Historyczne Bitwy 133 - Las Teutoburski 9 rok n.e., Paweł Rochala.pdf

SAVE OFFLINE

HISTORYCZNE BITWY

PAWEŁ ROCHALA

LAS TEUTOBURSKI 9 rok n.e.

BELLONA

Warszawa

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres: Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 Warszawa Dział Wysyłki tel.: 022 457 03 06, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: [email protected] www.ksiegarnia.bellona. pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce oraz rysunki na wkładce: Bartłomiej Drejewicz Zdjęcia na wkładce: Paweł Rochala Redaktor merytoryczny: Grażyna Szaraniec Korektor: Bożena Łyszkowska

© Copyright by Paweł Rochala, Warszawa 2005 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2005 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2008

ISBN 978-83-11-11072-4

GARŚĆ OGÓLNYCH INFORMACJI O RZYMIANACH I GERMANACH

Rzymianie i Germanie to nacje, które najsilniej chyba wpłynęły na kształt dzisiejszej Europy, a nawet bez żadnej przesady można stwierdzić, że ich wpływy trwają po dziś dzień. Tego oddziaływania nie odczuwamy, gdyż jesteśmy z nim oswojeni, a raczej w nim wychowani. I na nic zdadzą się zaprzeczenia czy też precyzyjne ustalenia, iż nasza cywilizacja sięga dalej niż starożytny Rzym, gdyż jej korzenie są antyczne i wyrastają ze starożytnej Grecji. Rzymianie jedynie roznieśli ową „antyczność” (a czasami „attyckość”), a potem rozprzestrzenili ją po zawładniętym przez siebie świecie, przejęli i nadali jej wymiar praktyczny. W zakresie ustroju państwowego, prawa karnego, administracyjnego i skarbowego, organizacji wojska i sądownictwa jesteśmy w dużej mierze naśladowcami i kontynuatorami Rzymian; czasem, trzeba przyznać, nieudolnymi. Natomiast działalności starożytnych Germanów zawdzięczamy współczesne granice kultur, państw i ustrojów politycznych. Historia kontaktów Rzymian i Germanów to pasmo starć zbrojnych, trwających — z przerwami — przez siedem wieków. Były to jednocześnie starcia dwóch obszarów

6 cywilizacyjnych — wyrafinowanego rzymskiego i barbarzyńskiego germańskiego. Obszary te, choć stykały się, przenikały i mieszały, właściwie nigdy się ze sobą nie stopiły. Być może dlatego, że owo rzymskie wyrafinowanie z czasem uległo procesowi dekadencji, skarlało i kolejne pokolenia nie tylko nie potrafiły korzystać z dorobku przodków, ale i popadły w fizyczną słabość. Siłę pozostawiono barbarzyńcom, Germanom, a oni, choć ich nęcił zbytek, ani myśleli stać się słabi. Ostatecznie Rzymianie łacińscy ponieśli klęskę w starciach z wielkimi plemionami Wizygotów, Ostrogotów, Franków, Wandalów i Longobardów. Rzymianie wschodni jakoś potrafili się obronić, choć przychodziło im to z wielkim trudem. Szybko okazało się przy tym, że ci wschodni Rzymianie są bardziej greccy niż rzymscy, zaś prawdziwy Rzym zrobił się jakby... germański. Po długoletnich wojnach na terenie Półwyspu Italskiego klasyczny język łaciński stal się językiem martwym, gdyż wyginęli ludzie potrafiący nim mówić. Przetrwał jedynie w zaciszu klasztorów, w dalekiej, celtyckiej Irlandii (Hibernii...)1, nigdy nie okupowanej przez rodowitych Rzymian. Z czasem, za pośrednictwem chrześcijańskich Celtów, stał się językiem religijnym i urzędowym królestw germańskich. Ostatecznie germańscy zwycięzcy przejęli resztki kultury rzymskiej, skrupulatnie rekonstruowanej potem przez wieki, aż do dziś. I choć rzymskie insygnia cesarskie germański władca Rzymu, niejaki Odoaker, odesłał do Bizancjum, to kilkaset lat później nowe insygnia przybrał inny, germański z krwi i kości, władca, król Franków Karol Wielki (zresztą miłośnik kultury starogermańskiej, choć chrześcijanin i przyjaciel papieży). A potem, przez kolejnych 1200 lat, do jeszcze całkiem niedawna, cesarzami, to jest ludźmi o przydomku utworzonym od imienia wybitnego członka 1

Patrz o tym np. [w:] J. S r z e 1 c z y k, Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987.

7 rzymskiego rodu patrycjuszowskiego Juliuszów, byli Niemcy i Austriacy, a zatem w prostej linii Germanie. Niniejsza publikacja opowiada o czasach, w których potęga Rzymu wydawała się niezmierzona, zaś barbarzyńskość Germanów spełniała wszelkie kryteria tego słowa. Tak jak Rzymianie nie przypuszczali, że łacina stanie się językiem martwym, tak Germanie nie śnili nawet (a może i śnili, lecz nikt nie brał tego poważnie), że jeden z nich zostanie kiedyś rzymskim cesarzem. Wydarzenia, jakie miały miejsce w roku 9 n.e. w Lesie Teutoburskim, stanowiły pierwszy zwiastun tego, co miało nastąpić później. Choć ta jedna bitwa nie złamała oczywiście potęgi Rzymu, to jednak dobitnie, acz nie od razu (co na niniejszych łamach się okaże), pokazała, gdzie geograficznie był owej potęgi kres. Przyjrzyjmy się zatem nieco bliżej tym ludom, którym tak wiele zawdzięczamy. RZYMIANIE Choć pierwsze bojowe starcia rzymsko-germańskie przydarzyły się ponad 21 wieków temu, nie giną one w pomroce dziejów, gdyż Rzymianie umiejętnie pielęgnowali swoją historię. Mowa oczywiście o warstwach najwyższych w państwie, gdyż pamięć prostych kwirytów nie sięgała tak daleko; stopniowo stawała się coraz krótsza, by z czasem nie sięgać dalej niż do ostatnich igrzysk i epokowego wydarzenia, jakim było przybycie transportu egipskiego zboża do Ostii. Natomiast wśród zamożnych obywateli rzymskich znajomość historii była zjawiskiem powszechnym. Między innymi tym właśnie różnił się wykształcony obywatel rzymski od wykształconych obywateli innych nacji (nie wyłączając dzisiejszych), że doskonale znał historię swojej ojczyzny. Rzymianin potrafił rozprawiać o wielkich i małych czynach

8 przodków nie tylko w ujęciu legendarnym, czyli ogólnym i nierzeczywistym, ale też bardzo konkretnie, umieszczając je we właściwym miejscu i czasie, a także prawidłowo wskazując ich przyczyny i skutki. Powody takiego stanu świadomości były natury zarówno społecznej, jak i osobistej. Otóż ważne prawa podniesione do rangi ustaw, i to niezależnie od tego, czy przyjęto je w wyniku uchwały senatu, czy też zgromadzenia ludowego, nosiły nazwy tworzone od nazwisk, a czasem nawet imion ich twórców. I tak ustawy podjęte na wniosek Cezara to były Lex Julia. Lata zaś w Rzymie liczono, posługując się imionami konsulów. Wielkie zwycięstwa upamiętniano tryumfami, kiedy to oddawano cześć konkretnym osobom. I tu dotykamy wspomnianych już osobistych przyczyn uczenia się historii. Splendory przodków spływały na potomków. Rzymskie rody skrupulatnie wyliczały, ile krzeseł kurulnych przypadło im w dotychczasowych dziejach państwa, ile piastowano urzędów i z jakim skutkiem. Liczono wszystkie tryumfy i owacje (czyli tryumfy zmniejszone), jakich dostąpił ród, a w razie potrzeby przywoływano nazwiska twórców praw. Wszystko to liczyło się w walce wyborczej o urzędy edylskie, kwestorskie, pretorskie i te wymarzone — konsularne. Warto zauważyć, że pamiętano też o fatalnych posunięciach przodków. Przetrwały one nie tylko w pamięci konkurencyjnych rodów, skwapliwie wykorzystujących niepochlebne czyny antenatów kontrkandydatów („Słuchajcie, kwiryci, do czego oni niegdyś doprowadzili!...”), ale i potomków autorów owych nieszczęsnych dla Rzymu posunięć („Tak, kwiryci, oni tak kiedyś postąpili, ale dzięki temu my dziś wiemy, jak tego uniknąć!”). Przykładem rodu, który — po części dzięki znajomości historii — zrobił niesłychanie błyskotliwą karierę, może być Gens Claudia. Ród ten, w którym nigdy nie brakowało dziwaków, oryginałów i geniuszy, właśnie w interesującym

9 nas czasie dochodził do najwyższego znaczenia w państwie. Przedstawiciel tego rodu, Tiberius Claudius Nero, zwany Tyberiuszem, sprawował główne dowództwo wojskowe, a że jednocześnie był adoptowany przez urzędującego princepsa Augusta, dało mu to przydomek Caesar. Kilka lat później on sam miał zostać princepsem. Z Tyberiuszem jeszcze się kilka razy spotkamy. Rzymian ich własne przymioty charakteru napawały nieskrywaną dumą. W swoim mniemaniu tym różnili się od innych nacji, że po trosze z natury, ale nade wszystko przez odpowiednie wychowanie, nabierali cech takich, jak: wytrwałość, miłość ojczyzny, religijność, męstwo, zdyscyplinowanie, no i wspomniane już poczucie dumy z dokonań poprzednich pokoleń. Wprawdzie z wcielaniem tych zacnych zasad w praktykę życia codziennego różnie bywało, natomiast z pewnością w zachowaniu Rzymian nie rzucała się w oczy typowo południowa emocjonalność i zacietrzewienie. Nie oznacza to oczywiście, że takich cech nie posiadali; owszem, tyle że potrafili nad nimi zapanować. Na różnych szczeblach wychowania: najpierw w rodzinie, potem obywatelskiego i wojskowego, starannie je wytłumiano i poddawano wewnętrznej dyscyplinie. I tak ludzie o naturalnie żywym usposobieniu, przymuszeni do noszenia togi, nabierali dystynkcji i powagi. Uczucia starannie kryli pod maską skupienia i powściągliwości, z uniesionym do góry podbródkiem, a gdy wreszcie dawali im upust, emanowały z tym większą mocą. Język ujmowali w karby wymowy. W Rzymie, od początku kształtowania się republiki aż po kres wojen punickich, żaden krzykacz nie zrobiłby kariery. Człowiek niepanujący nad sobą nie mógł wszak żadną miarą panować nad innymi. Z czasem pojawili się świetni mówcy, uwodzący tłumy ekspresyjną wymową, ale nie zawsze przydawało im to chwały, jeśli ta wymowa była środkiem i celem jednocześnie, efektowną wydmuszką. I choć Marek Tuliusz Cycero mawiał, iż za

10 jedną dobrą mowę oddałby dwa tryumfy, to była to jedynie efektowna figura retoryczna, bo lubił ich używać. Taka deklaracja dobrze brzmiała w środowisku, gdzie niejeden bez wahania oddałby 200 mów za jeden tryumf. W dodatku tenże Cycero uparcie dążył do odbycia tryumfu po powrocie z namiestnictwa w Cylicji. Pech chciał, że tuż po jego przybyciu z prowincji, Gajusz Juliusz Cezar powiedział coś o rzucaniu kości i przekroczył z wojskiem Rubikon. Rozgorzała wojna domowa, wygłaszano groźne dla biernych hasła, a mówca Cycero ogłosił się imperatorem; wszędzie wodził ze sobą liktorów z przybranymi wawrzynem rózgami (znakiem zwycięstwa wojskowego), narażając się na śmieszność i docinki obu stron konfliktu 2, nie tyle ze względu na naturalną i zrozumiałą chęć tryumfowania, co na przejawianą w ten sposób wyraźną małostkowość oraz rozziew między tym, co głosił, a tym, co robił. Zwierciadło cnót rzymskich zaczęło z czasem matowieć i niszczeć, pokazując postronnym narodom zupełnie inny obraz niż ten oficjalnie obowiązujący. Wytrwałość przemieniała się w mściwy, zawzięty upór, miłość ojczyzny w chęć podporządkowania i upokorzenia nie-Rzymian, religijność nabrała cech groteskowej przesądności, w męstwie zabrakło szlachetnych odruchów, a w zdyscyplinowaniu dochodziło do absurdów, gdy za drobną niesubordynację ojciec karał syna śmiercią. Duma z dokonań poprzednich pokoleń pchała ambitnych potomków do kolejnych wojen dla sławy, znaczenia, bogactw i władzy. I tak już zostało — aż do czasów cesarstwa. Narodom wystawionym na rzymską agresję, a doświadczyli jej zarówno wszyscy wrogowie, jak i sojusznicy, Rzymianie jawili się jako ludzie chorobliwie dumni i zawzięci, zimni i okrutni, gniewni i chciwi. O ile u siebie cenili wymienione wcześniej cnoty, to u przeciwników 2

Zob.: świetne opracowanie K. K u m a n i e c k i e g o , Cyceron i jego współcześni, Warszawa 1987, s. 387 i n.

