrotnie. Gdzie jest Wenck? W odpowiedzi usłyszał zakłopotane: „Nie ma żadnych meldunków”25. Przechwycone wiadomości tak zaabsorbowały Hitlera, że przez następną godzinę śnił na jawie o kolejnym cudzie, który nastąpi w ostatniej chwili. Niebawem Anglosasi będę się musieli przeciwstawić czerwonym z czystego instynktu samozachowawczego. „Jeśli to prawda, że w San Francisco pojawiły się pierwsze różnice między aliantami [delegaci trzech mocarstw spotkali się na pierwszej sesji Organizacji Narodów Zjednoczonych] – a te muszą się pojawić – nadejdzie punkt zwrotny, jeśli zdołam odnieść choć jedno zwycięstwo nad bolszewickim kolosem. 1084

Może to przekona innych, że tylko jedno zdoła powstrzymać Sowietów: on, partia narodowosocjalistyczna i obecne państwo niemieckie”. Raport agencji prasowej DNB okazał się jednak nieprawdziwy. Nie było sporów między posuwającymi się naprzód oddziałami rosyjskimi i amerykańskimi. W rzeczywistości żołnierze spotkali się dopiero następnego dnia, 26 kwietnia, kiedy dwa amerykańskie patrole nawiązały kontakt z czerwonoarmistami w Strehli i Torgau nad Łabą. To miejsce miało podzielić na dwoje kurczącą się Rzeszę Hitlera. Późnym rankiem wszystko wskazywało, że armia generała Wencka idzie na odsiecz stolicy. Doniesienia radiowe o stałych postępach Wencka dodały otuchy berlińczykom. Nikt nie czekał na nie bardziej niecierpliwie od Hitlera. Liczył, że dzięki generałowi zdoła przeciągnąć bitwę co najmniej do 5 maja, aby mógł umrzeć tego samego dnia co Napoleon. Próżna nadzieja. Tylko Dwudziesty Korpus nacierał w kierunku stolicy, otrzymawszy skromną misję dotarcia do Poczdamu i otwarcia korytarza dla wycofującego się garnizonu berlińskiego. Główny trzon armii Wencka parł na wschód – wbrew rozkazom Führera – aby ocalić towarzyszy z okrążonej Dziewiątej Armii. Wczesnym wieczorem inny generał, istne uosobienie lojalności, zaryzykował życie, aby zameldować się u Führera. Ritter von Greim siedział za sterami małego samolotu obserwacyjnego lecącego tuż nad wierzchołkami drzew w kierunku oblężonego Berlina. W górze toczyły się zaciekłe walki powietrzne. Nagle w podłodze kokpitu ukazała się duża dziura, a Greim opadł na stery. Kiedy samolot zaczął bezwładnie pikować, jego pasażerka, Hanna Reitsch, pochyliła się i chwyciła wolant. Jakimś cudem zdołała wyprostować storcha i bezpiecznie wylądowała na szerokiej alei przebiegającej przez Bramę Brandenburską. Wezwała samochód i pomogła Greimowi wsiąść do środka. Kiedy opatrzono mu zranioną prawą stopę, pilot został zaniesiony na noszach do bunkra Führera. Mała gromadka napotkała Magdę Goebbels, która bardzo zdziwiła się, że jakaś żywa dusza zdołała do nich dotrzeć. Chociaż nigdy nie poznała Hanny Reitsch, objęła ją i zaczęła szlochać. Chwilę później w wąskim korytarzu ukazał się Hitler. Ciężko zwiesił głowę, nieprzerwanie wykręcał ręce i miał szkliste oczy, ale raport Greima tchnął w niego nowe życie. Ujął jego dłonie, a następnie zwrócił się do Reitsch. „Dzielna kobieta! Widzę, że na tym świecie pozostała jeszcze odrobina lojalności i odwagi!”. Po tych słowach opowiedział im o zdradzieckim telegramie Göringa. „Ultimatum! Zuchwałe ultimatum! Nic innego nam nie pozostało! Spójrzcie tylko, 1085

przez co muszę przechodzić! Nie dotrzymano żadnej przysięgi, nie zachowano się z honorem! Nie oszczędzono mi żadnych rozczarowań ani zdrad, a teraz to!”. Zatrzymał się, jakby nie miał siły iść dalej. Później spojrzał na Greima przez półprzymknięte powieki i wyszeptał: „Niniejszym mianuję pana następcą Göringa, będzie pan głównodowodzącym Luftwaffe. Ściskam pańską dłoń w imieniu narodu niemieckiego”. Wzruszeni goście poprosili, żeby pozwolono im zostać w bunkrze, by mogli odpokutować zdradę Göringa. Równie wzruszony Hitler wyraził zgodę. Ich decyzja, powiedział, zapisze się na długo w dziejach Luftwaffe26.

O świcie 27 kwietnia Berlin został całkowicie okrążony, a dwa ostatnie lotniska zajęła Armia Czerwona. Mimo to przez bunkier przepłynęła fala optymizmu wraz z nadejściem meldunku radiowego od Wencka informującego, że Dwudziesty Korpus znajduje się w odległości kilku kilometrów od Poczdamu. Biuro Goebbelsa natychmiast ogłosiło przez radio, że Wenck dotarł do Poczdamu, i przepowiedziało, że niebawem zjawi się w stolicy. Skoro Wenck tego dokonał, czy inni nie zdołają? „Sytuacja zmieniła się wyraźnie na naszą korzyść – oznajmiono berlińczykom. – Amerykańskie wojska maszerują na Berlin. Niebawem dojdzie do wielkiego zwrotu w tej wojnie. Berlin musi zostać utrzymany do czasu przybycia armii Wencka, bez względu na koszty!”. Dzienny komunikat wojskowy, także nadany otwartym tekstem, ujawniał dokładną pozycję Wencka. Generał był oburzony. „Jutro nie posuniemy się nawet o krok dalej!” – wykrzyknął do swojego szefa sztabu. Rosjanie z pewnością usłyszeli komunikat i skoncentrują wszystkie siły. To graniczy ze zdradą, stwierdził27.

Podczas południowej narady Hitler wyraził swoją najwyższą wiarę w Wencka, którego nazwał „prawdziwym mężczyzną”, ale chwilę później, jakby zdając sobie sprawę, jak próżne są nadzieje na ratunek, powiedział: „Położę się dziś spać nieco spokojniejszy. Nie chcę, żeby mnie obudzono, chyba że rosyjski czołg zatrzyma się przed moją sypialnią. Wtedy mnie zbudźcie, abym mógł się odpowiednio przygotować”. Tym samym tchem wyraził nadzieję, że Rosjanie wykrwawią się na śmierć w Berlinie. Później nieoczekiwanie zakończył spotkanie filozoficznym cytatem z Richelieu: „Cóż utraciłem? Najdroższe wspomnienia! Co to oznacza? Że prędzej czy później cały ten nieznośny bałagan zostanie za moimi plecami”28. 1086

Po

naradzie

Hitler

udekorował

Krzyżem

Żelaznym

małego

chłopca

o spuchniętych oczach, który przed chwilą wysadził rosyjski czołg. Chłopak odwrócił się i wyszedł na korytarz, gdzie zwinął się na podłodze i szybko zasnął. Dwaj adiutanci Krebsa byli tak poruszeni, że zaczęli głośno narzekać na nieznośną sytuację. Bormann podszedł do nich z tyłu i po przyjacielsku położył im ręce na ramionach. Nadal była nadzieja. Wenck już maszeruje, niebawem wyzwoli Berlin. „Wy, którzy tu zostaliście i dochowaliście wierności Führerowi w najczarniejszej godzinie – powiedział obłudnie – otrzymacie w nagrodę wielką posiadłość”29. Adiutanci spojrzeli na niego z niedowierzaniem. Jako zawodowi żołnierze byli przez Bormanna i jego ludzi traktowani z największą podejrzliwością. Hanna Reitsch spędziła większą część dnia w pokojach Goebbelsa. Minister propagandy nie potrafił zapomnieć o zdradzie Göringa. Marszałek, mówił z żywą gestykulacją, był człowiekiem niekompetentnym. Zniszczył ojczyznę przez własną głupotę, a teraz chciał za sobą pociągnąć cały naród. Dowiódł, że „w gruncie rzeczy zawsze był słabeuszem i zdrajcą”. Goebbels uchwycił się oparcia krzesła niczym mównicy i oznajmił, że ludzie przebywający w bunkrze piszą historię. Umierając dla chwały Rzeszy, sprawią, że Niemcy pozostaną wiecznie żywe. Reitsch uznała, że Goebbels zachowuje się zbyt teatralnie, ale dla jego żony miała wyłącznie wyrazy podziwu. W obecności szóstki dzieci Magda była zawsze radosna. Kiedy traciła nad sobą panowanie, wymykała się z pokoju. „Moja droga Hanno – poprosiła – musisz mi pomóc zabrać dzieci z tego świata. Należą do III Rzeszy i Führera. Jeśli on i Rzesza przestaną istnieć, nie będzie dla nich miejsca na ziemi”. Najbardziej obawiała się tego, że w ostatniej chwili osłabnie. Reitsch opowiadała dzieciom o swoich lotniczych przygodach i uczyła piosenek, które miały później zaśpiewać wujowi Adiemu. Odwiedziła również Ewę Braun, którą uznała za płytką kobietę, gdyż cały czas polerowała sobie paznokcie, zmieniała stroje i czesała włosy. Reitsch, która uwielbiała Führera, musiała być zaszokowana, że otwarcie żyje z kobietą30. Podczas drugiej narady tego dnia Hitler pogrążył się we wspomnieniach. Mówił o kompromisach, na które musiał pójść po przejęciu władzy w 1933 roku, i o tym, że ta sytuacja trwała aż do śmierci Hindenburga. Wspomnienia doprowadziły do złożenia kolejnej przysięgi, że pozostanie w Berlinie. Uczyni to, powiedział, aby z całą surowością gromić oznaki słabości. „W przeciwnym razie nie miałbym do tego moralnego prawa. Nie mógłbym grozić innym, gdybym uciekł ze stolicy

1087

w krytycznej godzinie. Muszę czynić posłusznie to, co nakazuje los. Nawet gdybym zdołał się ocalić, nie uczyniłbym tego. Kapitan idzie na dno razem z okrętem”. Gdy nadszedł czas wieczornej odprawy, wojskowy komendant Berlina, generał Helmuth Weidling, starał się wytłumaczyć Hitlerowi, że miasto jest całkowicie okrążone, a pierścień obrony szybko się kurczy. Nie mogą już otrzymywać zaopatrzenia drogą lotniczą, dodał. Rozwodził się o cierpieniach ludności cywilnej i rannych, ale Hitlera bardziej interesowało narzekanie na tych, którzy go zdradzili. „Wielu nie może pojąć mojego rozgoryczenia. Nie potrafię sobie wyobrazić partyjnego przywódcy, który po otrzymaniu mojego rozkazu mógłby pomyśleć o tym, żeby go nie wykonać. To niweczy końcowe rezultaty i powoduje, że jednostki cierpią. Im większą odpowiedzialność dźwiga jednostka, tym większa konieczność posłuszeństwa”. Przypomniał sobie słowa feldmarszałka von Blomberga, który powiedział mu, że zasada posłuszeństwa obowiązuje jedynie do stopnia generała. „To właśnie ten mechanizm – zauważył sarkastycznie – pozwalał na unikanie pewnych sytuacji, gdy docierały fałszywe meldunki i pojawiały się trudności”. Później zaczął się martwić o własny los. Nie pozwoli, żeby Stalin pokazywał go w klatce. „Muszę mieć całkowitą pewność – powiedział – że nie zostanę schwytany przez jakiś rosyjski czołg wskutek chytrej sztuczki wroga”. Jednocześnie nie mógł opuścić Berlina. Czy mógłby prosić kogokolwiek, aby zginął za ojczyznę, gdyby sam odmówił kierowania bitwą z serca narodu?31 Podczas takiego monologu Führera asystent Goebbelsa, Werner Naumann, został wywołany do telefonu w poczekalni. Chwilę później poinformował Hitlera o doniesieniach amerykańskich gazet, że „grupa wysoko postawionych nazistów, działająca bez upoważnienia Führera, ale ciesząca się poparciem najwyższego dowództwa” właśnie zaproponowała zachodowi kapitulację. Propozycja Himmlera przekazana za pośrednictwem rządu Szwecji w jakiś sposób wyciekła do prasy, choć nie wymieniono jego nazwiska ani nie ujawniono źródła informacji. Naumann wrócił na naradę i przekazał szeptem wiadomość Hitlerowi, który szybko zamienił kilka powściągliwych słów z Goebbelsem. Komendant berlińskiego garnizonu, Helmuth Weidling, został odprawiony i wyszedł do poczekali, gdzie zastał Bormanna, adiutantów Führera i dwie sekretarki prowadzących ożywioną rozmowę. Sfrustrowany Weidling (którego żołnierze nazywali „Kościstym Karlem”) wylał przed nimi swoje żale, powiedział o wszystkim, czego Führer nie chciał słyszeć. Ich jedyną nadzieją jest opuszczenie Berlina, zanim będzie za późno. Wszyscy przytaknęli, także Bormann. Zachęciło to Weidlinga do powtórzenia 1088

sugestii Krebsowi, gdy ten wyszedł z sali konferencyjnej. Krebs przyklasnął temu pomysłowi i obiecał, że podczas następnej narady przedstawi plan przebicia się przez pierścień nieprzyjaciela32. Siedemdziesiąt

kilometrów

dalej

radiotelegrafista

w kwaterze

głównej

Dwunastej Armii Wencka wystukiwał wiadomość dla Weidlinga: KONTRATAK DWUNASTEJ ARMII ZOSTAŁ POWSTRZYMANY NA POŁUDNIE OD POCZDAMU. NASZE ODDZIAŁY TOCZĄ ZACIĘTĄ WALKĘ DEFENSYWNĄ. SUGERUJĘ, ŻEBYŚCIE SIĘ DO NAS PRZEBILI. WENCK33.

Operator czekał na potwierdzenie odebrania wiadomości, ale go nie otrzymał.

6 Do kresu zbliżało się również panowanie najbliższego sojusznika Hitlera. Od czasu uwolnienia przez oddział komandosów Skorzeny’ego Mussolini miał nadzieję, że uda mu się doprowadzić do jakiegoś „włoskiego politycznego rozwiązania” tej katastrofalnej wojny. Wysłał nawet swojego syna, Vittoria, do arcybiskupa Mediolanu z ustną propozycją rozpoczęcia negocjacji z zachodem. Watykan przekazał ofertę aliantom, ale ta została natychmiast odrzucona. Il Duce nie powiadomił o tym Hitlera, z którym ostatnio rzadko się kontaktował, nie powstrzymał się też przed potępieniem w obecności dziennikarzy „megalomańskiej” napaści Führera na Rosję. Wyznał, że właściwie jest niemieckim więźniem, a jego gwiazda dawno zgasła. 25 kwietnia Mussolini wyjechał z Mediolanu w kawalkadzie dziesięciu samochodów, zmierzając do ostatniej reduty na północy, gdzie znajdowali się najwierniejsi członkowie jego czarnych koszul. W jednym z aut, Alfa Romeo na hiszpańskich numerach, jechała jego kochanka, Clara Petacci. „Podążam za swoim przeznaczeniem – napisała przyjaciółce. – Nie wiem, co ze mną będzie, ale nie mogę się sprzeciwiać losowi”. Mussolini zostawił żonę w mieście, przekazując jej dokumenty, w tym listy do Churchilla; liczył, że dzięki nim żona wraz z dziećmi bezpiecznie przekroczy granicę. „Jeśli będą próbowali cię zatrzymać lub wyrządzić krzywdę – powiedział – poproś, aby przekazali was Anglikom”. 26 kwietnia przed świtem kawalkada skręciła na zachód, w krętą drogę biegnącą wzdłuż jeziora Como, urokliwą nawet w gęstej mżawce. Trzydzieści kilometrów dalej zatrzymali się w hotelu, aby poczekać na trzy tysiące czarnych koszul, które 1089

miały tam do nich dołączyć. Następnego dnia, kiedy towarzysze się nie zjawili, karawana ruszyła w dalszą drogę. W pobliżu Dongo zostali zatrzymani przez partyzantów. Doszło do sprzeczki. Jedni chcieli natychmiast zastrzelić faszystów, drudzy opowiadali się za przekazaniem Mussoliniego aliantom. Spór został rozstrzygnięty 28 kwietnia przez trzyosobowy pluton egzekucyjny z Mediolanu, który zastrzelił z broni maszynowej Mussoliniego i Clarę Petacci34.

Rano niemieckie siły na wschodzie były już w niemal całkowitej rozsypce, a ich dowódcy grozili otwartym buntem. Na przykład Trzecia Armia Pancerna Manteuffla cofała się na zachód, stawiając zaciekły opór Rosjanom, zamiast zgodnie z rozkazem Führera bronić swoich pozycji. Ich celem było poddanie się Anglikom i Amerykanom. Proces dezintegracji dowództwa wojskowego dawał się dostrzec nawet w bunkrze Führera. Przed świtem Bormann, Krebs i Burgdorf wdali się w pijacką sprzeczkę. „Dziewięć miesięcy temu wypełniłbym moje obecne zadanie z niezachwianą wiarą i zaangażowaniem! – grzmiał Burgdorf. – Raz po raz próbowałem skoordynować działania partii i Wehrmachtu!”. Z tego powodu inni oficerowie nim pogardzali, nazywali zdrajcą kasty oficerskiej. „Dzisiaj jest jasne, że ich oskarżenia były słuszne, a mój trud poszedł na marne. Źle ulokowałem swoją wiarę. Więcej, byłem naiwny i głupi!”. Krebs próbował go uspokoić, gdyż hałas już obudził dwóch adiutantów w sąsiednim pokoju. Usłyszeli, jak Burgdorf przerywa Krebsowi, który próbuje go uciszyć. „Zostaw mnie w spokoju, Hans! Trzeba to wyraźnie powiedzieć! Za czterdzieści osiem godzin może już być za późno… Młodzi oficerowie, pełni wiary i ideałów, szli tysiącami na śmierć. W imię czego? Ojczyzny? Nie! Zginęli za ciebie!”. Burgdorf skierował swój atak na Bormanna. Złożono w ofierze miliony, krzyczał, żeby członkowie partii mogli robić karierę. „Zginęli z powodu twojego umiłowania luksusu i żądzy władzy! Doprowadziłeś do unicestwienia naszej tysiącletniej kultury, do starcia z powierzchni ziemi narodu niemieckiego. Na tym polega twoja straszna wina!” „Mój drogi – odkrzyknął Bormann – daruj sobie te osobiste wycieczki! Może inni się wzbogacili, ale ja jestem bez zarzutu! Przysięgam na wszystkie świętości! Twoje zdrowie, przyjacielu!”. Młodzi oficerowie podsłuchujący rozmowę z sąsiedniego pokoju usłyszeli brzęk szklanek, po którym zapadło milczenie35. 1090

Cały ranek generał Weidling przygotowywał plan przebicia się z Berlina w trzech grupach. Było oczywiste, że Rosjanie niebawem dotrą do Kancelarii Rzeszy. Kościsty Karl był tak pewny, iż podczas wieczornej narady dostanie zgodę Führera, że wydał rozkaz, aby wszyscy dowódcy stawili się o północy w jego bunkrze. Magda Goebbels pisała w swoim pokoju list do syna z pierwszego małżeństwa, który był wówczas w niewoli. Informowała go, że „wielkie idee” nazizmu są bliskie upadku, „a wraz z nimi całe piękno, szlachetność i dobroć, których doświadczyła”. Świat bez Hitlera i narodowego socjalizmu nie jest wart tego, by w nim żyć. Dlatego zabrała ze sobą szóstkę dzieci do bunkra. One też są zbyt dobre, żeby żyć w świecie, który nastanie po klęsce. „Miłosierny Bóg zrozumie, czemu chciałam im tego oszczędzić (…). Niech Bóg da mi siłę do wykonania ostatniego, najtrudniejszego obowiązku”36. Bormann przesłał żonie radiogram, że „wszystko jest stracone” i nie ma dla niego nadziei. Miała natychmiast wyjechać z Berchtesgaden i udać się do Tyrolu z własnymi dziećmi i szóstką sierot, które wcześniej porwano37.

7 W San Francisco, gdzie odbywała się sesja Organizacji Narodów Zjednoczonych, reporter Reutersa usłyszał, że Himmler przed chwilą złożył propozycję bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Jego telegram dotarł do Reutersa w nieocenzurowanej postaci i został przekazany światu w biuletynie informacyjnym. 28 kwietnia tuż przed dwudziestą pierwszą pracownik DNB przebywający na wyższym poziomie bunkra Führera usłyszał o tym na falach BBC i przekazał wiadomość Hitlerowi. Führer przeczytał komunikat bez emocji, jakby z rezygnacją przyjął nadejście końca, a następnie wezwał do siebie Goebbelsa i Bormanna. Bormann cały dzień grzmiał na panoszącą się zdradę i zaledwie godzinę wcześniej drogą radiową przekazał Dönitzowi wiadomość: WYDAJE SIĘ, ŻE ZDRADA ZAJĘŁA MIEJSCE LOJALNOŚCI.

Poważne zarzuty ciążyły także na szwagrze Ewy Braun. Otto Hermann Fegelein, oficer łącznikowy Himmlera w bunkrze Führera, został zatrzymany przez Gestapo w swoim mieszkaniu w mieście. Ponieważ był w cywilnym ubraniu i miał przy 1091

sobie biżuterię oraz znaczną sumę pieniędzy, m.in. franków szwajcarskich, agenci Gestapo uznali, że planował ucieczkę do neutralnego kraju. Przyprowadzony do bunkra Führera w niełasce został oszczędzony dzięki wstawiennictwu Ewy. Błagała o okazanie mu litości, gdyż jego żona, jej siostra, miała małe dziecko. Hitler jedynie zbeształ Fegeleina za tchórzostwo, zerwał mu epolety i Krzyż Rycerski i zamknął w sąsiednim pokoju. Wiadomości BBC przekonały jednak Führera, że ucieczka Fegeleina miała związek ze zdradą jego szefa, Himmlera. Fegelein musiał się wybierać do Szwajcarii na rozmowy pokojowe. W ciągu godziny oficer stanął przed sądem wojennym, został uznany za winnego zdrady i skazany na śmierć. Tym razem nie ocaliły go zaczerwienione oczy Ewy. Niebawem dowiedziała się, że część biżuterii znalezionej w jego walizce była jej własnością i że zdradzał jej siostrę. Wszystko wskazywało, że Fegelein szykował się do opuszczenia Berlina w towarzystwie atrakcyjnej żony węgierskiego dyplomaty. Kiedy Weidling przybył na wieczorną naradę, w bunkrze Führera panowało zamieszanie. Poinformował Hitlera o ostatnich postępach Armii Czerwonej. Wszystkie składy i zapasy żywności oraz amunicji znajdowały się w rękach wroga lub były pod silnym artyleryjskim ostrzałem. Za dwa dni jego wojsko nie będzie miało amunicji i opór stanie się niemożliwy. „Jako żołnierz sugeruję, abyśmy niezwłocznie podjęli próbę przebicia”. Zaczął szczegółowo opisywać swój plan, zanim Hitler zdążył zabrać głos. Czysty obłęd, rzekł Goebbels. Krebs powiedział, że z wojskowego punktu widzenia zadanie to jest wykonalne. „Naturalnie – dodał szybko – musimy pozostawić tę decyzję Führerowi”. Hitler milczał. Co się stanie, jeśli uda im się przebić, zapytał w końcu. „Uciekniemy z jednej patelni na drugą. Czy ja, Führer, mam spać w polu albo w jakiejś zagrodzie i czekać na nadejście końca?”38 Wyszedł z narady, aby odwiedzić rannego Greima. Hanna Reitsch już tam była. Führer z poszarzałą twarzą przysiadł ciężko na skraju łóżka Greima i powiedział im o zdradzie Himmlera. „Cała nadzieja w Wencku – stwierdził. – Trzeba użyć wszystkich samolotów, które nam zostały, aby go wesprzeć”. Kazał Reitsh, żeby przewiozła Greima na lotnisko Rechlin, aby mógł stamtąd pokierować samolotami. Wenck zdoła się do nich przebić tylko z pomocą Luftwaffe. „To pierwszy powód, dla którego musi pan opuścić bunkier. Drugim jest konieczność powstrzymania Himmlera”. Jego usta i ręce zaczęły dygotać. Głos zadrżał. „Zdrajca nie może zostać następcą Führera. Musi pan wydostać się z Berlina, aby temu zapobiec”.

1092

Skrzywiony z bólu Greim zaczął się ubierać, a Reitsch ze łzami w oczach poprosiła Hitlera, żeby pozwolił jej zostać. Odmówił. „Niech panią Bóg chroni”. Magda Goebbels przekazała Reitsch dwa listy dla syna. Zdjęła pierścionek z brylantem i poprosiła, żeby nosiła go na pamiątkę po niej. Także Ewa Braun dała Hannie list do swojej siostry, pani Fegelein. Reitsch nie mogła się później oprzeć pokusie jego przeczytania. Uznała go za „wulgarny i teatralny, w kiepskim stylu godnym podlotka”, i podarła kartkę. Noc rozświetliła łuna płonącego miasta. Greim i Reitsch słyszeli intensywny ostrzał z broni maszynowej, kiedy wóz opancerzony wiózł ich w kierunku szkoleniowo-treningowego

samolotu

Brandenburskiej.

podkołowała

Reitsch

Arado

96 ukrytego

maszyną

na

w pobliżu oś

Bramy

wschód–zachód

i wystartowała w nawale ognia. Kiedy znalazła się na wysokości dachów, maszynę przechwyciły rosyjskie szperacze. Eksplodujące wokół pociski sprawiły, że samolotem zaczęło rzucać jak piórkiem. Reitsch otworzyła przepustnicę i wzniosła się wyżej, uciekając przed wojenną zawieruchą. W dole rozpościerał się pogrążony w morzu ognia Berlin. Skręciła na północ39.

8 Lepiej panować w piekle niż usługiwać w niebie. LUCYFER z Raju utraconego Miltona

Zdrada Himmlera położyła kres ostatnim wahaniom Hitlera i słabej iskierce nadziei. Mimo popisu pewności siebie na użytek Greima wiedział, że natarcie Wencka zakończyło się fiaskiem i trzeba się przygotować na nadejście końca. Posłał po Traudl Junge. Była ciekawa, co ma zamiar jej podyktować, a później zauważyła stół elegancko udekorowany na jakąś uroczystość: obrus z inicjałami A.H., srebrną zastawę i lampki do szampana. Czyżby Führer chciał uświetnić swoje ostatnie pożegnanie? Puścił do niej oko. „Możemy zaczynać” – powiedział i zaprowadził ją do sali konferencyjnej. Stanął jak zwykle przed stołem z mapami, który tego dnia był pusty, i spojrzał na jego wypolerowaną powierzchnię. „Podyktuję ci moją ostatnią polityczną wolę” – oznajmił. Zapisywała jego słowa drżącą ręką. Na jej oczach 1093

tworzyła się historia! Była pewna, że usłyszy wyznanie, usprawiedliwienie. Któż by kłamał, stojąc na progu śmierci? Jednak dyktowane słowa okazały się jedynie oskarżeniami i zarzutami. Hitler zwykle wprowadzał poprawki, zmieniał każde zdanie. Tej nocy mówił niemal bez przerwy, z oczami utkwionymi w stół. Stwierdził z wyrzutem, że nikt w Niemczech nie chciał wojny, że została ona „sprowokowana przez międzynarodowych mężów stanu, którzy byli Żydami lub działali w interesie Żydów”. Oznajmił, że umrze „z radością w sercu”, ale nakazywał swoim dowódcom, aby „kontynuowali zmagania narodu”. Ku zdumieniu Traudl zaczął wymieniać członków nowego rządu. Na swojego następcę – jako prezydenta Rzeszy i głównodowodzącego sił zbrojnych – mianował admirała Dönitza. Goebbels miał zostać kanclerzem, a Bormann szefem partii. Traudl nie mogła tego pojąć. Skoro wszystko było stracone, skoro Niemcy zostały zniszczone, a narodowy socjalizm unicestwiony na zawsze, czym mieli się zajmować nowi przywódcy? Hitler skończył mówić, ale nadal wpatrywał się w stół. Milczał chwilę. Później zaczął dyktować swój prywatny testament. „Ponieważ czułem, że w latach zmagań nie mogę wziąć na siebie obowiązków związanych z małżeństwem, postanowiłem teraz, przed końcem mojej ziemskiej kariery, pojąć za żonę…”. Traudl podniosła głowę i ze zdumieniem stwierdziła, że stół przygotowano na uroczystość ślubną. Przypomniała sobie tajemnicze słowa, które godzinę wcześniej Ewa wypowiedziała do niej i Gerdy Christian: „Dziś wieczorem się popłaczecie!”. Tylko że Traudl nie miała już łez. Hitler ciągnął: „…pojąć za żonę kobietę, która po wielu latach wiernej przyjaźni przyjechała z własnej woli do tego niemal oblężonego miasta, aby dzielić mój los. Zgodnie z własną wolą umrze ze mną jako moja żona. Wspólna śmierć wynagrodzi nam to, czego zostaliśmy pozbawieni z powodu mojej służby dla narodu”. Swój majątek zapisał partii, „a jeśli ta nie będzie istnieć – państwu niemieckiemu”. Na wykonawcę testamentu wyznaczył najwierniejszego partyjnego towarzysza, Martina Bormanna. Zakończył słowami, które mogły zostać natchnione jedną z oper Wagnera albo librettem wiedeńskiej opery napisanej przez niego w młodości. „Moja żona i ja postanowiliśmy umrzeć, aby uniknąć hańby klęski lub kapitulacji. Pragniemy, aby nasze ciała zostały niezwłocznie spalone tutaj, gdzie najczęściej pracowałem podczas dwunastu lat służby narodowi”40. Kiedy Traudl oddaliła się do małego pokoiku, aby przepisać na maszynie oba dokumenty, Hitler przyłączył się do weselnego przyjęcia w sali konferencyjnej. Często powtarzał przyjaciołom, że nie zdołałby wziąć na siebie „małżeńskiej 1094

odpowiedzialności”. Być może obawiał się też, że małżeństwo osłabi jego wyjątkową pozycję Führera. Dla większości Niemców był niemal taką postacią jak Chrystus. Teraz, gdy wszystko było już skończone, mieszczańska strona jego natury zapragnęła nagrodzić wierną kochankę świętym związkiem małżeńskim. W przyjęciu ślubnym brało udział ośmioro gości: Bormann, Goebbelsowie, Gerda Christian, główny adiutant Führera Burgdorf, Krebs, przewodniczący Hitlerjugend Arthur Axmann i kucharka, panna Manzialy. W pobliskim oddziale Volkssturmu odszukano urzędnika stanu cywilnego i przyprowadzono do bunkra, aby poprowadził uroczystość. Miał całkiem stosowne nazwisko – Wagner. Ewa włożyła długą suknię z czarnej jedwabnej tafty. Hitler zjawił się w mundurze. Ceremonia była krótka i została zapamiętana jedynie z powodu dwóch drobnych potknięć i jednego pomniejszego zakłopotania. Obrączki okazały się za duże. Wyszperano je pośpiesznie w skarbcu Gestapo. Później Ewa podpisała akt zawarcia małżeństwa i jak wiele zdenerwowanych oblubienic popełniła błąd. Zaczęła podpisywać dokument „Ewa B…”, ale szybko przekreśliła ostatnią literę i napisała: „Ewa Hitler z domu Braun”. Wagner był tak zdenerwowany, że błędnie zapisał swoje nazwisko – przez dwa „a” – a później Goebbels i Bormann dodali własne podpisy jako świadkowie. Był 28 kwietnia tuż przed północą108*. Idąc pod rękę z panną młodą, Hitler zaprowadził gości do sali konferencyjnej na ślubne przyjęcie. Żartował i wypił odrobinę tokaju. Ewa była rozpromieniona. Posłała po gramofon i jedną płytę, Czerwone róże, a później wyszła na korytarz, żeby przyjąć gratulacje od pracowników. Wiadomość się rozeszła i niebawem mniejsze grupki zaczęły świętować to wydarzenie w różnych częściach bunkra. Hitler był wesoły, ale nieco rozkojarzony. Kilka razy opuszczał gości, żeby sprawdzić, jak Traudl radzi sobie z przepisywaniem obydwu testamentów. Kiedy już kończyła, do pokoju wpadł blady i podekscytowany Goebbels. Wykrzyknął, że Führer polecił mu wyjechać z Berlina, żeby objąć czołową pozycję w nowym rządzie. Jak mógłby go teraz zostawić? Nagle stanął, nie zdając sobie sprawy, że po policzkach płyną mu łzy. „Führer za późno podjął wiele decyzji! Czemu tę jedną, ostatnią, podjął zbyt wcześnie?”. Kazał jej zostawić maszynę do pisania, aby mogła zapisać jego ostatnią wolę i dołączyć ją do testamentu Hitlera. „Pierwszy raz w życiu – dyktował – muszę kategorycznie odmówić wykonania rozkazu Führera. Przyłączają się do mnie żona i dzieci”. W koszmarze zdrady oplatającym Hitlera, ciągnął, musi znaleźć się przynajmniej jeden gotowy pozostać z nim bezwarunkowo aż do śmierci41. 1095

Kiedy Traudl kończyła przepisywanie trzech dokumentów, dochodziła czwarta rano. Bormann, Goebbels i Hitler pochylali się nad nią niecierpliwie. Jeden z nich wyrwał z maszyny ostatnią kartkę. Cała trójka wróciła do sali narad, gdzie Hitler złożył podpis u dołu swojego politycznego testamentu, a Goebbels, Bormann, Burgdorf i Krebs podpisali się jako świadkowie. Dokument stanowił potwierdzenie życiowej obsesji oraz całej politycznej kariery Hitlera i przypisywał mu zasługę unicestwienia Żydów. To oni rozpętali wojnę, oświadczył, więc dopilnował, by za to zapłacili, „nawet jeśli stało się to w sposób bardziej humanitarny, niż zasłużyli”. Niczego nie żałował. Był dumny, że do końca pozostał niewzruszony. „Nade wszystko – zakończył – przyłączyłem się do przywódców i niemieckich obywateli, stając na straży prawa rasowego i sprzeciwiając się uciskowi narodów przez międzynarodowe żydostwo”. Chlubił się tym, że doprowadził do końca dzieło eksterminacji Żydów. Jego testament dowiódł, że choć miał wielu wspólników, bez niego nie doszłoby do „ostatecznego rozwiązania”.

9 Późnym rankiem 29 kwietnia radziecka piechota nacierała w kierunku bunkra Führera z trzech kierunków: wschodu, południa i północy. Pierścień wokół umierającego miasta się zacisnął, kiedy oddziały Armii Czerwonej dotarły do zoo. Półtora kilometra dalej Martin Bormann czynił przygotowania do przesłania testamentu i ostatniej woli Hitlera jego następcy, admirałowi Dönitzowi. Aby mieć pewność, że dokumenty zostaną dostarczone, Bormann postanowił wysłać dwóch kurierów: własnego osobistego doradcę oraz Heinza Lorenza. Także Goebbels pragnął, aby jego testament dotarł do świata, więc przekazał kopię Lorenzowi. Trzeci egzemplarz politycznego testamentu Hitlera został powierzony wojskowemu adiutantowi Führera, generałowi Burgdorfowi, który kazał go dostarczyć nowemu głównodowodzącemu armii, feldmarszałkowi Schörnerowi. Posłaniec otrzymał również odręczną notatkę z wyjaśnieniem, że testament sporządzono „po otrzymaniu wstrząsającej wiadomości o zdradzie Himmlera” i że była to „nieodwołalna decyzja” Führera. Dokument miał zostać opublikowany „niezwłocznie na rozkaz Führera lub niezwłocznie po potwierdzeniu jego śmierci”.

1096

Ewa wstała dopiero w południe. Ordynans powitał ją budzącym zakłopotanie pozdrowieniem Gnädiges Fräulein. Odpowiedziała z uśmiechem, że może zwracać się do niej „pani Hitler”. Później poprosiła swoją służącą, Liesel, aby przekazała ślubną obrączkę i nocną koszulę jej najlepszej przyjaciółce, Hercie Schneider. Na odchodnym dała Liesel na pamiątkę pierścionek. Nieco później przekazała Traudl Junge inny skarb: futro ze srebrnych lisów. „Zawsze lubiłam mieć wokół siebie elegancko ubranych ludzi – powiedziała. – Weź je, mam nadzieję, że dostarczy ci wiele przyjemności”. Traudl była zbyt przytłoczona podarunkiem, aby pomyśleć, jak absurdalną rzeczą byłoby uciekanie z Berlina w takim stroju42. Przebywającym w bunkrze Führera dzień ciągnął się bez końca. Nie mieli nic do roboty oprócz plotkowania i palenia. Teraz już wszyscy – nawet Ewa – otwarcie palili. Dym wydawał się nie przeszkadzać Führerowi. W końcu o osiemnastej zebrał członków najbliższego otoczenia w swoim gabinecie oddzielonym od poczekalni czerwoną aksamitną zasłoną ze złotymi frędzlami. Po oświadczeniu, że Wenck nie przyjdzie im z odsieczą, powiedział, że on i jego żona zamierzają umrzeć, jeśli nie zdarzy się jakiś cud. Rozdał zebranym fiolki z cyjankiem potasu. Powiedział sekretarkom, że to marny podarunek na rozstanie, i ponownie pochwalił je za odwagę. Goebbels spytał, czy wraz z upływem czasu cyjanek nie utracił swojego śmiertelnego działania. Hitler miał wątpliwości innej natury, gdyż fiolki dostarczył im ten zdrajca, Himmler. Posłał po swojego nowego chirurga, doktora Ludwiga Stumpfeggera, który zaproponował, aby wypróbować jedną fiolkę na Blondi. Hitler wyraził zgodę, a później przypomniał sobie, że Stumpfegger służy w SS, więc posłał po lekarza ze szpitalnego bunkra. Medyk posłusznie wlał truciznę do gardła ukochanego psa Führera. Cyjanek zabił Blondi. Wczesnym wieczorem nadeszła wiadomość, że Mussolini i jego kochanka zostali zamordowani przez włoskich partyzantów, a ich ciała powieszono za nogi na stacji benzynowej w Mediolanie. „Nie wpadnę w ręce wroga żywy ani martwy! – powiedział z naciskiem Hitler. – Po śmierci moje ciało zostanie spalone i nigdy go nie odnajdą!”43 Wiadomości z Włoch przygnębiły Hitlera. Jego ból byłby większy, gdyby wiedział, że generałowi SS Wolffowi właśnie udało się potajemnie poddać aliantom wszystkie niemieckie wojska we Włoszech. Podczas ostatniej odprawy tego dnia generał Weidling mówił o zaciekłej, beznadziejnej walce na ulicach. Z ciężkim sercem oznajmił, że jego dywizje skurczyły się do rozmiaru batalionu. Morale było słabe, amunicja niemal na wyczerpaniu. Machnął gniewnie frontową gazetką z optymistycznymi 1097

doniesieniami, że Wenck niebawem przyjdzie z odsieczą Berlinowi. Jego ludzie znali prawdę, warknął oskarżycielsko, więc takie oszustwa tylko ich rozgoryczały. Goebbels ostro zaatakował Weidlinga, oskarżając go o defetyzm. Wybuchła kolejna sprzeczka. W końcu Bormann ich uciszył, aby Weidling mógł kontynuować. Zakończył swój raport druzgoczącą przepowiednią, że bitwa o Berlin zakończy się w ciągu dwudziestu czterech godzin. Zapadła martwa cisza. Hitler zmęczonym głosem spytał komendanta rejonu Kancelarii Rzeszy, generała SS, czy jest podobnego zdania. Ten przytaknął. Weidling ponowił

błaganie,

aby

spróbowali

się

przebić.