11 podobne zalety ich irytowały. Ludzi dzielnych, walecznych i dumnych ze swojej ojczyzny Rzymianie tępili bez litości, „do imentu”, wszystkie pokolenia, aby nie został po nich nawet ślad. Na tych, którym kiedyś udało się pokonać Rzymian, mścili się choćby i na piątym pokoleniu. Oto np. Katon Starszy, wzór rzymskiej moralności, każdą swoją mowę w senacie, choćby dotyczyła ona uprawy winorośli lub najbardziej opłacalnego sposobu „hodowania” niewolników, kończył zdaniem: „Poza tym uważam, że Kartagina powinna być zniszczona”. Zdanie to nabrawszy cech przepowiedni, wryło się głęboko w świadomość senatorów. W końcu, pod błahym pretekstem, za to w majestacie prawa, „ojcowie” podjęli uchwałę o wojnie. Kartaginę zniszczono, choć Katon tego nie dożył. Niektóre wyczyny wojsk rzymskich nie znajdowały poklasku nawet w samym Rzymie. Nie skutkowało to co prawda procesami sądowymi, tak jak zdzierstwa w prowincjach, ale mogło zwichnąć lub utrudnić karierę urzędniczą. Zdarzało się bowiem, że wojska rzymskie dokonywały bezsensownych rzezi i nie były to akcje spontaniczne, lecz efekty nieuzasadnionych względami militarnymi rozkazów wodza. Dla wielu Rzymian nie miało to żadnego sensu: wróg bywał już dawno pokonany i bezbronny, a jego mieniem dawało się dowolnie dysponować. Można było tych ludzi, zamiast zabijać, sprzedać kupcom; martwi nie przedstawiali wszak żadnej wartości. Poza tym wyludnienie podbitych ziem powodowało, że w przyszłości nie przynosiły one dochodów. W dodatku okrutnie prowadzone wojny mnożyły straty również po stronie armii rzymskiej. To, co dla postronnych nie miało sensu, z punktu widzenia wodzów posiadało głęboki sens. Rzezie wedle nich miały uzasadnienie, szczególnie wobec przeciwników słabych liczebnie. Otóż wśród elit rzymskich pęd ku władzy, w miarę upływu czasu, przyjmował coraz ostrzejsze formy. Każdy przedstawiciel rodu senatorskiego, każdy dowódca

12 wojskowy choć raz w życiu chciał poczuć się królem. Jako namiestnik prowincji miał taką władzę, ale bycie tyranem gdzieś w Azji, Afryce czy w Europie, oznaczało zaledwie namiastkę prawdziwego „królowania” i na pewno nie dawało takiego poczucia siły, jak bycie królem w Rzymie. Tam z kolei prawo nie pozwalało na królowanie, choć dopuszczało w wyjątkowych okolicznościach poczuć się jak król, ale tylko w dwóch przypadkach: jako dyktator, co z czasem stawało się coraz mniej prawdopodobne, oraz jako tryumfator — przez jeden dzień, w czasie tryumfu. Tryumf zaś był przyznawany wodzom, którzy wygrali wojnę, przyłączając do posiadłości rzymskich ziemię wrogów i zabijając przy tym co najmniej 5000 przeciwników (wyjątki od tej zasady były nieliczne). Bywało więc, że skrupulatnie liczono trupy i uzupełniano — z naddatkiem! — ich brakującą liczbę, by suma należycie przekraczała wymagane prawem limity. W ten sposób objawiało się też rzymskie poszanowanie litery prawa... Problem był na tyle istotny, że za pryncypatu przyznawano wodzom znaki tryumfalne przed przystąpieniem do działań wojennych, bez prawa odbycia tryumfu, aby uniknąć eskalacji okrucieństwa i zmniejszyć ryzyko poważniejszych strat. Przy okazji cezarowie eliminowali pretekst do buntów, utrącając zawczasu nawet próby obwołania zwycięskiego wodza imperatorem. Zarówno nad okolicznymi, jak i dalej położonymi ludami Rzymianie mieli zasadniczą przewagę w dwóch sferach. Pierwsza z nich była oczywista: organizacja służby wojskowej w zakresie możliwości mobilizacyjnych i poziomu wyszkolenia żołnierzy. Druga przewaga, choć już nie tak oczywista, dotyczyła sprawy nie mniej istotnej niż jakość armii. A stanowiły ją opisane powyżej drapieżne elity. Składało się na nie kilkaset rodów senatorskich i kilka tysięcy ekwickich. Tam wychowywano przyszłych wodzów i administratorów Imperium. Od dziecka młody członek

13

elit przyswajał sobie nie tylko umiejętności nazwijmy je elementarne, ale i te, które szeroko poza wymagania podstawowe wykraczały. Jako dorastający młodzian był świadomy, kim jest i skąd pochodzi, znał prawo karne i administracyjne, biegle wypowiadał się w języku ojczystym i greckim. Osiągnąwszy wiek poborowy, odbywał obowiązkową służbę w którymś z prowincjonalnych legionów w randze trybuna — oficera sztabowego, a to oznaczało, że od początku był przeznaczony do rozkazywania, nie zaznając znoju szeregowego żołnierza. Dodatkowo przechodził staże w prowincjach, na różnych szczeblach wyższych urzędów miejscowej administracji rzymskiej, zawsze wyżej postawionej od tubylczej; poznawał przy tym ludzi, kraje i obyczaje, co dawało też sposobność do „wyszumienia się”. Wreszcie, po wejściu w wiek prawdziwie dojrzały, zaczynał dostawać coraz to bardziej odpowiedzialne funkcje. Ponieważ w ten sposób ustawicznie kształcono kilka tysięcy osób, utrata nawet kilkudziesięciu wyższych urzędników czy dowódców nie mogła zachwiać stabilnością Imperium, gdyż ubytki kadrowe łatwo uzupełniano. Rzymskiemu ustrojowi nie groził zatem kryzys personalny — podstawowa bolączka monarchii, gdzie do sprawowania władzy naczelnej szykowano raptem kilka osób, o predyspozycjach ku temu raczej przypadkowych, choć usilnie wierzono, że uwarunkowanych siłą wyższą, czyli genetycznie. Rzymskie kadry, mimo ciągłej rotacji na urzędach, umiały planować długofalowo i wcielać w życie plany poprzedników. Za pryncypatu rotacja na wysokich stanowiskach nie była aż tak intensywna jak za republiki, dzięki temu określano jeszcze bardziej długofalowe cele, już nie na lata, ale na pokolenia. Wrota do kariery urzędniczej oraz wyznaczająca jej etapy drabina pozostały identyczne jak za republiki, ale nad całością czuwał jeden człowiek — princeps. Dzięki świetnie zorganizowanej machinie urzędniczej,

14 Imperium funkcjonowało nawet wtedy, gdy princepsem była osoba daleko odbiegająca od wzorca „pierwszy wśród równych”. W interesującym nas czasie princepsem był Oktawian August, czyli ów wzorzec, natomiast zastąpić go miał Tyberiusz, człowiek bardzo doświadczony i kompetentny. Rzymskie cnoty, choć często się na nie powoływano, były pojęciami dość abstrakcyjnymi: mówiono o nich, ale w czasie przeszłym, jako o obyczajach przodków. Obyczaje współczesnych różniły się od niegdysiejszych na tyle istotnie, że stały się przedmiotem troski ludzi światłych, którzy poważnie lękali się z tego powodu o przyszłość. Oweż lęki, nieobce także princepsowi Augustowi, spowodowały, że po bezwzględnym wytępieniu konkurencji podjął on walkę o przywrócenie „obyczajów przodków” w zdziczałym na skutek długoletnich wojen domowych społeczeństwie. Odnowa ta miała dotyczyć moralności, życia rodzinnego, płodzenia i wychowywania dzieci oraz zachowania tradycji rodowych. Ta walka Augusta pociągnęła za sobą ofiary nawet w jego najbliższej rodzinie. Skazane na wygnanie za niemoralne prowadzenie się córka i wnuczka princepsa były nie tylko przyczyną jego osobistej tragedii, ale też dowodem niezłomnej determinacji Augusta w osiąganiu wyznaczonych celów, a przy okazji znakiem upadku obyczajów na szczytach władzy. Rzymskie cnoty wypierał nowy, leniwy dobrobyt i pogoń za przyjemnościami. Wysokie morale, ale tylko w sensie militarnym, panowało jedynie w armii. W samym Rzymie, mimo — a może dzięki — dostatkom chleba, częstym igrzyskom, zbytkom i zabawom, nie sposób było nie zauważyć oznak psucia się i wyradzania. Zatroskane rzymskie elity nie miały wątpliwości: ten problem nie występował u Germanów. Z podziwem, ale i pewną obawą spoglądali na nację germańską, ubogą w dobra materialne, skłóconą, nie najlepiej uzbrojoną, a tak trudną do pobicia. Germania była wielka, rozległa i wszyst-