Hitler

wskazał

mapę

i zrezygnowanym, choć sarkastycznym tonem oznajmił, że zaznaczył pozycje oddziałów na podstawie komunikatów zagranicznych rozgłośni radiowych, gdyż jego oficerowie sztabowi przestali zaprzątać sobie głowę składaniem raportów. Jego rozkazy nie były wykonywane, więc nie miało najmniejszego sensu czegoś się po nich spodziewać. Wstał z bólem, aby się pożegnać. Weidling poprosił jeszcze raz, żeby zmienił zdanie, zanim skończy się amunicja. Hitler mruknął coś do Krebsa, a następnie zwrócił się do Weidlinga: „Wyrażam zgodę na przebicie się małych grupek”, ale dodał, że kapitulacja nie wchodzi w grę. Weidling ruszył korytarzem, zastanawiając się, co miał na myśli Hitler. Czy przebicie się małych grupek nie oznaczało kapitulacji? Nadał przez radio polecenie wszystkim dowódcom, aby następnego ranka stawili się w jego kwaterze głównej na Bendlerstrasse44. Po północy Hitler pożegnał się z grupą około dwudziestu oficerów i sekretarek w głównej sali jadalnej. Traudl Junge zauważyła, że Führer ma wilgotne oczy i spogląda w dal. Przeszedł przed szpalerem, ściskając dłonie, a następnie zszedł krętymi schodami do swoich pokojów45.

1098

W bunkrze runęły społeczne bariery i wyżsi oficerowie rozmawiali poufale z młodszymi. W kantynie jedli żołnierze i ordynansi. Zaczęli nawet spontanicznie tańczyć. Zachowywali się tak hałaśliwie, że wysłannik Bormanna musiał ich ostrzec, aby się uciszyli. Jego szef próbował się skoncentrować nad telegramem do Dönitza. Bormann skarżył się, że nadchodzące raporty były „cenzurowane, tłumione lub niszczone” przez Keitla, i polecił Dönitzowi, aby „raz na zawsze rozprawił się ze wszystkimi zdrajcami”.

10 Późnym rankiem 30 kwietnia Armia Czerwona zajęła Tiergarten, a jeden z oddziałów dostrzeżono na ulicy nieopodal bunkra Führera. Trudno stwierdzić, czy ta wiadomość zrobiła jakieś wrażenie na Hitlerze. Podczas obiadu rozmawiał z dwiema sekretarkami i kucharką tak, jakby było to kolejne spotkanie w rodzinnym gronie. Wydawał się opanowany, może tylko nieco bardziej cichy niż zwykle. Traudl uznała to za „bankiet śmierci pod radosną maską rezygnacji i opanowania”. Nie był to jednak zwykły dzień, więc gdy tylko trzy panie się oddaliły, Hitler wezwał je ponownie do siebie razem z Bormannem, Goebbelsami i kilkoma innymi. Bardziej zgarbiony niż zwykle, wyszedł wolno ze swojego pokoju razem z Ewą, która miała na sobie jego ulubioną czarną suknię i starannie uczesane włosy. Zaczął żegnać wszystkich uściskiem dłoni. Był blady, a jego oczy wydawały się wilgotne. Spoglądał na Traudl, kiedy ściskał jej rękę, ale zdawał się jej nie dostrzegać. Wymamrotał jakieś niezrozumiałe słowa. Stała bez ruchu, jak w transie, nieświadoma niczego innego. Czar prysł, kiedy Ewa Hitler położyła jej rękę na ramieniu ze smutnym uśmiechem. „Błagam, przynajmniej spróbuj się stąd wydostać” – powiedziała. Jej głos przeszedł w szloch. „I proszę, pozdrów ode mnie Monachium”. Hitler wziął Günschego na stronę i oznajmił, że on i jego żona zamierzają popełnić samobójstwo. Chciał, żeby ich ciała zostały spalone. „Nie chcę, aby po śmierci wystawiono nas w rosyjskim muzeum figur woskowych” – wyjaśnił46. Günsche zatelefonował do pokoju Kempki w bunkrze i spytał, czy ma coś mocniejszego, gdyż niebawem do niego przyjdzie. Kempka wyczuł, że dzieje się coś złego. W ostatnich dniach nikt nie myślał o alkoholu. Znalazł butelkę koniaku i czekał. Zadzwonił telefon. Ponownie zgłosił się Günsche. „Potrzebuję natychmiast 1099

dwieście litrów benzyny” – powiedział ochrypłym głosem. Kempka pomyślał, że to jakiś żart. Zapytał, na co mu tyle paliwa. Günsche nie mógł mu tego wyjaśnić przez telefon. „Chcę to mieć przed wejściem do bunkra Führera. Nie zawiedź mnie”. Kempka powiedział, że cała benzyna, jaka im pozostała – około czterdziestu tysięcy litrów – jest w zbiornikach zakopanych przy Tiergarten, w rejonie znajdującym się pod silnym ostrzałem wroga. Trzeba będzie zaczekać do siedemnastej, kiedy ogień osłabnie. „Nie mogę czekać ani godziny. Zobacz, ile uda ci się spuścić z uszkodzonych pojazdów”47.

Hitler urządził wzruszające pożegnanie swojemu osobistemu pilotowi, z którym latał od wielu lat. Kiedy podali sobie dłonie, Baur błagał go, żeby uciekł samolotem do Argentyny, Japonii lub jednego z krajów arabskich, gdzie z powodu swojego antysemityzmu miał wiernych przyjaciół. Führer nie chciał go słuchać. „Trzeba mieć odwagę ponieść konsekwencje – zakończę wszystko tutaj! Wiem, że jutro miliony ludzi będą mnie przeklinać. Los tak chciał”. Podziękował Baurowi za długoletnią służbę i zaproponował w prezencie swój ulubiony portret Fryderyka Wielkiego. „Nie chcę, żeby coś mu się stało. Chcę, aby został ocalony dla potomności. Ma wielką wartość historyczną”. Baur odparł, że może przyjąć obraz, jeśli będzie mógł go przekazać muzeum lub galerii. Hitler nalegał, że to osobisty prezent dla niego, a później z lekkim uśmiechem przypomniał, jak często Baur marudził, że trzeba przewozić ten duży obraz z jednej kwatery głównej do drugiej. Chwycił dłonie pilota. „Baur – powiedział z goryczą. – Chcę, żeby napisali na moim grobie: »Padł ofiarą własnych generałów«”48.

Ewa i Adolf Hitler usiedli na kanapie w swoim apartamencie. Za ich plecami znajdowała się pusta ściana, na której wisiał portret Fryderyka Wielkiego. Pierwsza umarła Ewa, połknąwszy śmiertelną truciznę. Około piętnastej trzydzieści Hitler sięgnął po swojego walthera kalibru 7,65 mm (Geli zabiła się z takiej samej broni, a Ewa próbowała, ale chybiła). Towarzyszył mu od lat, broniąc przed czerwonymi w pierwszych latach istnienia partii. To z niego wypalił w 1923 roku, żeby zwrócić na siebie uwagę zebranych w Bürgerbräukeller. Podczas kilku napadów depresji 1100

groził, że to z niego się zabije. Tym razem nie żartował. Na szafce stała ramka ze zdjęciem jego matki jako młodej kobiety. Przystawił lufę do prawej skroni i nacisnął spust. Piętro wyżej Traudl Junge zaczęła opowiadać bajkę dzieciom Goebbelsów, żeby nie zbiegły na dół, kiedy wystrzał odbił się echem od betonowych ścian. Mały Helmut sądził, że to nieprzyjacielska bomba, i wykrzyknął: „Trafili w dziesiątkę!”. Przebywający w sali konferencyjnej Goebbels, Bormann, Axmann i Günsche zawahali się chwilę, a następnie wpadli do przedpokoju mieszkania Hitlera. Goebbels biegł na czele. Günsche ujrzał Führera siedzącego na kanapie, z twarzą spoczywającą bezwładnie na niskim stoliku. Z lewej strony na poręczy leżało rozciągnięte ciało Ewy. Miała zaciśnięte wargi i nozdrza odbarwione przez cyjanek potasu. Jej sukienka była mokra, ale nie od krwi. Stojący na stole dzbanek musiał upaść, kiedy Führer runął do przodu. Wytrącony z równowagi Günsche powlókł się do sali konferencyjnej, gdzie zagadnął go Kempka. „Na Boga, Otto! Co się stało? – zapytał szofer Hitlera. – Chyba ci odbiło! Kazałeś mi posłać ludzi na pewną śmierć dla dwustu litrów benzyny?!”. Günsche minął go bez słowa i zatrzasnął drzwi przedpokoju, aby nikt nie mógł wejść do środka. Później zamknął drzwi do apartamentu Führera, odwrócił się do Kempki i wybełkotał z wytrzeszczonymi oczami: „Szef nie żyje!”. Kempka pomyślał, że Hitler dostał ataku serca. Günsche stracił głos. Chociaż widział otwór po kuli w prawej skroni Führera, zrobił z palców pistolet i przytknął go do ust. Gest wykonany w stanie szoku przyczynił się do szeroko rozpowszechnionej wersji, że Hitler strzelił sobie w usta. „Gdzie jest Ewa?” Günsche wskazał przedpokój apartamentu Hitlera i w końcu wykrztusił: „Razem z nim”. Potrzebował kilku minut, żeby wydusić z siebie całą historię. Linge wytknął głowę z przedpokoju Hitlera i spytał o benzynę. Kempka odparł, że udało mu się zdobyć około siedemdziesięciu litrów, które ustawił w kanistrach przy wyjściu do ogrodu. Linge i doktor Stumpfegger wynieśli ciało Hitlera owinięte ciemnobrązowym wojskowym kocem. Twarz Führera była na pół zasłonięta, a lewe ramię zwisało bezwładnie. Za nimi ukazał się Bormann, niosąc ciało Ewy. Jej włosy spływały w nieładzie. Widok ciała Ewy Braun na rękach Bormanna okazał się dla Kempki zbyt dużym szokiem. Zawsze nienawidziła Bormanna, więc szofer pomyślał: „Ani kroku dalej”. Krzyknął do Günschego: „Ja ją poniosę”, a następnie odebrał ciało z rąk Bormanna. W połowie drogi wiodącej czterema biegami 1101

schodów ciało omal nie wyślizgnęło mu się z rąk. Kempka stanął, nie mogąc dalej iść, dopóki Günsche nie przyszedł mu z pomocą. Wspólnymi siłami zanieśli Ewę do ogrodu. Rozpoczął się kolejny radziecki ostrzał i pociski zaczęły spadać na gruzowisko. Z gmachu Kancelarii Rzeszy pozostały jedynie poszarpane mury, dygoczące z każdą wstrząsającą ziemią eksplozją. Przez obłok pyłu Kempka ujrzał ciało Hitlera leżące w odległości niecałych trzech metrów od wejścia do bunkra. Spodnie miał podwinięte, a prawa stopa przekręciła się do środka, tworząc charakterystyczną pozycję, którą przyjmował podczas długich podróży samochodem. Kempka i Günsche ułożyli ciało Ewy z prawej strony Hitlera. Artyleryjska kanonada nagle się wzmogła, więc musieli się wycofać do bunkra. Kempka odczekał kilka minut, a następnie chwycił kanister z benzyną i podbiegł do ciał. Przysunął lewe ramię Hitlera do tułowia. Uczynił to tylko po to, żeby odwlec budzący odrazę obowiązek. Nie potrafił się zmusić do polania ciał benzyną. Powiew wiatru poruszył włosy Hitlera. Kempka otworzył kanister. W pobliżu eksplodował pocisk, pokrywając szofera tumanem pyłu i gruzu. Szrapnel świsnął nad głową, zmuszając, by ponownie odczołgał się w bezpieczne miejsce. Günsche, Kempka i Linge czekali w drzwiach bunkra na przerwę w ostrzale. Kiedy nadeszła, wrócili do ciał. Kempka polał je benzyną, trzęsąc się z odrazą. „Nie potrafię tego zrobić, a jednak to robię” – pomyślał. Dostrzegł podobną reakcję na twarzach Lingego i Günschego, którzy tak jak on zaczęli polewać ciała benzyną. Z drzwi bunkra z chorobliwym zainteresowaniem przyglądali się temu Goebbels, Bormann i doktor Stumpfegger. Ubrania zmarłych tak przesiąkły benzyną, że nawet najsilniejszy podmuch wiatru nie mógł ich poruszyć. Ostrzał zaczął się na nowo, ale trzej mężczyźni opróżniali jeden kanister po drugim, aż wąskie wgłębienie, w którym ułożono ciała Hitlerów, wypełniło się benzyną. Günsche zasugerował, żeby podpalić benzynę granatem, ale Kempka się nie zgodził. Pomysł wysadzenia ciał wydał mu się zbyt odrażający. Dostrzegł w wejściu dużą szmatę obok strażackiego węża. Wskazał ją Günschemu, a ten polał materiał benzyną. Goebbels podał Kempce pudełko zapałek. Szofer przystawił płomień do szmaty i rzucił ją na ciała. W niebo wystrzelił grzyb ognia, a po nim buchnęły czarne kłęby dymu. W płonącym mieście doszło do małej, ale przerażającej eksplozji. Zahipnotyzowani mężczyźni patrzyli, jak płomienie zaczynają pożerać ciała Adolfa

1102

i Ewy Hitler. Günsche i Kempka, wstrząśnięci, cofnęli się do wejścia. Przynieśli kolejne kanistry z benzyną i przez trzy godziny polewali paliwem tlące się ciała. Oszołomiony Günsche w końcu zszedł do bunkra. Na górnym poziomie zauważył Traudl siedzącą na małej ławce z butelką steinhägera. Pociągnął łyk ginu. Jego wielkie dłonie dygotały. „Wykonałem ostatnią wolę Führera – wyszeptał. – Jego ciało płonie”. Nie odpowiedziała, ale gdy wyszedł, aby jeszcze raz rzucić okiem na ciała, poczuła potrzebę zajrzenia do apartamentu Hitlera. Drzwi były otwarte. Na podłodze obok kanapy leżała mosiężna kapsułka po truciźnie. Przypominała puste opakowanie po szmince. Na prawej poduszce kanapy zauważyła ślady krwi – krwi Hitlera. Na żelaznym wieszaku wisiała smycz i prosty szary płaszcz. Nad górze leżała jego czapka ze złotym godłem partii i cienkie rękawiczki z jeleniej skóry. Postanowiła zabrać rękawiczki na pamiątkę – a przynajmniej jedną z nich. Jednak coś ją powstrzymało. Dostrzegła wiszące w szafie futro ze srebrnych lisów. Ewa chciała podarować je Traudl, ale ta nie potrafiła przyjąć prezentu. Zresztą, jaki miałaby pożytek z futra? Potrzebowała jedynie kapsułki z trucizną. Wieczorem zwęglone szczątki Hitlera i Ewy zamieciono na grube płótno i – jak wspomina Günsche – „wsypano do leja po pocisku obok wyjścia z bunkra, przykryto ziemią i mocno ubito drewnianą belką”49.

Pochowano go w zgliszczach pokonanego Berlina, a nie, jak przykazał architektowi Gieslerowi, w Monachium („Tam się urodziłem, tam zapoczątkowałem nasz ruch i tam pozostało moje serce”). Podczas uroczystości ktoś powinien był wyrecytować wiersz Baldura von Schiracha ułożony ze słów Führera: Czy to możliwe, aby kolumny, które tu stały Niczym nieskończone, brunatne szeregi mężczyzn, Zostały rozwiane przez wiatr, skruszone i rozsypane? Żeby mnie opuściły? Czy to możliwe? Czy to możliwe… Pozostanę wierny, nawet gdy wszyscy odejdą – Potykając się, samotnie poniosę sztandar. Uśmiechnięte wargi będą bełkotały obłąkane słowa, Ale sztandar runie dopiero wtedy, gdy upadnę, Stając się dumnym całunem okrywającym moje ciało50.

1103

Sztandar runął wraz z nim. Razem z Führerem przeminął narodowy socjalizm i Tysiącletnia Rzesza. Z jego powodu ukochane Niemcy leżały w gruzach. Jak na ironię, siła, która nadała kierunek jego życiu – nienawiść i strach przed Żydami – została powstrzymana. Pragnął, by unicestwienie sześciu milionów Żydów stało się jego darem dla świata. Zamiast tego doprowadził do powstania państwa Izrael.

1104

EPILOG

1 Ku zaskoczeniu świata odejście Hitlera doprowadziło do nagłego i całkowitego upadku narodowego socjalizmu. Pozbawiony jedynego prawdziwego przywódcy nazizm prysł niczym mydlana bańka. Nie ostała się ani jedna enklawa fanatycznych naśladowców gotowych kontynuować dzieło mistrza. Budząca trwogę Alpenfestung (Alpejska Twierdza) okazał się chimerą. To, co wydawało się najpotężniejszą i najbardziej przerażającą polityczną siłą dwudziestego wieku, zniknęło w ciągu jednej nocy. Śmierć żadnego przywódcy od czasów Napoleona nie przerwała tak radykalnie rządów reżimu. Samobójstwo Führera nadal budzi kontrowersje, pozostaje osnute mgiełką tajemnicy. Chociaż jego ciało spłonęło, w bunkrze krążyły plotki, że Axmann, przywódca Hitlerjugend, umieścił część prochów Hitlera w pudełku, aby w tajemnicy ukryć je poza granicami Berlina. Wieści o śmierci Führera zostały przyjęte z niedowierzaniem przez niektórych Niemców. Rodzice Fegeleina zapewniali agenta amerykańskiego kontrwywiadu, że ich syn i Hitler żyją „cali i zdrowi w Argentynie”1. Przecież otrzymali tę wiadomość za pośrednictwem kuriera. Także Stalin wyznał, że nie wierzy w jego samobójstwo. Powiedział Harry’emu Hopkinsowi, że koniec Hitlera wydaje mu się „podejrzany”. Hitler z pewnością uciekł i ukrywa się gdzieś razem z Bormannem. Hipoteza ta była obowiązującą wersją w radzieckiej historiografii do 1968 roku, kiedy dziennikarz Lew Bezymienski wydał książkę ujawniającą, że 4 maja 1945 roku Rosjanie odnaleźli szczątki Adolfa i Ewy Hitlerów. Jako dowód Bezymienski przedstawił raport z sekcji zwłok przeprowadzonej przez Komisję Medycyny Sądowej Armii Czerwonej, który stwierdzał, że w ustach Führera wykryto fragmenty ampułki cyjanku – a w czaszce nie znaleziono otworu po kuli. Innymi słowy, Rosjanie sugerowali, że Hitler wybrał tchórzliwe rozwiązanie. Co więcej, z raportu wynikało, że miał tylko jedno jądro: badacze psychologizujący historię wysnuli z tego wiele 1105

dalekosiężnych wniosków, mimo oświadczenia trzech lekarzy, którzy zbadali Hitlera i potwierdzili, że był normalnie zbudowany. Długo odwlekane radzieckie objawienie wzbudziło wiele wątpliwości. Chociaż pod szczegółowym raportem podpisało się pięciu patologów i specjalistów z dziedziny medycyny sądowej, dołączono do niego jedynie fotografie przedstawiające szczątki ciała Hitlera. One same, przyznał Bezymienski, uległy „całkowitemu spaleniu, a prochy zostały rozrzucone przez wiatr”. Sceptycy pytali czemu w 1945 roku Stalin rozpowszechniał historię o ucieczce Hitlera, skoro wiedział, że odnaleziono jego ciało. Nie dali się przekonać wyjaśnieniem Bezymienskiego: „Po pierwsze, postanowiono nie upubliczniać raportu specjalistów medycyny sądowej, ale »zatrzymać go w rezerwie«, na wypadek gdyby ktoś próbował się podszyć pod Führera, »udając, że cudem ocalał«. Po drugie, postanowiono kontynuować badania, żeby wykluczyć wszelką możliwość błędu lub celowego oszustwa”2. Żaden z przytoczonych powodów nie uzasadnia trwającej dwadzieścia trzy lata zwłoki. Nie podano również żadnego sensownego wyjaśnienia zniszczenia szczątków. Zdjęcia fragmentów uzębienia zachowały się w aktach i w 1972 roku stomatolog Reidar Soggnaes, specjalista medycyny sądowej z UCLA, ustalił, że zęby dokładnie pasują do widocznych na zdjęciach rentgenowskich głowy Hitlera wykonanych w 1943 roku. Ten niezbity dowód, oznajmił doktor Soggnaes podczas VI Międzynarodowej Konferencji Medycyny Sądowej w Edynburgu, dowodzi ponad wszelką wątpliwość, że Hitler nie żył, a Rosjanie przeprowadzili autopsję właściwego ciała. Gdzie był jednak dowód na to, że Hitler się nie zastrzelił? Czaszka „potwierdzająca”, że nie było otworu po kuli, szczęśliwym trafem została zniszczona. Co więcej, żaden z naocznych świadków przebywających w bunkrze nie dostrzegł na wargach Hitlera charakterystycznych przebarwień, które pozostawiłby cyjanek3. W przeciwieństwie do samobójstwa Hitlera, śmierci Goebbelsa nie otacza nawet najsłabsza aura tajemnicy. 1 maja, po bezowocnej próbie podjęcia negocjacji z Rosjanami, oznajmił swojemu adiutantowi Güntherowi Schwägermannowi: „Wszystko stracone”. Po tych słowach wręczył mu fotografię Führera w srebrnej ramce i pożegnał. Magda Goebbels obudziła szóstkę dzieci. „Nie bójcie się – powiedziała – pan doktor zrobi wam zastrzyk. Taki, jaki robi się teraz wszystkim dzieciom i żołnierzom”. Kiedy dentysta nazwiskiem Kunz wstrzyknął im morfinę, żeby były senne, pani Goebbels wsunęła każdemu do ust rozgniecioną ampułkę z cyjankiem4. 1106

Ci, którzy pozostali w bunkrze Führera, czynili ostatnie przygotowania do ucieczki. Podzielili się na sześć grup. O dziewiątej wieczorem pierwsza grupa miała przebiec do najbliższej stacji metra i przejść torami do stacji Friedrichstrasse. Tam mieli wyjść na powierzchnię, przekroczyć Szprewę i ruszyć na zachód lub północny zachód, aby dotrzeć do aliantów albo Dönitza. Pozostałych pięć grup miało ruszyć tą samą drogą w pewnych odstępach czasu. Kilkoro schwytano, ale cudownym zrządzeniem losu tylko nieliczni zginęli. O dwudziestej czterdzieści pięć Kempka zapukał do apartamentu Goebbelsów, aby się pożegnać. Dzieci już nie żyły. Frau Goebbels poprosiła Kempkę cichym głosem, żeby pozdrowił jej syna, Haralda, i powiedział mu, jak umarła5. Goebbelsowie wyszli ze swojego pokoju, trzymając się pod ramię. Goebbels spokojnym głosem podziękował Naumannowi za jego lojalność i zrozumienie. Magda zdołała jedynie podać mu dłoń. Naumann ją pocałował. Goebbels cierpko wyjaśnił, że pójdą schodami do ogrodu, żeby przyjaciele nie musieli ich nieść. Po uściśnięciu dłoni z Naumannem odprowadził milczącą i bladą małżonkę do wyjścia. Zniknęli na stromych, betonowych schodach. Chwilę później rozległ się strzał, a po nim kolejny. Schwägermann i szofer Goebbelsów pobiegli na górę i znaleźli ciała leżące na ziemi. Obok stał ordynans SS, który ich zastrzelił. Wszyscy trzej polali ciała czterema kanistrami benzyny i podpalili. Nie czekając, aż spłoną, wycofali się do bunkra, który kazano im zniszczyć. Rozlali ostatni kanister benzyny w sali konferencyjnej i podpalili6. Los Martina Bormanna był bardziej kontrowersyjny od losu jego szefa. Sądzi się powszechnie, że zginął podczas próby ucieczki z Berlina, ale odtajnione materiały amerykańskiego i angielskiego wywiadu wskazują, że mógł uciec do włoskiego Bolzano, dokąd jego żona przyjechała z Berchtesgaden wraz z dziewięciorgiem dzieci. Przez kolejnych dwadzieścia siedem lat pojawiały się doniesienia o pobycie Bormanna w Argentynie. Później, pod koniec 1972 roku, amerykański pisarz Ladislas Farago oznajmił, że widział Bormanna żywego w Ameryce Południowej. Kilka dni po tym sensacyjnym doniesieniu nadeszło kolejne. Niemieckie władze ogłosiły, że w pobliżu bunkra Führera znaleziono ciało Bormanna. Doktor Soggnaes, który zidentyfikował ciało Hitlera, poprosił o zgodę na zbadanie czaszki, aby przeprowadzić identyfikację dentystyczną. Początkowo nie otrzymał pozwolenia, co tylko wzmogło podejrzenia, że ciało może być kolejną mistyfikacją. Wreszcie, latem 1973 roku, Soggnaes dostał zgodę na zbadanie szczątków oraz fragmentów uzębienia, które znaleziono trzy miesiące po odkopaniu czaszki. Doktor wrócił 1107

do UCLA, żeby przeprowadzić ekspertyzę sądową danych. We wrześniu 1974 roku przedstawił wyniki badań na Światowym Konkresie Międzynarodowej Federacji Dentystów w Londynie. Doszedł do wniosku, że czaszka faktycznie należała do Bormanna. Tajemnica śmierci najwierniejszego sługi Hitlera została w końcu rozwiązana7.

2 Heinrich Himmler do końca miał nadzieję, że uda mu się dojść do porozumienia z aliantami, choć lękał się, że coś może pójść źle. Po śmierci Hitlera uciekł na północ i zażądał od następcy Führera, żeby uczynił go postacią numer dwa w nowym państwie niemieckim. „To niemożliwe – odparł admirał Dönitz. – Nie mam dla ciebie roboty”8. Zrozpaczony Himmler zwrócił się o radę do Schwerina von Krosigka. „Błagam, powiedz, co się ze mną stanie?” – zwrócił się do nowego ministra spraw zagranicznych. „Nie obchodzi mnie, co się stanie z tobą i twoimi ludźmi” – odpowiedział wyczerpany minister. Krosigk podsunął Himmlerowi dwa rozwiązania: samobójstwo lub ucieczkę w przebraniu. „Na twoim miejscu pojechałbym do Montgomery’ego i powiedział: »Jestem Himmler, generał SS. Przyjechałem, żeby wziąć odpowiedzialność za moich ludzi«”9. Tego samego wieczoru Himmler tajemniczo zakomunikował najbliższym przyjaciołom, że czeka ich nowe ważne zadanie. Kilku pojedzie razem z nim. Zgolił wąsy, założył opaskę na oko, zmienił nazwisko i wraz z dziewięcioma towarzyszami, m.in. głównym adiutantem z Waffen SS, Wernerem Grothmannem, zszedł do podziemia. Kiedy Grothmann odkrył, że szef ma kapsułkę z cyjankiem i w razie konieczności zamierza jej użyć, oskarżył go, że wybrał łatwą drogę i chce zostawić swoich. Obowiązkiem reichsführera, powiedział, było nie tylko wzięcie odpowiedzialności za działania jego podwładnych, ale stanowcze wyjaśnienie, że Waffen SS, SD i jednostki wartownicze w obozach koncentracyjnych były zupełnie odrębnymi formacjami. Himmler wyraził sprzeciw. „Kiedy połknę truciznę – oznajmił – wy, młodzi oficerowie, musicie opowiedzieć światu, co się stało tutaj w Niemczech. Co zrobiłem, a czego nie”10. Dwa tygodnie później został schwytany przez Brytyjczyków. Lekarz przeprowadzający rutynowe badanie zauważył coś podejrzanego w jego ustach. Kiedy starał się wyciągnąć dziwny przedmiot, Himmler przegryzł kapsułkę z cyjankiem i zmarł natychmiast. Doszło również do innych samobójstw, ale ich liczba była niższa, niż oczekiwano, szczególnie w gronie 1108

najwyższego dowództwa. Jeden z członków nazistowskiej hierarchii – Robert Ley – popełnił samobójstwo, czekając na proces w Norymbardze. Najbardziej krnąbrnym z więźniów w Norymberdze okazał się Göring. Zjawił się w więzieniu z niewiarygodnie dużym zapasem pigułek paradocin, zażywając po czterdzieści dziennie. Jednak w czasie składania zeznań był już całkowicie wolny od uzależnienia, a jego waga spadła o czterdzieści procent, do siedemdziesięciu kilogramów.

Na

sali

sądowej

niemal

samotnie

bronił

swojego

Führera.

W przeciwieństwie do innych oskarżonych nigdy nie obwiniał kolegów ani nie zasłaniał się Hitlerem. Objął dowodzenie w ławie oskarżonych, apodyktycznie dyktując wspólną strategię obrony. Wróciwszy do celi, entuzjastycznie zacierał ręce i nazywał siebie kapitanem pierwszorzędnej sztafety i przechwalał się, że da do wiwatu prokuratorom i publiczności. Jeśli któryś ze współoskarżonych zaprotestował lub osłabł, Göring obrażał go i terroryzował, zmuszając do milczenia. „Źle mi się robi, gdy widzę Niemców sprzedających duszę obcym!” – powiedział kiedyś podczas obiadu, waląc pięścią w stół. „Do licha! – dodał – szkoda, że nie mamy odwagi ograniczyć naszej obrony do czterech słów: Pocałujcie nas w dupę!”11. Spośród dwudziestu dwóch oskarżonych uniewinniono jedynie trzech (Schachta, Papena i Fritzschego). Ośmiu otrzymało długoletni wyrok więzienia. Resztę skazano na karę śmierci. 15 października 1946 roku o dwudziestej drugiej czterdzieści pięć Göring oszukał kata, połykając kapsułkę z cyjankiem. Dwie godziny wcześniej rozpoczęto egzekucje. Na trzynasty stopień szubienicy pierwszy wspiął się Ribbentrop. „Boże, chroń Niemcy! – powiedział głośno. – Moim ostatnim pragnieniem jest ocalenie jedności Niemiec oraz porozumienie między wschodem i zachodem”. W Norymberdze trzeba było niepodważalnych dowodów, aby go przekonać o masowym ludobójstwie Żydów, gdyż Hitler zapewniał go wielokrotnie, że problem żydowski zostanie rozwiązany poprzez deportację. „Nigdy nie sądziłem, że tak się to wszystko skończy!” – wyznał amerykańskiemu psychologowi G.M. Gilbertowi12. Po nim na szubienicy stanął Keitel. Chociaż przed chwilą szlochał, gdy kapelan udzielał mu ostatniego rozgrzeszenia, teraz dumnie wysunął brodę. „Proszę Boga Wszechmogącego, aby okazał miłosierdzie narodowi niemieckiemu! Wszystko dla Niemiec! Dziękuję!”. Odwrócił się do amerykańskiego kapelana. „Z całego serca dziękuję panu i tym, którzy tu pana przysłali”. Kat, starszy sierżant John Woods, z niecierpliwością czekał na egzekucje. Umieścił pętlę na karku Keitla, a następnie 1109

założył mu na głowę czarny worek. W ostatniej chwili feldmarszałek krzyknął Deutschland über alles! Podczas procesu Keitel zwierzył się Gilbertowi, że Hitler go zdradził. „Jeśli nie oszukał nas rozmyślnie, pozwolił, abyśmy trwali w niewiedzy, walcząc pod fałszywym pretekstem!”13

3 Zdumiewająca liczba członków najbliższego otoczenia Hitlera zdołała przeżyć ostatnie straszne dni: cztery sekretarki, dwóch ulubionych architektów (Speer i Giesler), pilot (Baur) i szofer (Kempka), służący Linge oraz Heim i Koeppen, którzy notowali rozmowy prowadzone przy stole. Ocalała także najlepsza przyjaciółka jego żony (Herta Schneider), dwóch ulubionych żołnierzy Führera (Skorzeny i Rudel) oraz trzy kobiety, które darzył szczególnym podziwem: Leni Riefenstahl, Gerdy Troost i Helene Hanfstaengl. Kilku adiutantów Führera nie tylko przeżyło, ale było gotowych opowiedzieć o swoich doświadczeniach: Puttkamer i Engel, Below i Wünsche, Schulze i Günsche. Kiedy ten ostatni wrócił do Republiki Federalnej Niemiec po dwunastu latach spędzonych w radzieckich i enerdowskich więzieniach, był zdumiony widokiem młodych mężczyzn z brodami i długimi włosami. „Drogi przyjacielu – powiedział mu Schulze – przegraliśmy wojnę. Wszystko się zmieniło. Młodzi ludzie nie żyją już tak, jak kiedyś”. Aby wywołać szok i pomóc Günschemu wrócić do rzeczywistości, zabrał go do Berghofu. Oddział SS podpalił budynek 4 maja 1945 roku, a jego zgliszcza były stopniowo uprzątane przez Amerykanów. Nie potrafili sobie wyobrazić długiego rzędu schodów prowadzących do rezydencji, która się tu kiedyś znajdowała. Gdy dwaj mężczyźni oglądali okolicę, żona Schulzego zrobiła zdjęcie, uwieczniając ich zdumione miny, żadne bowiem słowa nie zdołałyby opisać ostatecznego kresu człowieka, którego czcili. Najbardziej niesamowita postać historii dwudziestego wieku zniknęła opłakiwana przez małą garstkę wiernych przyjaciół14.

1110

Podziękowania

Nie zdołałbym napisać tej książki bez pomocy licznych osób w Niemczech, Austrii, Anglii i Stanach Zjednoczonych. Nieocenionej pomocy udzielili mi pracownicy archiwów i bibliotek: National Archives (John E. Taylor, John Mendelsohn, Robert Wolfe, George Wagner); Library of Congress; New York Public Library; Ct. Public Library of Danbury, Connecticut; Yale University Library, Franklin D. Roosevelt Library (Bettie Sprigg, Robert Parks); Wiener Library, London; Imperial War Museum, London (Rose Coombs); Institut für Zeitgeschichte, München (pani Danyl); Bayerisches Hauptstaatsrchiv, München; Forschungstelle für die Geschichte des Nationalsozialismus, Hamburg (Werner Jochmann); Bibliothek für Zeitgeschichte, Stuttgartt (Werner Haupt, Gerhard Buck, doktor Jürgen Röhwer); Bundesarchiv, Koblen; Institut für Zeitgeschichte, Wien (doktor Ludwig Jedlicka) i Landesarchiv, Linz (doktor Hans Sturmberger). Znaczny wkład wniosły także liczne instytucje, organizacje i pojedyncze osoby: Stany Zjednoczone: Charles MacDonald i Hannah Zeidlik z Office of the Chief of Military History, Dept. of the Army; U.S. Army Inteligence Command, Fort Holabird, Maryland (Elaine M. Pospishil); autorzy i historycy: Richard Hanser, Telford Taylor, Richard Walton, doktor John Lukacs, doktor Harold J. Gordon jr, doktor Eberhard Jäckel, doktor Ernst Deuerlein, doktor Dietrich Orlow, doktor Reginald Phelps, doktor Oron Hale, doktor Bradley F. Smith. Dokumenty dostarczyli: Edward Whalen, Dave Stanton, Peter Thayer i Ben E. Swearingen. Psychiatrzy i lekarze: doktorzy R. Walzar, Richmond Hubbard, Jason Weiner i Warren Sherman; Edward Weiss; Raymond Garthoff; Michael Erlanger; Arthur Shilstone; Sig Muller; Otto Zundricht; Peter Repetti; John Stillman i Stewart Richardson z Doubleday & Company. Austria: Alfred Janicek, kierownik Männerheim, Wiedeń; Josef Adler, pracownik Asylum, Wiedeń; doktor Wilfried Daim i doktor Eleonore (Kandl) Weber. Anglia: Ellic Howe, Walter Henry Nelson i Hugh Trevor-Roper. Hiszpania: Otto Skorzeny. 1111

Niemcy: Bavaria Fernsehproduction GmbH (doktor Helmut Pigge); Bayerischer Rundfunk i Bayerishes Fernsehen (Thilo Schneider i Dietmar Ebert); profesor Gerdy Troost; Nerin Gun; Egon Hanfstaengl; Harry Schulze-Wilde (H.S. Hegner); Günter Syrup; Klaus Wiedemann; generał Gustav Lombard; Erich Kempka; doktor Werner Koeppen; Heinrich Heim; Erich Kernmayer; Helmut Sündermann; admirał Karl Jesko von Puttkamer; generał Hasso von Manteuffel; Luise Jodl; doktor H.D. Röhrs; Hein Ruck; Richard Schulze-Kossens; Max Wünsche; Hans Ulrich Rudel; Ilse (Braun) Fucke-Michels oraz dwoje asystentów i tłumaczy: Inge Gehrich i Wolfgang Glaser. Na koniec chciałbym podziękować jedenastu osobom, które w szczególny sposób przyczyniły się do powstania tej książki: Rogerowi Bellowi z londyńskiego Society for the Studies of the European Theater of Operations 1944–45 za dostarczenie licznych książek; doktorowi Rudolphowi Binionowi i Johnowi Jamiesonowi, doktorowi George’owi Breitbartowi i doktorowi Ericowi Romanowi, którzy przeczytali rękopis książki i dostarczyli licznych cennych uwag; mojej głównej asystentce badawczej i tłumaczce w Niemczech Karoli Gillich, niestrudzonej pomocniczce począwszy od 1957 roku; mojej sekretarce, tłumaczce i maszynistce Ann Thomas, której uwagi i poprawki miały dla mnie nieocenioną wartość; dwojgu redaktorom z wydawnictwa Doubleday, Carolyn Blakemore i Kenowi McCormickowi, którzy jakimś sposobem potrafili zmienić redagowanie tekstu w przyjemność. Na koniec dziękuję mojej żonie Toshiko, która przez ponad pięć lat musiała znosić Adolfa Hitlera.