15 ko wskazywało na to, że rzymskie cnoty miała w pogardzie, bo posiadała własne. GERMANIE Kontakty Rzymian z Germanami zaczęły się od srogich klęsk. Okazało się, że lud, w rzymskim mniemaniu prymitywny, czyli — jak nielogicznie mniemano — nie będący w stanie taktycznie ani strategicznie rozumować, potrafił nie tylko pobić, ale i zniszczyć wielkie armie, które wcześniej podbijały świat dzięki zastosowaniu wyrafinowanej taktyki i polityki. Nic dziwnego, że zaczęto się Germanom uważnie przyglądać. Pierwsze obserwacje Rzymian, poczynione w końcu II wieku p.n.e., dotyczyły oczywiście cech fizycznych nowego przeciwnika. Germanie byli rośli i silni, roślejsi nawet od Galów. Mieli rude włosy i niebieskie oczy. Walczyli, zwyczajem barbarzyńskim, niemal lub całkiem nago. Jako lud północny, świetnie znosili mrozy i śniegi, za to „topnieli” w czasie upałów. Wyraźnie różnili się więc od drobniejszych z postury, krępych i żylastych, a przy tym śniadych i ciemnowłosych Rzymian. Z cech psychicznych rzucała się w oczy nieustraszoność Germanów. Szli do walki odważnie, z impetem. Ich wodzowie nie unikali zbrojnych starć, ufni w waleczność i wyszkolenie swoich wojsk. Umieli zastosować szyk, co prawda prosty w porównaniu z rzymskim ugrupowaniem legionowym, bo falangę, ale już to znamionowało pewną kulturę wojskową. Obserwacje natury bardziej ogólnej wykazywały, że Germanie chętnie wszczynają wojny i lubią wędrować całymi plemionami po obcych krajach, żeby żyć na ich koszt. Jeszcze w czasie wojny galijskiej Cezara, w połowie I wieku p.n.e., prowadzili tryb życia na pół koczowniczy. Król Germanów, Ariowist, traktujący Galię — podobnie

16 jak Cezar — jako kraj do podbicia, tuż przed starciem z Rzymianami mówił: ,Jeżeli Cezar chce, niech uderza; wówczas przekona się, czego potrafią dokonać, dzięki swej waleczności, najwspanialej wyćwiczeni we władaniu bronią niezwyciężeni Germanie, którzy od czternastu lat nie wchodzili pod dach” 3. Ariowist mówił to bez żadnej przesady. Wojna była dla Germanów elementarną formą życia. Władania bronią uczyli się od dziecka, przywykając w ten sposób do trudów i niewygód. Jako półkoczownicy mieszkający w lasach, wiele czasu spędzali na łowach, będących jakby zaprawą do wojny. Zawsze byli do niej gotowi, przy czym chętnie bili się nie tylko z obcymi, ale i między sobą. To na skutek takich wewnętrznych waśni całe plemiona najeżdżały Galię, szukając sobie miejsca na osiedlenie. Najeźdźcy z łatwością wygrywali starcia z Galami, sporo strachu napędzali też Rzymianom. I chyba samo nasuwało się wówczas pytanie: skoro ci tutaj są tacy waleczni i silni, to jak waleczni i silni muszą być ci, którzy ich wygnali? Wychowanie młodego Germanina było różne od wychowania młodego Rzymianina. Przede wszystkim przypadkowy obserwator miałby duże trudności z wychwyceniem różnic między najbogatszymi a najbiedniejszymi Germanami. „[...] władze i naczelnicy plemienni każdego roku przydzielają rodom i zespołom krewnych ziemię wedle własnego uznania co do ilości oraz miejsca, a po roku zmuszają je do przejścia gdzie indziej. Podają wiele przyczyn takiego postępowania: żeby po zasmakowaniu w osiadłym trybie życia nie zechcieli zamienić zapału do wojny na zamiłowanie do rolnictwa; żeby nie starali się o powiększenie swych włości; żeby zamożniejsi nie rugowali uboższych z ich ziemi; żeby nie budowali domów zbyt starannie w celu uniknięcia zarówno mrozów, jak i upałów; 3

Cezar, Wojna gallicka, 1.36.7, [w:] Corpus Cezarianum, przekł. i oprac. E. Konik i W. Nowosielska, Wrocław 2003, s. 69.

17 żeby nie rodziła się w nich zachłanność na pieniądze, która jest źródłem powstawania partii politycznych oraz waśni społecznych; wreszcie jest to najlepszy sposób utrzymania prostego człowieka w dobrym nastroju, kiedy widzi, że swoim mieniem dorównuje nawet najzamożniejszemu” 4 — pokpiwa sobie, z pewną nutką nostalgii za życiem prostym, obyty w najwyższej kulturze Cezar. Wynika z tego, że młodzież germańską czekał przede wszystkim zimny wychów. Jednocześnie nie zaniedbywano ćwiczeń fizycznych, wykonywanych, jak można sobie wyobrazić, ochoczo, bo kto nie lubi bawić się w Indian? Hodowano bydło, owce, świnie i konie, bowiem żywiono się głównie mięsem i mlekiem oraz jego przetworami. Zboża siano niewiele; nie zapuszczano korzeni, przenosząc się ciągle z miejsca na miejsce. Przez dużą część roku ukrywano się przed najazdami innych Germanów lub ich najeżdżano. Wysokobiałkowe jedzenie, długie wędrówki, noclegi pod gołym niebem, a jednocześnie sporo wolnego czasu do zmagań rówieśniczych, wreszcie — chęć dorównania starszym, wszystko to sprzyjało kształceniu silnych ciał, wytrzymałych na zmiany pogody i głód. „W każdym domu dzieci, nagie i brudne, rosnąc osiągają taką budowę członków i taką wielkość ciał, jaką podziwiamy. Każde dziecko matka karmi własną piersią, a nie powierza ich służebnym ani karmicielkom. Przyszłego pana od niewolnika nie odróżniłbyś po żadnym rozpieszczeniu w wychowaniu: żyją wśród tych samych trzód, leżą na tej samej ziemi, aż wiek wolnych oddzieli, a męstwo ich rozpozna” 5. W wychowaniu nie zaniedbywano również sfery psychicznej. I tu ceniono prostotę i jasność celów, bez zawiłości i niuansów właściwych wyższym kulturom, a z punktu widzenia prostych ludzi — będących przejawem hipokryzji, 4

Ibidem, VI.22.4, s. 161-162. Tacyt, Germania, [w:] Dzieła, przeł. S. Hammer, t. 2, Warszawa 1957, s. 275-276. 5

18

tj. oszukaństwa. Cezar kwestie wiary germańskiej i ustroju przedstawił, porównując je z wysoką kulturą celtycką. O Germanach wypowiadał się jednoznacznie, postrzegając ich przez pryzmat ich intelektualnego i religijnego prymitywizmu: „Nie ma u nich bowiem ani druidów, którzy kierowaliby sprawami kultu religijnego, ani też nie przywiązują wagi do składania ofiar. Wierzą oni tylko w takie bóstwa, które widzą i o których pomocy namacalnie się przekonują, jak Słońce, Wulkan [czyli ogień — przyp. autora] oraz Księżyc; o pozostałych, nawet z pogłosek nie słyszeli” 6. Pobrzmiewa w tej opinii poczucie misji: kto wie, czy nie była ona formułowana pod kątem usprawiedliwienia nie całkiem potrzebnej wojny z Germanami... Żyjący sto lat później Tacyt pisał o Germanach z większą znajomością rzeczy i obiektywniej, nie tylko o tym, że korzystają z wróżb przed ważnymi przedsięwzięciami: „Germanowie wielbią w starych pieśniach, które są dla nich jedynym pomnikiem tradycji i dziejów, boga Tuistona zrodzonego z Ziemi [...]” 7, od którego pochodziły ludy germańskie. Mieli więc Germanie swoją mitologię i znali własne pochodzenie. Zdziwiłby się boski Juliusz, gdyby wiedział, że we współczesnej nauce jego mniemanie, iż ród Julii wywodzi się Wenery, stawia się na równi z mniemaniem prostackich Germanów o wywodzeniu się od Tuistona. To jednak nie koniec, sprawy wiary i kultury germańskiej były jeszcze bardziej skomplikowane. „Miał też u nich przebywać Herkules: jego opiewają jako pierwszego z wszystkich bohaterów, ilekroć mają do walki wyruszyć. Posiadają także pieśni, których deklamacją — nazywają je barditus — zagrzewają serca, a z samego śpiewu wróżą, jaki będzie wynik zbliżającej się bitwy [...]” 8. 6

Cezar, Wojna gallicka, op. cit., s. 161.

7

Tacyt, Germania, op. cit., s. 265-266.

8

Ibidem, s. 266.

19 Do germańskich pieśni bojowych jeszcze powrócimy, tu ważna jest dla nas informacja o Herkulesie. Germański Herkules nosił inne miano, ale jego czyny i pochodzenie były podobne do swojego grecko-rzymskiego odpowiednika — jawił się jako silny półbóg, ale z usposobienia człowiek. Można z tego wnosić, że germańska młodzież, nasłuchawszy się pradawnych pieśni, starała się dorównywać legendarnym bohaterom. Póki jednak młodzieniec nie osiągnął odpowiedniego wieku, swoich przewag dowodził głównie w grupie rówieśniczej: „[...] nosić broni, wedle zwyczaju, nikomu wprzód nie wolno, aż gmina uzna go za zdolnego. Wtedy na samym zgromadzeniu albo któryś ze starszyzny, albo ojciec, albo krewni zdobią młodzieńca tarczą i frameą. To u nich zastępuje togę męską, to jest pierwszym odznaczeniem młodzieńczym; przedtem uchodzili za część rodziny, odtąd uchodzą za część państwa” 9. Nadanie włóczni i tarczy miało charakter ważnego święta, było oznaką przejścia ze świata młodzieńczego do świata ludzi dorosłych. Z otrzymaną bronią wojownik już nigdy, nawet po śmierci, się nie rozstawał. Od tej też pory mógł brać udział w wyprawach wojennych, a te były istotą życia większości germańskich mężczyzn. Starożytni autorzy kładą nacisk na lenistwo Germanów i ich skłonność do zwady. „Nie tak łatwo byłoby nakłonić ich do uprawy ziemi albo wyczekiwania dorocznych zbiorów, jak do tego, by wyzywać nieprzyjaciela i na rany sobie zasłużyć; lenistwem nawet i gnuśnością wydaje się im w pocie czoła tego się dorabiać, co można krwią zdobyć” 10. Można to łatwo wytłumaczyć. Ludy półkoczownicze, jakimi w owym czasie byli Germanie, do życia potrzebowały odpowiedniej przestrzeni, niezbędnej przede wszystkim do wypasu zwierząt hodowlanych. To oznaczało konieczność stałego przemieszczania się — po wypasieniu 9 10

Ibidem, s. 271-272. Ibidem, s. 273.

20 jednych łąk, spożytkowaniem okolicznych lasów dębowych czy bukowych przenoszono się w nowe miejsce. Pola uprawne wiązałyby z określonym terenem, a tym samym wymuszałyby zmniejszenie stad trzód i bydła, podczas gdy wielkość zbiorów była całkowicie nieprzewidywalna. Ponadto ludność osiadłą, przywiązaną do pól łatwo było napaść i ograbić. Niszcząc pola, pozbawiano ją jednocześnie środków do życia. Uprawa roli w takiej sytuacji była więc po prostu zbyt ryzykowna, by zajmować się nią na większą skalę, ale tego przywiązani do ziemi Rzymianie, skrupulatnie wymierzający działki ziemi i pracowicie zbierający każdy kłos, nie byli w stanie pojąć. Ekstensywna gospodarka hodowlana miała jeszcze jedną wadę, która w oczach Germanów uchodziła za zaletę — wymuszała małe zagęszczenie ludności. Jak to opisano: „[...] ludy germańskie nie zamieszkują żadnych miast, a nawet nie znoszą, aby ich domy z sobą się stykały. Mieszkają oddzielnie i w różnych stronach, według tego jak sobie upodobają jakieś źródło, pole lub gaj. [...] każdy otacza własny dom wolnym placem [...] nawet kamienie budowlane lub cegły nie są u nich w użyciu; do wszystkiego posługują się nie ociosanym drzewem, nie troszcząc się o ozdobność ani powabność. Niektóre tylko miejsca staranniej wylepiają gliną tak czystą i lśniącą, że wygląda na malowidło i barwne rysunki” 11. Wiadomo nie od dziś, że rolnicy zajmują mniejsze działki ziemi niż hodowcy. W czasach, gdy nie znano nawozów, hodowla wymagała dużo większych obszarów niż rolnictwo. Po kilku latach eksploatacji rodzimych ziem dochodziło do sytuacji, że plemię nie mieściło się już w ich dotychczasowych granicach. Zarówno zwierzynie, jak i ludziom groził głód. Wojna z sąsiadami była więc dla Germanów, choćby tymczasowym, rozwiązaniem tego problemu. Można było 11

Ibidem, s. 273.