1112

Glosariusz

ABWEHRA, niemiecki wywiad i kontrwywiad wojskowy w latach 1921–1944. ANSCHLUSS, przyłączenie, unia. Szczególnie przyłączenie Austrii do Niemiec w 1938 roku. BLITZKRIEG, wojna błyskawiczna. BLAUE POLIZEI (granatowa policja), policja miejska zawdzięczająca nazwę granatowym mundurom. EINSATZGRUPPEN, grupy operacyjne Sipo i SD działające na tyłowym obszarze operacyjnym frontu. Choć ich zadaniem było utrzymywanie ładu i porządku, zajmowały się głównie likwidacją politycznych i ideologicznych przeciwników Rzeszy. Einsatzgruppen organizacyjnie były podporządkowane dowództwu wojskowemu, ale rozkazy otrzymywały od Wehrmachtu i RSHA. ENDLÖSUNG, ostateczne rozwiązanie, eksterminacja Żydów. FESTUNG, twierdza. GAU, okręg, jednostka terytorialna NSDAP. GAULEITER, wysoki urzędnik partii nazistowskiej, naczelnik okręgu (Gau). Gauleiterzy byli odpowiedzialni za sytuację polityczną i gospodarczą w okręgu, zapewnienie siły roboczej oraz obronę cywilną. GENERALGOUVERNEMENT, Generalne Gubernatorstwo, część obszaru Polski okupowanego przez Niemcy, administrowana przez ministra Rzeszy, doktora Hansa Franka. GESTAPO, skrót od Geheime Staatspolizei. Tajna policja państwowa (zob. SS). GLEICHSCHALTUNG, ujednolicenie. Program partii nazistowskiej ogłoszony w 1933 roku. GRÜNE POLIZEI (zielona policja), policja państwowa zawdzięczająca nazwę zielonym mundurom. HEER, niemieckie wojska lądowe. HITLERJUGEND (HJ), Młodzież Hitlera, państwowa organizacja młodzieżowa. KREIS, powiat, okręg administracyjny wchodzący w skład Gau. 1113

KREISLEITER, urzędnik partii nazistowskiej, naczelnik powiatu. KRIPO, Kriminalpolizei, policja kryminalna. Razem z Gestapo utworzyły policję bezpieczeństwa Sipo. LEBENSBORN, Źródło Życia, stowarzyszenie opiekuńczo-charytatywne SS służące promowaniu polityki rasowej Himmlera. LEBENSRAUM, przestrzeń życiowa. Tereny potrzebne do ekspansji narodu niemieckiego. LEIBSTANDARTE SS ADOLF HITLER, oddział straży przybocznej Adolfa Hitlera. LUFTWAFFE, niemieckie lotnictwo wojskowe. NSDAP, Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter Partei, Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, pełna nazwa partii nazistowskiej. OBERKOMMANDO DES HEERES (OKH), Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych. OBERKOMMANDO DER WEHRMACHT (OKW), Naczelne Dowództwo Wehrmachtu, niemieckich sił zbrojnych. OSTMINISTERIUM, Ministerstwo Rzeszy ds. Okupowanych Terenów Wschodnich. REICHSFÜHRER, najwyższy stopień SS. REICHSLEITER, najwyższe stanowisko w partii nazistowskiej. REICHSSICHERHEITSHAUPTAMT (RSHA), Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy, na którego czele stał Heydrich, a po nim Kaltenbrunner (zob. SS). REICHSWEHRA, licząca sto tysięcy żołnierzy armia rebubliki weimarskiej. Jej liczebność ograniczały postanowienia traktatu wersalskiego. SCHUTZSTAFFELN (SS), Sztafety Ochronne NDSAP. SS składało się z następujących członów: 1. Allgemeine (powszechne) SS. Człon paramilitarny. Kierownicze stanowiska w Allgemeine SS zajmowali głównie wyżsi urzędnicy państwowi, przemysłowcy, prawnicy, lekarze itd. 2. SD (Sicherheitsdienst, Służba Bezpieczeństwa) organ wywiadu i nadzoru politycznego wewnątrz NSDAP nad aparatem państwowym oraz całokształtem życia kraju. 3. Waffen SS (zbrojne SS). Elitarna formacja wojskowa, wywodząca się z oddziałów dyspozycyjnych SS. W czasie wojny jej członkami byli nie tylko Niemcy, ale też przedstawiciele rasy aryjskiej z innych krajów. W dywizjach Waffen SS służyli ochotnicy z Belgii, Francji, Holandii, Norwegii, Litwy, Danii, Szwecji, Węgier i Rumunii. Głównym motywem ich działania było zwalczanie bolszewizmu. 1114

4. Totenkopfverbände (oddziały trupiej czaszki). Formacja policyjna. Jej członkowie

pełnili

funkcję

strażników

w obozach

koncentracyjnych

i obozach zagłady. W 1940 roku najmłodsi i najzdrowsi utworzyli elitarny oddział frontowy, dywizję Waffen-SS Totenkopf. Całą resztę funkcjonariuszy włączono do rezerwy. W 1943 roku rekrutowali się już głównie ze starszych lub rannych żołnierzy, którzy nie nadawali się do służby frontowej. Około tysiąca pięciuset służyło w Einsatzgruppen. Dostarczyli głównych sił do likwidacji warszawskiego getta. Żołnierze Waffen SS walczący na froncie nie

mieli

nic

wspólnego

z ludobójstwem

dokonywanym

w obozach

koncentracyjnych. SICHERHEITSDIENST RFSS (SD), służba bezpieczeństwa SS Reichsführera (zob. SS). SICHERHEITSPOLIZEI (Sipo), służba bezpieczeństwa złożona z Gestapo i Kripo. STAHLHELM, Stalowy Hełm, nacjonalistyczna paramilitarna organizacja złożona z weteranów I wojny światowej, utworzona w 1918 roku. W 1933 roku przyłączona do SA. STURMABTEILUNGEN (SA), Oddziały Szturmowe NSDAP, brunatne koszule, nazistowskie bojówki. TOTENKOPFVERBÄNDE, oddziały trupiej czaszki (zob. SS). VERTRAUENSMANN (V-mann), agent wywiadu lub informator. Hitler był V-mannem w 1919 roku. VOLKSSTURM, oddziały obrony terytorialnej III Rzeszy. WAFFEN SS, zbrojne SS. Zmilitaryzowane jednostki SS. W działaniach II wojny światowej uczestniczyło niemal czterdzieści dywizji Waffen SS (zob. SS). WEHRMACHT, siły zbrojne III Rzeszy (bez Waffen SS) – wojska lądowe, marynarka i lotnictwo.

1115

Tablica funkcji w NSDAP oraz stopni w organizacjach paramilitarnych i siłach zbrojnych Rzeszy

NSDAP

SA

Waffen SS

Wehrmacht

Wojsko Polskie

Reichsleiter Hauptbefehlsführer

Stabschef

Reichsführer

Generalfeldmarschall

marszałek

Gauleiter Oberbefehlsleiter

brak odpowiednika

Oberstgruppenführer (od 1942)

Generaloberst

generał

Gauleiter Befehlsleiter

Obergruppenführer

Obergruppenführer

General

generał broni

Gauleiter Hauptdienstleiter

Gruppenführer

Gruppenführer

Generalleutnant

generał dywizji

Gauleiter Oberdiensteleiter

Brigadeführer

Brigadeführer

Generalmajor

generał brygady

brak odpowiednika

Oberführer

Oberführer

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Gauleiter Oberdiensteleiter

Standartenführer

Standartenführer

Oberst

pułkownik

Kreisleiter Oberdienstleiter Hauptbereichsleiter

Obersturmbannführer

Obersturmbannführer

Oberstleutnant

podpułkownik

Kreisleiter Oberdienstleiter Bereichsleiter Hauptabschnittsleiter Ortsgruppenleiter Oberbereichsleiter

Sturmbannführer

Sturmbannführer

Major

major

Ortsgruppenleiter Anschnittsleiter Zellenleiter Hauptgemeinschaftsleiter Obergemeinschaftsleter

Sturmhauptführer

Hauptsturmführer

Hauptmann Rittmeister

kapitan rotmistrz

Zellenleiter Gemeinschaftsleiter Blockleiter Hapteinsatzleiter

Obersturmführer

Obersturmführer

Oberleutnant

porucznik

Blockleiter Obereinsatzleiter Einsatzleiter

Sturmführer

Untersturmführer

Leutnant

podporucznik

Hauptbereitschaftsleiter

Haupttruppführer

Sturmscharführer

Stabsfeldwebel

starszy sierżant sztabowy

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Stabsscharführer

Hauptfeldweber

sierżant sztabowy

Oberbereitschaftsleiter

Obertruppführer

Hauptscharführer

Oberfeldwebel

starszy sierżant

brak odpowiednika

Truppführer

Oberscharführer

Feldwebel

sierżant

Bereitschaftsleiter

Oberscharführer

Scharführer

Unterfeldwebel

młodszy sierżant

Hauptarbeitsleiter

Scharführer

Unterscharführer

Unteroffizier

plutonowy

Oberarbeitsleiter

Rottenführer

Rottenführer

Obergefreiter

starszy kapral

Arbeitsleiter Oberhelfer

Sturm mann

Sturm mann

Gefreiter

kapral

brak odpowiednika

brak odpowiednika

Obermann Oberschütze (od 1942)

Obersoldat

starszy szeregowy

Helfer

Mann

Mann Schütze

Soldat

szeregowy

Bibliografia

A. WYWIADY AUTORA ZE ŚWIADKAMI (niepełna lista) Dieter Allers (SA), 1971, nagranie hrabina Haiga von Arco auf Valley, 1971 Stephen Bauchner (Leonding), 1971, nagranie kapitan lotnictwa cywilnego Hans Baur, 1970, nagranie pułkownik Nicolaus von Below, 1971, nagranie Werner Benecke (SA), 1971, nagranie hrabina Estelle Manville Bernadotte, 1963 generał dywizji Günther Blumentritt (2 wywiady), 1957109* Wolfgang Boigs (DNB), 1963 Otto Bräutigam (pracownik biura Rosenberga), 1971, nagranie Carl J. Burckhardt, 1963 generał Theodor Busse, 1963 Gerda Daranowsky Christian (2), 1971, nagranie Wilfried Daim (3) (pisarz), 1971, nagranie Léon Degrelle (2), 1963, 1971, nagranie generał Erich Dethleffson, 1971, nagranie Wallace Deuel („Chicago Daily News”), 1972 profesor Ernst Deuerlein, 1971, nagranie?* SS-Oberstgruppenführer Josef (Sepp) Dietrich, 1963?* Eugen Dollmann (3), 1971, nagranie Wielki admirał Karl Dönitz (2), 1963, 1971, nagranie Allen Dulles, 1963 Hans Ehard, 1971, nagranie generał Gerhard Engel (2), 1971, nagranie Hermann Esser (2), 1971, nagranie Hildegard Fath (3), 1971, nagranie Werner Fink, 1971, nagranie?* F.K. Florian (gauleiter), 1971, nagranie André François-Poncet, 1971, nagranie

1118

Albert Frauenfeld (2), 1971, nagranie Walter Frentz, 1971, nagranie Helmuth Fuchs (SS), 1971, nagranie Gero von Gaevernitz (4), 1963–1964 generał Adolf Galland, 1971, nagranie generał R.Chr. von Gerstdorff, 1971, nagranie doktor Erwin Giesing (3), 1971, nagranie Paul Giesler (2), 1971, nagranie G.M. Gilbert, 1972, nagranie Walter Görlitz (historyk), 1971 SS-Obersturmbannführer Werner Grothmann (2), 1971, nagranie Nerin Gun (4), 1970–1971, nagranie SS-Sturmbannführer Otto Günsche (2), 1963, 1971 Dolly Haas, 1971, nagranie Otto von Habsburg, 1971, nagranie generał Franz Halder, 1963?* Egon Hanfstaengl (4), 1971, nagranie Ernst Hanfstaengl (15), 1970–1971, nagranie?* Helene Hanfstaengl, 1971, nagranie?* Heinrich Härtle (2) (z biura Rosenberga), 1970–1971, nagranie doktor Hanskarl von Hasselbach, 1971, nagranie Heinz Haushofer, 1971, nagranie generał SS Paul Hausser, 1963 Heinrich Heim (6), 1971, 1974–1975, nagranie Richard Helms (2), 1971–1972, nagranie Ilse Hess, 1971, nagranie Fritz Hesse (2), 1971, nagranie generał Adolf Heusinger, 1971, nagranie Hans Hitler, 1971, nagranie Wilhelm Hoegner, 1971, nagranie Ellic Howe (pisarz), 1971 SS-Standartenführer Walter Huppenkothen, 1971 Werner Jochman, 1971 Luise Jodl (5), 1970–1971, nagranie Rudolf Jordan (gauleiter), 1970, nagranie Traudl Junge (2), 1971 Erich Kempka (3), 1963, 1971, nagranie?* Robert M. W. Kempner, 1970 Josef Keplinger (Linz), 1971, nagranie

1119

Erich Kernmayr (historyk), 1970 generał H. Kissel, 1971, nagranie August Klapprott (Amerikadeutscher Bund) (2), 1971–1972, nagranie Ewalt Heinrich von Kleist (2), 1971, nagranie Peter Kleist (4), 1963, 1970–1971, nagranie?* Werner Koeppen (4), 1971, nagranie admirał Theodor Krancke, 1971, nagranie Carl-Vincent Krogmann (burmistrz Hamburga), 1971, nagranie Robert Kropp (kamerdyner Göringa), 1963 G. Wilhelm Kunze (Amerikadeutscher Bund), 1972, nagranie Helmut Kurth (fotograf Göringa), 1971, nagranie?* Hermann Lauterbacher (gauleiter) (2), 1971, nagranie Georg Leibbrandt (2) (z biura Rosenberga), 1971, nagranie generał Gustav Lombard (2), 1970–1971, nagranie major Bernd Freytag von Loringhoven (adiutant Krebsa), 1963 major SS Heinz Macher (adiutant Himmlera), 1971, nagranie feldmarszałek Erich von Manstein, 1971, nagranie?* generał Hasso von Manteuffel (5) 1956, 1963, 1970, 1971, nagranie Johanna Mayrhofer (Leonding), 1971, nagranie Dennis McEvoy, 1971 SS-Obersturmbannführer Hubert Meyer, 1971, nagranie generał W. Meyer-Detring, 1971, nagranie feldmarszałek Erhard Milch (4), 1971, nagranie?* Konrad Morgen, 1971, nagranie lady Diana Mosley, 1972 sir Oswald Mosley (3) 1971–1972, nagranie Josef (Oxensepp) Müller (2), 1963 Johannes von Müllern-Schonhausen, 1971 Werner Naumann (2), 1971, nagranie Theodor Oberlaender (2), 1971, nagranie Piotr Olender (Auschwitz), 1971, nagranie doktor Raimund von Ondarza (lekarz Göringa), 1971, nagranie ambasador Hiroshi Oshima (4), 1966–1967, 1971 generał Eugen Ott (niemiecki ambasador w Japonii), 1963 generał Albert Praun, 1971, nagranie admirał Karl Jesko von Puttkamer (7), 1970–1971, nagranie ambasador hrabia Edward Raczyński, 1963 generał Otto Remer (3), 1971, nagranie Annelies von Ribbentrop, 1971, nagranie?*

1120

Leni Riefenstahl (6), 1971, nagranie ambasador Emil von Rinteln, 1971, nagranie Annalies Röhm (bratowa Ernsta Röhma), 1971, nagranie Robert Röhm (brat Ernsta Röhma), 1971, nagranie doktor H.D. Röhrs, 1971, nagranie Hein Ruck (3), 1971, nagranie pułkownik Hans Ulrich Rudel (2), 1963, 1971 admirał Friedrich Ruge, 1971, nagranie Hjalmar Schacht (2), 1963?* książę Schaumberg-Lippe, 1971, nagranie Gustav Scheel (gauleiter), 1971, nagranie doktor Ernst Schenck (lekarz w bunkrze Führera), 1971, nagranie Fabian von Schlabrendorff, 1963 doktor Gustav Schlotterer (2) (z biura Funka), 1971, nagranie generał Arthur Schmidt (2), 1971, nagranie Anneliese Schmundt (żona głównego adiutanta Hitlera), 1971, nagranie Herta Schneider (4), 1971, nagranie feldmarszałek Ferdinand Schörner (2), 1963?* profesor Percy Ernst Schramm (kronikarz OKW) (2), 1963?* generał Wilhelm Ritter von Schramm, 1971, nagranie Ada Schultze (3), 1974, nagranie doktor Walter Schultze (4), 1974, nagranie Sigrid Schulz (3), 1971–1972, nagranie Harry Schulze-Wilde (2) (pisarz), 1971, nagranie Richard Schulze (Schulze-Kossens) (6), 1971,1973–1974, nagranie Kurt von Schuschnigg, 1971, nagranie Martin Schwaebe, 1971, nagranie hrabia Lutz Schwerin von Krosigk (2), 1963, 1971, nagranie Vera Semper (Lambach), 1971, nagranie Ramon Serrano Suñer, 1963 SS-Obersturmbannführer Otto Skorzeny (7), 1956, 1963, 1971, nagranie?* Albert Speer (2), 1970–1971, nagranie SS-Obergruppenführer i generał broni Felix Steiner, 1963?* Otto Strasser (2), 1971, nagranie?* Johann Stütz (Spital), 1970–1971, nagranie Helmut Sündermann (3), 1970–1971, nagranie?* Günter Syrup (5), 1971, nagranie generał Wolfgang Thomale, 1963 profesor Gerdy Troost (4), 1971, nagranie

1121

Olga Czechowa, 1971, nagranie markiz Ignacio de Valdeglesias, 1971, nagranie admirał Gerhard Wagner, 1971, nagranie generał Walter Warlimont, 1971, nagranie Rolf Wehser, 1971, nagranie SS-Obergruppenführer i generał broni Walter Wenck, 1963 Klaus Wiedemann (syn Fritza Wiedemanna), 1971 pułkownik Otto Wien (Luftwaffe) (2), 1971, nagranie Johann Wiesinger (Leonding), 1971, nagranie SS-Obergruppenführer i generał broni Karl Wolff, 1963 porucznik Max Wünsche (2), 1971, nagranie doktor Werner Zabel, 1971, nagranie Hans Severus Ziegler (pisarz), 1971, nagranie

B. DOKUMENTY, RAPORTY I ZAPISKI The National Archives (British): Cabinet Minutes and Memoranda, 1937–1939 Foreign Office, 1937–1939 Minutes of the Foreign Policy Committee of the Cabinet and Memoranda, 1937–1939 Papers of the Prime Minister’s Office, 1937–1939 Records of the Committee of Imperial Defense, Londyn: Her Majesty’s Stationery Office Correspondence Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the USA and the Prime Ministers of Great Britain during the Great Patriotic War of 1941–1945, 2 tomy, Moskwa 1957. Correspondence between Göring and Negrelli 1924–1925, Ben E. Swearingen collection. Der Hitler-Prozess, Monachium 1924. Documents and Materials relating to the Eve of the Second World War, 1937–1939, 2 tomy, Moskwa 1948. Dokumenty z: Bibliothek für Zeitgeschichte, Stuttgart; Institut für Zeitgeschichte, Monachium; Institut für Zeitgeschichte, Wiedeń; Imperial War Museum, Londyn; National Archives, Waszyngton; Library of Congress, Waszyngton; US Army Military History Research Collection, Carlisle Barracks, Pasadena (akta amerykańskiego wywiadu wojskowego); Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Monachium; Bundesarchiv, Koblencja. Documents on British Foreign Policy 1919–1939, 7 tomów, Londyn b.d. Documents on German Foreign Policy, Seria C, The Third Reich, tomy I–IV, Waszyngton b.d. Documents on German Foreign Policy, Seria D, tomy V–XII, Waszyngton b.d. The French Yellow Book, Diplomatic documents, 1938–1939, Londyn 1940. Halder Franz, Kriegstagebuch, Stuttgart 1962.

1122

Hitler Adolf, Dziennik (1 stycznia 1934–12 czerwca 1943), Sekretär des Führers, Führers Tagebuch, Waszyngton, Library of Congress, Dodatek 5, Sejf 5,5. Hitler e Mussolini-Lettere e documenti, Mediolan 1946. Hitler Adolf, Przemówienia: The Speeches of Adolf Hitler. April 1922–August 1939, 2 tomy, red. Norman H. Baynes, Nowy Jork, 1942. Hitler’s Words, red. Gordon W. Prange, Waszyngton 1944. Hitler War Directives 1939–1945, Londyn 1964. International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, 14 November 1945–1 October 1946, 42 tomy. Koeppen Werner, Hitler’s Tabletalk, Dwadzieścia osiem zachowanych raportów, National Archives (USA). Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht 1940–1945, Frankfurt nad Menem 1961–1965. Linge Heinz, Bis zum Untergang, Monachium 1982. Linge Heinz, Diaries. March 1943–February 1945, National Archives (USA). Lochner Louis, Letters and Papers, State Historical Society of Wisconsin, Madison, Wisc. Milch Erhard, Dokumenty i wspomnienia, niewydane. Nazi Conspiracy and Aggression, 10 tomów, Waszyngton 1946. Nazi-Soviet Relations, 1939–1941. Documents from the Archives of the German Foreign Office, Waszyngton 1948. OSS, Hitler Source Book, 1943. Do raportu Langera. Smith Truman, Notebook and Report (o podróży do Monachium, 15–22 listopada 1922), Yale University Library. Trials of War Criminals before the Nuremberg Military Tribunals, 15 tomów, Waszyngton 1951–1952. U.S. Embassy, Berlin Reports 1930–1939, National Archives (USA). Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht 1940–1945, Frankfurt nad Menem 1961–1965.

C. ARTYKUŁY Z GAZET I CZASOPISM Assmann Heinz, Adolf Hitler, „US Naval Institute Proceedings”, tom 79, nr 12. Bach-Zelewski Erich von dem, Life of an SS-General, „Aufbau”, 23 sierpnia 1946. Binion Rudolph, Hitler’s Concept of Lebensraum: The Psychological Basis, „History of Childhood Quarterly”, jesień 1973. Bloch Edward, My Patient Hitler, „Collier’s”, 15 i 22 marca 1941. Deuerlein Ernst, Hitlers Eintritt in die Politik und die Reichswehr, „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”, nr 2, 1959.

1123

Earle George H., FDR’s Tragic Mistake, „Confidential”, 1958. Eastman Lloyd E., Fascism in Kuomintang China: The Blue Shirts, „China Quarterly”, styczeń–marzec 1972. Elstein David, Operation Sea Lion, „History of the Second World War”, część 8. Glaser Kurt, World War II and the War Guilt Question, „Modern Age”, zima 1971. Goldhagen Erich, Albert Speer, Himmler, and the Secrecy of the Final Solution, „Midstream”, październik 1971. Hale Oron James, Gottfried Feder Calls Hitler to Order, „Journal of Modern History”, grudzień 1958. Hanisch Reinhold, I Was Hitler’s Buddy, „New Republic”, 5, 12 i 19 kwietnia 1939. Hoffmann Peter C., The Attempt to Assassinate Hitler on March 21, 1943, „Canadian Journal of History”, nr 1, 1967. Kempner Robert M.W., Blueprint of the Nazi Underground, „Research Studies of the State College of Washington”, czerwiec 1945. Linge Heinz, The Hitler I Knew, „Chicago Daily News”, październik–grudzień 1955. Loewenberg Peter, The Unsuccessful Adolescence of Heinrich Himmler, „Journal of Modern History”, wrzesień 1959. Mayr Karl, I Was Hitler’s Boss, „Current History”, listopad 1941. Morell Theodor, Interview, „New York Times”, 22 maja 1945, s. 5. Nyomarkay Joseph L., Factionalism in the National Socialist German Workers’ Party, 1925–26, „Political Science Quarterly”, marzec 1965. Orlow Dietrich, The Conversion of Myths into Political Power, „American Historical Review”, kwiecień 1967. Phelps Reginald H., Hitler als Parteiredner im Jahre 1920, „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”, nr 3, 1963. Phelps Reginald H., Hitlers Grundlegende – Rede über den Antisemitismus, „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”, nr 4, 1968. Phelps Reginald H., Hitler und die Deutsche Arbeiter Partei, „American Historical Review”, lipiec 1963. Sauer Wolfgang, National Socialism: Totalitarianism or Fascism?, „American Historical Review”, grudzień 1967. Speer Albert, Wywiad przeprowadzony przez Erica Nordena, „Playboy”, czerwiec 1971. Thompson Larry V., Lebensborn and the Eugenics Policy of the Reichsführer-SS, „Central European History”, marzec 1971.

D. BIOGRAFIE, DZIENNIKI, WSPOMNIENIA, OPRACOWANIA HISTORYCZNE Absagen K.H., Canaris, Londyn 1956.

1124

Alfieri Dino, Dictators Face to Face, Nowy Jork 1955. Allen William Sheridan, The Nazi Seizure of Power, Chicago 1965. Andrus Burton, I Was the Nuremberg Jailer, Nowy Jork 1969. Ansel Walter, Hitler Confronts England, Durham 1960. Ansel Walter, Hitler and the Middle Sea, Durham 1972. Ausubel Nathan, Voices of History, Nowy Jork 1946. Barnett Corelli, The Collapse of British Power, Londyn 1972. Baur Hans, Ich flog die Mächtige der Erde, Kempten 1960. Berndt A.I., Der Marsch ins Grossdeutsche Reich, Monachium 1939. Best S. Payne, The Venlo Incident, Londyn 1950. Bewley Charles, Hermann Göring and the Third Reich, Devin-Adair 1962. Bezymenski Lev, The Death of Adolf Hitler, Nowy Jork 1968. Blackstock Paul W., The Secret Road to World War II, Chicago 1969. Boelcke Willi A., red., The Secret Conferences of Dr. Goebbels, Nowy Jork 1970 („Wollt Ihr den totalen Krieg?” Die geheimen Goebbels–Konferanzen 1939–1943, Stuttgart 1967). Boldt Gerhard, Hitler: The Last Ten Days, Nowy Jork 1973 (Die letzten zehn Tage, Frankfurt nad Menem 1973). Bormann Martin i Gerda, The Bormann Letters, red. H.R. Trevor-Roper, Londyn 1954. Bracher Karl, The German Dictatorship, Nowy Jork–Waszyngton 1970 (Die deutsche Diktatur, Kolonia 1968). Bramsted Ernest K., Goebbels and National Socialist Propaganda, 1925–1945, East Lansing 1965. Bräutigam Otto, So hat es sich zugetragen…, Würzburg 1968. Breker Arno, Im Strahlungsfeld der Ereignisse, Preussisch Oldendorf 1972. Brook-Shepherd Gordon, The Anschluss, Filadelfia–Nowy Jork 1963. Broszat Martin, German National Socialism 1919–1945, Santa Barbara 1966. Brown Anthony Cave, Bodyguard of Lies, Nowy Jork 1975. Bullitt Orville, red., For the President, Personal and Secret. Correspondence Between Franklin D. Roosevelt and William C. Bullitt, Boston 1972. Bullock Alan, Hitler. A Study in Tyranny, Nowy Jork 1961 [wyd. polskie: Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1997]. Burckhardt Carl, Ma mission à Dantzig, Paryż 1961 (Maine Danziger Mission 1937–1939, Monachium 1960). Burdick Charles B. i Lutz Ralph H., red., The Political Institutions of the German Revolution 1918–1919, Nowy Jork–Waszyngton 1966. Cadogan Alexander, The Diaries of sir Alexander Cadogan 1938–1945, Nowy Jork 1972. Carell Paul, Invasion – They’re Coming!, Nowy Jork 1963. Carell Paul, Hitler Moves East: 1941–1942, Nowy Jork 1966. Carell Paul, Scorched Earth, Boston 1970.

1125

Carr William, A History of Germany 1815–1945, Nowy Jork 1969. Carr William, Arms, Autarky and Aggression, Londyn 1972. Cecil Robert, The Myth of the Master Race, Nowy Jork 1972. Cervi Mario, The Hollow Legions, Garden City 1971. Chambers Frank, This Age of Conflict, Nowy Jork 1962. Ciano Galeazzo, The Ciano Diaries 1939–1943, Garden City 1946 [wyd. polskie: Dziennik 1937–1943, Pułtusk 2006]. Colvin Ian, The Chamberlain Cabinet, Londyn 1971. Colvin Ian, Hitler’s Secret Enemy, Londyn 1957. Compton James V, The Swastika and the Eagle, Boston 1967. Craig Gordon, The Politics of the Prussian Army: 1650–1945, Londyn–Oksford–Nowy Jork 1968. Creveld Martin van, Hitler’s Strategy 1940–1941, Cambridge 1973. Dahlerus Birger, The Last Attempt, Londyn 1948. Dahrendorf Ralf, Society and Democracy in Germany, Nowy Jork 1969 (Gesellschaft und die Demokratie in Deutschland, Monachium 1965). Daim Wilfried, Der Mann, der Hitler die Ideen gab, Monachium 1958. Dallin Alexander, German Rule in Russia, 1941–1944, Londyn 1957. Dallin David, Soviet Russia’s Foreign Policy, 1939–1942, New Haven 1942. Davidson Eugene, The Trial of the Germans, Nowy Jork 1966. Dawson Raymond, The Decision to Aid Russia 1941, Chapel Hill 1959. Deakin F.W., The Brutal Friendship, Nowy Jork 1962. Delarue Jacques, The Gestapo, Nowy Jork 1964 [wyd. polskie: Historia Gestapo, Warszawa 2011]. Delmer Sefton, Trail Sinister, Londyn 1961. Delmer Sefton, Black Boomarang, Nowy Jork 1962. Dennis Peter, Decision by Default, Londyn 1972. Deuerlein Ernst, Der Aufstieg der NSDAP 1919–1933 in Augenzeugen Berichtet, Düsseldorf 1968. Deuerlein Ernst, Der Hitler Putsch, Stuttgart 1962. Deuerlein Ernst, Hitler, Monachium 1969. Dickinson John K., German and Jew, Chicago 1967. Dietrich Otto, Hitler, Chicago 1955 (12 Jahre mit Hitler, Monachium 1955). Dietrich Otto, Mit Hitler in die Macht, Monachium 1934. Dirksen Herbert von, Moscow, Tokyo, London, Norman 1952. Dodd Martha, My Years in Germany, Londyn 1938. Dodd William, Ambassador Dodd’s Diary, 1933–1938, Londyn 1941. Dollmann Eugen, The Interpreter, Londyn 1967 (Dolmetscher der Diktatoren, Bayreuth 1963).

1126

Dönitz Karl, Memoirs, Londyn 1958 [wyd. polskie: 10 lat i 20 dni. Wspomnienia 1935–1945, Gdańsk 2001]. Dorpalen Andreas, Hindenburg and the Weimar Republic, Princeton 1964. Douglas-Hamilton James, Motive for a Mission, Londyn 1971. Eden Anthony, Facing the Dictators, Londyn 1962. Eden Anthony, The Reckoning, Boston 1965 [wyd. polskie: Pamiętniki 1938–1945, Warszawa 1972]. Eich Hermann, The Unloved Germans, Nowy Jork 1965. Engel Gerhard, Heeresadjutant bei Hitler 1938–1943, Stuttgart 1974. Falls Cyril, The Great War, Nowy Jork 1959. Feiling Keith, The Life of Neville Chamberlain, Londyn 1946. Fest Joachim, The Face of the Third Reich, Nowy Jork 1970 (Das Gesicht des Dritten Reiches, Monachium 1963). Fest Joachim, Hitler, Frankfurt nad Menem 1973 [wyd. polskie: Hitler, Warszawa 1995]. Fischer Fritz, Germany’s Aims in the First World War, Nowy Jork 1967 (Griff nach der Weltmacht, Düsseldorf 1961). Fischer Louis, Russia’s Road from Peace to War, Nowy Jork 1969. Flannery Harry, Assignment to Berlin, Londyn 1943. François-Poncet André, The Fateful Years, Londyn 1949. Frank Hans, Im Angesicht des Galgens. Deutung Hitlers und seiner Zeit auf Grund eigener Erlebnisse und Erkenntnisse, Monachium 1953. Franz-Willing Georg, Die Hitlerbewegung. Der Ursprung, 1919–1922, Hamburg 1962. Fredborg Arvid, Behind the Steel Wall, Nowy Jork 1944. Freund Gerald, Unholy Alliance, Nowy Jork 1957. Friedländer Saul, Prelude to Downfall: Hitler and the United States, 1939–1941, Nowy Jork 1967 (Auftakt zum Untergang. Hitler und die Vereinigten Staaten, Stuttgart 1965). Friedländer Saul, Pius XII and the Third Reich, Nowy Jork 1966. Friedländer Saul, Kurt Gerstein: The Ambiguity of Good, Nowy Jork 1969. Frischauer Willi, Hermann Goering, Nowy Jork 1951. Frischauer Willi, Himmler, Nowy Jork 1962. Fromm Bella, Blood and Banquets, Londyn 1943. Gallagher Matthew, Soviet History of World War II, Nowy Jork 1963. Galland Adolf, The First and the Last, Nowy Jork 1957. Gallo Max, The Night of Long Knives, Nowy Jork 1972 (Der schwarze Freitag der SA, Oldenburg 1970). Gasman Daniel, Scientific Origins of National Socialism, Nowy Jork 1971. Gatzke Hans, red., European Diplomacy Between Two Wars, 1919–1939, Chicago 1972. Gedye G.E.R., Betrayal in Central Europe, Nowy Jork 1939. Gehlen Reinhard, The Service, Nowy Jork 1972 (Der Dienst, Moguncja 1971).

1127

Giesing Erwin, Diary, niewydane. Gilbert Felix, Hitler Directs His War, Nowy Jork 1950. Gilbert G.M., Nuremberg Diary, Nowy Jork 1961 [wyd. polskie: Dziennik norymberski, Warszawa 2012]. Gilbert G.M., The Psychology of Dictatorship, Nowy Jork 1950. Gisevius Hans B., To the Bitter End, Boston 1947 (Bis zum bitteren Ende, 2 tomy, Hamburg) [wyd. polskie: Dzienniki 1923–1945, 3 tomy, Warszawa 2013]. Goebbels Josef, The Early Goebbels Diaries, Londyn 1962. Goebbels Josef, The Goebbels Diaries, red. Louis P. Lochner, Garden City 1948. Goerlitz Walter, The German General Staff, Nowy Jork 1959. Goerlitz Walter, Paulus and Stalingrad, Nowy Jork 1963. Goodspeed D.J., Ludendorff, Londyn 1966. Gordon Harold J. jr, Hitler and the Beer Hall Putsch, Princeton 1972 (Hitlerputsch 1923, Frankfurt nad Menem 1971). Greiner Joseph, Das Ende des Hitler-Mythos, Wiedeń 1947. Griffiths Richard, Marshal Pétain, Londyn 1970. Grunberger Richard, The 12-Year Reich, Nowy Jork 1971. Guderian Heinz, Panzer Leader, Nowy Jork (Erinnerunger eines Soldaten, Heidelberg 1951) [wyd. polskie: Wspomnienia żołnierza, Warszawa 2013]. Gun Nerin, Eva Braun, Nowy Jork 1969. Gun Nerin, The Day of the Americans, Nowy Jork 1966. Halder Franz, Hitler as Warlord, Londyn 1950. Hale Oron J., The Captive Press in the Third Reich, Princeton 1964. Hamilton Alistair, The Appeal of Fascism, Londyn 1971. Hanfstaengl Egon, Memoirs, niewydane. Hanfstaengl Ernst, Biographical Sketch of Hitler and Himmler, Raport OSS, 3 grudnia 1943. Hanfstaengl Ernst, The Missing Years, Londyn 1957. Hanfstaengl Ernst, Zwischen Weissem und Braunen Haus, Monachium 1970. Hanfstaengl Ernst, Out of the Strong, 1974, niewydane. Hanfstaengl Helene, Notes, niewydane. Hanser Richard, Putsch!, Nowy Jork 1970. Hassell Ulrich von, The Von Hassell Diaries, 1938–1944, Garden City 1947. Hegner H.S. (Harry Schulze-Wilde), Die Reichskanzlei, Frankfurter Societats 1959. Heiber Helmut, Joseph Goebbels, Berlin 1962 Heiden Konrad, Der Führer, Boston 1944. Hedin Sven, Germany and World Peace, Londyn 1937. Heinz Heinz A., Germany’s Hitler, Londyn 1934. Henderson Archibald, GBS: Man of the Century, Nowy Jork 1956. Henderson Nevile, Failure of a Mission, Nowy Jork 1940.

1128

Herzstein Robert, Adolf Hitler and the Third Reich, Boston 1971. Hess Rudolf i Ilse, Prisoner of Peace, Londyn 1954. Hesse Fritz, Hitler and the English, Londyn 1954. Hesse Fritz, Das Spiel um Deutschland, Monachium 1953. Higgins Trumbull, Hitler and Russia, Nowy Jork 1966. Hilberg Raul, The Destruction of the European Jews, Chicago 1967. Hildebrand Klaus, The Foreign Policy of the Third Reich, Berkeley 1973 (Deutsche Aussenpolitik 1933–1945, Stuttgart 1971). Hillgruber Andreas, Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler, 2 tomy, Frankfurt nad Menem 1967–1970. Hillgruber Andreas, Hitlers Strategie, Frankfurt nad Menem 1965. Hillgruber Andreas, Die Weltpolitische Lage, 1936–1938. Deutschland in Weltpolitik 1933–1939, red. Oswald Hauser, 1965. Hills George, Franco, Nowy Jork 1967. Hirszowicz Łukasz, The Third Reich and the Arab East, Londyn 1966. Hitler Adolf, Hitler’s Secret Conversations, Nowy Jork 1961. Hitler Adolf, Hitler’s Secret Book, Nowy Jork 1961. Hitler Adolf, Mein Kampf, Monachium 1925–1927. [wyd. polskie: Moja walka, Krosno 1992]. Hitler Adolf, The Testament of Adolf Hitler. The Hitler–Bormann Documents, Londyn 1961. Hitler Brigid, My Brother-in-law Adolf, niewydane, New York Public Library. Hoare Samuel, Complacent Dictator, Nowy Jork 1947. Hoffmann Hans Hubert, Der Hitlerputsch, Monachium 1961. Hoffmann Heinrich, Hitler Was My Friend, Londyn 1955. Höhne Heinz, The Order of the Death’s Head, Nowy Jork 1970 (Der Orden unter dem Totenkopf, Gütersloh 1967). Höhne Heinz, Codeword Direktor, Nowy Jork 1971. Holborn Hajo, red., Republic to Reich, Nowy Jork 1972. Holborn Hajo, red., Germany and Europe, Garden City 1970. Horthy Miklós, Memoirs, Londyn 1956 (Ein Leben für Ungarn, Bonn 1953). Howe Ellic, Rudolph von Sebottendorf, niewydane. Howe Ellic, Urania’s Children, Londyn 1967. Howe Quincy, Ashes of Victory, Nowy Jork 1972. Hull David, Film in the Third Reich, Berkeley 1969. Huss Pierre, Heil and Farewell, Londyn 1943. Irving David, Breach of Security, Londyn 1968. Irving David, Hitler und seine Feldherren, Berlin 1975. Irving David, The Rise and Fall of the Luftwaffe, Boston 1973 (Die Tragödie der deutschen Luftwaffe, Frankfurt nad Menem 1970). Isherwood Christopher, The Berlin Stories, Nowy Jork 1963.