21 najechać sąsiednie plemię albo inny lud i pożywić się jego kosztem. Niedaleko zamieszkiwali Galowie, bardzo zasobni w zboża, a nawykli bardziej do obsługi narzędzi rolniczych niż broni, choć broń mieli świetną. Po otrzymaniu broni młodzieniec odbywał coś na kształt przysposobienia wojskowego. Niezależnie od urodzenia, choćby był przeznaczony na naczelnika plemienia lub króla, przyłączał się do orszaku któregoś z wybitnych wodzów. Zwykle już wkrótce, podczas najbliższej wojny, nadarzała się okazja do zaprezentowania posiadanych kwalifikacji. Jeśli sposobność do potyczki nie nadarzała się w sposób naturalny, obowiązkiem naczelnika było jakąś wojnę wywołać, w przeciwnym bowiem razie mogło się okazać, że liczebność jego drużyny dramatycznie się zmniejszyła. Młodzieńcy palili się do walki. „Jeżeli gmina, w której się urodzili, w długim pokoju i bezczynności drętwieje, wtedy przeważna część szlacheckiej młodzi z własnego popędu udaje się do tych plemion, które właśnie jakąś wojnę prowadzą, albowiem pokój temu ludowi nie dogadza i łatwiej im jest zajaśnieć wśród niebezpieczeństw [,..]” 12. W ten sposób wkraczano na drogę, z której bardzo trudno było powrócić do mozolnej pracy na roli, nie przynoszącej ani wielkich dochodów, ani też uznania w oczach współplemieńców. „Najdzielniejsi i do wojny najskorsi niczym się nie zajmują, a troskę o dom, penaty i pola powierzają niewiastom, starcom i najsłabszym członkom rodziny” 13. Jeśli dodać do tego, że wojna miała u Germanów wymiar religijny, trudno się dziwić, że z konieczności i upodobania wybierali taką drogę. Bo i cóż można wspominać podczas całonocnych uczt, suto zakrapianych piwem (czyli pijatykach), w męskim, zbrojnym towarzystwie, jak nie przewagi nad wrogami? Czym się wtedy chwalić? Liczbą zebranych snopków 12 13

Ibidem, s. 272. Ibidem, s. 273.

22

czy zdobytego bydła? Troską o nadmiar lub brak opadów czy też urodą branek...? Choć Germanie wzbudzali respekt i uznanie Rzymian swoją sprawnością bojową, pod tym akurat względem synowie wilczycy nie czuli się gorsi. Natomiast szczerze imponowało Rzymianom co innego, czego im samym już brakowało, a czym szczycili się ich przodkowie — moralność. Cezar mówił o Germanach tak: „Największą sławę wśród swoich zyskują ci, którzy potrafią jak najdłużej wytrwać w niepokalaności: uważają, że przyczynia się ona do ich fizycznego wzrastania, pomnażania ich sił oraz wzmacniania mięśni. I rzeczywiście, kontakty cielesne z kobietami przed ukończeniem dwudziestego roku życia to największa u nich hańba [..,]” 14. Podobnie twierdził Tacyt: „Późno młodzieniec poznaje miłość i dlatego niewyczerpana jest jego siła męska” 15. W obyczajach małżeńskich Germanów Rzymianie odnajdowali echa swojej własnej, dawno utraconej niewinności. Pisząc o germańskiej wierności małżeńskiej i spoglądając na współczesny mu, rozwiązły Rzym, gdzie teraz dosłownie wszystko było wolno, a niegdyś bywało inaczej, jak u tych prostych ludzi, dziejopis ten musiał mieć smutne refleksje: „Nikt tam bowiem nie śmieje się z występków i nie nazywa duchem czasu uwodzić i dać się uwieść. [...] Albowiem, prawie jedyni wśród barbarzyńców, zadowalają się jedną żoną [...]. Posag wnosi nie żona mężowi, lecz mąż żonie. [...] Tak otrzymują jednego męża, jak jedno ciało i jedno życie, aby myśli ich i pożądliwości nie szły dalej, aby — że tak się wyrażę — nie męża, lecz małżeństwo ukochały. Liczbę dzieci ograniczać albo któreś z późno urodzonych zabijać uchodzi za czyn haniebny i więcej u nich znaczą dobre obyczaje niż gdzie indziej prawa” 16. 14

Cezar, Wojna gallicka, op. cit., s. 161.

15

Tacyt, Germania, op. cit., s. 276. Ibidem, s. 274—275, skróty autora.

16

23 Wiemy, że Tacyt moralizował i idealizował, ale miał ku temu materiał. I u Germanów różnie bywało z wiernością małżeńską, ale tam owa wierność była normą, podczas gdy w Rzymie normą była niewierność. W rzymskim obozie wojskowym karze podlegał jedynie ten żołnierz, który oddawał się drugiemu za pieniądze. Stosunki płciowe odbywane za obopólną zgodą, bez zobowiązań finansowych, nie były niczym gorszącym. Nic dziwnego zatem, że heteroseksualni, do późnego wieku młodzieńczego wstrzemięźliwi Germanie czuli pogardę do rozwiązłych, biseksualnych Rzymian. Gardzili też ich podwójną moralnością w innych dziedzinach życia. Jeśli Germanin przysięgał, dane słowo traktował ze śmiertelną powagą. Nawet dociekliwy Tacyt nie do końca to rozumiał: „Taki jest ich w przewrotnej sprawie upór; sami nazywają to poczuciem honoru” 17 — komentował dobrowolne oddanie się w niewolę w wyniku przegranej w grze w kości. Rzymianie w takich okolicznościach stosowali odpowiednie kruczki prawne do układów między ludźmi; dla bogów przewidywali ofiary przebłagalne. Nie należy przez to rozumieć, że Germanie byli ludźmi zawsze i wszędzie prostolinijnymi i naiwnymi. Lubili stosować podstępy wojenne, oszukiwali przeciwników, ale ich cnoty były żywe, a zasady przestrzegane. Życie wiedli proste, a potrzeby mieli niewielkie, co pozostało w całkowitym kontraście z życiem i potrzebami Rzymian. Nie wolno jednak zapominać, że w pewnych sytuacjach ta idealna niemal uczciwość, gościnność i wierność schodziły na bardzo daleki plan. Znalazłszy się na wojennej ścieżce, Germanie przeobrażali się w podstępnych i okrutnych zbójców, morderców, gwałcicieli i rabusiów. Robili więc to samo, co Rzymianie, tylko w bardziej żywiołowy, nieuporządkowany regulaminami sposób. 17

Ibidem, s. 278.

KONTAKTY MILITARNE RZYMIAN I GERMANÓW PRZED RZYMSKĄ OFENSYWĄ NA PRZEŁOMIE STAREJ I NOWEJ ERY

KRÓTKA WĘDRÓWKA CYMBRÓW I TEUTONÓW, CZYLI TRYUMFY KONSULA MARIUSZA

Koniec II wieku p.n.e. nie był najlepszym czasem dla Rzymian. Choć byli właściwie u szczytu potęgi, przeżywali kryzys ustrojowy i — paradoksalnie — wojskowy. Okazało się, że jednoczesne wojny w Europie, Afryce i Azji oraz okupacja rozległych prowincji angażują tak wielu żołnierzy, że zaczyna brakować ludzi do powołania pod broń. I że dzieje się tak nie z powodu niedostatków w populacji obywateli, lecz z braku obywateli nadających się do służby wojskowej. Okazało się, że na skutek długoletnich wojen, sprowadzania rzesz niewolników i tworzenia wielkoobszarowych gospodarstw, zmalała liczba obywateli średniozamożnych, stanowiących dotychczas bazę zaciągu do ciężkozbrojnej piechoty legionowej. Oznaczało to, że źródło, dzięki któremu Rzymianie dotychczas wygrywali nawet przegrane wojny, a więc niewyczerpane możliwości rekrutacyjne, właśnie uległo wyczerpaniu. Do kryzysu mobilizacyjnego dołączył inny — dowódczy. Ostatnim z wielkich wodzów w owym czasie zdawał się

25 być Scypion Afrykański Młodszy, pogromca Kartaginy i zdobywca (głodem) Numancji w Hiszpanii. Scypion jednak zmarł, a republika pozostała z problemami na szczytach władzy. Władzę konsularną i pretorską, z którymi to urzędami łączyło się wyższe dowództwo wojskowe, obejmowali wyłącznie przedstawiciele rodów senatorskich, nie dopuszczając do niej rodów ekwickich i plebejskich. Już wcześniej, w Hiszpanii, kilku dowódców arystokratycznych skompromitowało się, pozwoliwszy na upadek dyscypliny w wojsku, utraciwszy inicjatywę w walkach i wykazawszy całkowitą bierność, np. jeden z dowódców założył obóz zimowy w lecie i praktycznie nie ruszał się poza niego, a żołnierze wynajmowali sobie nosicieli tarcz — rzecz dotychczas w rzymskiej armii niebywała! Wtedy Scypion uratował sytuację, ale ten stan rzeczy powrócił w kilkanaście lat później, w czasie wojny z numidyjskim królem Jugurtą. Nie dość, że brakowało żołnierzy, to dowództwo, złożone z przedstawicieli najbogatszych rodów, okazało się nieudolne i skorumpowane. Nie było widać końca tej wojny, a kilka razy, mimo przewagi sił, otarto się o klęskę. Dowódcy zawierali z Jugurtą rozejmy, których senat nie uznawał, bo warunki dla „ludu rzymskiego” były haniebne. Jugurta nie szczędził też Rzymianom innych kompromitacji. Na wezwanie senatu stawił się osobiście w Rzymie i nie dość, że przekupił wielu senatorów, to jeszcze kazał zamordować przebywającego tam konkurenta do tronu. Opuszczając miasto w pośpiechu wyraził się o nim tak: „O, miasto sprzedajne, które by rychło przepadło, gdyby tylko znalazło kupca!” 1. I to zdanie niech wystarczy za podsumowanie obrazu końca złotego wieku republiki. Kilka, może kilkanaście lat wcześniej na północy Europy Środkowej rozpoczął się wielki ruch. Niektóre plemiona germańskie postanowiły poszukać sobie siedzib dogodniej1

L i w i u s z, Dzieje Rzymu od założenia miasta, przeł. M. Brożek, periocha księgi LXIV, Wrocław 1982, s. 263.

26

szych niż ojczyste. Pomysł wywędrowania z Germanii był tak nośny, że dwa wielkie plemiona (Cymbrowie i Teutoni) oraz dwa nieco mniejsze (Ambronowie i Atuatukowie; nazw innych plemion nie znamy) ruszyły na Europę Zachodnią. Wędrówkę podjęto całymi rodzinami, z całym posiadanym dobytkiem. Na plemiona galijskie padł zrozumiały strach. Najeźdźcy, jeśli wierzyć przekazom, poruszali się powoli, zwartą masą, czymś w rodzaju ruchomego obozu, złożonego z ponad miliona ludzi. Do boju — według ostrożnego w rachubach Plutarcha — byli w stanie wystawić 300 000 wojowników 2, co było liczbą przerażającą — żadna armia w dotychczasowej historii nie była tak liczna, choć czy istotnie było ich aż tak wielu, można wątpić lub wierzyć; sprawa pozostaje otwarta. Z wyjątkiem Belgów, wygrywali wszystkie inne starcia, gdyż przeciwnicy nie tylko nie doceniali ich liczby, ale i sprawności bojowej. Ponieważ nie dawali pokonać się w polu, plemiona galijskie zamknęły się w swoich twierdzach — oppidach. Każde plemię miało taką twierdzę, przygotowaną na wypadek wojny, obliczoną na pomieszczenie wszystkich ludzi z zapasami. Okazało się jednak, iż gromadząc żywność w różnych rachubach czas oblężenia przewidywano na dni, tygodnie, nawet miesiące, lecz nie na lata! Najeźdźcom nigdzie się nie spieszyło, zresztą trudno było tak duże masy ludności i bydła sprawnie ruszyć z miejsca. Zajmowali jakiś teren i żyli na nim, aż do wypasienia wszystkich łąk i wyjedzenia wszystkich zapasów, pustosząc do cna okolicę. Postój mógł się przeciągać w czasie, jeśli okolica była zasobna w żywność i tereny rolnicze, przydatne do dłuższej eksploatacji. Teutoni i Cymbrowie nie siali więc, ale zbierali. W tym czasie w nie tyle obleganych, co blokowanych oppidach, trwał głód. Wówczas to, w stanie najwyższej konieczności, zaczęło dochodzić do aktów ludożerstwa; może nie wszę2

Plutarch, Żywoty sławnych mężów. Mariusz, przeł. M. Brożek, Wrocław 1956, s. 485.

27

dzie, ale z pewnością w kraju Arwemów. Jak to mówił Krytognatus w oblężonej przez Cezara Alezji: „[...] nasi przodkowie podczas wojny z Cymbrami i Teutonami [...], zagnani do zamkniętych miast i zgnębieni podobnym, jak my, brakiem żywności, utrzymywali się przy życiu spożywaniem ciał tych, których ze względu na wiek uznano za nieprzydatnych w tej wojnie, i wrogom nie ulegli” 3. Wyeksploatowawszy jeden teren, najeźdźcy przenosili się na inny. I, wbrew temu, co głosili, nie chodziło im o trwałe objęcie ziemi, żeby się osiedlić. To przecież kilka razy w czasie tej wędrówki mogli uczynić; na terenach Galii żyznych ziem nie brakowało. Slogany o głodzie ziem były zatem jedynie swoistą zasłoną dymną, przecież ówczesnym Germanom nie zależało na uprawie roli. Najeźdźcy wyraźnie rozsmakowali się w rozbójniczym życiu na cudzy koszt. Takie życie, jeśli ma być prowadzone na odpowiednim poziomie, przynosi bardzo dużo strat eksploatowanym terenom, a najeźdźcom pozwala żyć nieźle, ale krótko, „jednorazowo”. To, czego nie zdołali sami spożyć, niszczyli, a zniszczony kraj nie dostarczał już niczego więcej do przejadania i niszczenia. Wtedy, wśród uczt i pijatyk, podejmowali decyzję o najechaniu następnej krainy. Rzymianie, zdaje się, sporo korzystali na zamieszaniu w Galii, wywołanym najazdem germańskim. Sami nieco wcześniej, a i w czasie rzeczonego najazdu, toczyli wojnę z plemionami galijskich Allobrogów, zamieszkałych nad dolnym Rodanem, skutkiem czego zamienili ten kraj we własną prowincję. Jednocześnie rozszerzali swoje wpływy w Alpach, bo samo panowanie nad przełęczami nie dawało im należytej kontroli nad regionem ani czasu na przygotowanie obrony ziem italskich. Zabezpieczenie ojczyzny to szczytny cel, ale często bywało, że wojny te prowadzono dla zaspokojenia osobistych ambicji wodzów. I oto w roku 3

Cezar, Wojna gallicka, VII.77.12, op. cit., s. 196 197, skróty autora.

28 113 p.n.e. jeden z takich ambitnych wodzów, konsul Papiriusz Karbon, stanął przed szansą zmierzenia się z nowym przeciwnikiem na terenie sprzymierzonych z Rzymem celtyckich Noryków, w Alpach Wschodnich. W Rzymie obawiano się, że poprzez przełęcze alpejskie Teutoni mogą skierować się na tereny Italii. Wysłano więc konsula Karbona z wojskiem, aby zabezpieczył przełęcze. Wódz, najwyraźniej żądny sławy i tryumfów, srodze się zawiódł — Germanie minęli go i, zamiast wykrwawiać się na przełęczach, podążyli w głąb Norykum. Rachuby Karbona okazały się błędne — niestety, to nie Italia była celem najazdu. Zdeterminowany konsul postanowił więc sprowokować starcie. Wysłał posłów do Teutonów z zarzutem, że napadają na Noryków, sprzymierzonych z ludem rzymskim. Jednocześnie podsunął się bliżej ze swoim wojskiem. Teutoni w odpowiedzi wysłali do Karbona swoje poselstwo, ustami którego wyjaśnili: „[...] że nie wiedzieli, iż Norykowie są z Rzymianami zaprzyjaźnieni, więc na przyszłość nie będą ich niepokoić. Karbon pochwalił posłów i dał im przewodników na drogę, którym potajemnie polecił, by ich prowadzili dłuższą drogą, a sam podążył krótszą i niespodziewanie uderzył na odpoczywających jeszcze Teutonów” 4 pod Noreją. Podstępny zamysł Papiriusza Karbona nie powiódł się. Czy to Teutonów ktoś ostrzegł, czy też nie tak łatwo było niepostrzeżenie przeprowadzić armię konsularną przez góry, a może Teutonów było zbyt wielu, by ich pozabijać w nagłej napaści od jednego zamachu, dość stwierdzić, że „rozbili oni konsula Papiriusza Karbona wraz z jego wojskiem” 5, a „rozproszeni Rzymianie schronili się w lasy i dopiero po trzech dniach ledwie się pozbierali” 6. 4 A p p i a n z Aleksandrii, Historia Rzymska, IV. 13, przeł. L. Piotrowicz, Wrocław 1957. 5 L i w i u s z, op. cit., periocha ks. LXIII. 6 A p p i a n, op. cit.

29

Było to pierwsze ostrzeżenie przed nowym niebezpieczeństwem. Widocznie Germanie nie dojrzeli jeszcze do najazdu na Italię. Udali się do Galii i tam kręcili się przez kilka lat, aż do roku 109, gdy trwała już niepomyślna wojna Rzymu z Jugurtą. Wtedy dopiero Germanie zażądali od senatu rzymskiego „przydziału siedziby i pola uprawnego, gdzie by mogli osiąść na stałe” 7. Odmówiono im, ale doniesienia z pola bitwy miały swoją gorzką wymowę: konsul Marek Juniusz Sylanus poniósł klęskę w bitwie. Jak dotychczas wyniki bitew wypadały niepomyślnie dla ludu rzymskiego, natomiast nad wyraz pomyślnie dla ludu germańskiego. Ten ostatni nie był jednak wiedziony jakąś konsekwentną myślą, gdyż podążył tam, gdzie łatwiej, czyli znów do Galii. Ze słabości ujawnionej w tym rejonie przez Rzymian skorzystały inne plemiona, tym razem galijskie, które — czy to w ślad za Germanami, czy to uciekając przed nimi — postanowiły ruszyć ze swoich ziem na podboje. W roku 107 konsul „[...] Lucjusz Kassjusz został pobity z wojskiem i sam zginął na ziemiach Allobrogów w walce z gallickimi Tygurynami, szczepem helweckim, który odłączył się od swego państwa. Żołnierze, którzy z tej klęski uszli z życiem, dali zakładników i zgodzili się odstąpić przeciwnikowi połowę wszystkich swoich rzeczy za wypuszczenie ich wolno” 8. Dodać tu trzeba, że żołnierze ci musieli przejść pod jarzmem, czyli pod poprzeczką z włóczni, czasem usytuowaną tak nisko, że trzeba było iść na czworaka. Była to kara z gatunku najbardziej haniebnych. Kolejna klęska armii rzymskiej w tym samym regionie zwróciła uwagę Cymbrów i Teutonów na te tereny. Dotychczas hasali po Galii niezależnej, teraz postanowili pójść do kraju Allobrogów, czyli na obszary nowej 7 8

L i w i u s z, op. cit., periocha ks. LXV. Ibidem.

30 prowincji rzymskiej, zwanej później, po podbojach Cezara, „Narbonensis”, rozciągającej się od Alp do podnóża Pirenejów. Trzy klęski armii konsularnych w ciągu sześciu lat podziałały odpowiednio na senat. Przeanalizowano ich przyczyny. Kompetencji dowództwa nie brano pod uwagę, gdyż raz ustawiona do boju armia rzymska potrafiła sama walczyć, jeśli tylko wódz zagrzał ją do boju i wskazał właściwy kierunek natarcia. Uznano jednak, że tradycyjna armia konsularna, złożona z dwóch legionów wzmacnianych sprzymierzeńcami, czyli do 20 000 ludzi, to zbyt mało, by w walce z dużo liczniejszym przeciwnikiem przechylić szalę zwycięstwa na stronę ludu rzymskiego. Sięgnięto do rezerw i wystawiono ogromną 80-tysięczną armię. Oddano ją pod dowództwo konsula roku 105, Gnejusza Manliusza Maksimusa, i prokonsula Kwintusa Serwiliusza Cepiona. Tym samym, z mocy posiadanego urzędu, wielką armią dowodził Gnejusz Manliusz. Kampania roku 105 zaczęła się źle. „Legat konsula, Marek Aureliusz Skaurus, został pobity i pojmany przez Cymbrów, a następnie zamordowany przez wojowniczego młodego Bojoryksa, kiedy wezwany do nich na naradę, odstraszał ich od przekraczania Alp i marszu do Italii, mówiąc, że Rzymianie są nie do pokonania” 9. Niedługo armia Cymbrów i Teutonów skierowała się ku przejściu u ujścia Rodanu, gdzie oczekiwała jej ogromna armia rzymska. Widocznie Germanie chcieli się ostatecznie przekonać, czy Rzymianie są do pokonania, czy nie. Okazało się, że tak, senat zaś zyskał dowód, że nie wystarczy mieć armię; trzeba jeszcze nią umiejętnie dowodzić. I jak źle zaczęła się kampania roku 105, tak źle się skończyła: „[...] pokonani zostali w bitwie i pozbawieni dwóch obozów konsul Gnejusz Manliusz i prokonsul 9

L i w i u s z, op. cit., periocha ks. LXVII.