1129

Jäckel Eberhard, Hitlers Weltanschauung, Tybinga 1969. Jenks William A., Vienna and the Young Hitler, Nowy Jork 1972. Jetzinger Franz, Hitler’s Youth, Londyn 1958 (Hitlers Jugend, Wiedeń 1956). John Otto, Twice Through the Lines, Londyn 1972. Jones Ernest, The Life and Work of Sigmund Freud, 2 tomy, Nowy Jork 1953. Jones Thomas, A Diary with Letters, 1931–1950, Londyn 1954. Junge Gertraud, Memoirs, niewydane. Kallenbach Hans, Mit Adolf Hitler auf Festung Landsberg, Monachium 1943. Keitel Wilhelm, Memoirs, Londyn 1965 [wyd. polskie: W służbie aż do klęski. Wspomnienia feldmarszałka Hitlera i szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, Warszawa 2001]. Kele Max H., Nazis and Workers, Chapel Hill 1972. Kelem Emery, Peace in Their Time, Nowy Jork 1963. Kelley Douglas M., 22 Cells in Nuremberg, Nowy Jork 1947. Kempka Erich, Ich habe Adolf Hitler Verbrannt, Monachium 1952. Kennan George, From Prague After Monachium, Princeton 1968. Kennan George, Memoirs 1925–1950, Boston 1967. Kirkpatrick Clifford, Nazi Germany, Its Women and Family Life, Indianapolis–Nowy Jork 1938. Kirkpatrick Ivone, Mussolini, Nowy Jork 1964. Klein Burton, Germany’s Economic Preparations for War, Cambridge 1959. Kleist Peter, European Tragedy, Londyn, 1965. Knickerbocker H.R., Is Tomorrow Hitler’s?, Nowy Jork 1941. Koehl Robert L., RKFDV: German Resettlement and Population Policy 1939–1945, Cambridge 1957. Koehler Hans Jürgen, Inside Information, Londyn 1940. Koller Karl, Der letzte Monat, Mannheim 1949. Kramary Joachim, Stauffenberg, Nowy Jork 1967. Krause Karl, Zehn Jahre Kammerdiener bei Hitler, Hamburg 1949. Krausnick Helmut, Anatomy of the SS State, Nowy Jork 1968 (Anatomie des SS-Staates, Olten, 1965). Kubizek August, The Young Hitler I Knew, Boston 1955 (Adolf Hitler. Mein Jugendfreund, Graz 1953). Kuby Erich, The Russians and Berlin 1945, Nowy Jork 1968. Kühnl Reinhard, Die Nationalsozialistische Linke, 1925–1930, Meisenheim am Glan 1966. Lammers Donald, Explaining Munich, Stanford 1966. Lane Barbara Miller, Architecture and Politics in Germany 1918–1945, Cambridge 1968. Langer Walter C., The Mind of Adolf Hitler, Nowy Jork 1972. Laqueur Walter, Russia and Germany, Boston 1965. Levin Nora, The Holocaust, Nowy Jork 1973. Lewy Guenter, The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964.

1130

Lochner Louis, Always the Unexpected, Nowy Jork 1946. Lochner Louis, What About Germany?, Nowy Jork 1942. Lüdecke Kurt G.W., I Knew Hitler, Londyn 1938. Ludendorff Erich, Auf dem Weg zur Feldherrnhalle, Monachium 1938. Lukacs John, The Last European War, Garden City 1976. Lukacs John, The Passing of the Modern Age, Nowy Jork 1970. Maass Walter, Assassination in Vienna, Nowy Jork 1972. MacLeod Iain, Neville Chamberlain, Nowy Jork 1962. Macmillan Harold, Winds of Change, Nowy Jork 1966. Macmillan Harold, The Blast of War, Nowy Jork 1968. Maisky Ivan, Memoirs of a Soviet Ambassador, Nowy Jork 1968 [wyd. polskie: Iwan Majski, Wspomnienia ambasadora radzieckiego, Warszawa 1967–1970]. Manchester William, The Arms of Krupp, Nowy Jork 1970. Mandell Richard D., The Nazi Olympics, Nowy Jork 1971. Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Dr. Goebbels, Nowy Jork 1960. Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Hess, Londyn 1971. Manvell Roger i Fraenkel Heinrich, Himmler, Nowy Jork 1965. Maschmann Melita, Account Rendered, Londyn 1964. Maser Werner, Die Frühgeschichte der NSDAP, Frankfurt nad Menem 1965. Maser Werner, Adolf Hitler, Monachium 1971. Maser Werner, Hitler, Nowy Jork 1975. Maser Werner, Hitlers Briefe und Notizen, Düsseldorf 1973. McRandle James, The Track of the Wolf, Evanston 1965. McSherry James, Stalin, Hitler and Europe, 1933–1939, Cleveland 1968. McSherry James, Stalin, Hitler and Europe, 1939–1941, Cleveland 1970. Mellow James R., Charmed Circle, Waszyngton 1974. Mend Hans, Adolf Hitler im Felde, Monachium 1931. Meskill Johanna, Hitler and Japan, Nowy Jork 1966. Milward Alan S., The German Economy at War, Londyn 1965. Mitchell Allan, Revolution in Bavaria, Princeton 1965. Mitchell David, 1919 Red Mirage, Nowy Jork 1970. Mosley Philip, The Kremlin and World Politics, Nowy Jork 1960. Mosley Oswald, My Life, Londyn 1970. Mosse George, Nazi Culture, Nowy Jork, 1966. Müllern-Schonhausen Johannes von, Die Lösung des Rätsels Adolf Hitler, Wiedeń 1959. Murphy Robert, Diplomat Among Warriors, Garden City 1964. Mussolini Benito, Memoirs 1942–1943, Londyn 1949. Nelson Walter, The Soldier Kings, Nowy Jork 1970. Nicolson Harold, The War Years 1939–1945. Nowy Jork 1967.

1131

Nogueres Henri, Monachium, Nowy Jork 1965. Nolte Ernst, Three Faces of Fascism, Nowy Jork 1966. Nyomarkay Joseph, Charisma and Factionalism in the Nazi Party, Minneapolis 1967. Oechsner Frederick, This Is the Enemy, Boston 1942. Offner Arnold A., America and the Origins of World War II, Boston 1971. O’Neill Robert, The German Army and the Nazi Party, Nowy Jork 1966. Orlow Dietrich, The History of the Nazi Party, 1919–1933, Newton Abbot 1971. Orlow Dietrich, The History of the Nazi Party, 1933–1945, Pittsburgh 1973. Oven Wilfred von, Mit Goebbels bis zum Ende, 2 tomy, Buenos Aires 1949–1950. Papen Franz von, Memoirs, Londyn 1952. Parkinson Roger, Peace for Our Time, Nowy Jork 1971. Peterson Edward, Limits of Hitler’s Power, Princeton 1966. Phillips Peter, The Tragedy of Nazi Germany, Nowy Jork 1969. Piotrowski Stanisław, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1961. Pope Ernest, Monachium Playground, Nowy Jork 1941. Price G. Ward, I Know These Dictators, Londyn 1937. Pridham Geoffrey, Hitler’s Rise to Power, Nowy Jork 1973. Raczynski Edward, In Allied London, Londyn 1962 [wyd. polskie: W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyńskiego 1939–1945, Londyn 1997]. Reitsch Hanna, Flying Is My Life, Nowy Jork 1954. Remak Joachim, Nazi Years, Englewood Cliffs–Nowy Jork 1969. Ribbentrop Annelies von, Die Kriegesschuld des Widerstandes, Leoni 1974. Ribbentrop Joachim von, Ribbentrop Memoirs, Londyn 1962. Rich Norman, Hitler’s War Aims, 2 tomy, Nowy Jork 1973–1974. Riess Curt, Joseph Goebbels, Nowy Jork 1948. Ringelblum Emmanuel, Notatki z getta warszawskiego, Warszawa 1952. Roberts Stephen, The House That Hitler Built, Londyn 1937. Röhl J.C.G., From Bismarck to Hitler, Nowy Jork 1970. Rosenberg Alfred, Memoirs, oprac. Serge Land i Ernst von Schenck, Chicago 1949. Rosenberg Alfred, Das politische Tagebuch Alfred Rosenbergs, Getynga 1956. Rosenberg Alfred, Alfred Rosenberg, Selected Writings, Londyn 1970. Rothenbücher Karl, Der Fall Kahr, Tybinga 1924. Rudel Hans Ulrich, Stuka Pilot, Nowy Jork 1958. Rumpf Hans, The Bombing of Germany, Nowy Jork 1963. Ryder A.J., The German Revolution of 1918, Cambridge 1967. Santoro Cesare, Hitler Germany, Berlin 1938. Sayers Michael i Kahn Albert, The Plot Against the Peace, Nowy Jork 1945. Schacht Hjalmar, Account Settled, Londyn 1948. Schacht Hjalmar, Confessions of the „Old Wizard”, Cambridge 1956.

1132

Schellenberg Walter, Hitler’s Secret Service, Nowy Jork 1958. Schirach Henriette von, The Price of Glory, Londyn 1960 (Der Preis der Herrlichkeit, Wiesbaden 1956). Schlabrendorff Fabian von, The Secret War against Hitler, Nowy Jork 1965 (Offiziere gegen Hitler, Frankfurt nad Menem 1959). Schmidt Paul, Hitler’s Interpreter, Londyn 1951 (Statist auf diplomatischer Bühne, Bonn 1950). Schramm Percy, Hitler: The Man and the Military Leader, Chicago 1971 (Hitler als militarischer Führer, Frankfurt mad Menem 1962). Schramm Wilhelm Ritter von, Conspiracy Among Generals, Nowy Jork 1957. Schuschnigg Kurt von, Brutal Takeover, Nowy Jork 1971. Schuschnigg Kurt von, Austrian Requiem, Londyn 1947 (Ein Requiem in Rot-Weiss-Rot, Zurych 1946). Schweitzer Arthur, Big Business in the Third Reich, Bloomington 1964. Seaburg Paul, The Wilhelmstrasse, Berkeley 1954. Seaton Albert, The Russo-German War, 1941–1945, Londyn 1971. Sender Toni, Autobiography of a German Rebel, Nowy Jork 1939. Serrano Suñer Ramon, Entre les Pyrénées et Gibraltar, Genewa 1947. Shirer William L., Berlin Diary, Nowy Jork 1941. Shirer William L., End of a Berlin Diary, Nowy Jork 1947. Shirer William L., The Rise and Fall of the Third Reich, Nowy Jork 1960. Siemsen Hans, Hitler Youth, Londyn 1940. Simpson Amos, Why Hitler?, Boston 1971. Skorzeny Otto, Skorzeny’s Special Missions, Londyn 1957. Skorzeny Otto, Lebe gefährlich, Siegburg-Niederpleis 1962. Skorzeny Otto, Wir kämpften – wir verloren, Siegburg-Niederpleis 1962. Smith Bradley, Adolf Hitler, Stanford 1967. Smith Bradley, Heinrich Himmler, Stanford 1971. Smith Bradley i Peterson Agnes F., Heinrich Himmler Geheimreden 1933 bis 1945, Frankfurt nad Menem 1974. Smith Howard K., Last Train from Berlin, Nowy Jork 1942. Sontag Raymond James i Beddie James Stuart, red., Nazi-Soviet Relations 1939–1941, Nowy Jork 1948. Speer Albert, Inside the Third Reich, Nowy Jork 1970 (Erinnerungen, Frankfurt nad Menem 1969). Spengler Oswald, Spengler Letters, Londyn 1966. Starhemberg E.R. von, Between Hitler and Mussolini, Londyn 1942. Stein George, Hitler, Englewood Cliffs, Nowy Jork 1968. Stern Fritz, The Failure of Liberalism, Nowy Jork 1972. Strasser Otto, Hitler and I, Londyn 1940.

1133

Strasser Otto, Mein Kampf, Frankfurt nad Menem 1969. Strasser Otto, Ministersessel oder Revolution?, Berlin 1930. Tobias Fritz, The Reichstag Fire, Nowy Jork 1964 (Der Reichstagsbrand, Rastatt 1962). Toland John, Battle: The Story of the Bulge, Nowy Jork 1959. Toland John, The Last 100 Days, Nowy Jork 1966. Toland John, The Rising Sun, Nowy Jork 1970. Trevor-Roper H.R., The Last Days of Hitler, Nowy Jork 1947. Trunk Isaiah, Judenrat, Nowy Jork 1972. Wagner Dieter, Anschluss, Nowy Jork 1971. Wagner Friedelind, The Royal Family of Bayreuth, Londyn 1948. Waite Robert G.L., Vanguard of Nazism, Nowy Jork 1952. Warlimont Walter, Inside Hitler’s Headquarters, Waszyngton 1964 [wyd. polskie: W kwaterze głównej Wehrmachtu, Warszawa 1965]. Watt Richard. The Kings Depart, Londyn 1968. Weinberg Gerhard L., The Foreign Policy of Hitler’s Germany, Chicago 1970. Weiner Jan, The Assassination of Heydrich, Nowy Jork 1969. Weiss John, Nazis and Fascists in Europe, 1918–1945, Nowy Jork 1967. Weizsäcker Ernst von, Memoirs, Londyn 1951 (Erinnerungen, Monachium 1950). Werth Alexander, France:1940–1955, Nowy Jork 1956. Werth Alexander, Russia at War 1941–1945, Nowy Jork 1964. Wheeler-Bennett John, Munich, Prologue to Tragedy, Londyn 1966. Wheeler-Bennett John, The Nemesis of Power, Nowy Jork 1967. Wiedemann Fritz, Der Mann, der Feldherr werden wollte, Velbert 1964. Williams Robert C., Culture in Exile, Ithaca 1972. Windsor Duke of, A King’s Story, Londyn 1951. Winterbotham F.A., The Ultra Secret, Londyn 1974. Wiskemann Elizabeth, The Rome–Berlin Axis, Londyn 1966. Wulff Wilhelm, Zodiac and Swastika, Nowy Jork 1973. Zeller Eberhard, The Flame of Freedom, Coral Gables 1969 (Geist der Freiheit, Monachium 1963). Ziegler Hans Severus, Wer war Hitler?, Tybinga 1970. Zoller Albert, Douze ans auprès d’Hitler, Paryż 1949 (Hitler privat. Erlebnisbericht seiner Geheimsekretärin, Düsseldorf 1949).

1134

Przypisy

WYKAZ SKRÓTÓW BA

Bundesarchiv (Archiwum Federalne, Koblencja)

BFP

Documents on British Foreign Policy (dokumenty dotyczące brytyjskiej polityki zagranicznej)

BH

Bayerisches Hauptstaatsarchiv Monachium)

CAB

British Cabinet Papers (dokumenty brytyjskiego rządu)

(Bawarskie

Główne

Archiwum

Państwowe,

CIC-PH Counter Inteligence Corps, przesłuchanie Pauli Hitler przez kontrwywiad Armii Stanów Zjednoczonych, 5 czerwca 1946 roku. US Army Military History Research Collection, Carlisle Barracks, Pasadena EGD

Early Goebbels Diaries (Wczesne dzienniki Goebbelsa)

GFP

Documents on German Foreign Policy (dokumenty dotyczące niemieckiej polityki zagranicznej)

HA

Hauptarchiv der NSDAP (Archiwum Główne NSDAP)

HBN

Maser, Hitlers Briefe und Notizen (Listy i notatki Hitlera)

HH

Fritz Hesse, Hitler and the English (Hitler i Anglicy)

HSB

OSS, Hitler Source Book (Materiały źródłowe Biura Służb Strategicznych na temat Hitlera)

HSC

Hitler’s Secret Conversations (Tajne rozmowy Hitlera)

IMT

International Norymberga)

MK

Mein Kampf, wyd. Houghton Mifflin, Boston 1943

MY

Hanfstaengl, The Missing Years (Utracone Lata)

NA

National Archives (Archiwa Narodowe, Waszyngton)

ND

Nuremberg Document (Dokument norymberski)

NSR

Nazi-Soviet Relations (stosunki nazistów z Sowietami w latach 1939–1941)

Military

Tribunal

(Międzynarodowy

1135

Trybunał

Wojskowy,

OCMH Office, Chief of Military History (Biuro Szefa Historii Wojskowej Armii Stanów Zjednoczonych, Washington) PHP

Protokoll des Hitler-Prozesses (Protokół procesu Hitlera)

TAH

testament Adolfa Hitlera

TMWC Trial of the Major War Criminals (proces głównych zbrodniarzy wojennych przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym) VB

„Völkischer Beobachter” (organ prasowy NSDAP)

Prolog – CIOS W PLECY 1

Heinz, 83.

2

Ibid.

3

List do Josefa Poppa, 4 grudnia 1914.

4

Wywiad Juliusa Hagemanna Schulzego-Wilde’a.

5

Chambers, 84.

6

MK, 203.

7

Informacje na temat doktora Forstera pochodzą z tajnego raportu US Navy (amerykańskiej marynarki wojennej), ujawnionego w 1972 roku przez autora, który odnalazł go w aktach OSS przechowywanych w National Archives. Dokument zatytułowany Psychiatryczne studium Hitlera został sporządzony w 1943 roku przez doktora Karla Kronora, wcześniej wiedeńskiego neurologa. Kronor, który najwyraźniej uczestniczył w badaniu Hitlera przeprowadzonym w Pasewalku, przedstawił ustalenia doktora Forstera, dołączając definicję psychopaty jako „osoby upośledzonej psychicznie, zwykle z powodu odziedziczonych predyspozycji, charakteryzującej się słabością woli i niezdolnością przystosowania do społeczeństwa, co wywołuje skłonność do występku i zbrodni”. Inne informacje na temat doktora Forstera zostały zaczerpnięte z listów i artykułu doktora Rudolpha Biniona zamieszczonego na łamach „History of Childhood Quarterly”, 203–206.

8

MK, 203.

9

Fragment notatek z procesu Hitlera w Monachium, 16 lutego 1924 roku. PHP.

z Ignazem

Westenkirchnerem,

Archiwum

Harry’ego

10

MK, 203–204.

11

Ibid., 204.

12

PHP, 16 lutego 1924.

13

Z raportu nr 31 963 wywiadu US Navy, NA.

14

HSB, 901; Karl von Wiegand, Hitler Foresees His End (Hitler przepowiada własny koniec), „Cosmopolitan”, kwiecień 1939, 152; „Frankfurter Zeitung”, 27 stycznia 1923, 1; Ludwell Denny, France and the German Counter-Revolution (Francuska i niemiecka

1136

kontrrewolucja), „Nation”, 14 marca 1923, 295; Adolf Viktor von Koerber, Adolf Hitler. Sein Leben und seine Reden (Monachium 1923), 6–7.

Rozdział 1 – GŁĘBOKIE KORZENIE 1

MK, 5.

2

Informacje na temat wpisu do rejestru urodzin Schicklgrubera zaczerpnięto z rozprawy doktorskiej złożonej w Institut für Zeitgeschichte Uniwersytetu Wiedeńskiego.

3

Jetzinger, 41.

4

Z wywiadu udzielonego przez pannę Schichtl, NA, HA, teczka 17, rolka 1.

5

Jetzinger, 57.

6

MK, 5–6.

7

HSB, 924 i 913.

8

Gilbert, Psychology, 18.

9

MK, 6.

10

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.

11

Ibid. CIC-PH.

12

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.

13

Zoller, 55.

14

MK, 6.

15

Ibid., 9.

16

Ibid., 10.

17

Heinz, 25.

18

Ibid., 26.

19

Wywiad z Josefem Keplingerem, 1971.

20

Remak, 14.

21

Jetzinger, 53.

22

Bradley Smith, Adolf Hitler, 100.

23

Heinz, 26–27.

24

Informacje na temat zabaw Hitlera z dziećmi Schmidtów, w tym wszystkie cytaty, zaczerpnięto z wywiadów przeprowadzonych z Marią Schmidt Koppensteiner i Johannem Schmidtem w październiku 1938 roku, HA, teczka 17, rolka 1.

25

HSC, 625.

26

Jetzinger, 68–69.

27

MK, 14.

28

Jetzinger, 74–75.

29

HSC, 201.

30

Wiersz w BA, R43 II/957, s. 71, dzięki uprzejmości doktora Eberharda Jäckela.

31

HSC, 202.

1137

32

Informacje na temat zdrowia Hitlera: CIC-PH.

33

HSC, 202.

34

Cytaty z rozmów Kubizka z Hitlerem, Kubizek, 11–13, 26–27.

35

O życiu przy Humboldtstrasse: CIC-PH.

36

Kartki od Hitlera, Erinnerungen Kubizka, cyt. za: Jetzinger, 98–99.

37

CIC-PH.

38

Kubizek, 99–100.

39

CIC-PH.

40

Jetzinger, 94.

41

Kubizek, 119.

42

Artykuł doktora Blocha zamieszczony na łamach „Collier’s”, 1941.

43

Kubizek, 59–60.

44

Ibid., 84.

45

HA, teczka 17, rolka 1, Adolf Hitler w Urfahr.

46

Wywiad z Johanną Mayrhofer, 1971.

47

Kubizek, 114.

48

MK, 20.

49

Fragment przesłuchania doktora Blocha przez OSS, HSB, 21.

50

Kubizek, 122.

51

Wielu historyków uważa, że Hitler wrócił z Wiednia dopiero po śmierci matki. Na przykład Franz Jetzinger opiera swoje wnioski na świadectwie ludzi, którzy po 1938 roku rozmawiali z panią Presenmayer, żoną naczelnika poczty. Według Jetzingera: „Opowiedziała im wszystko, co zapamiętała: jak się nią opiekowały wspólnie z Johanną, siostrą pani Klary, i – co starsza pani szczególnie podkreśliła – jak jej syn, Adolf, przyjechał z Wiednia dopiero po śmierci matki. Było jej bardzo przykro, że nie zdążył się z nią pożegnać”. W artykule zatytułowanym Adolf Hitler w Urfahr! HA, teczka 17, rolka 1, Presenmayer potwierdziła, że to ona poinformowała Hitlera o stanie jego matki, a Adolf „przerwał naukę i natychmiast przyjechał do umierającej”. Potwierdziła również relację doktora Blocha o rysunku („narysował pośmiertny portret matki”). Co więcej, w 1938 roku powiedziała reporterowi, że Hitler wrócił do domu przed śmiercią Klary i opiekował się nią, jak przystało na kochającego syna (HA, teczka 17A). Jetzinger postanowił nie brać pod uwagę świadectw doktora Blocha i Kubizka. To prawda, że relacja doktora Blocha zamieszczona na łamach „Collier’s” jest pełna błędów, szczególnie w przypadku zdarzeń, w których osobiście nie uczestniczył. Prawdą jest również, że opowieści Kubizka o Hitlerze zawierają pewną liczbę błędów, szczególnie w datowaniu. Świadectwa Kubizka należy czytać ostrożnie, gdyż cechuje je skłonność do przesady i fantazjowania. Większość krytycznych uwag Jetzingera pod adresem Kubizka jest, jak sądzę, usprawiedliwiona, choć on sam ma skłonność do akcentowania zdarzeń, które przedstawiają Hitlera w złym świetle. (Za czasów reżimu Hitlera Jetzinger przebywał w wiedeńskim więzieniu). Jego

1138

własna dobrze udokumentowana książka ma wiele zapożyczeń z opowieści Kubizka, który jest bezsprzecznie najlepszym źródłem wiedzy na temat młodzieńczych lat Hitlera. Kolejnego dowodu potwierdzającego relacje doktora Blocha i Kubizka o tym, jak Hitler opiekował się umierającą matką, dostarcza tekst przesłuchania Pauli Hitler przez agenta CIC w 1946 roku: „Pomagał mi. Mój brat, Adolf, rozpieszczał matkę w ostatnich dniach jej życia, otaczając ją ogromną czułością. Opiekował się nią niestrudzenie, starał się spełnić najdrobniejszy kaprys i robił wszystko, aby okazać jej wielką miłość”. Innego dowodu dostarcza doktor Rudolph Binion, który niedawno odczytał notatki medyczne doktora Blocha z 1907 roku, rekonstruując historię choroby Klary Hitler. Z notatek wynika, że 22 listopada 1907 roku doktor Bloch konsultował się z Hitlerem w Linzu. 52

Artykuł Biniona w „History of Childhood Quarterly”, 197–201.

53

Kubizek, 124–125.

54

Bloch, „Collier’s”.

55

Kubizek, 126.

56

Bloch, „Collier’s”.

Rozdział 2 – „MOJA SZKOŁA ŻYCIA” 1

Kubizek, 127.

2

Ibid., 139.

3

Z przesłuchania Williama Patricka Hitlera przez OSS, HSB, 925–926.

4

Kubizek, 143–145.

5

Ibid., 149, 152–153, 157–158.

6

Wywiad z Albertem Frauenfeldem, 1971.

7

Kubizek, 150–151.

8

Ibid., 189.

9

Ibid., 191.

10

Ibid., 204.

11

Arthur J May, The Habsburg Monarchy (Cambridge, Massachusetts, 1951), 308.

12

MK, 23–24.

13

Kubizek, 166–168.

14

Ibid., 154.

15

Jetzinger, 121. O napisaniu opery zob. Kubizek, 193–202.

16

List Hitlera do Kubizka, 18 lub 19 kwietnia 1908, Maser, HBN, 20–22.

17

Kubizek do Jetzingera, 6 maja 1949, Oberösterreichisches Landesarchiv, teczka 64.

18

Kubizek, 235–236.

19

Ibid., 255.

20

Jetzinger. 125–126.

21

Ibid., 126–127.

1139

22

Jetzinger, 127–128; Kubizek, 260–262.

23

CIC–PH.

24

MK, 28.

25

Ibid., 19.

26

Ibid., 21.

27

Hanisch, 240.

28

Ibid., 272, 297.

29

Hanser, 31.

30

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.

31

CIC-PH.

32

Teoria kastracji Freuda, zob. Ernest Jones, I, 292–293, 330; ibid., 261.

33

List Hitlera został zamieszczony na stronie 195 książki Müllerna-Schönhausena zatytułowanej Die Lösung des Rätsels Adolf Hitler, będącej osobliwą mieszaniną faktów i fikcji. Z drugiej strony jestem przekonany, że jego zbiór oryginalnych dokumentów, przedmiotów osobistych i prac Hitlera jest w dużej części autentyczny. Chociaż Müllern-Schönhausen zabrał mnie do wiedeńskiego banku, w którym są przechowywane wspomniane dokumenty, i wykonał fotokopie pewnej liczby z nich, nie pokazał mi oryginałów. Stwierdził, że dostał je od Hansa Bleyera-Härtla, austriackiego nazisty, który był obrońcą zabójców Dollfussa. Po Anschlussie Bleyer-Härtl przeżył rozczarowanie nazizmem i zgłosił się na ochotnika do wojska, traktując to jako „formę samobójstwa”. Po przekazaniu Mullernowi-Schonhausenowi swojej kolekcji zginął na froncie. Profesor Ernst Deuerlein z Uniwersytetu Monachijskiego na krótko przed śmiercią wyznał mi, że potwierdził autentyczność pewnej liczby wspomnianych dokumentów, i zachęcił do spotkania z Müllernem-Schönhausenem. Zostało ono umówione przez doktora Wilfrieda Daima z Wiednia, który widział niektóre z tych przedmiotów.

34

Jetzinger, 1938; wywiad z Johanną Mayrhofer.

35

Greiner, 41–42.

36

Stwierdzenie Karla Honischa, HA, teczka 17, rolka 1.

37

Ibid.

38

MK, 68.

39

Honisch.

40

MK, 125.

Rozdział 3 – „OGARNIĘTY NAJWYŻSZYM ENTUZJAZMEM” 1

MK, 126

2

Ibid., 126.

3

Heinz, 50.

4

MK, 126.

1140

5

Richard Seewald, Der Mann von gegenüber (Monachium 1963).

6

MK, 154.

7

Maser, Hitler, 74.

8

Heinz, 51–52.

9

MK, 126.

10

Ibid., 127.

11

Deuerlein, Der Aufstieg, 76–77; Jetzinger, 149–156; Maser, HBN, 40–42.

12

Jetzinger, 155.

13

Fritz Fischer, 86.

14

Sayers, 91.

15

Wywiad Juliusa Hagemanna z Ignazem Westenkirchnerem, Archiwum Harry’ego Schulzego-Wilde’a.

16

Mend, 15.

17

Heinz, 53.

18

Ibid., 53.

19

BA, NS 26/4.

20

Wiedemann, 13; HBN, 55–57.

21

Maser, Hitler, 83–84.

22

Mend, 24–25.

23

Maser, HBN, 68.

24

HSC, 236.

25

Maser, HBN, 73.

26

BA, NS 26/4.

27

Wywiad z Westenkirchnerem.

28

HSC, 662.

29

Wiedemann, 40.

30

Wywiad Juliusa Schulzego-Wilde’a.

31

Mend, 124.

32

Price, 40.

33

Müllern-Schönhausen, 210.

34

Mend, 165–166.

35

Heinz, 70, 71.

36

HSC, 235.

37

Wiedemann, 13.

38

MK, 191.

39

Ibid., 193.

40

Wywiad z Westenkirchnerem.

41

Wywiad udzielony przez Schmidta.

Hagemanna

z Ernstem

1141

Schmidtem,

Archiwum

Harry’ego

42

Jeden z najczęściej cytowanych przykładów antysemityzmu Hitlera z okresu I wojny światowej pojawia się na stronie 161 książki Menda Adolf Hitler im Felde: Hitler odmawia zasalutowania żydowskiemu oficerowi Hugonowi Gutmannowi, a kiedy rozgniewany Gutmann odchodzi, mówi: „Okażę szacunek temu Żydowi jedynie na polu walki. Teraz stąpa dumnie z żydowską arogancją, ale na froncie schowałby się w mysiej dziurze i nie zawracał sobie głowy salutowaniem”. Prawdziwość tego zdarzenia została umniejszona przez wydany później „Protokół Menda”, w którym autor zaprzecza materiałowi zawartemu we własnej książce. Jeśli chodzi o Gutmanna, Westenkirchner potwierdził, że porucznik nie był lubiany przez swoich ludzi. „Nasza niechęć nie miała jednak nic wspólnego z antysemityzmem”. Raz Westenkirchner usłyszał Hitlera mówiącego, że „Gutmann to lizus i tchórz” (wywiad z Westenkirchnerem). Później porucznik Gutmann przedstawił Hitlera do odznaczenia Krzyżem Żelaznym Pierwszej Klasy. W rzeczywistości Szesnasty Pułk był znany z odwagi swoich oficerów żydowskiego pochodzenia. Dwaj zostali nawet pochwaleni w książce Wiedemanna. Porucznik rezerwy Kuh, dowódca grupy szturmowej, malarz podobnie jak Hitler, miał reputację nieustraszonego żołnierza. „Za najcudowniejszą rzecz na świecie uważam noc przed atakiem!”, wyznał Wiedemannowi. Jeden z lekarzy batalionu, doktor Georg Kohn, został odznaczony Bawarskim Orderem Zasługi, najwyższym medalem przyznawanym lekarzom wojskowym za wybitne męstwo w wykonywaniu obowiązków. Pierwsza wojna światowa dostarczyła niemieckim Żydom pierwszej okazji do okazania patriotycznych uczuć wobec narodu, który dał im równe prawa, jeśli nie równość społeczną. W godzinie potrzeby niemal jednomyślnie stanęli w obronie ojczyzny. Żydowski żołnierz często czynił więcej, niż wymagał tego obowiązek, aby zaprzeczyć antysemickiej propagandzie głoszącej, że Żyd z natury jest tchórzem. (Może odwaga i entuzjazm Hitlera także były próbą udowodnienia, że jest lepszym Niemcem do towarzyszy broni, którzy urodzili się w tym kraju).

43

Wiedemann, 30.

44

HSC, 236.

45

Heinz, 75.

46

31 grudnia 1940 roku Sylvia Beach z Shakespeare and Company napisała do Heinricha Heima, który notował rozmowy Hitlera przy stole i od czasu do czasu kupował dla niego obrazy i rysunki, następujący list: „Gordon Craig chciałby Panu podziękować za uprzejmość okazaną jemu i jego rodzinie. Nie tylko ocalił mu Pan życie, bo zważywszy jego obecne słabe zdrowie, nie przeżyłby wielu tygodni w warunkach, które mi opisał, ale okazał Pan podziw dla jego sztuki, co dostarczyło mu ogromnej radości. To, co Pan uczynił, graniczy z cudem!”.

47

HSC, 236.

48

Kradzież skórzanej teczki z pracami zakończyła malarską karierę Hitlera, choć po wojnie namalował jeszcze kilka obrazów. Jeden z nich, znajdujący się w kolekcji

1142

Müllerna-Schönhausena i datowany „około 1919”, przedstawia leśną scenę i posiada walory artystyczne, których są pozbawione wcześniejsze prace Hitlera. Wiele lat później skradzione przedmioty zostały odnalezione w sklepie z osobliwościami i sprezentowane Führerowi. 49

Wywiad ze Schmidtem.

50

Maser, HBN, 106–107.

51

Frank, 45–46.

52

MK, 194–195.

53

Goodspeed, 207.

54

Ibid. 209.

55

Wywiad ze Schmidtem.

56

Doktor Rudolph Binion z Brandeis University uważa, że wizja, której Hitler doświadczył w Pasewalku wyzwoliła jego podświadomą niechęć do żydowskiego lekarza Blocha. „Hitler, który miał wówczas prawie dziewiętnaście lat, był intelektualnie i emocjonalnie opóźniony po kilku latach bezczynnego życia z owdowiałą matką w dusznym, ciasnym mieszkaniu. Chociaż na zewnątrz darzył doktora Blocha synowską miłością, podświadomie obwiniał go o chorobę nowotworową matki, leczenie przy użyciu trucizny i wysoki rachunek za leczenie zapłacony w wigilię Bożego Narodzenia. Oskarżenia te wypłynęły na powierzchnię po 1918 roku w postaci intensywnego gniewu zwróconego przeciwko żydowskim spekulantom, żydowskiej truciźnie i żydowskiemu rakowi. Z drugiej strony, dowody wskazujące, że wbrew własnej relacji w Mein Kampf do czasu wybuchu I wojny światowej nie był antysemitą, są przygniatające. Na podstawie wszelkich danych jego śmiertelną nienawiść do „Żyda” i polityczną misję można całkiem precyzyjnie datować na październik–listopad 1918 roku, kiedy zatrucie gazem wywołało u niego przejściową ślepotę. Gaz musztardowy miał postać płynnej mgiełki, która przepalała skórę jak jodoform. Hitler łączył własne zatrucie gazem z podtruwaniem jego matki jodoformem, czego był naocznym świadkiem. Kiedy trafił do szpitala w Pasewalku (na północ od Berlina), musiał się znajdować w stanie obłędu, gdyż umieszczono go na oddziale psychiatrycznym. Szef oddziału błędnie uznał, że jego ślepota ma podłoże histeryczne. Gdy zgodnie z naturalną koleją rzeczy zaczął odzyskiwać wzrok, jego stan uległ ponownemu pogorszeniu na wieść o rewolucji i zawieszeniu broni. Tym razem pogorszenie zdrowia miało podłoże histeryczne. Mogło ono zostać częściowo wywołane błędną diagnozą, która zdeterminowała sposób leczenia pacjenta (…). To wtedy doświadczył halucynacji, w której otrzymał nadprzyrodzoną misję cofnięcia i odwrócenia klęski Niemiec. Niemcy, które miał odbudować i pomścić, były ewidentnie jego matką: widać to wyraźnie w jednym z opisów wizji przedstawionym na początku lat dwudziestych, szczególnie w oficjalnej wersji propagowanej przez partię, którą musiał aprobować. W stanie transu nie został wprost powołany do mordowania Żydów, jednak przebudził się z niego, zdecydowany wkroczyć do polityki, żeby mordować Żydów, co

1143

miało być sposobem wypełnienia jego misji polegającej na cofnięciu i odwróceniu klęski Niemiec”. Niepublikowany artykuł Biniona Hitler’s Concept of Lebensraum: The Psychological Basis (Koncepcja Lebensraum Hitlera: przesłanki psychologiczne). 57

Ibid.

58

Deuerlein, Hitler, 68.

59

MK, 207.

60

Heinz, 89.

61

Howard Becker, German Youth: Bond or Free (Londyn 1946), 51.

62

Peter Viereck, Stefan George’s Cosmic Circle, „Decision”, październik 1941.

63

W. Hoeppener-Flatow, Strosstrupp Markmann Greift an! (Berlin 1939), 95.

64

McRandle, 63.

65

Spengler, 69–70.

66

Rosenberg, Memoirs, 29.

67

Alfred Rosenberg, Dietrich Eckart: Ein Vermächtnis (Monachium 1927), 45.

68

„Vorwärts”, 10 marca 1919.

69

Hanser, 182.

70

David Mitchell, 119.

71

Gustav Noske, Von Kiel bis Kapp (Berlin 1920), 136.

72

Thor Goote w: Aus der Geschichte der Bewegung, Deutsche Arbeitsfront, listopad 1934; zob. też list Ernsta Schmidta do Wernera Masera, 16 sierpnia 1962.

73

Allan Mitchell, 319.

74

Ibid., 329.

75

Ambroise Got, La Terreur en Bavière (Paryż 1922), 269–286.

76

David Mitchell, 190.

77

Ernst Jünger, Der Kampf als inneres Erlebnis (Berlin 1933), 76–77.

78

Mayr, 194.

79

MK, wydanie Ehera, 296.

80

Wielu innych na całym świecie uważało Żydów za źródło rewolucji i komunizmu. W lipcu tamtego roku na spotkaniu członków Klubu Angielsko-Rosyjskiego Winston Churchill wezwał do poparcia Denikina, generała białych, w walce z Leninem, Trockim i „złowrogą bandą żydowskich anarchistów, która ich otacza”. Kilka miesięcy później oznajmił przed Izbą Gmin: „Gdziekolwiek się pojawiał [Lenin], kiwał palcem tajemniczym osobom ukrytym w bezpiecznych kryjówkach Nowego Jorku, Glasgow, Berlina i innych miast, gromadząc wokół siebie prowodyrów najbardziej złowieszczej sekty na świecie” (Lacquer 313–314). Churchill wezwał czternaście krajów do zorganizowania antybolszewickiej krucjaty, aby wesprzeć białych, którzy toczyli w Rosji bój z czerwonymi. Uznał za iluzję „twierdzenie, że cały rok walczyliśmy u boku rosyjskich antybolszewików. Wręcz przeciwnie, to oni walczyli za nas: stało się to boleśnie oczywiste, gdy zostali wyrżnięci

1144

w pień, a wojska bolszewickie objęły panowanie nad szerokimi połaciami rosyjskiego państwa” (D. Mitchell, 236–237). Antybolszewicka krucjata przekroczyła Atlantyk za sprawą prokuratora generalnego A. Mitchella Palmera, który przekonał Kongres do sfinansowania polowania na czerwonych kierowanego przez J. Edgara Hoovera. W świecie zachodnim zaczęły się szerzyć pogłoski, że za rosyjską rewolucją stały żydowskie pieniądze. Najważniejszym Niemcem odpowiedzialnym za finansowanie Lenina miał być Max Warburg, którego brat, Paul, był dyrektorem Rezerwy Federalnej Stanów Zjednoczonych. Czyż teściem brata Felixa Warburga nie był Jacob Schiff z Kuhn, Loeb & Company, która finansowała bolszewicką rewolucję? Oskarżenie to powtórzono 3 lutego 1939 roku na łamach nowojorskiego „Journal-American”: „John Schiff, wnuk Jacoba, szacuje, że jego stary utopił około dwudziestu milionów dolarów w ostatecznym zwycięstwie rosyjskiego bolszewizmu”. 81

MK, 208.

82

Ibid., 120.

83

Ibid., 215.

84

Karl Alexander von Müller, Mars und Wenus (Stuttgart 1954), 338.

85

MK, 215–216.

86

Oskar Maria Graf, Wir sind Gefangene (Monachium 1927), 114.

87

Mayr, 194.

88

Remak, 25.

89

Heinz Zarnke w liście do rodziców, BA, NS 26/107. „Raz poszedłem na spotkanie z własnej woli – pisał dalej. – Zjawiły się dwadzieścia trzy osoby. Pomyślcie tylko, że był wśród nich Herr Gottfried Feder, którego żoną jest Frau Richter. Herr Hitler znakomicie przemawiał. Przedstawili go jako »robotnika budowlanego«, ale był pewnie kolegą Herr Federa, bo tylko człowiek wykształcony potrafi tak mówić. Herr Hitler walczył na froncie przez całą wojnę i został ciężko ranny. Na krótki czas stracił nawet wzrok, więc okazał żywe zainteresowanie moją chorobą oczu”.

90

Ellic Howe, Rudolph von Sebottendorff, 38.

91

Heinz, 106–107.

92

MK, 218.

93

Ibid., 219.

94

Ibid., 219–220.

95

Ibid., 220.

96

Wywiad z Lotterem, HA, 17 lutego, rolka 1.

97

MK, 222.

98

Ibid., 222.

99

Mayr, 195.

1145

100

Deuerlein, Der Aufstieg, 91–93.

Rozdział 4 – NARODZINY PARTII 1

„Illustrierter Beobachter”, nr 31, 3 sierpnia 1929.

2

Ibid.

3

MK, 354.

4

Ibid., 355.

5

Ibid., 358.

6

Deuerlein, Hitlers Eintritt, 207.

7

Deuerlein, Der Aufstieg, 99.

8

MK, 390.

9

Heinz, 140.

10

Ibid., 141.

11

MK, 356.

12

Frank, 39.

13

Ibid., 41.

14

Ibid., 52.

15

VB, 22 lutego 1922.

16

Ernst Röhm, Die Geschichte eines Hochverräters (Monachium 1928).

17

Eckart, cyt. w: MK, 687.

18

Dietrich, Hitler, 163.

19

Ten wolny przekład „w dużym stopniu nieprzetłumaczalnego” wiersza jest dziełem Richarda Hansera, który zakwestionował przepowiednię Mehringa. „W tamtych czasach i okolicznościach – odpowiedział poeta – musiałem przeczuwać nadciągające potworności i zawieruchę”. Hanser przyjął to mgliste wyjaśnienie słowami, że „poeci często bywają prorokami, nie mając pojęcia, w jaki sposób tego dokonują”. Hanser, 338–339.

20

Hans Spethmann, Zwölf Jahre Ruhrbergban (Berlin 1928), 133–134.

21

Maximilian Scheer, red., Blut und Ehre (Paryż 1937), 43.

22

Dietrich, 164.

23

Heinz, 240.

24

BA, NS8-177.

25

Heinz, 240.

26

Phelps, Hitlers Grundlegende; Franz-Willing, 150, 152.

27

Sayers, 91.

28

Maser, HBN, 229–353.

29

Phelps, Hitler als Parteiredner, 314.

30

Maser, HBN, 305.

31

Heinz, 143.

1146

32

Otto Strasser, Mein Kampf, 16–19.

33

Niewydane wspomnienia Egona Hanfstaengla, 101.

34

MK, 481.

35

Deuerlein, Der Aufstieg, 128.

36

MK, 498.

37

Ibid., 500.

38

Ibid., 501.

39

Hanser, 285.

40

E.J. Gumbel, Vier Jahre politischer Mord (Berlin 1923).

41

Franz-Willing, 110.

42

Deuerlein, Der Aufstieg, 138–140.

43

Maser, Die Frühgeschichte, 270.

44

Ibid., 273.

45

Konrad Heiden, A History of National Socialism (Londyn 1936), 73.

46

Ibid., 31. O incydencie z Ballerstedtem: Deuerlein, Der Aufstieg, 46.

47

Heinz, 119.

48

Heiden, 117.

49

HSC, 428.

50

Notatki Hella z 1922 roku, Institut für Zeitgeschichte, Monachium, ZS 640, folio 6, Josef Hell.

51

Baynes, 28–41.

52

Lüdecke, 22–25.

53

Ibid., 60–61.

54

Hamilton, 125.

55

Lüdecke, 74.

56

Ibid., 81.

57

Ibid., 90.

58

Słowa Hitlera wypowiedziane do Jurgena von Ramina.

59

Wyrazem aprobaty dla przewrotu Mussoliniego, która objęła kraje zachodniej Europy i Stany Zjednoczone, może być wiersz zamieszczony w styczniu 1923 roku na łamach „Wall Street Journal”: Nie znał się na parlamentarnej robocie, Na precedensach i sztuczkach, Nie miał wdzięku ani czaru, Ale nie czyniło go to słabym, Bo jego atutami były Proste słowo i czyn, Przekuwające marzenia w rzeczywistość! Zdemaskował czerwone brednie, A choć jego czarne koszule

1147

Nie przejęły władzy elegancko i grzecznie, Jak inaczej można było utrzymać lejce? Syn kowala wydał szorstką komendę czerwonemu Rzymowi. Uratował i oczyścił włoski dom, Ale na tym nie poprzestał! Zakazał gadulstwa i nieróbstwa, Zastępując je służbą i potem. Ludzie ruszyli do pracy, kiedy A.M. wydał rozkaz, Gnuśne Włochy ogarnęło zdumienie!

Rozdział 5 – „BARDZO ROZSĄDNY, CHOCIAŻ FANATYK” 1

Gilbert, Psychology, 93.

2

Ibid., 91–92. Niepublikowany fragment norymberskiego dziennika Gilberta, 2 lutego 1946.

3

Ibid., 93.

4

Heiden, 98–99.

5

Philipp Bouhler, Kampf um Deutschland (Monachium 1938), 83.

6

HSC, 168.

7

Ibid., 223–224.

8

Bouhler, 78.

9

Raport Trumana Smitha.

10

MY, 33.

11

HSB, 891.

12

MY, 35.

13

Prange, 122.

14

Hanfstaengl, Out of the Strong, niewydana książka.

15

MY, 35.

16

HSC, 534.

17

HSB, 892.

18

Ibid., 892.

19

NA, Raport ambasady Stanów Zjednoczonych w Berlinie, Archiwum Departamentu Stanu.

20

Karl Alexander von Müller, Im Wandel einer Welt (Monachium 1966), 144.

21

Denny, The Nation, 295.

22

MY, 48.

23

HSC, 249.

24

Zbiór Rehsego, 791, Biblioteka Kongresu.

25

HSC, 22.

26

MY, 43.

1148

27

Ibid., 49.

28

Ibid., 49.

29

Hanfstaengl, Out of the Strong.

30

MY, 39.

31

Helene Hanfstaengl, Notes, 281–283. Helene Niemeyer (dawniej Helene Hanfstaengl) w 1940 roku zgodziła się napisać książkę dla Lippincotta. „Dotarła do końca opowieści o puczu – wyjaśnił jej syn Egon – i oświadczyła Lippincottowi, że ma dość. Nigdy nie pokazała im tego, co napisała… Dziś wiemy, że w 1940 roku była rozczarowana nazizmem, zrozumiała również, że gdyby wydała książkę, naziści mogliby szykanować jej krewnych”. List do autora, 16 lutego 1973.

32

Akta CIA: Hanfstaengl, OSS Biography, 48.

33

Ibid., 31–32.

34

MY, 52.

35

Gun, Eva Braun, 8, 59.

36

Hanfstaengl, OSS Biography, 12.

37

MY, 57.

38

Ibid., 60.

39

Ibid., 61.

40

Ibid., 65.

41

Ibid., 64.

42

Baynes, 51–53.

43

MY, 68–69.

44

Ibid., 267–268.

45

HSC, 183.

46

Hanfstaengl, Out of the Strong.

47

HSC, 270.

48

F.W. Heinz, Sprengstoff (Berlin 1930), 222.

49

NA, Archiwum Departamentu Stanu.

50

HSC, 218.

51

Hanfstaengl, OSS Biography, 35–37.

52

Deuerlein, Der Aufstieg, 181–182.

53

Hanser 321–322.

54

VB, 7 września 1923.

55

Zdaniem Wilhelma Hoegnera, który przeprowadził rozległe badania źródeł finansowania NSDAP od 1924 do 1928 roku, Hitler pojechał do Szwajcarii w latach 1921 i 1922, żeby zebrać pieniądze na walkę z niemieckim Kościołem katolickim (Wywiad z Hoegnerem, 1971). 25 listopada 1924 roku dwie gazety wychodzące w Genewie ujawniły, że we wrześniu Hitler zatrzymał się w hotelu St. Gotthard w Zurychu, gdzie otrzymał dotację wysokości trzydziestu trzech tysięcy franków, pochodzącą częściowo z francuskich źródeł.

1149

Pewną kwotę przekazała także Gertruda von Seidlitz, która miała udziały w fińskich papierniach, Bechsteinowie, producent lokomotyw Borsig i monachijski przemysłowiec Hermann Aust. Podobno największą kwotę ofiarował Fritz Thyssen z Vereinigte Stahlwerke AG. W tym czasie w kasie NSDAP znajdowało się około stu siedemdziesięciu tysięcy marek w złocie. 56

BH, MA 103476, 1020.

57

MY, 88.

58

Helene Hanfstaengl, Notes.

59

BH, MA 103476, 1151.

Rozdział 6 – PUCZ MONACHIJSKI Niezwykle cenne informacje na temat puczu monachijskiego przekazali mi profesor Ernst Deuerlein, Richard Hanser i doktor Harold J. Gordon jr. 1

List od Marii Heiden, Monachium, 30 września 1923.

2

Ellic Howe, Urania’s, 90–91.

3

Wulff, 39.

4

Howe, Urania’s, 98.

5

F. Wagner, 8.

6

Ibid., 9.

7

HSB, 933.

8

Röhl, 52–53.

9

Helene Hanfstaengl, Notes, 301.

10

„New York Times”, 4 października 1974.

11

Stein, 97–98.

12

Carl Suckmayer, Als wär’s ein Stück von mir (Frankfurt nad Menem 1966), 384.

13

Eduard Hamm do Theodora Wolffa, 3 stycznia 1922, BA, R431, 2681

14

NA, Raport ambasady Stanów Zjednoczonych w Berlinie, 22 października 1923.

15

„Münchener Zeitung”, 22 października 1923, BA, R431, 2264.

16

Z nagrań telewizyjnych, Der Frühe Hitler, Bayerische Rundfunk.

17

MY, 90.

18

Helene Hanfstaengl, Notes, 295.

19

Ernst Röhm, Die Geschichte eines Hochverräters, 229.

20

BH, MA 103476, 691.

21

PHP.

22

Gordon, 256.

23

Egon Hanfstaengl, Memoirs, 101.

24

MY, 91.

25

Wywiad z Esserem, 1971.

1150

26

BH, MA 1042221, Aigner Bericht.

27

Heinz, 154.

28

NA, EAP, 10517, I, 97.

29

Ibid., 98.

30

Ibid.

31

Müller, Im Wandel, 162–163.

32

Bullock, 80.

33

MY, 100.

34

Müller, 163.

35

Jednym ze słuchaczy, którzy nie dali się przekonać mowie Hitlera, był mężczyzna siedzący obok Müllera, doktor Max von Gruber, profesor higieny rasowej z Uniwersytetu Monachijskiego. Ten żarliwy nacjonalista nie był zadowolony po bliższym przyjrzeniu się Hitlerowi: „Spójrz na jego twarz i kształt głowy! To zła rasa, mieszaniec. Niskie, cofnięte czoło, szerokie kości policzkowe, małe oczy, ciemne włosy; wyraz twarzy człowieka, który nie sprawuje nad sobą pełnej kontroli, ale zdradza chorobliwe podniecenie. Na dodatek ten wyraz błogiego egotyzmu” (Heiden, 190).

36

Goodspeed, 239.

37

Bullock, 81.

38

Bawarski dokument państwowy nr 72 z Allgemeines Staatsarchiv, Monachium.

39

Gordon, 293–294.

40

NA, Dokumenty Departamentu Stanu.

41

Murphy, 22.

42

Hanser, 356.

43

BH, MA 104221, Wilde Bericht.

44

Hanser, 359.

45

Ibid., 359.

46

Heiden, 193.

47

Frank, 61–62.

48

BH, MA 104221, Goebel Bericht.

49

Hanser, 362.

50

Heinz, 159.

51

Ludendorff, 65.

52

PHP.

53

Przemówienie Hitlera, 11 listopada 1935.

54

BH, MA 104221, Eckart Bericht.

55

Ibid.

56

Ludendorff, 67.

57

BH, MA 104221, Godin Bericht.

58

Murphy, 22.

1151

59

Wywiady z doktorem Schultzem, 1974–1975.

60

Notatka bez daty, Frankel, BA, NS 26/115.

61

BH, MA 104221, Salbey Bericht.

62

BH, Aigner Bericht.

63

Wywiady z doktorem Schultzem, 1974–1975.

64

Wywiad z Ilse Hess, 1971; list do autora, 1975.

65

Zeznanie Karla Haushofera, Norymberga, 7 października 1945.

66

Helene Hanfstaengl, Notes, 322–327.

67

Wywiady z doktorem Schultzem, 1974–1975.

68

Heinz, 170.

69

Fritz Stern, The Politics of Cultural Despair (Uniwersytet Kalifornijski 1961), 237–238.

70

Möller, Das Dritte Reich (Hamburg 1931), 3, 7–8.

71

BH, Generalstaatskommissariat, 575.

Rozdział 7 – WIĘZIENIE W LANDSBERGU 1

Helene Hanfstaengl, Notes, 333.

2

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971.

3

Otto Lurker, Hitler hinter Festungsmauern, ein Bild aus trüben Tagen (Berlin 1933), 9–11, 68. Doktor Walter Schultze, który leczył Hitlera w dniach 9–11 listopada, w 1974 roku oświadczył, że przerwa opisana przez doktora Brinsteinera była niemożliwa. Dodał, że doktor Brinsteiner był kłamcą albo człowiekiem niekompetentnym. Wywiad z doktorem Schultzem, 1974.

4

BH, MA 104221, Drexler Bericht.

5

Schlabrendorff, 345–346.

6

MY, 113.

7

Wywiad z Ehardem, 1971.

8

Hans Hitler Collection.

9

Edward Whalen Collection.

10

Rosenberg, Memoirs, 74.

11

Lüdecke, 186.

12

Hoffmann, 57.

13

Old Wizard, 181–183.

14

Raport Brinsteinera.

15

Przemówienie Hitlera, Prange, 160.

16

Gordon, 408–409.

17

Frank, 47.

18

Wywiad z Hanfstaenglem, 1971.

19

Howe, Urania’s, 92–93.

1152

20

Bewley, 56–57.

21

Spengler, Politische Schriften (Monachium 1932), 148.

22

PHP.

23

Frank, 52.

24

Rosenberg, 77.

25

Memoirs oraz wywiady z Egonem Hanfstaenglem, 1971; MY, 113.

26

PHP.

27

Hans von Hulsen, Zwillings-Seele, Monachium 1947, I, 207 i nast.

28

PHP

29

HSC, 282.

30

BA, NS 26/114.

31

Heinz, 171.

32

Müllern–Schönhausen, 117.

33

Heinz, 182, 174. Opis więziennej rutyny na następnych stronach zaczerpnąłem z książki Heinza i Hansa Kallenbacha, Mit Adolf Hitler auf Festung Landsberg.

34

Wywiad z doktorem Weberem, Schulze-Wilde Collection.

35

Heinz, 183–184.

36

Bewley, 58; hrabina von Wilamowitz-Moellendorff, Carin Göring (Sztokholm 1933).

37

NA, mikrokopia T-81, rolka 116, ramka 136437.

38

Frank, 48–49.

39

Lüdecke, 210.

40

Heinz, 185, 188, 189.

41

HSC, 46.

42

Heinz, 179, 181–182.

43

MY, 114–115.

44

Wywiad z Ilse Hess, 1971.

45

Zeznanie Karla Haushofera w Norymberdze, 7 października 1945, s. 7.

46

List Hessa do Heinricha Heima, który miał zostać później sekretarzem Bormanna i jako taki notować rozmowy Hitlera prowadzone przy stole.

47

„Der Nationalsozialist”, czasopismo wychodzące w Lipsku, 17 sierpnia 1924. Bibliothek für Zeitgeschichte, Stuttgart, Flugblattsammlung, Karton: Deutschland IV.

48

Raport Leybolda, 22 września 1924: BH, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

49

Heinz, 185, 192.

50

Ben E. Swearingen Collection.

51

HSC, 282.

52

Hoffmann, 61.

53

HSC, 282–283.

54

Ibid., 284.

55

Ibid., 284.

1153

56

MY, 119–122; HSB 893; wywiady z Helene i Egonem Hanfstaenglami, 1971.

Rozdział 8 – SEKRETNA KSIĘGA HITLERA 1

Hoffmann, 145.

2

Strasser, Hitler and I, 71.

3

Lüdecke, 249–250.

4

Ibid., 257.

5

Müller, Im Wandel, 301.

6

BH, Raport monachijskiej policji, listopad 1929.

7

Wywiad z Heinzem Haushoferem, 1971; korespondencja, 1975.

8

Ernst Röhm, Die Memoiren des Stabschefs (Saarbrücken 1934), 160.

9

Lüdecke, 265.

10

HSC, 586.

11

MY, 133, 134, 129.

12

Gun, Eva Braun, 61.

13

F. Wagner, 30, 41.

14

Mein Kampf, Eher, 69.

15

Richard Hunt, Joseph Goebbels, rozprawa doktorska, Harvard University, 1960, 101.

16

EGD, 47, 50. Dzienniki Goebbelsa z lat 1925–1926, mimo dramatyzowania zdarzeń i przesady, kreślą intertesujący autoportret autora. Zostały odkryte dopiero po wojnie i przekazane Herbertowi Hooverowi. Stanowią znacznie bardziej wartościowe świadectwo od Zmagań o Berlin Goebbelsa, które przypuszczalnie na nich oparto.

17

EGD, 62.

18

Orlow I, 70.

19

EGD, 78.

20

Müllern-Schönhausen, 118.

21

EGD, 91, 95, 100–101.

22

Deuerlein, Der Aufstieg, 264–265.

23

Tell, 136.

24

MK, 652, 651.

25

E.A. Walsh, Total Power (Garden City 1948).

26

Frank, 46.

27

BH, Sonderabgabe I, nr 1762.

28

Wywiad z Erichem Kempką, 1971.

29

Riess, 32.

30

Bramsted, 20.

31

Strasser, Mein Kampf, 31.

32

Heiber, 51–52; Riess, 33–36.

1154

33

Riess, 36.

34

Ibid,. 40.

35

Albert Krebs, Tendenzen und Gestalten der NSDAP (Stuttgart 1959), 131 i nast.

36

Strasser, Mein Kampf, 39–41.

37

„Der Angriff”, 2 kwietnia 1928.

38

HSC, 221.

39

To Hitler zasugerował, żeby Hess i Ilse Pröhl się pobrali. Początkowo Hess nie był zadowolony z interwencji Führera, ale później wydawał się nią rozbawiony. „Hitler okazywał osobiste zainteresowanie wszystkimi, którzy byli z nim na początku – powiedziała Ilse Hess podczas wywiadu przeprowadzonego w 1971 roku. – Tworzyliśmy bardzo zwarty krąg. Byliśmy też bliskimi przyjaciółmi Geli. Jeśli chodzi o nas, mąż i ja byliśmy zbyt zajęci, żeby myśleć o małżeństwie. Mąż rzadko bywał w domu, ciągle pracował. Poświęcał się polityce i miał niewiele czasu na prywatne życie”.

40

O Geli: wywiady z Ilse Hess oraz Ernstem i Helene Hanfstaenglami, 1971; Hoffmann, 48; Schirach, 178–179.

41

Wywiad z Ilse Hess, 1971.

42

Hitler’s Secret Book, 6.

43

Ibid., 29.

44

Ibid., 211–212.

45

„Nigdy wcześniej Hitler nie poszedł tak daleko w zrównaniu Żydów z innymi narodami. Co miałoby ich jednak wówczas odróżniać? Brak terytorium? Nie, różnica tkwi w zmaganiach o przetrwanie”. Jäckel, 103. Autor dziękuje profesorowi Jäckelowi za informacje w tej kwestii.

46

Hitler’s Secret Book, 213.

47

Ibid., 29, 79, 23, 76, 41.

48

Wywiad z profesorem Ernstem Deuerleinem, 1971.

Rozdział 9 – ŚMIERĆ W RODZINIE 1

„Der Angriff”, 19 listopada 1928.

2

Prange, 40–41.

3

„Der Angriff”, 19 listopada 1928.

4

Lochner, What About Germany?, 102–103.

5

Speer, 15–16.

6

MY, 162.

7

Hoffmann, 148, 150.

8

Schirach, 73.

9

Gun, Eva Braun, 21.

10

Ibid., 42–43.

1155

11

G.M. Gathorne-Hardy, A Short History of International Affairs (Londyn 1950), 357.

12

Heiber, 68–69.

13

MY, 149.

14

„Der Angriff”, 27 lutego 1930.

15

MY, 149.

16

Heiber, 70.

17

Strasser, Ministersessel.

18

Kühnl, 374.

19

Ibid., 253.

20

BA, Slg. Ach. Teczka 313: list Gregora Strassera do Rudolfa Junga, 22 lipca 1930.

21

Niepublikowany list z 7 kwietnia 1930, Ben E. Swearingen Collection.

22

„Der Angriff”, 14 września 1930.

23

HSC, 179.

24

MY, 151.

25

„Frankfurter Zeitung”, 26 września 1930.

26

Baynes, 994–995.

27

Ibid., 192.

28

Sender, 276.

29

O Williamie Patricku Hitlerze i jego matce: wywiad z Hansem Hitlerem, 1971; przesłuchanie W.P. Hitlera przez OSS, HSB, 926–927; „Paris-Soir”, 5 sierpnia 1939.

30

Frank, 330–331.

31

Korespondencja doktora Hansa Dietricha Röhrsa i rotmistrza von Schuha; korespondencja doktora Röhrsa z autorem książki, 1972.

32

Frank, 93–94.

33

Heiden, 409.

34

Höhne, Order of Death’s Head, 67–68; wywiady z Heinem Ruckiem, 1971.

35

MY, 157–158.

36

Wywiad z F.K. Florianem, 1970.

37

Konferencja gauleiterów, 13–14 czerwca, Raport kwatery głównej SS, Berlińskie Centrum Dokumentacji, mikrofilm 87.

38

„Münchener Post”, 11/12 kwietnia 1931.

39

NA, Niemieckie Dokumenty, rolka 85.

40

Delmer, Trial, 106–107, 115–117.

41

Gun, Eva Braun, 8.

42

Ibid., 9.

43

Przesłuchanie Williama Patricka Hitlera przez OSS, HSB, 929–930.

44

Wywiady z Ernstem i Helene Hanfstaenglami, 1970, 1971.

45

Gun, Eva Braun, 10.

46

Hoffmann, 151.

1156

47

Ibid., 154.

48

Wywiad z panią Reichert, Schulze-Wilde Collection.

49

Gun, Eva Braun, 13.

50

Hoffmann, 153.

51

Zachowały się sprzeczne relacje o okolicznościach znalezienia ciała. Anny Winter zeznała, że zapukała do drzwi, a gdy Geli nie odpowiedziała, zawołała męża i razem je wyważyli. Ilse Hess poinformowała autora książki, że jej mąż został wezwany przez panią Winter i to on wyłamał drzwi. Ewa Braun zwierzyła się siostrom, że Hitler powiedział jej, iż Geli owinęła pistolet myjką do twarzy, aby stłumić huk wystrzału, a następnie strzeliła sobie w usta. Wspominano również o niedokończonym liście Geli adresowanym do profesora muzyki z Wiednia, w którym wyraziła życzenie pobierania u niego lekcji. Wróżka (Hitler wspomniał o tym Friedelind Wagner) miała kiedyś przepowiedzieć, że życie Geli przerwie kula rewolwerowa i że od tego czasu „histerycznie” obawiała się broni. Wagner OSS, 938.

52

Frank, 98.

53

Wywiady z Frauenfeldem, 1971; korespondencja z Frauenfeldem, 1975.

54

Hoffmann, 159.

55

Gilbert, Psychology, 62.

56

Wywiad z Ilse Hess, 1971.

Rozdział 10 – „NICZYM SEN” 1

VB, 31 października 1931.

2

Werner Conze, „Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”, 1 (1953), 261 i nast.

3

Goebbels, Vom Kaiserhof zur Reichskanzlei (Monachium 1936), 19–20.

4

Schweitzer, 100; Prange, 253.

5

Frank, 101.

6

Isherwood, 86.

7

Goebbels, Vom Kaiserhof, 55–56, 62.

8

Dietrich, 15.

9

Frank, 88–89.

10

Delmer: Trail, 155–156.

11

Krebs, Tendenzen, 136–137.

12

A.M. Koktanek, Oswald Spengler in seiner Zeit (Monachium 1968), 246.

13

Hamilton, 142–143.

14

Papen, 152.

15

Dorpalen, 333–334.

16

Fragment poświęcony Baurowi w książce Zieglera; Wywiad z Baurem, 1970.

17

Hanfstaengl, Memoirs, 95.

1157

18

Papen, 196.

19

Memorandum Meissnera w książce Walthera Hubatscha, Hindenburg und der Staat (Göttingen 1966), 338–339.

20

HSB, 911.

21

MY, 188.

22

Rudolf Olden, Hitler (Nowy Jork 1936).

23

Dorpalen, 356.

24

HSB, 911.

25

Dietrich, 31.

26

Stein, 111.

27

Wywiad Wieganda z Hitlerem, „Wisconsin Magazine of History”, lato 1967, 286–290.

28

Wywiad z Ottonem von Habsburgiem, 1971.

29

Hoffmann, 161–162.

30

Goebbels, Vom Kaiserhof, 181.

31

Delmer, Trail, 173–174.

32

Fragment norymberskiego przesłuchania następcy pruskiego tronu księcia Fryderyka Wilhelma. Na jego prośbę zdanie to zostało wykreślone ze stenogramu, ale odnotowane we wstępnych uwagach.

33

Papen, 213.

34

Hegner, 16.

35

HSC, 226–227.

36

Dorpalen, 279–281; Hegner, 18–19.

37

Dorpalen, 386.

38

H.A. Turner, Fritz Thyssen and ’I Paid Hitler’, w: Faschismus und Kapitalismus in Deutschland, 25.

39

Memorandum Meissnera z 2 grudnia 1932, „Vierteljahreshefte”, VI (1958), 105–107; Papen 217–218.

40

Dorpalen, 395–406.

41

Frank, 108.

42

Goebbels, Vom Kaiserhof, 206.

43

Orlow I, 293.

44

Goebbels, Vom Kaiserhof, 206.

45

MY, 190–191; Heiber, 104.

46

Rosenberg, Memoirs, 148.

47

Goebbels, Vom Kaiserhof, 209.

48

VB, 18–19 grudnia 1932.

49

Krause, 52.

50

Wagner, 73.

51

Bullitt, 23.

1158

52

Müllern-Schönhausen, 155–156.

53

MY, 195.

54

HSC, 467.

55

Dorpalen, 416.

56

Ribbentrop, Memoirs, 23.

57

Meissner, IMT, XXXII, 152; sprawa nr 11, wyciąg 11, 4494; Hans Otto Meissner i Harry Wilde, Die Machtergreifung (Stuttgart 1958), 161–164. Relacja w pamiętniku Papena o styczniowych negocjacjach jest niedokładna. Pisze na przykład: „Nie kontaktowałem się z Hitlerem między 4 a 22 stycznia”, co jest ewidentnym kłamstwem. Nie wspomina też o nagłej zmianie swojego stosunku do Hitlera, która nastąpiła wieczorem 22 stycznia.

58

Ribbentrop, Memoirs, 24.

59

Pozbawiona podpisu notatka z narady Hindenburga ze Schleicherem, 28 stycznia 1933, cyt. z: Thilo Vogelsang, Reichswehr, Staat und NSDAP (Stuttgart 1962), 490–491.

60

Memorandum Hammersteina, w: John Wheeler-Bennett, Nemesis, 280.

61

Papen, 239.

62

Dorpalen, 440.

63

Ibid., 441–442.

64

Hoffmann, 68.

65

Hanfstaengl, Memoirs, 191.

66

Hoffmann, 69.

67

Papen, 264.

68

Frank, 111.

69

Wywiad z H. Ruckiem, 1971.

70

Maschmann, 10–13.

71

François-Poncet, 48.

72

Frank, 129–130.

73

Louis Untermeyer, Heinrich Heine, Paradox and Poet (Nowy Jork 1937), I, 230.

Rozdział 11 – GODZINA NIEROZWAGI 1

Część poświęcona pani Goebbels w książce Zieglera.

2

Ewald von Kleist-Schmenzin, Die Letzte Möglichkeit, „Politische Studien”, 1939, 92.

3

„New York Times”, 31 stycznia 1933.

4

NA, Archiwum Departamentu Stanu, Raport ambasady w Berlinie, 2 lutego 1933.

5

Institut für Zeitgeschichte, ZS 105–5, Horstom Mellenthin; O’Neill, 125–126.

6

Heiden, A History of National Socialism, 216.

7

Bewley, 97–98.

8

Wywiad z Hanfstaenglem, 1970.

9

Delmer, Trail, 187–188; Papen, 268–269; Tobias, 84.

1159

10

Tobias, 84–87; Holborn, Republic, 168.

11

HSC, 604.

12

Tobias, 89–90.

13

Holborn, Republic, 183.

14

Bewley, 100–101.

15

Delmer, Trail, 192–194.

16

Bullock, 223–224.

17

Wywiad Austriakiem Kurtem Schuschniggiem, 1971.

18

Bullock, 219.

19

Wywiad z Schachtem, 1963; Manchester, 407.

20

Eich, 92.

21

Frank, 137–138.

22

Wywiad z Ehardem, 1971.

23

Frank, 156.

24

François-Poncet, 62.

25

Dorpalen, 466.

26

Baynes, 426.

27

Bullock, 229.

28

John Wheeler-Bennett, Wooden Titan (Nowy Jork 1936), 449.

29

Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1971.

30

R. Binding, Die Briefe (Hamburg 1957), 182.

31

Isherwood, 180–181.

32

E. De Felice, Storia degli ebrei italiani sott il fascismo (Turyn 1961), 113.

33

Isherwood, 183.

34

Walther Hubatsch, Hindenburg und der Staat, 375–378.

35

Baynes, 729.

36

GFP, C, I, 347.

37

François-Poncet, 69–70.

38

Prange, 349.

39

State Historial Society of Wisconsin: List Lochnera, 28 maja 1933.

40

HSC, 470.

41

„New York Times”, 10 lipca 1933.

42

VB, 6 lipca 1933.

43

Papen, 304.

44

Przemówienie, 6 lipca 1933; Baynes, 865–866.

45

Przemówienie, 13 lipca 1933; Baynes, 848–885.

46

Heinz, 232.

47

Spengler Letters, 290.

48

Kohler, 67–68.

1160

49

Papen, 279.

50

Wywiad ze Stützem, 1971.

51

F. Wagner, 89.

52

Egon Hanfstaengl, Memoirs, 216–229.

53

„Literary Digest”, 26 sierpnia 1933, 13.

54

J.R.M. Butler, Lord Lothian (Londyn 1960), 206.

55

Herzstein, 24.

56

Papen, 297–298.

57

Martin Gilbert, Plough My Own Furrow (Londyn 1965), 340–341.

58

„Freiburger Studentenzeitung”, 10 listopada 1933.

59

GFP, C, II, 28–29.

60

„Amtsblatt Passau”, nr 25, 10 listopada 1933.

61

Berlin, 10 listopada 1933.

62

Dorpalen, 474.

63

Bracher, 231.

64

„Jahresbericht der Deutschen Mathematiker-Vereinigung” XLIII (1934), 81–82.

65

Tobias, 124.

66

Ibid., 126–127.

67

„Neue Züricher Zeitung”, 6 listopada 1933.

68

MY, 203.

69

Martha Dodd, 58.

70

Ibid., 58–60.

71

Eden, Facing, 61–65.

72

GFP, II, 611.

73

François-Poncet, 122–123.

74

GFP, II, 63–64.

75

Hanfstaengl, Out of the Strong.

76

Bojano, 30–31.

77

Knicerbocker, 5–6.

78

Sisley Huddleston, In My Time (Londyn 1938), 309.

79

Wiedemann, 32.

80

Bojano, 31.

81

GFP, C, III, 18.

82

Weizsäcker, 101.

Rozdział 12 – DRUGA REWOLUCJA – „WSZYSTKIE REWOLUCJE POŻERAJĄ WŁASNE DZIECI” 1

Schweitzer, 244.

1161

2

Heiden, Der Führer, 724.

3

Niepublikowane wspomnienia feldmarszałka von Weichsa, w: O’Neill, 39–41; Höhne, Order, 96; Helmut Krausnick, Der 30 Juni 1934, w: Das Parlament 30 Juni, 1954, 320.

4

Przemówienie Röhma, 18 kwietnia 1934.

5

Baynes, 315–316.

6

Wywiad ze szwagierką Röhma, 1971.

7

Papen, 305–307.

8

Baynes, 309.

9

Dziennik Lutzego, „Frankfurter Rundschau”, 14 maja 1957.

10

Höhne, Order, 109.

11

VB, 26 czerwca 1934.

12

Delmer, Trail, 231–233.

13

Dziennik Lutzego.

14

Holborn, Republic, 235.

15

Niepublikowane pisemne oświadczenie feldmarszałka Ewalda von Kleista złożone w Norymberdze w 1946 roku. Institut für Zeitgeschichte, Monachium.

16

The Answers of Ernst von Salomon (Londyn 1954), 273–274.

17

Höhne, Order, 112; Sprawa przeciwko Jozefowi Dietrichowi, Sąd Krajowy w Monachium I, 4 lipca 1956, 56, 80.

18

Baynes, 321.

19

Dziennik Lutzego.

20

Sprawa przeciwko Dietrichowi, 77.

21

Gallo, 207.

22

Dziennik Lutzego.

23

Wywiady z Kempką, 1971.

24

Przesłuchanie Wilhelma Brücknera przez CIC.

25

Dziennik Lutzego.

26

Przesłuchanie Wilhelma Brücknera przez CIC; Wywiad z Kempką, 1971.

27

Baynes, 321–322.

28

Wyrok w sprawie Josefa Dietricha, Monachium, 14 maja 1957, 60.

29

List SA-Gruppenführera Karla Schreyera do komendy głównej monachijskiej policji, Höhne, Order, 116.

30

Papen, 315.

31

Delmer, Trail, 234.

32

Wywiad z Dietrichem, 1963.

33

Höhne, Order, 117.

34

Frank, 149–151.

35

Wyrok w sprawie Dietricha, 15–16; Sprawa przeciwko Dietrichowi, 69–70, 72.

36

Wyrok w sprawie Dietricha, 61.

1162

37

Gisevius, 156.

38

Wheeler-Bennett, Nemesis, 323.

39

NA, Raport amerykańskiej ambasady w Berlinie, 2 lipca 1934.

40

Krążyły plotki, że Ernst był zamieszany w tajemnicze zabójstwo astrologa Hanussena, którego ciało znaleziono w lesie niedaleko Stahnsdorfu kilka tygodni po tym, jak przepowiedział pożar Reichstagu. Niektórzy spekulowali, że Hitler, rzekomo wzburzony morderstwem, zemścił się na Ernście. Hegner, 21. Co ciekawe, także inny znany astrolog padł ofiarą czystki Röhma: doktor Karl-Günther Heimsoth, bliski przyjaciel Gregora Strassera, którego korespondencja z Röhmem poświęcona homoseksualizmowi i astrologii została szeroko upowszechniona w 1932 roku, żeby zdyskredytować SA i partię nazistowską. Śmierć doktora Heimsotha mogła mieć również związek z niedawnym zakazem uprawiania w rejonie Berlina wszelkich form wróżbiarstwa. Przepowiednie Hanussena i jego następców stały się kłopotliwe dla III Rzeszy. Na przykład w horoskopie Franka Glahna opublikowanym w lutym 1933 roku przepowiedziano, że Führer nie będzie zdolny uformować skutecznego rządu. Mimo to horoskop Hitlera nie przestawał fascynować wielu Niemców i pewna liczba przepowiedni krążyła w drugim obiegu. Wkrótce po czystce Röhma Hans Blüher, założyciel ruchu Wandervögel, spotkał się w berlińskiej restauracji z zaprzyjaźnionym astrologiem, hrabią Finckensteinem, aby porozmawiać o horoskopie Führera. „Mój przyjaciel, Ulrich, rozejrzał się ostrożnie, żeby sprawdzić, czy nikt nas nie podsłuchuje – zapisał w swoim dzienniku Blüher. – Później schylił się ku mnie i wyszeptał do ucha, zasłaniając usta dłonią: »To maniakalny morderca!«. Od tego czasu wiedziałem, że Niemcy powierzyły swój los psychopacie”. Howe, Urania’s, 109.

41

Gisevius, 160–161.

42

Dorpalen, 479.

43

Oświadczenie Lipperta, „Stuttgarter Zeitung”, 7 maja 1957; VB, 1 lipca 1934; „Süddeutsche Zeitung”, 30–31 marca, 11 maja i 14 maja 1947; „Frankfurter Rundschau”, 8 maja 1957; Höhne, Order, 126–127.

44

Martha Dodd, 136.

45

NA, Raport amerykańskiej ambasady w Berlinie, 9 lipca 1934.

46

Ibid.

47

Höhne, Order, 127.

48

Delmer, Trail, 235.

49

Wheeler-Bennett, Nemesis, 325–326.

50

Papen, 318.

51

Wywiad z Schwerinem von Krosigkiem, 1971.

52

Frank, 152–154.

53

Anonimowe źródło „Das Neue Tage-Buch” w Paryżu.

1163

54

Baynes, 290–328.

55

Orlow II, 115.

56

Dönitz, 304.

57

Gallo, 289.

58

Heinz Assmann, 289 i nast.; zob. też artykuł Assmanna Adolf Hitler – Genius and Demon.

59

Wheeler-Bennett, Nemesis, 329–331.

60

Wywiad z Ruckiem, 1971.

61

Wywiad z Naumannem, 1971.

62

Raport Roberta Schulza, 21 sierpnia 1935, RFSS, mikrofilm 33, NA (Grupa T-175).

63

Ivone Kirkpatrick, 297.

64

Przesłuchanie przez OSS, HSB, 934.

65

GFP, C, III, 235–241.

66

Papen, 337–341.

67

Schacht, Old Wizard, 292.

68

Starhemberg, 164–168.

69

MY, 262.

70

Zeznanie Raedera w Norymberdze, 1946.

71

Wheeler-Bennett, Nemesis, 339.

72

What About Germany?, 120.

73

Papen, 333.

74

MY, 263–264.

Rozdział 13 – TRIUMF WOLI 1

„Harper’s Bazaar”, grudzień 1934.

2

William Dodd, 154.

3

Przesłuchanie Maxa Jüttnera, Sąd Krajowy w Monachium I, 8 kwietnia 1949.

4

Speer, 58–59.