31 Kwintus Serwiliusz Cepion. Padło tam, pod Arauzjoną, osiemdziesiąt tysięcy żołnierzy i czterdzieści tysięcy służby obozowej, stajennej czy kuchennej” 10. Tę klęskę, bezprzykładną w dziejach Rzymu, można było porównać jedynie do katastrofy pod Kannami, a i tam straty były mniejsze. Na Rzym padł strach — u wrót Italii, pozbawionej wojsk, stał przeciwnik straszniejszy chyba, a na pewno silniejszy niż Hannibal. Ale przeciwnik ten, na szczęście dla Rzymian, nie miał inteligencji, zmysłu politycznego, wiedzy i konsekwencji Hannibala. Nie wiadomo, dlaczego Germanie nie skorzystali z otwartych wrót. Po pokazaniu wszem, iż Rzymianie są jednak do pokonania, poprzestali na tej efektownej i udowodnionej demonstracji. Zajęli się życiem na koszt zdobytej właśnie prowincji, a następnie ruszyli ku Hiszpanii. Senat wyciągnął wnioski z kolejnej, katastrofalnej tym razem przegranej. Poszukano winnych. „Klęskę zawiniła lekkomyślność Cepiona. Toteż skazano go na karę, skonfiskowano jego mienie na rzecz państwa, czyniąc to po raz pierwszy od czasów króla Tarkwiniusza, i odebrano mu dowództwo” 11. Tym ostatnim posunięciem dopełniono jedynie formalności, bo i tak nie było już kim dowodzić. Natomiast w kwestii naczelnego dowództwa wojskowego nikt już nie słuchał zapewnień arystokracji o jej kompetencjach, gwarantowanych pochodzeniem od wybitnych wodzów przeszłości. Lud miał swój rozum. W Afryce, tak jak obiecał, zakończył przewlekłą wojnę Gajusz Mariusz, który dosłużył się w 107 roku wysokiego stanowiska konsula, choć jego rodzice żyli z pracy własnych rąk. I nie stanęła na przeszkodzie ludowi nieobecność kandydata w Rzymie. Wbrew postanowieniom ustawy o wyborach konsularnych, a i wbrew stanowisku większości senatorów, na konsula roku 104 p.n.e. wybrano Gajusza Mariusza ze stanu ekwickiego, wprowadzającego w armii niebezpieczne, z punktu widzenia arystokracji, 10 11

Ibidem. Ibidem.

32 innowacje. Dla równowagi senat przepchnął swojego kandydata — Gajusza Flawiusza Fimbrię. „NAJPIERW MUSIMY OBWAROWAĆ OBÓZ" — AQUAE SEXTIAE, 102 ROK P.N.E.

Wybrany zaocznie na konsula ekwita z prowincjonalnego Arpinum, Gajusz Mariusz, prezentował cechy, których brakło jego arystokratycznym konkurentom do konsulatu. Miał trzeźwy umysł, niełatwo ulegał emocjom, w obozie wojskowym czuł się jak u siebie, a na polu bitwy zachowywał zimną krew. Doskonale znał bolączki armii, to jest brak zaplecza rekruckiego i skłonność do popadania w lenistwo i gromadzenia niepotrzebnych przedmiotów w przypadku stacjonarnych wojen. Bardzo dobrze rozumiał potrzeby żołnierzy, a po to, by być bliżej nich, mimo surowej dyscypliny, jaką narzucał, dzielił z nimi wszelkie trudy: tak samo jadł, spał, kopał rowy i nosił pale, w czym zresztą trudno było mu dorównać. Swoje kwalifikacje wojskowe Mariusz zdobywał w Hiszpanii, w pozycyjnej wojnie numantyjskiej, pod dowództwem Scypiona Afrykańskiego Młodszego. Tam dał się poznać jako żołnierz dobrze znoszący twardą dyscyplinę i ćwiczenia, a ponadto odważny i mężny, bowiem osobiście pokonał w pojedynku bardzo groźnego Celtybera. Był to wyczyn godny uwagi również z tego powodu, że w tym miejscu, przed przybyciem Scypiona, Rzymianie już kilka razy wzięli w bitwach cięgi od Celtyberów, skutkiem czego m.in. musieli pewnego razu przejść całą armią pod jarzmem. Dlatego Scypion nie ryzykował bitew w otwartym polu... Zalety Mariusza nie uszły uwadze naczelnego wodza. Szybko awansował go do grona swoich sztabowców i korzystał z rad silnego i inteligentnego młodzieńca. Taki właśnie człowiek, reprezentujący sobą — zdaniem wszystkich — owe pożądane w Rzymie cnoty, stanął na czele państwa w najtrudniejszym czasie.

33

Ten trudny czas, wydłużony za sprawą lekkomyślności Germanów do dwóch lat, Mariusz wykorzystał na ukształtowanie wojska według swojej koncepcji. Już do wojny jugurtyjskiej, wobec braku odpowiednio bogatych poborowych, zaciągnął „wbrew prawu i zwyczajowi, wielu z najniższych warstw ludności i niewolników, których dawniejsi dowódcy nigdy nie dopuszczali do służby wojskowej” 12. Teraz, mając na uwadze nowego przeciwnika, z jakim przyjdzie się zmierzyć, w oparciu o swoje wojsko afrykańskie stworzył podwójną armię konsularną (czyli ogółem do 40 000 żołnierzy), przy czym znów jako kryterium poboru brał pod uwagę tylko cechy fizyczne ludzi, nie ich pochodzenie. Żołnierze dostawali broń ze skarbu państwa i żołd, z którego to uzbrojenie spłacali. Służyli nie tylko za żołd, ale również za obietnice nadania im, po 16 latach służby, działek ziemi. Stali się więc wojskiem już nie poborowym, ale zawodowym. Zmianom uległ też kształt legionu. Dotychczas obowiązywał system podziału piechoty na kilka kategorii uzbrojenia i wieku żołnierzy. Mariusz ujednolicił uzbrojenie legionu i ostatecznie zlikwidował jego podział na kategorie wiekowe i przywiązanie do szyku manipulamego. Jednocześnie spowodował zwiększenie siły uderzeniowej, gdyż wszyscy żołnierze mieli teraz jednakowe uzbrojenie ciężkozbrojnego piechura, a zasadniczą bronią zaczepną stał się oszczep pilum. Reformy Mariusza okazały się bardzo trwałe. I choć drugi konsul zaciągnął zapewne tradycyjną armię konsularną, to kilkanaście lat później wszystkie armie rzymskie miały kształt armii Mariuszowej. Okazało się przy tym, że żołnierze bardziej służą zaciągającym ich wodzom, niż ojczyźnie, bo przecież świadomość obywatelska biednych rekrutów była niewielka, w porównaniu do świadomości ludzi bogatszych, mających coś materialnego do stracenia. 12

P l u t a r c h , op. cit., s. 482.

34

Mariusz, z roku na rok wybierany przez lud na konsula, żeby arystokracja nie odsunęła go od naczelnego dowództwa, postanowił przyjąć spodziewany atak najeźdźców na przedpolu Italii, w Galii Zaalpejskiej, w kraju Allobrogów, gdzie niedawno poniesiono tragiczne w skutkach klęski. Tam pociągnął ze swoją nową armią, w drodze nieustannie ją ćwicząc. Ponieważ przeciwnik nie nadchodził, Mariusz zbudował dobrze obwarowany obóz, który przygotował do długotrwałej obrony poprzez nagromadzenie w nim zapasów. Wojsku nie pozwolił na nudę, zatrudniając je do kopania wzdłuż Rodanu, aż do tego obozu, kanału, ułatwiającego zaopatrywanie armii. Wreszcie, w 102 roku p.n.e., nadeszli oczekiwani barbarzyńcy. Tym razem Germanie mieli rzeczywisty zamiar najechania Italii. Aby ułatwić sobie zaopatrywanie takiej masy ludzi i zwierząt, a może też po to, by rozciągnąć obronę, postanowili wejść do Italii dwiema drogami. Teutoni wybrali szlak nadmorski, przez kraj Allobrogów i Ligurię, czyli drogę, na której czekał Mariusz. Cymbrowie poszli okrężną drogą, przez Alpy. Mariusz nie zamierzał popełnić błędów swoich poprzedników. Nie dał się sprowokować do bitwy w otwartym polu. Obóz był świetnie zaopatrzony, a przeciwnik kilka razy liczniejszy. Łatwiej przecież bronić się z wałów niż w otwartym polu, gdzie Germanie mogliby wykorzystać swoją przewagę liczebną. Poza tym Mariusz nie do końca ufał w męstwo swoich żołnierzy. Póki nie nabrał pewności, że nie ogarnie ich nagła a nieuzasadniona trwoga, nie miał zamiaru wychylać się za obwarowania obozu. Zresztą, ogromna liczba istot żywych w obozie nieprzyjaciela mogła być powodem jego szybszych, niż mógł się spodziewać, kłopotów. Przecież tych ludzi i trzody należało żywić, a teren już od dawna był ogołocony przez Rzymian z jakichkolwiek zapasów. Wobec tego konsul „trzymał wojska w skupieniu, w obrębie wału obronnego, bardziej

35 zapalczywych surowo karcił, a tych, którzy by się nie pohamowali i wyszli z obozu do walki, ogłosił zdrajcami ojczyzny” 13. W celu oswojenia żołnierzy z widokiem straszliwych nieprzyjaciół, kojarzonych dotychczas tylko z klęskami, rzymski wódz wyprowadzał oddziały kolejno na wały. Rychło żołnierze ze stanu niepewnego podekscytowania przeszli w stan oburzenia na swojego dowódcę, że ten powstrzymuje ich od walki. A on nadal zwlekał, uzasadniając opóźnienie walki oczekiwaniem na pomyślne wróżby. Poprzez uroczyste odprawianie obrzędów wróżbiarskich starał się jeszcze bardziej podreperować morale żołnierzy. Wreszcie pojawiły się dwa sępy, które ponoć zawsze towarzyszyły Mariuszowi przy jego zwycięstwach, co musiało wszystkich (zapewne łącznie z wyjątkowo zabobonnym, nawet jak na normy rzymskie, wodzem naczelnym) natchnąć dobrymi myślami. Na koniec stało się to, czego Mariusz oczekiwał — Teutoni zdecydowali się zaatakować rzymski obóz. Szturm odparto krwawo, ale bez strat własnych, co oznaczało, że w tej wojnie to wróg poniósł pierwsze straty, nie Rzymianie. Ponieważ ten szturm odparto, a i kolejne zapewne nadal by odpierano, Germanie postanowili ruszyć dalej, w kierunku Alp. Zmuszony do podążenia za nimi Mariusz musiałby porzucić swoją mocną i świetnie zaopatrzoną pozycję, a to powiększało szanse Teutonów na zwycięstwo. Świadomi tego najeźdźcy ruszyli więc w drogę ku Italii, przeciągając całością swoich sił obok obozu Rzymian. „Szli blisko. Pytali nawet Rzymian z szyderstwem, czy mają jakie zlecenia do swoich żon, mówiąc, że wkrótce będą tam u nich” 14. Mariusz towarzyszył najeźdźcom w pewnej odległości. Jego armia, nieprzeciążona taborami, z łatwością dotrzymywała kroku, choć jednocześnie zachowywała stosowny 13 14

Ibidem, s. 493. Ibidem.