5

Wywiady z Leni Riefenstahl, 1971.

6

Shirer, Berlin Diary, 19.

7

Frank, 154–155.

8

Speer na łamach „Playboya”, czerwiec 1978, 78.

9

Shirer, Berlin Diary, 22.

10

Niepublikowane wspomnienia feldmarszałka von Weichsa: BA, H 07-19/1, 19/14.

11

William Dodd, 164.

12

Wywiady z Leni Riefenstahl, 1971.

13

Przesłuchanie Friedelind Wagner przez OSS: HSB, 939.

14

Wiedemann, 35.

15

Zoller, 101.

1164

16

Relacja Brigid Hitler i jej syna: HSB, 927; rękopis Brigid Hitler.

17

Wywiad z Hansem Hitlerem, 1971.

18

Weinberg, 202.

19

Price, 31.

20

Shirer, Berlin Diary, 27.

21

Ibid., 29.

22

Wywiad z François-Poncetem, 1971.

23

GFP, III, 1043–1044.

24

Eden, Facing, 134, 133, 135.

25

Schmidt, 19–20. Na wypowiedzi doktora Schmidta przytoczone w tej książce rzuciły światło dwa wywiady, które przeprowadziłem w 1963 roku.

26

Eden, Facing, 138–139.

27

Schmidt, 25.

28

F. Wagner, 129.

29

Mosley, 365; wywiady z Mosleyem, 1971–1972.

30

GFP, C, IV, 49.

31

List Lochnera do córki, kwiecień 1935. State Historical Society of Wisconsin.

32

Robert Ingrim, Hitlers glücklichster Tag (Stuttgart 1962).

33

Schmidt, 32–33.

34

Windsor, 254.

35

GFP, IV, 331.

36

Wiedemann, 35.

37

HSC, 247–248.

38

Speer, 104.

39

Baynes, 732.

40

Orlow II, 138.

41

GFP, IV, 1017.

42

Ibid., 1063, 1142–1143.

43

Maser, Hitlers „Mein Kampf” (Monachium 1966), 47–48.

44

Eden, Facing, 337–338.

45

Hoffmann, 84.

46

Wiedemann, 111.

47

Eden, Facing, 338–339.

48

Ibid., 343.

49

Wywiady z Helmsem, 1971.

Rozdział 14 – „Z PEWNOŚCIĄ LUNATYKA” 1

Schmidt, 41.

1165

2

Frank, 204 i nast.

3

Shirer, Rise, 293.

4

Feiling, 279.

5

Mowa Hitlera, Monachium, 14 marca 1936.

6

HSC, 259.

7

Prange, 110.

8

Thomas Jones, 197–198.

9

Ibid., 198–201.

10

Ivone Kirkpatrick, The Inner Circle (Londyn 1959), 97–98.

11

F. Wagner, 127.

12

Ribbentrop Memoirs, 59–60.

13

Mandell, 227.

14

Dietrich, Hitler, 30–31.

15

„Current History”, lipiec 1936.

16

Część książki Zieglera poświęcona Ilse Hess.

17

Wywiad z Hansem Hitlerem; CIC-PH.

18

Wywiad z Dieterem Allersem, 1971.

19

Wywiad z Hildegardą Fath, 1971.

20

Wywiad z Helene Hanfstaengl, 1971; korespondencja z Egonem Hanfstaenglem, 1973.

21

Egon Hanfstaengl, Memoirs, 362 i nast.

22

Gerhard Meinck, Hitler und die Deutsche Aufrüstung (Wiesbaden 1959), 234.

23

Thomas Jones, 245–246.

24

Linge, Wypowiedź nr 12.

25

Schmidt, 59.

26

Wywiad z Helmsem, 1971.

27

Wiskemann, 90.

28

Ciano’s Diplomatic Papers (Londyn 1948), 60.

29

Ivone Kirkpatrick, 347.

30

IMT, IX, 40.

31

Shirer, Rise, 300.

32

Windsor, 332.

33

HH, 31–32.

34

Windsor, 411.

35

HH, 33.

36

Wywiad z dr. Giesingiem, 1971.

37

Baynes, 1334–1347.

38

„New York Times Book Review”, 22 kwietnia 1973.

39

HSC, 425.

1166

40

Hans Schemm spricht: Seine Reden und sein Werk (Gauverlag Bayerische Ostmark 1935), 175–178.

41

CAB 27/599.

42

Siemsen, 145, 154; wywiad z Lauterbacherem, 1971; oświadczenie Lauterbachera w Norymberdze, 27 maja 1936, 534.

43

Santoro, 416.

44

David Schoenbaum, Hitler’s Social Revolution (Garden City 1966), 105.

45

Ibid., 58.

46

Artykuł G.S. Coxa zamieszczony 28 października 1934.

47

Kennan, Memoirs, 118.

48

Carr, 52–61.

49

Mowa Göringa z 28 października 1936, tekst przedrukowany w: „Der Vierjahresplan”, styczeń 1937, 33–35.

50

Santoro, 423.

51

Schacht, Account, 98–99.

52

Shaw „bronił dyktatorów w przedmowie do Millionairess oraz licznych czasopismach i gazetach – w tym Hitlera (…), Mussoliniego (…), Lenina (…) i Trockiego (…), a nade wszystko Stalina, którego uważał za najwybitniejszego z żyjących”. Archibald Henderson, GBS, 311.

53

Hedin, 71, 99.

54

Wywiad z Degrelle’em, 1971.

55

Eastman, 4–5. Z rozprzestrzenianiem się nowej europejskiej filozofii szła w parze pomoc wojskowa ze strony Niemiec. W 1929 roku Republika Weimarska wysłała do Czang Kaj–szeka doradcę wojskowego, pułkownika Hermanna Kriebla, który odsiadywał z Hitlerem wyrok w Landsbergu za udział w puczu monachijskim. The Development of German-Chinese Military Relations, 1928–1936, praca magisterska Thomasa M. Williamsona, Wydział Historii, Graduate School of Arts and Sciences, Duke University, 1967.

na

łamach

nowojorskiego

„Times

Magazine”,

Rozdział 15 – „TAKI MAŁY LUDZKI ROBACZEK” 1

Es spricht der Führer, red. Hildegarda von Kotze i Helmuth Krausnick (Gütersloh 1966), 123–177. Niemiecki rolnik odnalazł taśmy w rowie, do którego zostały wrzucone w ostatnich dniach III Rzeszy. Obecnie w Bundesarchiv.

2

Speer, Inside, 41.

3

Wywiady z Gerdy Troost, 1971; korespondencja z Gerdy Troost, 1975.

4

Baynes, 584–592.

5

Grunberger, 426.

1167

6

Ibid., 425.

7

Schmidt, 71.

8

Ibid., 73.

9

Knickerbocker, 49–50.

10

Fest, Face, 48.

11

IMT, IX, 307.

12

Szczegółowe notatki Hossbacha: GFP, D, I, 29 i nast.; Hossbach, Zwischen Wehrmacht und Hitler (Hanower 1949), 207–220.

13

Zeznanie Raedera w Norymberdze, 16 maja 1946, 35.

14

Adolf von Kielmansegg, Der Fritsch Prozess 1938 (Hamburg 1949), 586.

15

CAB 27–626, FP (36) 23.

16

Feiling, 319.

17

„Times”, 28 maja 1973.

18

Lord Birkenhead, Halifax, (Londyn 1965), 373.

19

Schmidt, 76–77.

20

Kirkpatrick, Inner Circle, 94–98.

21

Schmidt, 78.

22

CAB 43 (37).

23

„Times”, 28 maja 1973.

24

Relacja Günschego złożona Rosjanom, Bezymenski, 16.

25

Krause, 53–55.

26

CAB 237, 626, FP (36) 41.

27

Wiedemann, 58.

28

Ibid.

29

Keitel, 45–47.

30

Wiedemann, 62.

31

Guderian, 28.

32

Annelies von Ribbentrop, 80.

Rozdział 16 – POWRÓT KRAJANA 1

Papen, 406–408.

2

Przesłuchanie Guidona Schmidta, IMT, XVI, 152.

3

Schuschnigg, Austrian, 12–19; wywiad z Schuschniggiem, 1971.

4

Ibid., 24–26; Keitel, 57; IMT, X, 505.

5

Schuschnigg, Austrian, 25–27.

6

Papen, 420; Schuschnigg, Austrian, 27.

7

Müllern-Schönhausen, 162.

8

Schuschnigg, Brutal, 225.

1168

9

Gedye, 232.

10

„Living Age”, sierpień 1938, 512–514.

11

Gedye, 233.

12

Schuschnigg, Brutal, 230.

13

Gedye, 238–239; wywiad z Schuschniggiem, 1971.

14

Brook-Shepherd, 103.

15

Ibid., 85.

16

Toland, Rising Sun, 49.

17

Schmidt, 86.

18

Henderson, 115–116.

19

Schuschnigg, Brutal, 250.

20

Ibid., 249.

21

Starhemberg, 272.

22

Shirer, Rise, 335.

23

GFP, D., I, nr 352.

24

Schuschnigg, Brutal, 264.

25

IMT, XIV, 131–132.

26

Rozmowy telefoniczne między Berlinem i innymi miastami (w całym rozdziale): Schuschnigg, Austrian, Dodatek, 290 i nast.

27

Cadogan, 60.

28

BFP, III wyd., I, 13.

29

Schuschnigg, Austrian, 48–49.

30

Ibid., Austrian, 48–52; wywiad z Schuschniggiem, 1971.

31

Shirer, Berlin Diary, 99; Guido Schmidt, protokoły z rozprawy, Norymberga, 290.

32

Zeznanie Grolmanna złożone pod przysięgą, cyt. za: Eichstaedt, Von Dollfuss zu Hitler Eichstaedta (Wiesbaden 1955), 411.

33

Papen, 429; Wiedemann, 64.

34

Schuschnigg, Austrian, 54–55.

35

Keitel, 58–59; Görlitz, Keitel (Göttingen 1961), 179.

36

Santoro, 102.

37

Guderian, 32.

38

Keitel, 59.

39

Guderian, 37.

40

Linge, nr 21.

41

Guderian, 33.

42

Brook-Shepherd, 193.

43

Mussolini, 190.

44

Memorandum Seyss-Inquarta, 9 września 1945; ND, 3254-PS.

45

Ernest Jones, 294.

1169

46

Gedye, 299.

47

BFP, I, 44.

48

Huss, 19–20; IMT, XV, 633.

49

Papen, 432–433; Schmidt, protokoły z procesu, 383.

50

Gun, Eva Braun, 127–28.

51

List Lochnera, 15 marca 1938.

52

Baynes, 1427.

53

Santoro, 108–110.

54

Brook-Shepherd, 202.

55

Wywiad z Schuschniggiem, 1971.

56

Kubizek, 277–281.

57

Baynes, 1459.

Rozdział 17 – „NA OSTRZU NOŻA” 1

Linge, nr 22.

2

Fragment książki Zieglera poświęcony Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.

3

Dziennik Ciano, 7 maja 1938; wywiad z Dollmannem, 1971.

4

Lochner, What About Germany?, II.

5

Dollmann, 110.

6

Dziennik Ciano, 5 maja 1938.

7

List Chamberlaina, 10 marca 1938, prywatny zbiór w bibliotece Birmingham University.

8

Louis Fischer, 311.

9

Wheeler-Bennett, Munich, 57.

10

GFP, D. 11, 317.

11

Weizsäcker, 135–136.

12

Nazi Conspiracy and Aggression, Völkisch, 3037-PS, 743–744; zeznanie Wiedemanna, Norymberga, 24 października 1945, 3; Braddick, 22.

13

O’Neill, 155–156.

14

Keitel, 63–64.

15

GFP, II, 359.

16

Ibid., 363.

17

Wiedemann, 94.

18

Heinz, 40–51; list Hessego, 1974.

19

O’Neill, 157–158; Wolfgang Förster, Ein General Kämpft gegen den Krieg (Monachium 1949), 98–102.

20

McSherry I, 63.

21

BFP, 3 II-683–86.

22

Ibid., 118.

1170

23

List Schwerina von Krosigka do autora.

24

Zeznanie Wiedemanna, Norymberga, 28 września 1945, 23; Wiedemann, 97.

25

BFP, II, 257.

26

Frank, 320.

27

GFP, II, 729.

28

Keitel, 69–70.

29

Dziennik Jodla, 10, 12 i 13 września 1938; Warlimont, 116.

30

Nogueres, 107.

31

Shirer, Berlin Diary, 125.

32

BFP, II, 680–682.

33

Feiling, 360.

34

Nogueres, 116.

35

BFP, II, 314.

36

L.B. Namier, Diplomatique prelude (Londyn 1948), 35.

37

Dziennik Ciano, 14 września 1938.

38

Nogueres, 124.

39

Schmidt, 92–93; Feiling, 366–367.

40

„Times”, 16 września 1938.

41

Dziennik Ickesa, 18 września 1938.

42

BFP, II, 387–396.

43

Feiling, 368.

44

BFP, II, 416–417.

45

Nogueres, 148.

46

BFP, II, 425.

47

Nogueres, 155.

48

MacLeod, 242.

49

Schmidt, 96–97; GFP, II, 876; BFP, II, 472.

50

Wiedemann, 126.

51

Schmidt, 99–100.

52

Ibid., 100–103; BFP, II, 502; MacLeod, 246; GFP, II, 907–908.

53

CAB 23/95, 42 (38); BFP, II, 510; Parkinson, 41–42.

54

Parkinson, 43; CAB 23/95, 43 (38); Barnett, 540.

55

Parkinson, 47.

56

Ibid., 48.

57

Schmidt, 103; GFP, II, 555–557.

58

Colin Cross, Adolf Hitler (Londyn 1973), 268.

59

Prange, 114–115; Parkinson, 52.

60

Bullitt, 296.

61

BFP, II, 565; Schmidt, 104–105; Bullock, 410; GFP, II, 965.

1171

62

Shirer, Berlin Diary, 141, 143.

63

Wiedemann, 101.

64

Fest, Face, 43.

65

Feiling, 372; Nogueres, 212–213.

66

BFP, II, 578.

67

Feiling, 373.

68

Ibid., 373.

69

Weizsäcker, 153–154.

70

Henderson, 167.

71

Schmidt, 105–107.

72

Wiedemann, 104.

73

Henderson, 168–169.

74

MacLeod, 249–250.

75

Bullitt, 297.

76

BFP, II, 604.

77

Dziennik Ciano, 29–30 września 1938.

78

Kirkpatrick, Mussolini, 383.

79

Nogueres, 250–251.

80

Schmidt, 110.

81

Wywiad z Dollmannem, 1971.

82

Dollmann, 131–132; wywiad z Dollmannem, 1971.

83

G.M. Gilbert, Nuremberg, 88.

84

Shirer, Rise, 418.

85

François-Poncet, Fateful, 273.

86

Schmidt, 112–113; Feiling, 376–377.

87

Linge, nr 13.

88

Engel, 40–41.

89

Feiling, 378–379.

90

Ibid., 377.

91

„Times”, 1 października 1938.

92

Feiling, 381.

93

Gatzke, 214.

94

Nelson, 447.

95

Wiedemann, 108.

96

Feiling, 377.

97

Parkinson, 69.

98

Ibid., 70.

99

Irving, Breach, 50.

100

François-Poncet, Fateful, 275.

1172

101

French Yellow Book, 22–26.

102

Blanton, 101–102.

103

Knickerbocker, 45–56.

Rozdział 18 – NOC KRYSZTAŁOWA 1

ND, NG-4067.

2

Mowa Streichera wygłoszona na wiecu Niemieckiego Frontu Ludowego, 4 października 1935, ND, M-35.

3

Fromm, 235–236.

4

Arthur Morse, While Six Million Died (Nowy Jork 1967), 222.

5

Zeznanie Schallermeiera złożone pod przysięgą, 5 lipca 1946, ND, SS (A) 5.

6

Bradley Smith i Agnes Peterson, 24–49.

7

ND, PS-3051.

8

Levin, 80.

9

„New York Times”, 11 listopada 1938.

10

Zeznanie Louise Funk złożone pod przysięgą, 5 listopada 1945, Funk-3.

11

IMT, IX, 277.

12

Wywiad z Gerdy Troost, 1971.

13

HH, 59–61.

14

Hassell, 123.

15

Oświadczenie Gutterera złożone pod przysięgą w Neuengamme, 19 października 1947, uwierzytelnione przez Moritza Augustusa von Schirrmeistera.

16

Levin, 87.

17

„Die Welt”, 10 listopada 1962.

18

GFP, D, IV, nr 501.

19

Morse, 231.

20

Hassell, 28.

21

Gun, Eva Braun, 104–105.

22

Schacht, Account, 134–137.

23

Wiedemann, 146–147.

24

Wywiad z Gerdy Troost, 1971.

25

French Yellow Book; 210; Krausnick, 44.

26

GFP, IV, 932–933.

27

Baynes, 740–741.

28

Ciano, 3.

29

Cadogan, 151–152.

30

BFP, III wyd., IV, 165.

31

Henderson, 209.

1173

32

BFP, IV, 183–184.

33

Ibid., 210–211.

34

Ibid., 223.

35

Schmidt, 236.

36

BFP, IV, 439; GFP, D, IV, 243–245.

37

BFP, IV, 250.

38

Schmidt, 122; GFP, IV, 263–269; HSC, 211; French Yellow Book, 96.

39

Zoller, 91–92.

40

Hoffmann, 95.

41

IMT, IX, 303–304.

42

Kennan, Memoirs, 98.

43

BFP, IV, 255, 257.

44

Ibid., 595.

45

Linge, nr 14.

46

Wywiad z Kempką, 1971.

47

Ciano, 44; Bullock, 433.

48

Erich Kordt, Nicht aus den Akten (Stuttgart 1950), 298.

49

BFP, IV, 271.

50

British Blue Book, 5.

Rozdział 19 – LIS I NIEDŹWIEDŹ 1

BFP, IV, 596.

2

Polish White Book, nr 64.

3

Bullock, 444.

4

Prange, 303–304.

5

Gisevius, 363.

6

Keitel, 84.

7

Höhne, Order, 232.

8

Kleist, 15.

9

NSR, 2.

10

Grégoire Gafencu, Derniers jours de l’Europe (Paryż 1946), 89.

11

Gregor Ziemer, Education for Death (Londyn–Nowy Jork 1941), 120.

12

Schwarzes Korps, 31 lipca 1935; Grunberger, 86.

13

„Amtsblatt Mainz”, nr 7, 17 kwietnia 1939.

14

Nowojorski „Post”, 1974; korespondencja z senatorem Cranstonem, 1975.

15

Prange, 306; Shirer, Rise, 471–475.

16

A. Rossi, Deux ans d’alliance germano-soviétique (Paryż 1949), 27.

1174

17

Kleist, 21–22; Gustav Hilger i Alfred Meyer, The Incompatible Allies (Nowy Jork 1953), 293–297; McSherry I, 149–150.

18

GFP, D, VI, 574–580; Shirer, End, 233.

19

McSherry I, 153.

20

Louis Fischer, 337–338. Ta przełomowa wiadomość, nieopublikowana w żadnym zbiorze oficjalnych dokumentów, została odnaleziona w 1966 roku przez Fischera w archiwum niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Bonn.

21

NSR, 5.

22

CAB 23/100, regał 33 (39).

23

Deakin, 8.

24

Kubizek, 287–289.

25

NSR, 41.

26

Ibid., 45.

27

Speer, Inisde, 161.

28

Burckhardt, 378–388.

29

HH, 71–74; wywiad z Hessem, 1971.

30

Wiskemann, 191–192.

31

Dollmann, 168; Schmidt, 132–133; Wiskemann, 194–198; Ciano, 119–120.

32

HH, 75.

33

NSR, 63.

34

Ibid., 83.

35

Speer, „Playboy”, czerwiec 1971, 88.

36

Hoffmann, 102–103.

37

HSC, 38.

38

Część książki Zieglera poświęcona Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.

39

HSC, 190–191.

40

Nie jest to dosłowna relacja z narady, która odbyła się 22 sierpnia, ale wersja oparta na notatkach kilku oficerów biorących w niej udział. GFP, D, VII, 200–206, 557–559; Shirer, End, 252–255.

41

IMT, IX, 492.

42

Kleist, 35.

43

BFP, III wyd., VII, 171.

44

GFP, VII, 210–213, Weizsäcker, 203.

45

BFP, VII, 201–202; GFP, VII, 214.

46

von Ribbentrop, Memoirs, 111.

47

Ibid., 111–113; von Ribbentrop, De Londres à Moscou (Paryż 1954), 147; NSR, 72; Schmidt, 137; wywiad z Richardem Schulzem, 1971; GFP, VII, 228.

48

TAH, 99–100.

49

Dietrich, 64.

1175

50

Speer, Inside, 161.

Rozdział 20 – „NIESZCZĘŚCIE, JAKIEGO NIE WIDZIANO W DZIEJACH” 1

BFP, VII, 212–213.

2

Toland, Rising, 59.

3

Delmer, Trail, 386.

4

Hoffmann, 113.

5

Zoller, 141.

6

Schmidt, 142.

7

GFP, VII, 279.

8

Ibid., 280–281; Schmidt, 143.

9

GFP, VII, 293.

10

Ibid., 285–286.

11

Schmidt, 145–146.

12

GFP, VII, 286.

13

IMT, X, 514.

14

Warlimont, 3.

15

Engel, 59–61.

16

Dahlerus, 53.

17

Wiskemann, 206.

18

GFP, VII, 314.

19

Ibid., 232.

20

Dahlerus, 60–62.

21

GFP, VII, 357–359.

22

Dahlerus, 72–73.

23

GFP, VII, 332; Henderson, 276; BFP, VII, 351, 381–382, 388.

24

Engel, 61.

25

Henderson, 280; Schmidt, 149; BFP, VII, 393.

26

Dahlerus, 90–94.

27

BFP, VII, 395.

28

Dahlerus, 98–99.

29

Schmidt, 150.

30

BFP, VII, 415–417.

31

Schmidt, 151–153; von Ribbentrop, Memoirs, 124.

32

Irving, Breach, 113, 32.

33

BFP, VII, 442.

34

HH, 82–83.

35

HWD, 3–4.

1176

36

Zeznanie Naujocksa złożone pod przysięgą; 2751-PS; Höhne, Order, 264–265.

37

Schmidt, 154: GFP, VII, 463.

38

GFP, VII, 465.

39

German White Book (Nowy Jork 1939), 35–36.

40

Fest, Hitler, 585.

41

Wywiady z Engelem, Belowem i Puttkamerem, 1970–1971.

42

Irving, Breach, 39.

43

Hoffmann, 115.

44

Albert Kesselring, A Soldier’s Record (Nowy Jork 1954), 35.

45

GFP, VII, 483.

46

Gun, Eva Braun, 151–152.

47

D.H. Lawrence, Movements in European History (Londyn 1922), 306.

48

BFP, VII, 517.

49

Dahlerus, 119.

50

Kleist, 70.

51

Raczyński, 25–26.

52

GFP, VII, 521.

53

Feiling, 415.

54

Heinz, 84–85; Hesse, Das Spiel, rozdz. 4; wywiad z Hessem, 1970. O propozycji Hitlera: Annelies von Ribbentrop, 380; wywiad z Frau von Ribbentrop, 1971.

55

Nicolson, Diaries and Letters, 1930–1939 (Londyn 1969), 412.

56

BFP, VII, 521.

57

Parkinson, 215.

58

HH, 85–88; wywiad z Hessem, 1971.

59

CAB 23/100, regał 49 (39); Parkinson, 216.

60

Schmidt, 157.

61

Ibid., 158.

62

Dahlerus, 129–130.

63

Henderson, 300.

64

Feiling, 415–416; Colvin, Chamberlain Cabinet, 253–254.

65

GFP, VII, 541.

66

Ibid., 538–539.

67

Zoller, 175.

68

Linge, nr 15.

Rozdział 21 – ZWYCIĘSTWA NA ZACHODZIE 1

Zoller, 156–157.

2

Hesse, Das Spiel, rozdz. 5; wywiad z Hessem, 1971.

1177

3

Schmidt, 162.

4

GFP, D, VIII, 161.

5

von Ribbentrop, Memoirs, 129–131; GFP, VIII, 943.

6

von Ribbentrop, Memoirs, 129.

7

ND, EC-307, PS-3362.

8

Irving, Hitler, 28.

9

Wywiady z Richardem Schuzzem, Helmuthem Fuchsem i Herbertem Meyerem, 1971.

10

Hesse, Das Spiel, rozdz. 5.

11

GFP, VIII, 140–145.

12

Warlimont, 37.

13

Cadogan, 220.

14

Prange, 173; Shirer, Rise, 641–642.

15

Nazi Conspiracy and Aggression, VII, 800–814.

16

Remak, 113–114.

17

IMT, IX, 50; wywiad z Milchem, 1971.

18

Wywiad z Müllerem, 1963.

19

Dziennik Haldera, 4–5 listopada Wheeler-Bennett, Nemesis, 471.

20

Howe, Urania’s, 169

21

Wywiad z Gerdy Troost, 1971.

22

Wywiady z sir Oswaldem Mosleyem i lady Dianą Mosley, 1971–1972.

23

Nagranie przesłuchania, „Der Stern”, 10 maja 1966.

24

Wywiady z Kempką i Wünschem, 1971.

25

Wywiad z Heinem Ruckiem, 1971.

26

Zoller, 204. Istnieją sprzeczne relacje o tym, kiedy Hitler dowiedział się o zamachu bombowym. Höhne napisał, że stało się to na dworcu kolejowym w Monachium (Order, 286). Herta Schneider i Kempka twierdzą, że usłyszał o nim niedaleko Augsburga (wywiady, 1971).

27

Schellenberg Memoirs (Londyn 1961), 110.

28

Wheeler-Bennett, Nemesis, 481.

29

Lewy, 311.

30

Frank, 408.

31

Hoffmann, 119.

32

Shirer, End, 256–262; GFP, VIII, 439–446; IMT, IX, 311; Warlimont 58–59; wywiad z Warlimontem, 1971.

33

Ciano, 183.

34

GFP, VIII, 607–609.

35

Ibid., 683.

36

Shirer, Berlin, 234.

1939;

zeznanie

1178

Brauchitscha,

IMT,

XX,

575;

37

John Lukacs, The Last European War (Garden City 1975).

38

Wywiad z Naumannem, 1971.

39

Boelcke, 8.

40

Irving, Rise, 83

41

CAB 65/5, War Cabinet 30 (40).

42

HWD, 23–24.

43

Rich I, 142.

44

Wywiad ze Schlottererem, 1971; GFP, VIII, 722.

45

Higgins, 34.

46

GFP, VIII, 817.

47

Zoller, 178.

48

Schmidt, 173; Ciano, 223–224; Dollmann, 183.

49

Schirach, 171–172.

50

ND, 3596-PS; Shirer, Rise, 700.

51

Assmann; Warlimont, 77–78.

52

Warlimont, 79; wywiad z Warlimontem, 1971.

53

Irving, Breach, 88.

54

Wywiady z Wünschem, Belowem, Puttkamerem, Mansteinem, 1970–1971; Dietrich, Hitler, 81; Keitel, 102–103.

55

Allen Dulles, Germany’s Underground (Nowy Jork 1947), 58–61; wywiad z Dullesem, 1963.

56

HSC, 93.

57

Ibid., 94.

58

„Times”, 7 listopada 1938.

59

Boelcke, 40.

60

F.J.P. Veale, Advance Towards Barbarism (Appleton, Wisconsin 1953), 120.

61

Boelcke, 42.

62

Gerd von Klaus, Krupps, the Story of an Industrial Empire (Londyn 1954), 415.

63

Dziennik Jodla, 20 maja 1940.

64

Engel, 80; Irving, Rise, 89–90.

65

Dziennik Haldera, 24 maja 1940.

66

Engel, 81.

67

Ansel, Hitler Confronts, 87.

68

TAH, 96.

69

Wywiad z Puttkamerem, 1971.

70

Wywiad z Gerdy Troost, 1971; korespondencja, 1975.

71

Wywiad z François-Poncetem, 1971.

72

Engel, 85.

73

Wywiady z sir Oswaldem Mosleyem i lady Dianą Mosley, 1971–1972; Oswald Mosley, 411–412.

1179

74

Belgian Rapport, Załączniki, 69–75.

75

Engel, 82.

76

Warlimont, 102; wywiad z Warlimontem, 1971.

77

Wywiad z Walterem Frentzem, 1971; korespondencja, 1975; Ansel, Hitler Confronts, 92; Hoffmann, 121; Zoller, 92; „Esquire”, październik 1958.

78

Ciano, 265–266.

79

Müllern-Schönhausen, 159.

80

Ciano, 266.

81

Shirer, Berlin, 422.

82

Linge, nr 17.

83

Schmidt, 181–183.

84

Breker, 151–167; korespondencja, 1975.

85

Wywiad z Gieslerem, 1971; korespondencja, 1975.

86

Speer, Inside, 172.

87

Wywiad z Gieslerem, 1971.

88

Breker, 167; Speer, Inside, 170–171.

Rozdział 22 – „ZWYCIĘSTWO GUBI NAWET ZWYCIĘZCÓW” 1

Hoffmann, 122.

2

HH, 114.

3

Dziennik Haldera, 13 lipca 1940.

4

Schmidt, 185.

5

Delmer, Black Boomerang, 10–11.

6

Shirer,: Berlin Diary, 453.

7

GFP, D, X, 260.

8

Ibid., 298.

9

Ansel, Hitler Confronts, 163–165; dziennik Haldera, 22 lipca 1940.

10

„New English Weekly”, 21 marca 1940.

11

Kubizek, 292.

12

Warlimont, 111–112; wywiad z Warlimontem, 1971; Ansel, 181.

13

GFP, X, 370–374; Ansel, Hitler Confronts, 184–189; Shirer, Rise, 764–766.

14

HWD, 37–38: Führer Conferences on Naval Affairs, 82–83.

15

Irving, Rise, 101.

16

Shirer, Berlin Diary, 486.

17

Ibid., 496; Ansel, 283.

18

Raport kontrwywiadu niemieckiej marynarki wojennej dla Führera, 7 września 1940; Ansel, 284–286.

19

Ansel, 250.

1180

20

Churchill, Their Finest Hour (Nowy Jork, 1962) 282.

21

Wywiad z Puttkamerem, 1971.

22

Brown, 41.

23

GFP, D, XI, 93–98.

24

Ibid., 106–108.

25

Ibid., 296–297; Toland, Rising, 64.

26

Ansel, Hitler and Middle Sea, 33; GFP, XI, 250–251.

27

HSC, 532; Schmidt, 193–197; Hills, 345, 342; GFP, XI, 371–379; wywiady z Puttkamerem, Schulzem (1971) i Serrano Suñerem (1963); Linge, nr 19; Keitel, 126.

28

Francisco Franco, Discursos y mensajes del Jefe del Estado 1951–54 (Madryt 1955), 41.

29

Hamilton, 231–232; Griffiths, 271.

30

Ciano, 305; Martin van Creveld, Hitler’s Strategy 1940–1941: The Balkan Clue (Londyn 1973), 43–47.

31

Schmidt, 199.

32

Weizsäcker, 244.

33

Engel, 88.

34

Keitel, 126–127; Linge, nr 19; Ciano, 300; zapiski Ciano, 28 października 1940; Wiskemann, 283; GFP, XI, 411–412.

Rozdział 23 – „ŚWIAT WSTRZYMA ODDECH” 1

Schmidt, 210–213; GFP, XI, 537–538.

2

GFP, XI, 542–561; Schmidt, 213–219.

3

GFP, XI, 562–570; Louis Fischer, 431–432.

4

TAH, 65–66.

5

Public Record Office, Londyn, FO 800/316, H/XV/212.

6

GFP, XI, 598–606; Hills, 348; HSC, 567.

7

Wywiad z markizem de Valdeglesias, 1971.

8

Wywiad z Ottonem Skorzenym, 1971; Hoare, 31.

9

Halder, 41.

10

McSherry II, 191.

11

Prange, 32–33.

12

Boelcke, 110, 112.

13

HWD, 49–50.

14

TAH, 17.

15

Flannery, 107–109; Hitler, My New Order (Nowy Jork 1941), 901–924.

16

ND, 872–PS; Shirer, Rise, 822.

17

TAH, 97–98.

18

Lochner, What About Germany?, 122.

1181

19

GFP, D, XII, 364, 369–375; Weizsäcker, 25; Keitel, 138–139; zeznanie Jodla w Norymberdze, 5 czerwca 1946, 422.

20

Schmidt, 227.

21

Toland, Rising, 65–66; GFP, XII, 376–383, 386–394.

22

Ibid., 397–398.

23

TAH, 97.

24

Keitel, 134–136; zeznanie Haldera złożone pod przysięgą w Norymberdze, 22 listopada 1945; Warlimont, 160–161; dziennik Haldera, 30 marca 1941.

25

GFP, XII, 446.

26

David Dallin, Die Sowjetspionage (Kolonia 1956); Carell, Hitler Moves, 59.

27

Toland, Rising, 66–67.

28

GFP, XII, 537.

29

von Ribbentrop, Memoirs, 152.

30

Listy od Trevor-Ropera i Lee, 1975.

31

GFP, XII, 66–69.

32

Warlimont, 140.

33

Guderian, 125.

34

Hanfstaengl, Out of Strong, 34.

35

Hess, 14.

36

Wywiad z Hildegard Fath, 1971.

37

Hess, 138.

38

Hess, 19–21, 31–37; korespondencja z Ilse Hess, 1975.

39

Engel, 103–104.

40

Przesłuchanie Speera, czerwiec–lipiec 1945; Field Intelligence Agency, przesłuchanie Bodenschatza, 30 maja 1945.

41

Hess, 27; Dietrich, Hitler, 62–63.

42

Schmidt, 233.

43

Wywiad z Fath, 1971.

44

Hess, 21–22; korespondencja z Ilse Hess, 1975.

45

Douglas-Hamilton, 163.

46

Ibid., 197–198.

47

Boelcke, 162.

48

Frank, 411.

49

Douglas-Hamilton, 167.

50

Wywiad z Heinzem Haushoferem, 1971; korespondencja, 1975.

51

Engel, 105.

52

Ibid.

53

Herbert, Let Us Be Glum.

54

Ciano, 451.

1182

55

Wywiad ze Schwaebem i Florianem, 1971.

56

Hess, 26–27.

57

Ibid., 138.

58

GFP, XII, 870.

59

Shirer, Rise, 829.

60

Wywiad z Oshimą, 1966.

61

Zeznanie Jodla złożone podczas procesu w Norymberdze, 3 czerwca 1946, 308.

62

Krausnick, 519–520.

63

Werth, Russia, 125–126.

64

A.M. Nekrich, June 22, 1941 (Moskwa 1965), 144–145.

65

Frank, 408, 414.

66

Majski, 156.

67

GFP, XII, 1066–1069.

68

Ibid., XII, 1072.

69

Carell, Hitler Moves, 4–5.

70

Dietrich, Hitler, 66.

71

Wywiad z Puttkamerem, 1971.

72

Ciano, 372.

73

Winston Churchill, The Grand Alliance (Boston 1950), 366–367.

74

Schmidt, 234.

75

Ansel, Hitler and Middle Sea, 441.

Rozdział 24 – „DRZWI DO MROCZNEGO, NIEWIDOCZNEGO POKOJU” 1

Boelcke, 176.

2

Wywiad z Olgą Czechową, 1971.

3

Churchill, Grand Alliance, 370–372.

4

Kennan, Memoirs, 133.

5

James M. Burns, Roosevelt: the Soldier of Freedom (Nowy Jork 1970), 103.

6

Friedländer, Pius, 78.

7

Bullock, 587.

8

Zoller, 160.

9

Dietrich, Hitler, 89.

10

Warlimont, 180.

11

Leo Alexander, „Journal of Criminal Law and Criminology”, wrzesień–październik 1948, 315.

12

ND, RSHA IV-A-1, Raport operacyjny, 12 września 1941, nr 3154.

13

Bach-Zelewski, „Aufbau”, 23 sierpnia 1946.

14

GFP, D, XIII, 149–156; 606–608; wywiady z Koeppenem, Bräutigamem i Leibbrandtem, 1971.

1183

15

Przesłuchanie Steengrachta przez pracowników amerykańskiego Departamentu Stanu, 4 września 1945.

16

Engel, 110.

17

Dollmann, 191–192; Alfieri, 159.

18

Zoller, 160.

19

Wywiady z Koeppenem i Heimem, 1971, 1974–1975.

20

HSC, 58–60.

21

Ibid., 66.

22

Ibid. 69–70.

23

Fabian von Schlabrendorff, Offiziere gegen Hitler (Zurych 1946), 47–48; dziennik Haldera, 4 sierpnia 1941.

24

VB, 5 października 1941; Stein, 78–82.

25

Zapiski Koeppena, 9 października 1941.

26

Smith, 86–88.

27

Boelcke, 186.

28

HH, 145–146.

29

Zapiski Koeppena, 17 października 1941; wywiad z Koeppenem, 1975; HSC, 91–93.

30

Werth, Russia, 246, 248–249.

31

Wywiad z Oshimą, 1966.

32

Guderian, 191–192.

33

Przesłuchanie Rundstedta przez Amerykanów, 1945; Shirer, Rise, 861.

34

Zeznanie generała Augusta Wintera na procesie w Norymberdze, 8 czerwca 1946, 604.

35

Percy Schramm, 26–27.

36

Hillgruber, Staatsmänner, 300 i nast.

37

Hassell, 208.

38

„Brassey’s Naval Annual”, 232–233.

39

Prange, 366.

40

Huss, 208–222.

41

Wywiad z Oshimą, 1966; przechwycona wiadomość Oshimy do Tokio, 29 listopada 1941, ND, D-656.

42

ND, 3598-PS.

43

Dietrich, Hitler, 70–71.

44

Keitel, 162.

45

Irving, Hitler, 354.

46

HWD, 107.

47

TAH, 87–88.

48

TMWC, 297–298; Shirer, Rise, 894.

49

Prange, 97, 367–377.

50

Warlimont, 208.

1184

51

Keitel, 166.

52

Ibid., 164.

53

Halder, 49.

Rozdział 25 – „A TOWARZYSZYŁA MU OTCHŁAŃ” 1

ND, PS 710.

2

IMT, XI, 398.

3

HSC, 91.

4

Ibid., 108–109, 111.

5

Engel, 31.

6

ND, PS-2233; IMT, XXIX, 498 i nast.

7

Notatki Eichmanna, ND, NG 2586; Hilberg, 264–265; ND, PS-709; Krausnick, 82–87; Röhl, 163; wywiady z Leibbrandtem i Hessem.

8

„Life”, 28 listopada 1960, 24 i 101.

9

HSC, 238.

10

Prange, 83.

11

Fredborg, 69.

12

Guderian, 205–206.

13

Irving, Hitler, 357; wywiad z Milchem, 1971.

14

HSC, 257; Schramm, 28.

15

HH, 148.

16

Speer, Inside, 195.

17

Wywiad z Richardem Schulzem, 1973; korespondencja, 1975.

18

HSC, 309.

19

Ibid., 327.

20

Wywiady z Koeppenem, 1971, 1975.

21

„Keesings Archiv der Gegenwart”, 1940, 5409.

22

IMT, XVII, 172–173.

23

Goebbels Diaries, 138.

24

BBC Monitoring Report, ND, 1961-PS.

25

Ciano, 478–479.

26

Wywiad z Syrupem, 1971.

27

Goebbels Diaries, 88.

28

Jan Wiener, The Assassination of Heydrich (Nowy Jork 1969), 82–90; Höhne, Order, 494–495.

29

Schellenberg, 294.

30

„Commentary”, grudzień 1958, 481–483.

31

Charles Wighton, Heydrich (Londyn 1962), 270; Höhne, Order, 496.

32

Zeznanie Wisliceny’ego złożone pod przysięgą, 18 listopada 1946; Levin, 300.

1185

33

Himmler do Bergera, 28 lipca 1942, ND, NO-626.

34

Friedländer, Kurt Gerstein, 104–113.

35

Toland, Rising, 476.

36

Wywiad z Richardem Schulzem, 1972.

37

Dziennik Haldera, 24 sierpnia 1942; Heusinger, Befehl im Widerstreit (Tybinga 1950), 200–201.

38

Zeznanie Jodla w Norymberdze, 3 czerwca 1946, 300–301; Warlimont, 256–257; wywiady z Warlimontem, Heusingerem i Wienem, 1971.

39

Wywiad z Warlimontem, 1971.

40

Goerlitz, Paulus, 159–160.

41

Warlimont, 258.

42

Engel, 127–128.

43

Dziennik Haldera, 24 września 1942; Keitel, 184; korespondencja z Halderem, 1971; Shirer, Rise, 917–918.

44

Wywiad z Heusingerem, 1971.

45

Warlimont, 260.

46

„Keesings Archiv”, 5657.

47

Fredborg, 129.

48

TMWC, XXV, 331–342, ND 294-PS; wywiad z Bräutigamem, 1971.

49

Wywiad z Warlimontem, 1971; korespondencja, 1975.

50

OCHM, MS A-914.

51

BBC Monitoring Report.

52

Percy Schramm, 27.

53

von Ribbentrop, Memoirs, 169.

54

Wywiad z Oshimą, 1966.

55

Gehlen, 59.

56

Percy Schramm, 109.

57

Ibid., 113.

58

G.K. Zhukov, Memoirs of Marshal Zhukov (Nowy Jork 1971), 409 [wyd. polskie: Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1985].

59

Goerlitz, Paulus, 210.

60

Carell, Hitler Moves, 635.

61

Goerlitz, 234; wywiad ze Schmidtem, 1971.

62

Goerlitz, 236.

63

Warlimont, 292.

64

Wywiad ze Schmidtem, 1971; korespondencja, 1975.

65

Wywiad z Mansteinem, 1971; Goerlitz, 277.

66

Goerlitz, 280.

67

Boelcke, 312, 314–315.

1186

68

Carell, 664; Goerlitz, 260–261; wywiad ze Schmidtem, 1971.

69

HH, 152.

70

Carell, 669; Goerlitz, 264.

71

Paulus do Hitlera, 29 stycznia 1943.

72

Goerlitz, 250.

73

Wywiad z Hansem Hitlerem, 1971; Maser, Adolf Hitler, 479; Swietłana Alliłujewa, Twenty Letters to a Friend (Nowy Jork 1967), 161–163.

74

Carell, 670.

75

Wywiady ze Schmidtem, 1971.

76

Warlimont 300–306; Felix Gilbert 17–22.

77

William Craig, Enemy at the Gates (Nowy Jork 1973), XV.

Rozdział 26 – W NAJBLIŻSZYM OTOCZENIU 1

Niewydane wspomnienia Gertrudy (Humps) Junge; wywiad, 1971.

2

Zoller, Hitler Privat (Düsseldorf 1949), 44–45.

3

Josef Goebbels Reden, II, 1939–1945 (Düsseldorf 1971), 177–183.

4

Bormann, 6–7.

5

Holborn, Republic, 316.

6

Goebbels Diaries, 266–269.

7

Wywiady z Milchem, 1971; Irving, Rise, 202.

8

Lochner, Always the Unexpected, 294–295.

9

Wywiad ze Schlabrendorffem, 1963.

10

Wywiad z Gerstdorffem, 1971; korespondencja z Gerstdorffem, 1975; Peter Hoffmann, „Canadian Journal of History”, 1967.

11

Junge, Memoirs.

12

Bormann, 42–43.

13

Wywiad z Hertą Schneider, 1971.

14

Pozzi, Come li ho visto Io (Mondadori 1947), 147–148.

15

Dostojewski, The Brothers Karamazov, 5 [wyd. polskie:Bracia Karmazow, Warszawa 2004].

16

HSC, 306.

17

Junge, Memoirs; korespondencja, 1975.

18

Schirach, 187–188.

19

Junge, Memoirs.

20

Goebbels Diaries, 354–359.

21

Wywiad z Zabelem, 1971

22

Junge, Memoirs; korespondencja, 1975.

23

Wywiady z Mansteinem i Puttkamerem, 1971; Guderian, 246–247; Seaton, 356; Gahlen, 64–65.

1187

24

Hitler e Mussolini, 165–190; Alfieri, 237–248.

25

Warlimont, 342–586; Felix Gilbert, 39 i nast.

26

Junge, Memoirs.

27

Felix Gilbert, 44.

28

Dziennik Wilfreda von Ovena, 4 sierpnia 1943.

29

Galland, 163.

30

HH, 154–155; wywiad z Hessem, 1971.

31

HH, 155–156.

32

Kleist, 145–152, 162–168; wywiady, 1963, 1970–1971; Vojtech Mastny, Stalin and the Prospects of a Separate Peace, grudzień 1942, 1371, 1387.

33

Goebbels Diaries, 435–437.

34

Prange, 384.

35

Dziennik Ovena, 10 września 1943.

36

Skorzeny, Special Missions, korespondencja, 1975.

37

Anfuso, Da Palazzo Venezie al Lago di Garda (Cappelli 1957), 326–327; Zoller, 180; von Ribbentrop, Memoirs, 170–171.

38

Goebbels Diaries, 477

39

Kleist, 169–170.

40

Mastny, 1384, 1388.

70–90;

wywiady

ze

Skorzenym,

1956,

1963,

1971;

Rozdział 27 – „I DANO IM WŁADZĘ NAD CZWARTĄ CZĘŚCIĄ ZIEMI 1

IMT, XI, 52–53.

2

Wywiad z G.M. Gilbertem, 1972; Gilbert, Nuremberg.

3

Piotrowski, 281–282.

4

Krausnick, 371.

5

Ibid., 123.

6

TAH, 57.

7

Hilberg, 320–326; Ringelblum, 310, 326; raport Stroopa, ND 1061-PS.

8

Alexis Curvers, Pie XII, Le Pape outragé (Paryż 1964), 139.

9

Wywiad z Konradem Morgenem, 1971.

10

Höhne, Order, 30; wywiady z Gudrun Himmler (1974), Wehserem (1971).

11

Werner Angress i Bradley Smith, Diaries of Heinrich Himmler’s Early Years, „Journal of Modern History”, wrzesień 1949, 223–224.

12

Larry V. Thompson, 54 i nast.

13

Toland, Last, 132–133; wywiady z Hausserem (1963), Sündermannem (1970), Richardem Schulzem, Milchem, Wehserem, Grothmannem (1971).

14

Gilbert, Nuremberg, 230; Gilbert, Psychology, 255.

1188

15

„Die Zeit”, 25 czerwca 1965.

16

Krausnick, 315.

17

Smith i Peterson, 38, 89.

18

ND, 1919-PS.

19

Smith i Peterson, 162 i nast.; Goldhagen, 44–48.

20

Kleist, 126–128; wywiad, 1971.

21

Goebbels Diaries, 279.

22

Müllern-Schönhausen, 220–224.

23

Wywiad z Gerstdorffem, 1971; Kunrat von Hammerstein, Spaehtrupp (Stuttgart 1963), 192–193; Smith i Peterson, 201.

24

Smith i peterson., 201.

25

Ibid., 202.

26

Wywiad z Morgenem, 1971; zeznanie Morgena podczas procesu w Norymberdze, 7–8 sierpnia 1946, 488–515.

Rozdział 28 – ZAMACH WOJSKOWY 1

Shirer, End, 279–286.

2

Assmann; wywiad z Mansteinem, 1971.

3

Junge, Memoirs.

4

Reitsch, 212.

5

Notatka Hoffmanna z 3 marca 1944 na podstawie zapisków Heinricha Heima.

6

Horthy, 213–216; Warlimont, 412–213.

7

Gehlen, 96.

8

Junge, Memoirs.

9

Wywiad z Günschem, 1971.

10

Speer, Inside, 346–347.

11

Percy Schramm, 27.

12

Wywiad z Warlimontem przeprowadzony przez majora Kennetha Hechlera, 19 lipca 1945, 5.

13

Wywiad z Heusingerem, 1971.

14

Carell, Invasion, 14–16.

15

Linge, nr 34; wywiad z Günschem, 1971.

16

Wywiad z Warlimontem, 1971; Warlimont, 427.

17

Dziennik Ovena, 6 czerwca 1944.

18

Hassell, 349–350.

19

Irving, Rise, 285.

20

Hans Speidel, Invasion (Chicago 1950), 93; Shirer, Rise, 1039–1041; Speer, Inside, 356; OCMH, monografia Speidla.

1189

21

Assmann.

22

Junge, Memoirs.

23

Speer, Inside, 359–361

24

Speidel, Invasion.

25

Chester Wilmot, The Struggle for Europe (Londyn 1952), 347.

26

Wywiad z Mansteinem, 1971.

27

Desmond Young, Rommel – The Desert Fox (Nowy Jork 1950), 223–224.

28

Speidel, Invasion, 71.

29

Zeller, 286.

30

Wywiad ze Steinerem, 1963; Höhne, Order, 513.

31

Rainer Hildebrandt, Wir sind die Letzten (Berlin 1950), 135–137; Allen Dulles, Germany’s Underground, 153–163; Douglas-Hamilton, 219–223.

32

Wulff, 97.

33

Zoller, 207–208.

34

Walküre, film dokumentalny wyprodukowany przez Bawaria Atelier, Monachium, oparty na zeznaniach ocalałych świadków; Zeller, 302–303.

35

Wywiad z Heusingerem, 1971.

36

Wywiad z Puttkamerem, 1973; wywiad z Günschem, 1971.

37

Zeller, 345–348; Walküre.

38

Zeller, 304, 344.

39

Wywiad z Hasselbachem, 1971.

40

Junge, Memoirs.

41

Zeller, 346–348; artykuł Petera Hoffmanna o spisku z 20 lipca.

42

Zoller, 206–207.

43

Dollmann, 324; wywiad z Dollmannem, 1971; Schmidt, 275–277; Walküre; Zeller, 337–338.

44

Zeller, 306; Fabian von Schlabrendorff, They Almost Killed Hitler (Nowy Jork 1947).

45

Zeller, 307–309; Walküre.

46

Wywiad z Remerem, 1971.

47

Walküre, Zeller, 355; Bramsted, 338–339.

48

Wywiad z Remerem, 1971; Zeller, 339–341, 355–356; Bramsted, 339–340; Walküre; Speer, „Playboy”, czerwiec 1971, 193; dziennik Ovena, 20 lipca 1944.

49

Brassey, 408.

50

OCMH, MS B-272, Monografia z Blumentrittem, 1957.

51

Bormann, 61–62.

52

Wywiad ze Skorzenym, 1971.

53

Zeller, 315–318; zeznanie Höpnera, TMWC XXXIII, 299–530.

54

Zeller, 319.

55

Wywiad z Remerem, 1971.

Günthera

1190

Blumentritta,

20 July

1944;

wywiad

56

Skorzeny, Special Missions, 117–118; wywiad ze Skorzenym, 1971.

57

Zeller, 339; wywiady z Remerem, 1971.

58

Zeller, 349.

59

Junge, Memoirs; wywiad z Christian, 1971.

60

Zeller, 342–343.

61

Wilhelm von Schramm, Der 20 July in Paris (Bad Wörishofen 1953), 105; wywiad ze Schrammem, 1971.

62

Dziennik Ovena, 21 lipca 1944.

63

Bormann, 64–65.

64

Wywiad z Puttkamerem; Assmann.

65

Wywiad z Giesingiem, 1971; niepublikowany Dziennik Giesinga.

66

Gun, Eva Braun, 179–180.

67

Junge, Memoirs; Zoller, 193; Walküre.

68

NA Film, ML/125, 131; protokół przesłuchania Eickena przez Amerykanów, 30 września 1945.

69

Shirer, Rise, 1080–1081.

70

Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.

71

Wywiad z Florianem, 1971.

72

„Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte”, 4 (1953), 363–394.

73

Zeller, 371–375; IMT, XXXIII, 2999; zeznanie Petera Vossena pełniącego funkcję stenotypisty podczas procesu: Shirer, Rise, 1070.

74

Speer, „Playboy”, czerwiec 1971, 193; wywiad z Belowem, 1971; korespondencja z Hasselbachem, 1975.

75

Guderian, 296.

76

Wilhelm Schramm, 189–190, 207–208; Carell, Invasion, 260; Percy Schramm, 167–168.

77

Wywiad z Morgenem, 1971.

78

Felix Gilbert, 105–106; Warlimont, 450–455.

79

Junge, Memoirs.

80

Dziennik Giesinga.

Rozdział 29 – BITWA O ARDENY 1

HWD, 197.

2

OCMH, A-862, The Preparations for the German Offensive in the Ardennes; wywiad ze Schrammem, 1957.

3

Wywiad z panią Schmundt, 1971.

4

Dziennik Giesinga; kardiogramy Hitlera w: Hitler as Seen by His Doctor, NA USFET, OI/CIR/4.

5

Junge, Memoirs.

6

Bormann, 79–80; Dziennik Giesinga.

1191

7

Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.

8

Doktor Hasselbach nie wierzy, że Giesing podał Hitlerowi podwójną dawkę kokainy (korespondencja, 1975).

9

Dziennik Giesinga; wywiad, 1971.

10

Speidel, 152; Desmond Young, 251–252; Milton Schulman, Defeat in the West (Nowy Jork 1948), 138–139; Zeller, 378–379; Shirer, Rise, 1077–1079.

11

Wywiady ze Skorzenym, 1957, 1963, 1971.

12

Wywiad z Percym Schrammem, 1957; Schramm, Preparations.

13

Junge, Memoirs.

14

Wywiady z Manteufflem, Blumentrittem i Percym Schrammem, 1957; OCMH, MS B-151, Manteuffel; Percy Schramm.

15

Dwight Eisenhower, Crusade in Europe (Garden City 1948), 350; wywiad z Bradleyem, 1957.

16

Toland, Battle, 51; wywiad z Balckiem, 1963.

17

Wywiad z Manteufflem, 1957.

18

OCMH, A858, The Course of Events of the German Offensive in the Ardennes.

19

Relacja Magdy Göring w książce Zieglera.

20

Felix Gilbert, 158–174.

21

Percy Schramm; wywiad z Blumentrittem, 1957.

22

Warlimont, 495–496.

23

Wywiad z Ruckiem, 1971.

24

Churchill, Triumph and Tragedy (Nowy Jork 1962), 240–241.

25

Guderian, 315; wywiad z Praunem, 1971.

26

Junge, Memoirs.

Rozdział 30 – „TYM RAZEM NIE WOLNO NAM SKAPITULOWAĆ PIĘĆ MINUT PRZED PÓŁNOCĄ” 1

Ausubel, 46.

2

Bormann, 164.

3

Guderian, 337; wywiady z dwoma pragnącymi zachować anonimowość oficerami SS, którzy byli wówczas obecni, 1963.

4

Wywiad ze Schlabrendorffem, 1963.

5

Bormann, 168–169.

6

TAH, 33–34; 38–41.

7

Wywiad z Gieslerem, 1971.

8

Wywiady z generałami Wenckiem i Thomalem oraz majorem Berndem Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Guderian, 342–344.

9

TAH, 50–57.

10

Dziennik Giesinga; wywiad z Giesingiem, 1971.

1192

11

Rudolf Semmler, Goebbels: The Man Next to Hitler (Londyn 1947).

12

Kleist, 184–190; wywiady z Kleistem, 1963, 1970.

13

Relacja o dokonaniach Kerstena zawarta w jego własnej książce jest niewiarygodna. Na przykład twierdzenie, że przekonał Himmlera, aby wymógł na Hitlerze cofnięcie rozkazu deportacji dużej liczby holenderskich cywilów, zostało obalone w 1972 roku przez znanego holenderskiego historyka, profesora Lou de Jonga, który dowiódł, że Kersten sfałszował cztery dokumenty, by zyskać uznanie i zająć w holenderskich podręcznikach szkolnych miejsce narodowego bohatera.

14

HH, 194–303; wywiad z Hessem, 1971.

15

Folke Bernadotte, The Curtain Falls (Nowy Jork 1945), 25–61; wywiad z Estelle Bernadotte, 1963.

16

Kleist, 191–192; wywiad z Kleistem, 1970.

17

HH, 202–215; wywiad z Hessem, 1971. W marcu 1975 roku, po przejrzeniu tego fragmentu swojej opowieści, doktor Hesse oświadczył: „Zostałem zmuszony do zaniechania »sztokholmskiej misji« z powodu niedyskrecji szwedzkiej prasy (…). Napisano, że miałem nawiązać kontakt z brytyjską ambasadą w Sztokholmie, ale brytyjski wysłannik odmówił spotkania ze mną. Było to całkowitą nieprawdą. W Sztokholmie nie rozmawiałem osobiście z żadnym Brytyjczykiem. Autorem tej niedyskrecji był sam Schellenberg. Odkryłem to dopiero wiele lat po napisaniu książki, dzięki pomocy doktora Kleista. Schellenberg powiedział Kleistowi, że on i Himmler nie mogli pozwolić, by Ribbentrop prowadził negocjacje w imieniu Żydów lub zwolenników pokoju. Z tego powodu uważał za konieczne storpedowanie moich negocjacji poprzez kontrolowany przeciek. Nigdy jednak nie zamierzali wyrządzić mi krzywdy. To tłumaczy, dlaczego Schellenberg starał się podjąć negocjacje pod koniec wojny – oczywiście, bez powodzenia – i co ważniejsze, dlaczego Himmler nie cofnął rozkazu zaprzestania eksterminacji Żydów. W ten sposób około trzech milionów Żydów dostało się w ręce Rosjan, a później około dwóch milionów zdołało wyemigrować do Izraela”.

18

Zoller, 230–231.

19

Wywiady z Florianem, Jordanem i Scheelem, 1971.

20

Wywiad z Kempką, 1971.

21

Speer, Inside, 436–437, 440.

22

Boldt, 84.

23

Guderian, 356–357; wywiady z Puttkamerem (1971), Freytagiem von Loringhovenem oraz generałami Thomalem i Bussem (1963).

24

TAH, 104–108.

25

Wywiady z generałami Wollfem, Aireyem i Lemnitzerem, Allenem Dullesem i Gero von Gaevernitzem, 1963–1964.

1193

26

Correspondence Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the USA and the Prime Minister of Great Britain during the Great Patriotic War of 1941–1945, II, 206–210.

27

Dziennik Schwerina von Krosigka (Shirer, End, 193). Słowa Carlyle’a zostały błędnie przytoczone; caryca zmarła 5 stycznia 1762 roku.

28

Horoskop Hanussena postawiony 1 stycznia 1933 roku przepowiadał, że Hitler sięgnie po władzę w ciągu trzydziestu dni i będzie odnosił wielkie sukcesy, dopóki nie dojdzie do „zjednoczenia trzech”. Później, na wiosnę 1945 roku, dzieło jego życia legnie w gruzach w „ogniu i płomieniach”. Chociaż Hitler często drwił z astrologii w obecności najbliższych, okazywał autentyczne zainteresowanie nie tylko horoskopem Hanussena, ale także przepowiednią pani Ebertin z 1923 roku.

29

Wywiad z Bussem, 1963.

30

Semmler, 192 i nast.

31

HH, 218–219.

32

Wywiad z Bussem, 1963.

33

Max Domarus, Hitler: Reden und Proklamationen (Würzberg 1962–1963), 2223–2224.

34

Dziennik Ovena, 18 kwietnia 1945.

35

Rudel, 217–220; wywiad, 1963.

36

„Uniemożliwiono mi wyjazd ze Szwecji z kilku powodów – napisał autorowi tej książki Storch w 1965 roku. – Po pierwsze, w ostatniej chwili odmówiono mi szwedzkiego paszportu, ale nie to było główną przyczyną. Po drugie, Kleist dowiedział się, że mam przyjechać, i dlatego nie chciałem wyjechać ze Sztokholmu. Po trzecie, już realizowaliśmy nasz cel przejęcia obozów koncentracyjnych i przetransportowania dziesięciu tysięcy Żydów do Szwecji. Jedynym motywem naszych rozmów było uniemożliwienie Kaltenbrunnerowi przeciwdziałania, jak to miało miejsce w Buchenwaldzie (…). Ponieważ uniemożliwiono mi wyjazd, w ostatniej chwili wskazałem Masura. Wybrałem go, gdyż miał brodę i wydawał się starszy od innych. Niestety, Masur nie miał pojęcia o naszych negocjacjach, a w tak krótkim czasie (dwóch godzin) nie mogłem mu wszystkiego wyjaśnić”.

37

Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1963.

Rozdział 31 – PIĘĆ MINUT PO PÓŁNOCY, CZYLI „KAPITAN IDZIE NA DNO RAZEM Z OKRĘTEM” 1

Keitel, 197.

2

Junge, Memoirs.

3

Zoller, 247–248.

4

„New York Times”, 12 kwietnia 1945.

1194

5

Norbert Masur, En Jood talar med Himmler (Sztokholm 1946); The Memoirs of Doctor Felix Kersten (Garden City 1947), 284–286; Schellenberg, 385–386.

6

Schellenberg, 387.

7

Dziennik Ovena, 21 kwietnia 1945; Semmler.

8

Wywiad ze Steinerem, 1963; Cornelius Ryan, The Last Battle (Nowy Jork 1966), 426.

9

CIC Dokument 03649, 12 października 1945, Carlisle Barracks.

10

Trevor-Roper 117–119; wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Junge, Memoirs.

11

Semmler; Trevor-Roper, 120.

12

Keitel, 201.

13

Memorandum podyktowane przez Jodla żonie jego obrońcy w Norymberdze, 1946; cyt. za: Percy Schramm, 204.

14

Keitel, 202; Generalfeldmarschall Keitel, Verbrecher oder Offizier?, red. Walter Görlitz (Göttingen 1961).

15

Junge, Memoirs.

16

Koller, Die Letze Monate (Mannheim 1949); Trevor-Roper, 128–131.

17

Trevor-Roper 138–139; Toland, Last, 431–432.

18

Keitel, 206; Generalfeldmarschall Keitel; Toland, Last, 432.

19

Junge, Memoirs.

20

Gun, Eva Braun, 209–210; wywiad z Hertą Schneider, 1971.

21

CIC, Teczka Fegeleina, załącznik 18, Carlisle Barracks.

22

Bernadotte 106–114.

23

Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Boldt, 166–167.

24

„Drahtloser Dienst” (Nord), 4 kwietnia 1945, monitoring BBC.

25

„Der Spiegel”, styczeń 1966.

26

Reitsch, 229; przesłuchanie Reitsch przez Amerykanów, 8 października 1945, The Last Days in Hitler’s Air Raid Shelter, ref. AIU/IS/1.

27

Wywiad z Wenckiem, 1963.

28

„Der Spiegel”, styczeń 1966.

29

Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963; Boldt, 183–184.

30

Reitsch, 229; przesłuchanie Reitsch.

31

„Der Spiegel”, styczeń 1966.

32

Wywiad z Naumannem, 1971.

33

Wywiad z Wenckiem, 1963.

34

F. Bandini, Le Ultime Ore di Mussolini (Suger 1959), 95; Deakin, 814–817; Toland, Last, 475–513.

35

Wywiad z Freytagiem von Loringhovenem, 1963.

36

Manvell, Dr. Goebbels, 272–273.

37

CIC, Teczka Bormanna 03649, Carlisle Barracks.

38

Dziennik Weidlinga.

1195

39

Przesłuchanie Reitsch.

40

Junge, Memoirs. Tekst dwóch testamentów Hitlera: ND 3569-PS; przekład angielski, Stein, 83–87.

41

Junge, Memoirs.

42

Ibid.

43

Ibid.

44

Dziennik Weidlinga.

45

Junge, Memoirs.

46

Wywiad z Günschem, 1963.

47

Wywiady z Günschem i Kempką, 1963.

48

Rozdział książki Zieglera poświęcony Baurowi; wywiad z Baurem, 1970.

49

Junge, Memoirs; wywiady z Kempką i Günschem, 1963, 1971.

50

Schirach, 192.

Epilog 1

CIC, Teczka Fegeleina, tekst przesłuchania, Carlisle Barracks.

2

Bezymenski, 66.

3

Korespondencja z Soggnaesem, 1973.

4

Bezymenski, 63.

5

Wywiad z Kempką, 1971.

6

Wywiad z Naumannem, 1971.

7

Korespondencja z Soggnaesem, 1975.

8

Wywiad z Dönitzem, 1963.

9

Wywiad ze Schwerinem von Krosigkiem, 1963.

10

Wywiad z Grothmannem, 1971.

11

Gilbert, Pschychology, 109–110.

12

Gilbert, Nuremberg, 260.

13

Andrus, 195–196; Gilbert, Nuremberg, 300.

14

Wywiady z Richardem i Moniką Schulze-Kossens, 1973.

1196

Przypisy wyjaśniające

1*

Pierwsze wydanie książki ukazało się w 1976 roku.

2*

Sugestia, że doktor Forster wywołał u pacjenta halucynację przy pomocy hipnozy, pojawia się w powieści o Hitlerze i Forsterze napisanej przez przyjaciela tego drugiego, lekarza Ernsta Weissa, który zajął się pisaniem dramatów i powieści. W jego książce Der Augenzeuge (Naoczny świadek) żołnierz o inicjałach A.H. przybywa do szpitala wojskowego w Pasewalku w 1918 roku i twierdzi, że został otruty gazem. Psychiatra, narrator opowieści, diagnozuje jego przypadek jako ślepotę spowodowaną histerią i ordynuje wywołanie halucynacji za pomocą hipnozy.

3*

Mogły nim kierować także inne motywy. W wiosce krążyła plotka, że Alois był jego biologicznym dzieckiem. Franz Jetzinger, autor dość wiarygodnej książki o młodości Hitlera, sugerował, że Hiedler mógł podjąć decyzję o uznaniu Aloisa, traktując to jako swoiste zabezpieczenie kariery młodego mężczyzny, co stanowiło „ważny motyw, jeśli jego naturalny ojciec był Żydem”.

4*

Tuż po samobójstwie arcyksięcia Ferdynanda w Mayerlingu.

5*

Hymny austriacki i niemiecki miały tę samą melodię skomponowaną przez Haydna, a zwolennicy pangermańskich idei buntowniczo nucili słowa Deutschland über Alles. Witali się też potajemnie niemieckim pozdrowieniem Heil!

6*

Tej wiosny, odwiedzając pobliskie miasto, napisał wiele mówiący wiersz w księdze gości. Kilku słów nie dało się odczytać. 1. Goście siedzą w przestronnej, widnej sali, Racząc się winem i piwem, Łapczywie jedząc i pijąc (…) dopóki nie skończą na czterech. 2. Wspinają się na wysokie góry (…) z dumną miną, A później spadają w dół, koziołkując w powietrzu, I nie mogą odzyskać równowagi. 3. Na koniec smętnie wracają do domu, Zapominając, która godzina, A nieszczęsnych (…) żony, Biciem leczą ich rany.

1197

Do wiersza dołączono ilustrację przedstawiającą niskiego człowieczka okładanego długim kijem przez kobietę o ogromnych piersiach. Rysunek i wiersz były dziełem chłopaka, który niedawno skończył szesnaście lat. Zdumiewające jest, że zrobił tak dziwny wpis w księdze gości. 7*

Jego współczesny, Marc Chagall, nie został przyjęty do Akademii Sztuki w Sankt Petersburgu.

8*

W latach siedemdziesiątych XX wieku.

9*

Kilka lat temu wspomniane prysznice zostały rozebrane, gdyż nikt ich nie używał. Od czasów Hitlera standardy czystości i porządku – mimo wysiłków obecnej administracji – uległy obniżeniu.

10*

Freud, rozgoryczony przesądami, które napotkał w Wiedniu, doszedł do wniosku, że u podstaw antysemityzmu leży strach przed kastracją, gdyż w tradycji żydowskiej istniał zwyczaj obrzezania32.

11*

Cytowany list i wiele innych równie niezwykłych pism i dokumentów należących do Hitlera, wspominanych na kartach tej książki, pochodzi z budzącej kontrowersje prywatnej kolekcji doktora Johannesa von Müllerna-Schönhausena z Wiednia, którą nazywał „H.B.H. Privat Archiv”33.

12*

Mayrhofer powiedział swojej córce Johannie, że w tej sprawie Hitler zachował się przyzwoicie oraz że „nie było żadnych skarg pod jego adresem albo on o nich nie słyszał”.

13*

Chociaż Bawaria wchodziła w skład Cesarstwa Niemieckiego, zachowała suwerenność do 1918 roku.

14*

Fritz Wiedemann, który w 1935 roku został adiutantem Hitlera, a cztery lata później odsunięty za sprzeciwianie się polityce zagranicznej Führera, napisał w swojej książce Der Mann, Der Feldherr werden wollte, że Hitler doskonale pamiętał swoje wojenne doświadczenia. „Nigdy nie przyłapałem go na kłamstwie lub przesadzie, kiedy o nich opowiadał”.

15*

W swoim niepublikowanym dzienniku scenograf Gordon Craig uznał obrazy Hitlera z czasów wojny za wyjątkowe pod względem artystycznym. Jego pochwały mogły po części wypływać z wdzięczności. Podczas II wojny światowej Hitler dosłownie wybawił go od śmierci głodowej w Paryżu, kupując jego szkice46.

16*

Poilu (włos.) – określenie piechura armii francuskiej z I wojny światowej.

17*

Oprócz przyznania Żelaznego Krzyża pierwszej i drugiej klasy, którym został odznaczony w 1914 roku, Hitler otrzymał następujące odznaczenia: 17 września 1917 roku – Krzyż Wojenny z Mieczami trzeciej klasy; 9 maja 1918 roku – Pułkowy dyplom uznania za wyjątkowe męstwo; 18 maja 1918 roku – Czarna odznaka za rany; 25 sierpnia 1918 roku – Odznaka za służbę trzeciej klasy.

18*

Niem. völkisch to nieprzetłumaczalne słowo oznaczające dosłownie „ludowy”, ale posiadające także rasistowskie podteksty. Przetłumaczenie go jako „rasistowski” oznaczałoby pominięcie ludowo-nacjonalistycznych implikacji.

1198

19*

Protokoły zostały napisane we Francji, ognisku antysemityzmu, przez agentów cara i opublikowane kilka lat później w Rosji, pod koniec XIX wieku. W Niemczech opublikowano je pierwszy raz rok po zawieszeniu broni, w rosyjskim piśmie emigracyjnym, ale wywołały niewielkie zainteresowanie. Mimo amatorskiego fałszerstwa Wilhelm II i Mikołaj II traktowali Protokoły jak ewangelię. Po zamordowaniu członków carskiej rodziny znaleziono je w Jekaterynburgu obok Biblii oraz Wojny i pokoju.

20*

Jak na ironię, pani Erlanger, właścicielka domu, w którym mieszkał Hitler, choć Żydówka, zachowała o nim jedynie miłe wspomnienia: „Często spotykałam go na schodach i przed drzwiami – zwykle zapisywał coś w notatniku (…). Nigdy nie dał mi odczuć, że traktuje mnie inaczej niż innych ludzi”25.

21*

Nie byli jedynymi obrońcami skrajnej prawicy. Sędziowie, funkcjonariusze policji oraz urzędnicy państwowi i lokalni, a nawet wojskowi, którzy chcieli powstrzymać Hitlera, wyraźnie skłaniali się ku nacjonalistom, którzy odwoływali się do przemocy. Spośród trzystu siedemdziesięciu sześciu zabójstw politycznych dokonanych w Niemczech od stycznia 1919 do czerwca 1922 roku dwadzieścia dwa zostały popełnione przez zwolenników lewicy, a trzysta pięćdziesiąt cztery przez prawicę. Politycy lewicowi otrzymywali przeciętnie wyrok stu osiemdziesięciu miesięcy więzienia, podczas gdy prawicowi jedynie cztery miesiące. Dziesięciu zwolenników lewicy skazano na śmierć, co nie spotkało żadnego z członków partii prawicowej40.

22*

Głębi i zjadliwości antysemityzmu Hitlera z 1922 roku dowiodła rozmowa, którą odbył ze swoim znajomym, Josefem Hellem. Kiedy Hell spytał Hitlera, co by zrobił, gdyby miał pełną swobodę działania wobec Żydów, ten drugi nagle stracił nad sobą panowanie. „Nie patrzył już na mnie – wspominał Hell – ale gdzieś daleko, w pustkę, a po chwili zaczął na nowo podniesionym głosem. Uległ jakiemuś paroksyzmowi gniewu i zaczął do mnie wykrzykiwać, jakbym był dużą publicznością: »Gdybym otrzymał władzę, unicestwienie Żydów stałoby się moim pierwszym i najważniejszym zadaniem. Kiedy dojdę do władzy, każę wznosić jedną szubienicę po drugiej, na przykład na Marienplatz w Monachium. Postawię ich tyle, na ile pozwoli zapewnienie swobodnego ruchu. Później każę wieszać jednego Żyda po drugim i będą tam dyndać, dopóki nie zaczną cuchnąć. Pozostaną na sznurze tak długo, jak długo będzie to możliwe ze względów higienicznych, a gdy zostaną odcięci, w ich ślad pójdą kolejni, aż wytępiony zostanie ostatni Żyd w Monachium. Podobne metody zastosuję w innych miastach, dopóki Niemcy nie zostaną uwolnione od ostatniego Żyda!«”50.

23*

Najbardziej przejmujący film o tamtych czasach nie został nakręcony przez Niemca, ale Amerykanina, Davida W. Griffitha. Był to obraz zatytułowany Isn’t Life Wonderful (Czyż życie nie jest cudowne?), opowiadający o losach niemieckiego małżeństwa, granego przez Neila Hamiltona i Carol Dempster, którego los zależy od małego poletka ziemniaków. W kulminacyjnej scenie filmu pod osłoną nocy idą na wykopki, zaprzęgają się do wozu niczym konie i zaczynają go ciągnąć przez las. Tam napadają ich maruderzy i odbierają

1199

zbiory. Najlepszym niemieckim filmem był Die freudlose Gasse (Ulica pozbawiona radości) Pabsta, z Gretą Garbo w swojej pierwszej głównej roli, o losach córki burżuazyjnej wiedeńskiej rodziny, która głoduje z powodu machinacji niegodziwych maklerów giełdowych. Reżyser ukazał realistyczne sceny przedstawiające klientów czekających całą noc przed jatką. W finałowej sekwencji oszalały tłum atakuje budzącego odrazę rzeźnika, który się wzbogacił na ich cierpieniu. 24*

Nieporozumienia zdarzały się także w najbliższym kręgu Hitlera, np. kapitan Röhm podjął dwie próby zdobycia poparcia księcia Ruprechta. Za pierwszym razem padł na kolana i ze złożonymi dłońmi błagał go, żeby podjął współpracę z Hitlerem. Został szybko odprawiony „w niezbyt przyjazny sposób”. Za drugim, Röhm zasugerował, że Hitler, Ludendorff i następca tronu mogliby wspólnie rządzić Bawarią, używając kraju jako bazy do przeprowadzenia zbrojnej inwazji na północne Niemcy, w której wezmą udział różne organizacje patriotyczne. „Powiedziałem mu, że to nonsens”, wspominał polityczny doradca Ruprechta16.

25*

Hitler często przedstawiał odmienną wersję swoim współpracownikom. Mógł z miejsca odrzucić pomysł porwania, na co wskazywałyby jego słowa skierowane do Hanfstaengla. Rosenberg był jednak przekonany, że przygotowania do puczu trwają nadal, dopóki w Dniu Poległych nie odkrył, że alei pilnują silne oddziały policji, i nie poinformował Hitlera, że należy przerwać operację. Helene Hanfstaengl zauważyła, że Hitler często skłócał ze sobą swoich doradców i trzymał ich w niewiedzy – „nigdy nie zwierzył się ze swoich planów, wizyt i nowych znajomości więcej niż jednemu lub dwóm zwolennikom. Często prowadziło to do niezręcznych sytuacji, gdy różni członkowie partii odkrywali, że o niczym nie wiedzieli. Tak Hitler pojmował całkowitą osobistą kontrolę”18.

26*

Kiedy Murphy’emu nie pozwolono przesłać zaszyfrowanego telegramu, oburzony domagał się rozmowy z Hitlerem. „Po godzinie sporów w końcu zobaczyłem się z nim o trzeciej nad ranem, tylko po to, aby usłyszeć uprzejme oświadczenie, że nie mogę przesłać wiadomości. Mój protest był wówczas jedynie formalnością, gdyż już wysłałem kolegę, Halsteada, żeby pojechał samochodem do Stuttgartu i stamtąd nadał telegram”41.

27*

Większość relacji opisuje odwagę Ludendorffa, który stał wyprostowany, podczas gdy Hitler niegodnie runął na ulicę, choć zwichnięcie ramienia wskazuje, że został pociągnięty. Należy wątpić, by Hitler padł na ziemię z własnej woli, gdyż był doświadczonym żołnierzem frontowym. Robert Murphy zaświadczył, że „Ludendorff i Hitler zachowali się identycznie, jak zaprawieni w boju żołnierze, którymi byli. Obaj padli na ziemię, by uniknąć gradu kul”. Inny naoczny świadek, stróż, widział, jak Ludendorff rzuca się na ziemię i chowa „za ciałem zabitego lub rannego”. Kolejny stróż potwierdził, że po pierwszej salwie nikt nie stał na nogach58.

28*

Powściągliwość Helene Hanfstaengl w połączeniu z elokwencją jej teściowej i bratowej Erny wprowadziła w błąd także kilku historyków, którzy napisali, że w Uffing Hitlerem opiekowały się matka i siostra Hanfstaengla.

1200

29*

Korespondencja Göringa z Negrellim z lat 1924–1925 została niedawno odnaleziona i przetłumaczona przez Bena E. Swearingena. Listy rzucają światło na nieznany okres w karierze Göringa, zawierają również nowe informacje na temat wczesnych relacji między nazistami i faszystami.

30*

Oficjalne dane dotyczące liczby członków z tego okresu nie są wiarygodne. Schwarz celowo przyporządkowywał członkom kolejne numery z listy, by zatuszować straty wynikające z rezygnacji lub wydalenia niektórych. Co więcej, gauleiterzy i lokalni przywódcy stale fałszowali raporty, by nie przesyłać do centrali wszystkich składek członkowskich.

31*

Hitler nie uważał Jezusa za Żyda, ale Mischlinga (pół-Żyda, który nie wyznawał religii żydowskiej, a zatem był człowiekiem wolnym od wirusa żydostwa), powołując się na niepokalane poczęcie, które spowodowało, że miał tylko dwóch żydowskich dziadków28.