36 dystans od Teutonów. Wreszcie Germanie i Rzymianie przybyli w pobliże miejscowości Aquae Sextiae, czyli do Wód Sekstiusza, już wówczas miejscowości uzdrowiskowej. Do Alp, a więc i do Italii, było stąd całkiem blisko. Konsul wybrał na obóz pagórek o trudnych podejściach, w bezpośrednim sąsiedztwie obozu plemienia Ambronów, oddzielony od nich niewielką przestrzenią zbocza doliny, wąskim pasem równinnym i rzeczką. Miejsce obozu nie podobało się żołnierzom, gdyż był tam trudny dostęp do wody. Oburzonym z tego powodu wojakom Mariusz „[...] pokazując im palcem jakąś rzekę, płynącą w pobliżu wałów nieprzyjacielskich, oświadczył [...], że stamtąd będzie można za krew kupić wody. «To czemu nie prowadzisz nas natychmiast na wroga, póki ta krew w nas płynie?!» — pytali. A on na to głosem całkiem spokojnym: — «Najpierw musimy obwarować obóz»” 15. Zapewne Mariusz uważał, że Germanie, z racji swej zapalczywości, jeszcze bardziej rwą się do bitwy niż jego żołnierze. Wybrał odpowiednie pole do walki — pochyłe zbocze pagórka, na którym zlokalizował obóz. Jeśliby nieprzyjaciel dał się sprowokować do starcia, musiałby przekraczać rzekę i atakować pod górę. Konsul wykluczał inny przebieg starcia. Sam nie miał zamiaru szturmować obozu germańskiego. Jego plan urzeczywistnił się aż nazbyt szybko, nim zdążono obwarować obóz. Bitwę sprowokowała rzymska służba obozowa, która udała się po wodę, podczas gdy żołnierze sypali wały. Tę wodę trzeba było zdobyć, gdyż całe gromady Germanów zażywały kąpieli w rzece lub wypoczynku w jej pobliżu. Wywiązała się walka, nie mająca jeszcze postaci bitwy, gdyż „wczasujący się” Germanie nie byli należycie uzbrojeni, a i rzymska służba byle jak. Ale na odgłosy bójki zerwali się żołnierze obu stron i biegli tam tłumnie. 15

Ibidem, s. 497, 498.

37 Po bijatyce rzymskiej służby z germańskimi „wczasowiczami" doszło do starcia prawdziwych wojsk obu stron. Do bitwy poderwało się 30 000 Ambronów. Ustawili się w falandze i, sylabizując swój bojowy okrzyk wojenny, ruszyli miarowym krokiem ku rzece. Okazało się, że Ligurowie, będący wojskami pomocniczymi Rzymian, mają ten sam zew bojowy, co germańscy wojownicy. „I zanim doszło do starcia wręcz, wymienili naprzód wzajemnie szereg razy ten okrzyk” 16. Oba wojska, podniecone wrzaskami, parły do starcia. Jednak Mariusz potrafił powstrzymać Ligurów przed wchodzeniem do rzeki, a nawet pozostawił jej wolny brzeg po swojej stronie. Jednocześnie szybko ustawiał szyki Rzymian za rozognionymi Ligurami. Ambronowie doszli do rzeki i zaczęli ją przekraczać. Nie mogli tego zrobić naraz, całą falangą, dlatego w ich szyki wkradło się zamieszanie. Gdy zaś wreszcie stanęli, i to nie wszyscy, na przeciwnym brzegu, na ich pierwszy oddział uderzyli biegiem Ligurowie, a na następne Rzymianie. Germanie nie wytrzymali natarcia nie dość że silniejszego liczebnie, to jeszcze uderzającego z góry przeciwnika, ani gradu ciężkich oszczepów. Dowódcy Ambronów zorientowali się, jak fatalna jest pozycja ich wojsk. Przystąpili do odwrotu, ale pod naporem nieprzyjaciela nikt nie chciał być ostatni, podczas gdy tylne szeregi jeszcze parły do bitwy. Doszło do paniki i Germanie „po największej części sami wtedy spychali się wzajemnie do rzeki i w niej ginęli, napełniając wodę trupem i krwią” 17. Legioniści, nie ustając w natarciu, przeprawili się przez rzekę i ścigali nieprzyjaciół aż do wałów obozu, gdzie wybijali tych, którzy nie zdążyli się schronić. Rzymianie nie zdobyli obozu Ambronów, ale wybili znaczną część ich wojowników. Było to wielkie zwycięstwo nad groźnym wrogiem, choć wszyscy zdawali sobie sprawę, że pokonano zaledwie część germańskich sił. 16 17

Ibidem, s. 499. Ibidem.

38 Zwycięzcy nie świętowali jednak, ani nawet nie poszli spać, choć nastała noc. Obwarowania obozu ledwo zaczęto wznosić. Jeśliby wróg zechciał zaatakować tej nocy, a znając popędliwość barbarzyńców spodziewano się tego, bitwa mogłaby zakończyć się źle dla Rzymian. Wystraszeni żołnierze stali więc w szyku bojowym, gotowi do walki i z niepokojem nasłuchiwali groźnych odgłosów z obozu germańskiego. Ale Germanie popełnili błąd. Nie wykorzystali swojej przewagi liczebnej i nie podjęli bitwy ze zmęczonym przeciwnikiem. Mało tego — pozwolili mu odpocząć przez następny dzień i noc. Rzymianie dokończyli budowy umocnień i przygotowali się do ostatecznej rozprawy. Mariusz oglądał z góry przygotowania Teutonów do bitwy. Po kryjomu wysłał wieczorem do lasu, porastającego sąsiadujące z obozem urwisko a zachodzącego na tył wczorajszego pola bitwy, 3000 ciężkozbrojnej piechoty. Ich dowódca, Klaudiusz Marcellus, dostał rozkaz, aby zaatakować Germanów od tyłu, gdy zwiążą się walką z głównymi siłami Rzymian. Plan Mariusza powiódł się całkowicie. O świcie siły rzymskie rozwinęły się do bitwy przed obozem — piechota z tyłu, na stoku wzgórza, jazda z przodu, na równinie. Wojska Teutonów, dufne w swoją przewagę liczebną, poderwały się do natarcia pod górę zgodnie z oczekiwaniami konsula. Ten zabronił swoim legionom uczynić choćby pół kroku w kierunku przeciwnika. Mieli czekać w miejscu, aż Germanie podbiegną bardzo blisko. Wtedy, na umówiony sygnał, kazał obrzucić nieprzyjaciół wszystkimi oszczepami. Można się domyślać, że legioniści, którzy stali w miejscu, byli uzbrojeni w więcej niż dwa regulaminowe pila. Po wyrzuceniu pocisków, a stało się to szybko, bez celowania — przy takiej masie wojsk każdy pocisk trafiał — Rzymianie gwałtownie natarli z góry. W tym natarciu konsul osobiście wziął udział, aby zachęcić żołnierzy własnym przykładem.

39 Straty Germanów od rzymskich oszczepów, zwłaszcza pierwszych szeregów, musiały być ogromne. Ponadto poranieni, popychani z góry i zmęczeni biegiem nie mogli ani zadawać silnych ciosów, ani odpierać gwałtownego natarcia Rzymian. Cofnęli się na równinę, gdzie teutońscy dowódcy starali się uporządkować szyki. Tu walka się wyrównała, gdyż Rzymianie nie mieli już oszczepów, a na równym terenie wreszcie Germanie się nie potykali. A jednak to tu rozpoczął się początek klęski Teutonów. „Marcellus bowiem nie przeoczył właściwej okazji, ale w momencie, gdy głośny krzyk rozlegał się po stokach wzgórz, kazał swoim ludziom powstać i biegiem, z ogromnym wrzaskiem, spadł na tyły nieprzyjaciela, szerząc rzeź wśród ostatnich szeregów. Te zaś ciągnęły za sobą inne, stojące przed nimi, i w jednej chwili w całej armii nieprzyjacielskiej powstało wielkie zamieszanie” 18. Germanie, naciskani z dwóch stron, nie mogący w tłoku wznieść ręki do ciosu czy obrony, ginęli. Szybko sytuacja przybrała obrót podobny do tego sprzed dwóch dni, kiedy to część wojska Ambronów uległa panice, pociągając za sobą resztę. Nawet jeśli Rzymianie nie osaczyli wszystkich Germanów naraz, to cofający się, czy też uciekający Teutonowie znów tłoczyli się w rzece. Tym razem Rzymianie wzięli obóz szturmem. Wprawdzie Liwiusz podaje 200 000 zabitych i 90 000 wziętych do niewoli Teutonów 19, ale liczby te mogą dotyczyć wszystkich poległych i wziętych do niewoli, łącznie z kobietami, starcami i dziećmi. Chyba lepiej uwierzyć Plutarchowi, który mówi, że tego dnia zginęło lub dostało się do niewoli ponad 100 000 Teutonów. Tak oto zagrożenie ze strony Teutonów zażegnano w sposób ostateczny. W pościg za ich niedobitkami ruszyły żądne zemsty plemiona galijskie. Zwycięstwo pod Wodami Sekstiusza miało ponoć jeszcze inne skutki. Otóż ciał 18 19

Ibidem, s. 502. L i w i u s z, op. cit., periocha ks. LXVIII, s. 264.

40 poległych w tej dolinie było tak wiele i tyle przelano tam krwi, że ziemia użyźniła się w sposób niebywały. Natomiast długich kości germańskich okoliczni mieszkańcy używali do grodzenia winnic. Pozostał jednak jeszcze do rozwiązania problem Cymbrów. GDZIE SĄ TEUTONI? VERCELLAE, 101 ROK P.N.E.

Zaraz po zwycięstwie dotarła do Mariusza wieść, że wybrano go na konsula na rok następny, czyli — wedle naszej rachuby — 101 p.n.e. Jako współtowarzysza dobrano mu przedstawiciela arystokracji, Maniusza Akwiliusza, ale to nie on dowodził w następnym roku drugą armią konsularną, lecz konsul z roku 102, Kwintus Lutacjusz Katulus. Miał on za zadanie pilnować przełęczy alpejskich, by uniemożliwić Cymbrom przejście. Okazało się, że armia Katulusa jest zbyt mała by obsadzić wszystkie przełęcze, a żołnierzom bardzo doskwierał ostry, górski klimat. Katulus cofnął się więc, by zagrodzić przejście w jednym miejscu. W tym cofaniu nieco się zagalopował, bo wybrał miejsce aż u północnego krańca Adriatyku, nad rzeką Natizo (Atezą). Ufortyfikował jej brzegi i czekał na nadejście nieprzyjaciela. Barbarzyńcy pojawili się szybciej, niż ich się spodziewano, w dodatku w sposób tyleż groteskowy, co przerażający dla prostych żołnierzy rzymskich: „[...] nago szli w śnieżycy, i tak poprzez lody i głębokie śniegi wychodzili na szczyty, podkładali pod siebie szerokie swe tarcze i spuszczając się na nich, zjeżdżali w dół po przepaścistych ścianach stoków górskich, pełnych nierówności i obszernych, śliskich czeluści. Następnie bardzo blisko obok Rzymian rozłożyli się obozem” 20. Katulus nie był Mariuszem, a jego wojsko nie miało czasu na oswojenie się z widokiem niesamowitego przeciw20

P l u t a r c h , op. cit., s. 504.