32*

Hanfstaengl napisał, że melodia „kropka w kropkę przypominała wiedeńską piosenkę kabaretową z przełomu wieków”, której pierwotne słowa brzmiały mniej więcej tak: Kiedy nasze oczy się spotkały, A moje wargi dotknęły twoich, Ogarnęła nas miłość. Wessel jedynie „dostosował melodię do rytmu marsza”13.

33*

Badania przeprowadzone przez Nikolausa Preradovica z uniwersytetu w Grazu rzucają pewne wątpliwości na dowody zebrane przez Franka. Preradovic nie odnalazł żadnej wzmianki o Frankenbergerach lub Frankenreitherach w księgach gminy żydowskiej w austriackim Grazu. To prawda, że zapiski rozpoczynają się od 1856 roku, dziewiętnaście lat po narodzinach ojca Hitlera, ale stało się tak dlatego, że w 1496 roku Żydzi zostali wypędzeni z regionu Steiermark i dopiero w 1856 roku otrzymali zgodę na powrót. Wcześniej, zdaniem Preradovica, w Grazu „nie było ani jednego Żyda”.

34*

Hitler nie mógł zamordować Geli, gdyż w tym czasie przebywał w Norymberdze, wydaje się też mało prawdopodobne, aby on lub jeden z jego współpracowników nakazali zlikwidować dziewczynę, żeby zapobiec skandalowi. Gdyby tak było, z pewnością nie zamordowano by jej w mieszkaniu Führera. Niektórzy zwolennicy Hitlera utrzymywali, że śmierć była przypadkowa, że Geli przeraziła się jakiegoś hałasu i sama postrzeliła ze strachu. Wysuwano również hipotezę, że odgrywała scenę z pistoletem i broń wypaliła. Zgromadzone dowody wskazują, że najprawdopodobniej popełniła samobójstwo – z rozpaczy, zazdrości albo innego nieznanego powodu. Matka Williama Patricka Hitlera powiedziała Hanfstaenglowi, że „najbliższa rodzina doskonale wiedziała, iż przyczyną samobójstwa Geli była ciąża, w którą zaszła z żydowskim nauczycielem rysunku w Linzu”. W 1971 roku drugi kuzyn Führera, Hans Hitler, przemawiający w imieniu rodziny, kategorycznie temu zaprzeczył.

35*

Już wcześniej wygłaszał podobne uwagi i bawił się pomysłem przejścia na wegetarianizm, choć tym razem, według frau Hess, mówił jak najbardziej poważnie. Od tej pory,

1201

twierdziła, Hitler nie zjadł kawałka miejsca z wyjątkiem wątrobianych knedli. „Zmiana dokonała się tak nagle! Wcześniej jadał mięso. Trudno to zrozumieć albo wyjaśnić”56. 36*

Na początku 1932 roku austriacki kanclerz Dollfuss poprosił właściciela i redaktora „Wiener Sonn-und-Montags Zeitung” o zbadanie pochodzenia Hitlera. Odnaleziono dokumenty wskazujące, że ojciec Hitlera pochodził z nieprawego łoża, i opublikowano je w specjalnym wydaniu gazety, licząc na to, że wpłyną na wynik wyborów w Niemczech.

37*

Hitler nie był jeszcze wówczas głównym beneficjentem niemieckiego przemysłu. „Po przeanalizowaniu wszystkich faktów – pisał H.A. Turner – trzeba stwierdzić, że dotacje finansowe przedstawicieli kręgów przemysłowych szły w dużej mierze na działania przeciwne nazistom”. Większość pieniędzy w partyjnej kasie pochodziła ze składek członkowskich38.

38*

Hitler był pełen podziwu dla zdecydowanego sposobu, w jaki prezydent objął ster rządów. „Mam sympatię dla pana Roosevelta – powiedział korespondentowi „New York Timesa” dwa miesiące później – gdyż zmierza do osiągnięcia postawionych celów mimo oporu Kongresu, parlamentarnych lobby i administracji”. Hitler przypomniał dalej, że on był jedynym europejskim przywódcą, który wyraził „zrozumienie dla metod i motywów prezydenta Roosevelta”41.

39*

Urzędnicy pocztowi wymyślili skróconą nazwę nowej organizacji – Gestapa – która szybko przekształciła się w kolokwialny skrót Gestapo, synonim politycznego terroru.

40*

Tekst misterium pasyjnego poprawiono dopiero w 1975 roku, obciążając winą Lucyfera, upadłego złego anioła.

41*

William Patrick Hitler w końcu przeprowadził się do Ameryki razem z matką i podczas II wojny światowej służył w US Navy. Obecnie mieszka w okolicach Nowego Jorku pod zmienionym nazwiskiem i ma syna Adolfa17.

42*

Sednem porozumienia zawartego dziesięć lat wcześniej w Locarno był traktat o wzajemnych gwarancjach zobowiązujący sygnatariuszy do poszanowania granic między Niemcami, Francją i Belgią oraz demilitaryzacja Nadrenii.

43*

W pobliżu od listopada 1915 do czerwca 1916 roku walczył Winston Churchill jako podpułkownik Szóstego Batalionu Szkockich Fizylierów Królewskich.

44*

W numerze „Time” z 14 listopada 1938 roku zamieszczono wiadomość, że Hitler zwrócił się wcześniej do profesora Heinricha von Neumanna z Wiednia, najsławniejszego otolaryngologa na świecie, z prośbą, żeby zbadał mu krtań. Neuman, ortodoksyjny Żyd, odmówił.

45*

Inną kością niezgody, zdaniem Hansa Hitlera, drugiego kuzyna Führera, było naleganie Angeli na to, żeby mogła występować publicznie. „Lubiła czuć się ważna (…), Hitler nie mógł tego ścierpieć”. Inny krewny ze strony matki, Fritz Pauli, był przyczyną znacznie większego ambarasu. Nie tylko poślubił Żydówkę, ale miał szczególne poczucie humoru i wcale się z tym nie krył. Drukował pocztówki z drzewem genealogicznym Hitlera,

1202

umieszczonym u dołu panieńskim nazwiskiem swojej żony (Rosenthal); rozdawał je ludziom z komentarzem, że to żydowska strona Adolfa Hitlera. Plotka, że Hitler źle traktował swoją młodszą siostrę, została zdementowana po wojnie przez samą Paulę. Kiedy zła sława Hitlera dotarła do Wiednia, zmieniła nazwisko na Wolf. Mimo to zwolniono ją z pracy. „Pojechałam do Monachium i opisałam bratu swoją trudną sytuację życiową. Okazał pełne zrozumienie i zapewnił, że zatroszczy się o moją przyszłość”. Przekazywał jej dwieście pięćdziesiąt marek miesięcznie, a w 1938 roku podwyższył tę kwotę do pięciuset. Prócz tego co roku z okazji Bożego Narodzenia dawał jej w prezencie trzy tysiące marek i pomógł w zakupie willi. Paula czasami odwiedzała go w Obersalzbergu, ale nigdy nie zabawiła tam dłużej niż dwa tygodnie17. 46*

Do niedawna powszechnie wierzono, że incydent z samolotem był po prostu okrutnym żartem mającym ukarać Hanfstaengla za krytyczne uwagi na temat ducha bojowego Niemców walczących w Hiszpanii. W książce Hanfstaengla Zwischen Weissem und Braunem Haus, opublikowanej w 1970 roku, autor cytuje fragment listu generała Luftwaffe von Schoenbecka, z którego wynika, że mogło faktycznie chodzić o próbę zabójstwa.

47*

„Hitler antycypował nowoczesną politykę gospodarczą – napisał w 1973 roku ekonomista J. Kenneth Galbraith – rozumiejąc, że szybkie zapewnienie pełnego zatrudnienia jest możliwe jedynie wówczas, gdy zostanie połączone z kontrolą cen i płac. To, że naród żyjący pod jarzmem ekonomicznego lęku zareagował na Hitlera tak, jak Amerykanie na Franklina Delano Roosevelta, nie jest zaskakujące”. Być może Hitler zbył słabo rozumiał gospodarkę, aby wiedzieć, co robi, „ale w ekonomii nie trzeba wiedzieć, co nas skłania do obstawania przy właściwym kursie działania”38.

48*

W swoich pamiętnikach Speer utrzymuje, że często towarzyszył Hitlerowi w wizytach w atelier Troosta i uważał profesora za swojego „drugiego nauczyciela”. Twierdził, że łączyła ich „bliska relacja”. Pani Troost temu zaprzecza. W wywiadzie udzielonym w 1971 roku powiedziała, że Speer nigdy nie poznał jej męża i przyjechał do jego pracowni w Monachium dopiero po śmierci Troosta.

49*

Jeden z nurtów Kościoła anglikańskiego.

50*

Hitler aprobował później awans Hossbacha na generała.

51*

Treść tej i kolejnych rozmów telefonicznych między Berlinem i innymi europejskimi stolicami w ciągu następnych dni została zaczerpnięta z oficjalnych zapisów odnalezionych przez aliantów w Kancelarii Rzeszy.

52*

Kategoryczny telegram wysłany w 1870 roku przez francuskiego ministra spraw zagranicznych do króla Prus Wilhelma, który pojechał do wód w Ems, został opublikowany w skróconej formie przez Bismarcka. Usunięte fragmenty czyniły francuskie żądania obraźliwymi i przyśpieszyły wojnę francusko-pruską.

53*

Heydrich zajmował się również dyskretnym, ale wytrwałym zbieraniem wszelkich osobistych informacji na temat Führera. Dollfuss i Schuschnigg mieli zgromadzić liczne

1203

dokumenty potwierdzające, że dziadek Hitlera mógł być Żydem, Geli Raubal mogła zostać zamordowana, a jego zachowanie podczas wojny nie było żadną miarą tak bohaterskie, jak twierdzili partyjni propagandyści. Ujawnienie takich materiałów, nawet gdyby opierały się jedynie na pogłoskach, mogłoby wyrządzić poważną szkodę wizerunkowi Führera w jednym z najbardziej krytycznych momentów jego kariery. Niektóre oskarżenia wysuwane po wojnie okazały się równie bezpodstawne. Powszechnie sądzono, że zaraz po zajęciu Austrii Hitler kazał ostrzelać wioskę Döllersheim ogniem artyleryjskim, aby zetrzeć z powierzchni ziemi miejsce narodzin swojego ojca i grób dziadka wraz z obciążającymi dowodami. Chociaż to prawda, że Döllersheim leży dziś w gruzach, wioska nie została zniszczona przez Hitlera, ale przez Rosjan, i to po wojnie. Chociaż w okolicy wioski w 1941 roku powstał wojskowy poligon, domy i budynki gospodarskie były praktycznie nienaruszone, kiedy przybyli Rosjanie55. 54*

Do 1943 roku łączne tantiemy wypłacone przez wydawnictwo Eher Verlag sięgnęłyby 5 525 811 reichsmarek. Zapisał partii cały osobisty majątek, Berghof, meble i obrazy. Ewa Braun i jej dwie siostry dożywotnio otrzymywałyby tę samą kwotę 12 000 marek rocznie, aby miały z czego żyć. Alois dostałby jednorazowo 60 000 marek. W testamencie znalazł się też zapis dla kilku krewnych w Spital, pani Winter i służących. Polecił również partii, aby „godnie zadbano o jego adiutantów, Brücknera i Wiedemanna”.

55*

W 1968 roku Wilson powiedział dziennikarzowi Colinowi Crossowi, że „potrafił zrozumieć odczucia Hitlera wobec Żydów, i zadał pytanie: »Czy zdarzyło się panu poznać Żyda, którego pan polubił?«”58.

56*

W. Shakespeare, Henryk IV, część 1, tłum. L. Ulrich, Warszawa 1963, akt II, scena 3.

57*

Johannes Popitz, pruski minister finansów, usłyszał podobną relację z ust Göringa. Kiedy Popitz stwierdził, że ludzie odpowiedzialni za noc kryształową powinni zostać ukarani, Reichsmarschall odrzekł beznamiętnie: „Mój drogi Popitz, czy chciałbyś ukarać samego Führera?”13.

58*

W odpowiedzi na wysuwane po wojnie twierdzenia, że Goebbels nie miał nic wspólnego z nocą kryształową, jego osobisty doradca, Leopold Gutterer, złożył pisemne oświadczenie, że w 1942 roku Goebbels przyznał się do swojego udziału przed małym gronem osób. „Wpływowe kręgi narodowosocjalistycznych przywódców gospodarczych – miał powiedzieć Goebbels – zajęły zdecydowane stanowisko, że nie można usunąć Żydów z życia gospodarczego Niemiec w stopniu większym, niż to wcześniej uczyniono. »Skoro tak – powiedzieliśmy sobie – zmobilizujemy ulice i rozwiążemy problem w dwadzieścia cztery godziny«”15.

59*

Göring przyznał podczas procesu w Norymberdze, że powiedział czeskiemu prezydentowi: „Będzie mi niezmiernie przykro, jeśli będę musiał zbombardować piękną Pragę”. Nie miał takiego zamiaru, gdyż „opór można było z łatwością stłumić bez bombardowania. Sądziłem jednak, że mogę użyć tego argumentu, aby przyśpieszyć sprawę”41.

1204

60*

Heydrich przechwalał się później, że osłabienie Armii Czerwonej było jego robotą. Po otrzymaniu informacji, że klika Tuchaczewskiego spiskuje w celu obalenia Stalina, Heydrich przekazał tę wiadomość Rosjanom za pośrednictwem prezydenta Beneša wraz ze sfałszowanymi dokumentami, które miały to potwierdzać. Niebawem w Berlinie zjawił się przedstawiciel ZSRR, aby wynegocjować z Heydrichem przekazanie obciążających dokumentów. Heydrich otrzymał trzy miliony rubli w znakowanych banknotach, więc za każdym razem, gdy niemiecki agent próbował zapłacić nimi w Rosji, był natychmiast aresztowany. Znaczone banknoty nie były jedyną sztuczką Rosjan. To sam Stalin podsunął sfałszowane materiały niczego niepodejrzewającemu Heydrichowi, gdyż Tuchaczewski był zbyt silny i stanowił zagrożenie dla jego dyktatorskich rządów7.

61*

Przedstawiciele Führera niezwłocznie pozwali wydawcę do sądu, powołując się na naruszenie praw autorskich. Sąd wydał wyrok korzystny dla Hitlera, nakazując wydawcy wstrzymanie dodruku oraz rozpowszechniania wersji Cranstona. „To piękny przykład funkcjonowania demokracji”, skomentował werdykt Cranston, w 1974 roku senator Stanów Zjednoczonych z Kalifornii. Przyznał, że z prawnego punktu widzenia Hitler miał rację, a on sam był w błędzie. „Jednak pół miliona sprzedanych egzemplarzy otworzyło oczy wielu Amerykanom na błędy Hitlera, którego potworna polityka miała niebawem pogrążyć nasz kraj w wojnie światowej”14.

62*

Kiedy podczas procesu w Norymberdze pokazano mu film z przemówieniem Führera, ponownie wybuchnął śmiechem.

63*

Według pewnej barwnej, choć zupełnie nieprawdopodobnej relacji Göring wskoczył na stół i odtańczył dziki taniec, niczym barbarzyńca, co byłoby zaiste niesamowitym widokiem.

64*

Zgodnie z decyzją Rady Ligi Narodów załoga Westerplatte liczyła we wrześniu 1939 r. około 200 żołnierzy (przypis polskiego wydawcy).

65*

Polskie lotnictwo wojskowe prowadziło akcje bojowe do 17 września, do zajęcia wschodnich rubieży Polski przez ZSRR. Około 100 ocalałych samolotów (25% stanu w momencie wybuchu wojny) ewakuowano do Rumunii (przypis polskiego wydawcy).

66*

Do załamania się oporu polskiego wojska doszło w drugiej połowie września. Ostatnie zgrupowanie złożyło broń 4 października (przypis polskiego wydawcy).

67*

Ponieważ SS składało się z wielu formacji posiadających odrębne zadania i charakterystyczne cechy, każda powinna być oceniana oddzielnie, zob. Glosariusz. Dla przykładu, Waffen SS była elitarną, czysto wojskową formacją podporządkowaną Hitlerowi i Rzeszy, a nie Himmlerowi. Jej odziały walczyły lepiej od zwykłych oddziałów Wehrmachtu z powodu silniejszej motywacji i bardziej demokratycznej struktury. Oficerowie różnili się niewiele od zwykłych żołnierzy. Żołnierze Wehrmachtu musieli zamykać szafki, aby nie stracić dobytku, natomiast członkowie Waffen SS uważali się za „paczkę braci” i mieli zakaz ich zamykania. Każdy przypadek kradzieży był karany przez samych żołnierzy. Przyłapanego złodzieja degradowano zgodnie z ich rekomendacją. Do

1205

dziś krąży wiele mitów na temat Waffen SS. Cieszący się złą sławą tatuaż noszony przez członków tej formacji nie łączył się żadną ponurą symboliką. Było to jedynie oznaczenie grupy krwi na wypadek, gdyby żołnierz został ranny i należało wykonać transfuzję na polu walki. Himmler, którego „paczka braci” uważała za outsidera, nie miał tatuażu9. 68*

W tym samym czasie Hitler wydał rozporządzenie legalizujące eutanazję pacjentów, którzy wydawali się „nieuleczalnie” chorzy. Może myślał o swojej matce cierpiącej na raka, ale przypuszczalnie postanowił skorzystać z okazji i pozbyć się ludzi umysłowo chorych, bezproduktywnych starców oraz członków grup, które uważał za szkodliwe rasowo16.

69*

Jeśli wybuchnie wojna – oznajmiła Unity Mitford swojej siostrze Dianie podczas Festiwalu Wagnerowskiego w Bayreuth – popełnię samobójstwo”. Życie utraci dla niej sens, stwierdziła, jeśli dwa kraje, które kocha, zwrócą się przeciwko sobie. Kiedy w radiu ogłoszono, że Anglia wypowiedziała Niemcom wojnę, poszła do Englischer Garten i próbowała popełnić samobójstwo, strzelając sobie w głowę z małego pistoletu. Zabrano ją do kliniki przy Nussbaumstrasse, gdzie na rozkaz Hitlera została zoperowana przez słynnego chirurga, profesora Magnusa. Ten zdecydował, że wyjęcie kuli ze skroni byłoby zbyt ryzykowane. Wiadomości o próbie samobójstwa wyciszono, a rodzice Unity zostali dyskretnie poinformowani o tym wydarzeniu przez niemieckiego ministra w Bernie22.

70*

Już wcześniej doszło do kilku nieudanych prób zamachu na Hitlera. Jeden, o którym Führer nie miał zielonego pojęcia, został przygotowany przez rozczarowanego strażnika SS około 1929 roku. Esesman umieścił bombę pod podium w Sportpalast, gdzie Hitler miał wygłosić mowę. Podczas przemówienia niezadowolony strażnik poczuł nagłą potrzebę udania się do toalety. Przypadkiem ktoś zatrzasnął go w męskiej toalecie, więc nie mógł zdetonować bomby. „To był najlepszy kawał stulecia – wspominał przyjaciel niedoszłego zamachowca. – Historia świata potoczyłaby się inaczej, gdyby wtedy nie poszedł do kibla”25.

71*

Być może właśnie dlatego Himmler dopilnował, żeby Elser nie miał publicznego procesu i nie został stracony. Zamiast tego umieszczono go jako uprzywilejowanego więźnia w jednym z obozów koncentracyjnych. Tylko Elser mógł potwierdzić, że SD faktycznie schwytało jedynego sprawcę zamachu. Później Elser przeszmuglował list do jednego ze współwięźniów, kapitana Besta. Przysięgał w nim, że w październiku 1939 roku został wezwany do gabinetu komendanta obozu w Dachau, gdzie dwaj ludzie – przypuszczalnie agenci Heydricha – namówili go, by umieścił bombę w Bürgerbräukeller. Ładunek miał eksplodować, kiedy Hitler wyjdzie z budynku, zabijając grupę zdrajców spiskujących przeciwko Führerowi. Elser wyraził zgodę i został wypuszczony z obozu koncentracyjnego, żeby podłożyć bombę. W berlińskiej kwaterze głównej Gestapo ci sami agenci powiedzieli mu, że zostanie wykorzystany jako świadek oskarżenia podczas procesu angielskich agentów. Miał zeznać, że Otto Strasser przedstawił go Bestowi

1206

i Stevensowi, którzy zapłacili mu za podłożenie bomby. Jednak Best i Stevens nigdy nie stanęli przed sądem i przeżyli pięć lat w różnych obozach koncentracyjnych. 72*

Ambasador Belgii w Rzymie pośpiesznie przekazał ostrzeżenie do Brukseli. Wiadomość została przechwycona i rozszyfrowana przez Niemców35.

73*

Sekretarki Hitlera używały specjalnej maszyny do pisania z dużą czcionką, żeby wódz mógł publicznie czytać bez okularów.

74*

Pod koniec lipca 1939 roku Biuro Szyfrów II Oddziału Wojska Polskiego przekazało francuskim i brytyjskim sojusznikom swoją teoretyczną i praktyczną wiedzę o niemieckiej maszynie szyfrującej Enigma, wraz z polskimi kopiami maszyny oraz innymi urządzeniami do dekryptażu. Urządzenia natychmiast zostały przewiezione do Paryża i Londynu (przypis polskiego wydawcy). Model Enigmy został umieszczony w Bletchley Park, wiktoriańskiej rezydencji leżącej sto kilometrów na północ od Londynu. Kiedy w 1939 roku Anglia wypowiedziała Niemcom wojnę, maszyna szyfrująca (o nazwie Ultra) już działała. Pierwszym ważnym sukcesem było ostrzeżenie członków brytyjskiego sztabu generalnego, że Hitler zamierza zaatakować Zachód.

75*

Zachodnia kronika filmowa przekształciła tę przelotną chwilę w dłuższą scenę. Według Laurence’a Stallingsa materiał został zmontowany przez Johna Griersona, producenta filmów dokumentalnych, a później używany w kanadyjskiej armii jako materiał propagandowy. Stosując technikę wykorzystaną później w telewizyjnych reklamach karmy dla kotów, Grierson przekształcił gest Hitlera w groteskową serię wesołych piruetów. Walter Frentz, oficjalny operator Hitlera, który sfilmował tę scenę, zapewnił, że kadrów było zaledwie osiem, i pokazał je autorowi tej książki.

76*

Później udzielił Gieslerowi dokładnych instrukcji. Jego grób miał się cechować niezwykłą prostotą i znajdować w Monachium. „Tam narodziłem się naprawdę – powiedział. – Tam zapoczątkowałem mój ruch i zostawiłem serce”87.

77*

Kilka dni później radca prasowy ambasady w Waszyngtonie przedłożył niemieckiemu ministrowi spraw zagranicznych następujące memorandum po rozmowie z Fultonem Lewisem juniorem, politycznym komentatorem pracującym dla Mutual Broadcasting Company: „L. wiele podróżuje i utrzymuje dobre stosunki z republikanami i demokratami. Komentując konwencje wyborcze, spotyka się z Amerykanami ze wszystkich warstw społecznych i części kraju. W rozmowie ze mną powiedział, że amerykańscy obywatele nie chcą wojny, ale są bezradni wobec przebiegłej taktyki Roosevelta, zwłaszcza obecnie, kiedy zalewem błędnych decyzji we wszystkich stanach sprowadził Kongres do roli kauczukowego stempla pozbawionego własnej woli”8.

78*

Na początku w bitwie powietrznej wzięło udział 1434 brytyjskich oraz 145 polskich pilotów (przypis polskiego wydawcy).

79*

Po wojnie markiz de Valdeglesias w obecności Franco spytał generała Vigona (bliskiego przyjaciela Canarisa), czy to prawda, że admirał działał przeciwko hiszpańskim

1207

interesom. Franco zerwał się z krzesła. „Nie! Nie! – wykrzyknął. – Canaris był wielkim przyjacielem Hiszpanii!”. „Może – zauważył markiz – był większym przyjacielem Hiszpanii niż własnego kraju”. Valdeglesias wspominał: „Niezwykłe ożywienie Caudillo potwierdziło moje przypuszczenie, że faktycznie tak było”7. 80*

Wiedział o tym ambasador Wielkiej Brytanii w Hiszpanii, sir Samuel Hoare, oraz inni członkowie społeczności dyplomatycznej, choć jest rzeczą wątpliwą, by Hitler – który niedawno skarżył się, że Franco traktował go jak małego kupczącego świętościami Żydka – został o tym poinformowany przez własnych dyplomatów, który zataili przed nim także to, że żona Mołotowa była Żydówką.

81*

Od jakiegoś czasu członkowie zespołu Ultry starali się przekazywać ważne informacje Sowietom bez ujawniania ich źródła. „W tym celu – wspominał Hugh Trevor-Roper – mieliśmy oficera łącznikowego w Moskwie. Nieufność Rosjan była jednak tak wielka, że nigdy nie udało mu się spotkać ze swoim rosyjskim odpowiednikiem. Do największego zbliżenia doszło w operze, gdy Rosjanin, w stopniu generała, pomachał mu ręką”. „Więcej szczęścia mieliśmy z Rosjanami przebywającymi w Londynie – powiedział Asher Lee – dostarczając im informacje rozszyfrowane przez Ultrę bez wspominania o jej istnieniu”. Lee miał do czynienia z rozmaitymi typami: oficerem NKWD, attaché lotniczym, pilotem oblatywaczem i członkiem Rady Najwyższej w stopniu pułkownika. Wszyscy byli jednak zbyt nieufni i według Lee „dosłownie ignorowali informacje uzyskane przy pomocy Ultry, w każdym razie w okresie przed Stalingradem30.

82*

W tym okresie doszło do masowych aresztowań wśród astrologów i okultystów podejrzewanych o to, że znali Hessa. Zakazano seansów okultystycznych i spirytystycznych, spotkań z udziałem jasnowidzów i telepatów oraz imprez, w których brali udział astrologowie.

83*

W nagrodę Hess – opisany przez Wiedemanna jako „najczystsza postać” wśród nazistów – odsiedział już ponad trzydzieści lat w samotnej celi. Pozostaje ostatnim więźniem alianckiego więzienia w Spandau. [Chodzi o lata 70. XX wieku; Hess zmarł w 1987 roku]. Przez te wszystkie lata od gości oddzielał go szeroki stół. Nigdy nie pozwolono mu objąć ani pocałować bliskich.

84*

James Boswell, przyjaciel i biograf Samuela Johnsona.

85*

Niektóre z nich zostały później opublikowane w różnych wydaniach w Anglii, Francji i Niemczech (w Niemczech pod tytułem Hitlers Tischgespräche, pod redakcją Henry’ego Pickera, który zastępował Heima jako nadworny protokolant od marca do lipca 1942 roku). Żaden z wydawców nigdy nie konsultował się z Heimem, ten nie miał też okazji skomentowania swoich zapisków lub poprawienia błędów w opisie ich historii. Chociaż fragmenty jego notatek wydają się wierne, zaginęło wiele ważnych kartek. Dla przykładu, w wydaniu Pickera znalazła się zaledwie jedna szósta oryginalnych materiałów. Heim twierdzi, że Hitler nie wiedział, iż jego wypowiedzi przy stole były notowane. Po wojnie zapewnił go o tym Schaub, osobisty adiutant Hitlera. Heim mieszka obecnie

1208

w Monachium, kilka przecznic od Koeppena, ale dopiero niedawno dowiedział się, że ten także prowadził zapiski. [Stan z lat 70. Heim zmarł w 1988 roku]. Obie relacje uzupełniają się wzajemnie. Heim ze względów bezpieczeństwa celowo pomijał wszelkie sprawy wojskowe, ale Koeppen tego nie robił. I notatki są cennym potwierdzeniem znacznie bardziej szczegółowych i osobistych zapisków Heima. 86*

Trzy tygodnie wcześniej Hitler zasugerował Hewlowi, co zamierza zrobić. „Czuję się jak doktor Koch w świecie polityki – powiedział podczas długiej, nocnej dyskusji w ciepłym bunkrze. – Koch odkrył bakterie chorobotwórcze, otwierając nowe horyzonty w medycynie. Ja odkryłem, że Żydzi są zarazą i fermentem wszelkiego społecznego rozkładu (…), i dowiodłem, że państwo może się bez nich obyć. Że może sobie bez nich poradzić gospodarka, sztuka, kultura itd. Że może funkcjonować nawet lepiej, co jest najcięższym ciosem, który mogłem im zadać”.

87*

„Właśnie w tym celu utworzyliśmy grupę, która miała przeprowadzić zamach na Heydricha w Czechosłowacji – przyznał po wojnie brytyjski poseł partii laburzystowskiej R.T. Paget. – Główny nurt ruchu oporu w Czechosłowacji powstał w wyniku działań odwetowych SS”30.

88*

Heim przestał zapisywać rozmowy prowadzone podczas posiłków, ale po powrocie Hitlera do wspólnego stołu kilka miesięcy później Koeppen prowadził notatki aż do następnego stycznia. Później kilka błahych rozmów zostało zanotowanych przez Bormanna lub reportera nazwiskiem Müller.

89*

Hitler miał dwóch innych krewnych na froncie wschodnim: Hansa Hitlera, którego ojciec był bratem stryjecznym Führera, oraz Heinza Hitlera, syna jego przyrodniego brata Aloisa juniora. Hans uciekł do Niemiec, ale Leo i Heinz dostali się do niewoli. Według relacji córki Stalina, Niemcy zaproponowali wymianę jednego z jeńców (Leo albo Heinza) za jej brata, Jaszę. Stalin odpowiedział jednak: „Nie zrobię tego. Wojna to wojna”. Podobno młody Stalin został zastrzelony przez Niemców. Heinz Hitler zmarł w niewoli, ale brat Geli w 1955 roku wrócił do domu, pogodzony z faktem, że wuj nie zrobił nic, aby go ocalić, i jeszcze bardziej przekonany, że Hitler był „absolutnie niewinny” śmierci jego siostry73.

90*

Columbushaus – dziewięciopiętrowy budynek sklepowo–biurowy przy Potsdamer Platz w Berlinie.

91*

W jakiś sposób udało mu się przekonać żonę, która była niemal zawsze w odmiennym stanie, że jego romanse służą sprawie narodowego socjalizmu. W jednym ze swoich niezwykłych listów zasugerowała nawet, aby przywiózł ostatnią kochankę, M., do ich domu w Berchtesgaden, a potem wyraziła nadzieję, że Bormann zadba, żeby „M. miała dziecko w przyszłym roku, a w następnym ja, abyś miał zawsze u boku sprawną żonę”12.

92*

Dla Egona Hanfstaengla był wujkiem Dolfem, dla Geli wujem Alfem.

93*

Ludzie Skorzeny’ego uciekli wagonikiem kolejki linowej z dziesięcioma rannymi, którzy doznali kontuzji podczas lądowania szybowców.

1209

94*

Himmler zamierzał w ciągu stu lat usunąć rasę ciemnowłosych Niemców (jak on i Hitler), kojarząc ich w pary wyłącznie z jasnowłosymi kobietami. W celu promowania swojej polityki rasowej założył Lebensborn (Źródło Życia), organizację opiekuńczą SS, której głównym celem było przekazywanie dzieci zdatnych rasowo do adopcji bezdzietnym rodzinom członków SS oraz pomaganie zdrowym rasowo niezamężnym matkom i ich potomstwu. Z krajów okupowanych wywożono tysiące dzieci, żeby wychowywać je w specjalnych placówkach SS. „Cała dobra krew na świecie – oznajmił swoim generałom SS – cała germańska krew, która nie znajdzie się po stronie Rzeszy, może pewnego dnia doprowadzić do naszej zguby. Każdy Niemiec czystej krwi, którego zdołamy przywieźć do kraju i wychować na świadomego obywatela Rzeszy, stanie się naszym wojownikiem, a wróg będzie miał jednego mniej. Mam zamiar zgromadzić niemiecką krew z całego świata. Kraść i rabować gdzie popadnie”. Drastyczne powojenne relacje opisują Lebensborn jako „farmy rozpłodowe”, w których esesmani i odpowiednio wyselekcjonowane młode kobiety współżyli w celu stworzenia nowej rasy panów. Chociaż program Himmlera nie zniechęcał w żaden sposób do płodzenia nieślubnych dzieci, nie istnieją jednak dowody, że Reichsführer zachęcał do nieślubnych kontaktów seksualnych ani że porywano dzieci na dużą skalę. Fakt, że we wszystkich domach Lebensborn pracowało zaledwie siedmiuset pracowników, rzuca cień na takie twierdzenia. Himmler wyobrażał sobie operację zakrojoną na szeroką skalę, ale Lebensborn nigdy nie osiągnęło swego pełnego potencjału z powodu przesiedleń i eksterminacji12.

95*

Świadkowie Jehowy należeli do najbardziej nieustraszonych ofiar Hitlera. Większość uwięzionych odmawiała wyjścia na wolność za cenę wyrzeczenia się wiary.

96*

Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych przez Stanleya Milgrama i opisane w jego książce Obedience to Authority (Posłuszeństwo wobec autorytetu) dowiodły, że ślepe posłuszeństwo nie ogranicza się do Niemców. W trakcie eksperymentów Milgrama jedynie trzydzieści pięć procent badanych odmówiło wykonania rozkazu zadania bólu innej istocie ludzkiej. Większość zwyczajnie słuchała przełożonych. Badania przeprowadzone w 1960 roku zostały potwierdzone doświadczeniami z Wietnamu i, do pewnego stopnia, aferą Watergate.

97*

Speer do dziś [tzn. do lat 70. XX wieku; zmarł w 1981 roku] utrzymuje, że nie wiedział o „ostatecznym rozwiązaniu”. Niektórzy historycy są przekonani, że wysłuchał wykładu Himmlera, gdyż Reichsführer zwrócił się do niego. Speer twierdzi, że wyjechał do Kętrzyna zaraz po swoim odczycie. Potwierdził to feldmarszałek Milch. Nawet gdyby Speer nie był wówczas obecny, trudno uznać, aby nie wiedział o obozach zagłady. Z tekstu mowy Himmlera jasno wynika, że sądził, iż zwraca się bezpośrednio do Speera, i zakłada, że jest jednym z wysoko postawionych współsprawców.

98*

Dokumenty wchodzą obecnie w skład kolekcji Müllerna-Schönhausena.

99*

Morgen zabiegał również o uzyskanie wyroku skazującego dla Ilse Koch, żony komendanta Buchenwaldu. Był przekonany, że dopuściła się sadystycznych czynów, ale

1210

nie miał wystarczających dowodów. Po wojnie amerykański urzędnik próbował go zmusić do zeznania, że Ilse Koch robiła abażury ze skóry więźniów. Morgen odparł, że choć była winna wielu przestępstw, ten zarzut nie jest prawdziwy. Po osobistym zbadaniu sprawy usunął go z własnego aktu oskarżenia. Amerykanin w dalszym ciągu nalegał, aby Morgen złożył zeznanie pod przysięgą, że pani Koch robiła abażury do lamp z ludzkiej skóry. Trudno oczekiwać, aby człowiek, który nie dał się zastraszyć nazistom, uległ naciskom przedstawiciela demokratycznego kraju. Odmowa poświadczenia nieprawdy spotkała się z groźbą przekazania Morgena Rosjanom, którzy z pewnością zakatowaliby go na śmierć. Po drugiej i trzeciej odmowie został ciężko pobity. Chociaż gardził Ilse Koch, nic nie zdołało go skłonić do złożenia fałszywego zeznania. Na szczęście Morgen przeżył i obecnie prowadzi praktykę prawniczą w Niemczech Zachodnich [stan z lat 70. XX wieku. Morgen zmarł w 1982 roku]. 100*

Podczas podobnej narady poprzedniej wiosny przemysłowiec Paul Pleiger stwierdził, że nie ma wystarczającej ilości węgla i koksu, aby zwiększyć produkcję stali. „Ku mojemu przerażeniu – wspominał jeden ze świadków – Hitler odrzekł oschłym tonem: »Pleiger, jeśli nie zdołamy wydobyć więcej węgla i wyprodukować stali, przegramy wojnę«”11.

101*

Dziś Bendlerstrasse nosi nazwę Stauffenbergstrasse.

102*

Rozkaz zamknięcia obozów zagłady został wydany przez Himmlera 24 listopada 1944 roku.

103*

Po śmierci Schmundta Hitler ponownie zapłakał. „Niech pani nie oczekuje, że ją pocieszę – powiedział frau Schmundt. – Sama musi pani mnie pocieszyć w wielkiej stracie”3.

104*

Przynajmniej jeszcze dwaj inni lekarze przeprowadzili ogólne badanie Hitlera. Doktor Morell uznał jego narządy płciowe za „zupełnie normalne”, podobnie jak lekarz w berlińskim szpitalu Westend, który zbadał Führera zaraz po objęciu władzy. Człowiek ten, słysząc pogłoski o „rzekomych homoseksualnych skłonnościach Hitlera, zwrócił szczególną uwagę na jego członka i jądra”.

105*

Jeden z bohaterów historyjek obrazkowych z Dickiem Tracym, inżynier o potwornie oszpeconej twarzy sprzedający amerykańskie tajemnice nazistom i szpiegujący przeciwko Stanom Zjednoczonym.

106*

Dokumenty te zostały umieszczone w skarbcu banku w Bad Gastein przez funkcjonariusza partyjnego, który został później aresztowany za zbrodnie wojenne i wtrącony do więzienia. Obawiając się, że testament Hitlera jeszcze bardziej go obciąży, poprosił swojego przyjaciela prawnika, aby zniszczył papiery. Prawnik to zrobił, ale wcześniej sporządził fotokopie. W 1959 roku te odkrywcze dokumenty z podpisem Bormanna na każdej stronie zostały w końcu opublikowane pod tytułem The Political Testament of Adolf Hitler, the Hitler-Bormann Documents (Polityczny testament Adolfa Hitlera, dokumenty Hitlera-Bormanna).

107*

Wśród tych, którzy pojechali na południe znalazł się doktor Morell. Został w gniewie skazany na banicję za zasugerowanie, aby Hitler wziął zastrzyk z kofeiną na zmęczenie.

1211

„Byłbyś gotów podać mi morfinę! – wykrzyknął Hitler i zakazał mu noszenia munduru jako prywatnemu lekarzowi Führera. – Masz się zachowywać tak, jakbyś nigdy mnie nie znał!”. Morell padł mu do nóg i trzeba go było odciągnąć. Zmarł załamany wkrótce po zakończeniu wojny4. 108*

Powszechnie sądzi się, że małżeństwo Ewy i Adolfa Hitlera zawarto 29 kwietnia we wczesnych godzinach porannych, gdyż na dokumencie widnieje właśnie ta data. Zdenerwowany Wagner umieścił jedną kartkę na drugiej, gdy atrament był mokry. Pół godziny później zauważył, że pierwotna data została zamazana przez kleks i zaczął na nowo wpisywać datę. Zanim to zrobił, rzucił okiem na zegarek. Ponieważ było trzydzieści pięć minut po północy, bez zastanowienia wpisał 29 kwietnia. Tę zmianę widać wyraźnie na oryginalnym dokumencie znajdującym się w Eisenhower Library, chociaż nie jest widoczna na fotokopiach.

109*

Zmarły [stan na 1976 rok].

1212