41 nika. Prokonsul (jego urzędowanie konsularne skończyło się w 102 roku) nie skorzystał z okazji, by zniszczyć choćby przednie straże Cymbrów; wszak wszyscy naraz nie mogli zjechać na tarczach, gdyż było ich, samych wojowników, grubo ponad 100 000. Wódz rzymski dobrze odczuwał nastroje swego pięciokroć mniej licznego wojska, przeto ograniczono się do biernej obserwacji poczynań przeciwnika. Ufano, że rzeka będzie odpowiednią przeszkodą dla Germanów i na zdobywaniu przepraw wytracą swe siły. Stało się inaczej, gdyż Cymbrowie, całkowicie niespodziewanie, okazali się biegli w sztuce budowania mostów, przy czym prace postępowały tak szybko, że armia Katulusa zwątpiła w swoje siły, a nabrała przekonania, iż czeka ją los armii Karbona, Sylanusa i Cepiona. Żołnierze, bez choćby próby podjęcia walki, nie wytrzymali psychicznego napięcia i w jednej chwili uciekli z obozu. Wódz nie potrafił ich powstrzymać, więc dla zachowania twarzy wydał rozkaz do odwrotu, zostawiając samą sobie jedną kohortę na straży umocnień. „Barbarzyńcy zaś wzięli szturmem fortyfikacje na drugim brzegu rzeki Natizo, po czym, dla wyrażenia podziwu i uznania dla broniącej się bardzo dzielnie załogi rzymskiej i odpierającej niebezpieczeństwo w sposób godny swej ojczyzny, zawarli z nią zawieszenie broni i pod przysięgą na srebrnego wołu zapewnili jej wolny odwrót” 21. Był to gest, na jaki Rzymianie na ich miejscu na pewno by się nie zdobyli. Droga do północnej Italii, czyli Galii Przedalpejskiej, stanęła przed Cymbrami otworem. O tych fatalnych wydarzeniach niezwłocznie powiadomiono Mariusza. Odwołano go do Rzymu, by radzić nad tym niebezpieczeństwem. Jednocześnie sugerowano mu, by odbył tryumf nad Teutonami i Ambronami, co podniosłoby na duchu żądnych oznak zwycięstwa Rzymian. Konsul 21

Ibidem, s. 505.

42 odłożył widowisko na lepszy czas, a sam natychmiast udał się do Katulusa, jednocześnie wzywając swoją armię z Galii. Cymbrowie zaś zwlekali z rozwinięciem najazdu, kierując się na zachód, wzdłuż podnóża Alp, zamiast w głąb Italii, na południe; pewnie chodziło im o to, by napotkać Teutonów. Niedaleko Padu napotkali połączone armie rzymskie i wieści, iż Teutoni zostali zniesieni w wielkiej bitwie. Wieściom tym nie dowierzali i szli w zaparte, nawet w poselstwach do Rzymian upominając się o ziemie dla siebie i bratniego narodu. „Mariusz zapytał wtedy tych posłów, kto ma być tym bratnim narodem. A gdy oni wymienili Teutonów, obecni parsknęli śmiechem. Mariusz zaś rzekł z szyderstwem: «Zostawcie braci waszych w spokoju! Oni już mają swoją ziemię i będą w niej mieszkać na wieki! Otrzymali ją właśnie od nas»” 22. Potem, gdy Cymbrowie grozili mu własną zemstą już teraz, a teutońską w przyszłości, gdy tylko przyjdą dodał: „Oni są przecież już tutaj. I byłoby nieładnie z waszej strony, gdybyście chcieli odchodzić, nie przywitawszy się z waszymi braćmi” 23, po czym przedstawił im królów teutońskich w kajdanach. Czyli dowodnie okazał niedowiarkom, gdzie są Teutoni. W tej sytuacji Cymbrowie nie zwlekali już z podjęciem bitwy. Bitwę poprzedziły zwyczajowe ustalenia, prowadzone z inicjatywy króla Cymbrów Bojoryksa, gdzie ma się ona odbyć. Wybrano równiny pod Vercellae, na wschód od Mediolanu. Armia Rzymian zajęła pozycje południowe. W środku ugrupowania ustawiła się armia Katulusa w sile 20 300 ludzi, a na skrzydłach podzielona na pół armia Mariusza, licząca 32 000 ludzi. Jeśli więc pierwotnie Mariusz miał 40 000 ludzi, to straty w rannych i zabitych w obu bitwach u Wód Sekstiusza wyniosły ok. 8000 żołnierzy — niewiele, biorąc pod uwagę wynik spotkania. 22 23

Ibidem, s. 506. Ibidem, s. 507.

43

Armia Cymbrów ustawiła się w głębokim ugrupowaniu, szerokim na 5 km (według Plutarcha, korzystającego z pamiętników Korneliusza Sulli, uczestnika bitwy, było to 30 stadiów). Jej pierwsze szeregi były ponoć pospinane łańcuchami, żeby nie dać się rozerwać rzymskim kohortom. Na prawym skrzydle stanęła jazda Cymbrów, licząca ponoć aż 15 000 wojowników, uzbrojonych na sposób celtycki, w pancerze i hełmy. Dzień, jak to w sierpniu, był upalny. Starcie nie nastąpiło od razu: obie strony zwlekały z jego wywołaniem, próbując jeszcze jakoś wymanewrować przeciwnika. Stojący pod słońce Germanie zasłaniali się od niego tarczami, pocili się bardzo i niemal mdleli. Jeszcze nie przystąpili do walki, a już im brakowało tchu. Nie wiadomo, czy do natarcia jako pierwsi ruszyli Rzymianie. Wiadomo natomiast, że w walce główną rolę odegrał ciężki oszczep rzymski, pilum. Bez trudu przebijał on germańskie tarcze, a ostrzem grotu, nim oparł się drzewcem na przebitej tarczy, głęboko sięgał w ciała wojowników. Mariusz wymyślił nawet, że pilum ma być bronią tylko dla Rzymian. W jego armii usunięto skuwki grotu i drzewca, a z dwóch nitów żelaznych jeden zastąpiono kruchym, drewnianym. Nit łamał się albo po uderzeniu w przeszkodę, albo podczas próby wyrwania oszczepu z tarczy czy ciała ludzkiego. Po obrzuceniu Germanów oszczepami, Rzymianie natarli gwałtownie, by walczyć w zwarciu, gdzie długa broń germańska była nieużyteczna, a wiele znaczyły krótkie, rzymskie miecze. I znów, jak pod Wodami Sekstiusza, szyki germańskie uległy załamaniu; nacierający, nie dając im wytchnienia w skwarze, przyparli je do wałów i wozów obozowych. Wojownicy cymbryjscy nie znaleźli tam spodziewanego oparcia i pomocy, gdyż ludzi w obozie ogarnęła histeria, mimo iż bój jeszcze się nie skończył, a jego wynik wciąż pozostawał sprawą otwartą. Tam bitwa przybrała najstraszniejszy obrót. „Kobiety bowiem stały tam na wozach w czarnych sukniach i mordowały uciekających mężów, braci

44 i synów. Dusiły swe dzieci nieletnie własnymi rękami i rzucały je pod koła wozów i kopyta zwierząt, ciągnących wozy, po czym same sobie zadawały śmierć” 24. Nic dziwnego, że naliczono potem 120 000 zabitych, a do niewoli wzięto tylko 60 000 ludzi, skoro Germanie, zamiast walczyć, wycofać się lub poddać, sami sobie zadawali śmierć. Tak problem najazdu Cymbrów i Teutonów znalazł ostateczne rozwiązanie, choć raz jeszcze powrócił złowrogim echem w czasie powstania Spartakusa. GALIJSKIE WYCZYNY GAJUSZA JULIUSZA CEZARA

Gajusz Juliusz Cezar wprost palił się do tego, by stać się najbardziej znaczącą osobą w Rzymie. Z dużą energią i pomysłowością zabiegał o rozwój swojej kariery. Oparł się przy tym na stronnictwie popularów, głoszącym hasła o odebraniu ziemi bogaczom i podzieleniu jej między najbiedniejszych obywateli. Pomysł taki należał do najniebezpieczniejszych w Rzymie. Przy okazji jego wygłaszania kilka razy doszło do poważnych zamieszek ulicznych i wojen domowych, których ofiary sięgały dziesiątek tysięcy, a głosiciel hasła zawsze marnie ginął. Partię popularów ostatecznie — jak się wydawało — pognębił Korneliusz Sulla, zająwszy zbrojnie Rzym, ogłosiwszy się dyktatorem i zlikwidowawszy, jeśli nie w bitwach, to w drodze tzw. proskrypcji 25 przeciwników politycznych. 24

25

Ibidem, s. 511.

Proskrypcja oznaczała całkowite wyjęcie spod prawa człowieka, którego imię i nazwisko ukazywało się na specjalnej, wywieszonej w publicznym miejscu liście proskrypcyjnej. Przed listą nazwisk umieszczano informację, że wymienione osoby zostaną zabite, a ich majątek przejdzie na własność zabójcy (częściowo) i na własność skarbu państwa (czyli Sulli i jego kamaryli). Niewolników za zabicie swoich proskrybowanych panów nagradzano wolnością oraz dosyć wysokimi nagrodami pieniężnymi, zapewniającymi im życie w dostatku. Proskrybowano tylko bogatych.

45 Znaczenie tej partii odbudował Cezar. Powoływał się przy tym na Gajusza Mariusza, męża swojej ciotki, pogromcę Cymbrów i Teutonów, a zarazem człowieka, który niegdyś, dzięki głoszeniu takich populistycznych (czyli anty-arystokratycznych) haseł, zrobił karierę. Sulla, występując w obronie arystokracji, czyli republiki zarządzanej przez senat, pokazał tym samym drogę do objęcia, w sposób nielegalny, ale skuteczny, władzy absolutnej w Rzymie. Jednocześnie (o paradoksie!) była to droga do zdobycia popularności wśród mas ludowych, a to liczyło się w wyborach. Jaka była to droga? Otóż należało najpierw zostać zwycięskim wodzem w jakiejś wojnie, najlepiej obrońcą przed trudnym przeciwnikiem, wymagającym wystawienia wielkiej armii. Zresztą już wcześniej, zawsze wtedy, gdy wojna przybierała korzystny dla Rzymu obrót, zgłaszało się wielu chętnych do wysadzenia z siodła dotychczasowego dowódcy i objęcia dowodzenia, aby splendor ostatecznego zwycięstwa spadł na nich (choć wiadomo było, że są miernotami i mogą zabłysnąć tylko wtedy, gdy kto inny — lepszy — wykona najtrudniejszą robotę). Nikt jednak wcześniej nie pomyślał, że regularną armię rzymską można skierować do... zdobywania Rzymu. Sulla tak postąpił. Cezar zrobił wszystko, by pójść w ślady Sulli. Choć przewodził stronnictwu popularów, nawiązał współpracę z dwoma najbliższymi współpracownikami Sulli — Pompejuszem i Krassusem, tworząc z nimi związek zwany triumwiratem. Dzięki temu został konsulem, a jako prokonsul został namiestnikiem trzech prowincji jednocześnie: Ilirykum, Galii Przedalpejskiej i znanej nam z kilku klęsk rzymskich i zwycięstwa pod Aquae Sextiae Galii Zaalpejskiej, zwanej wtedy Prowincją. To dawało mu władzę wojskową nad czterema legionami. Jednocześnie przyznano mu prawo zaciągnięcia następnych legionów.

46 „PRZYJACIEL" GALÓW. WOJNA Z ARIOWISTEM, 58 ROK P.N.E.

Na zewnętrznych granicach trzech prowincji zawsze się coś działo, a Cezar łaknął tryumfów. Wkrótce nadarzyła się okazja do walki — plemię Helwetów postanowiło zmienić miejsce zamieszkania — z wyżynnego na położone bliżej morza. Jednym z powodów tej wędrówki miało być uciążliwe sąsiedztwo Germanów. Cezar udaremnił te zamiary. Ochoczo wtrącił się w sprawy Galii i, korzystając z pomocy innych Galów, pokonał Helwetów w wielkiej bitwie. Tym samym zyskał zaufanie plemion bezpośrednio zagrożonych wojną helwecką. Zaufanie to przydało mu się do wywołania następnej wojny, bardziej zdobywczej. Wprawdzie sam przedstawił wypadki tak, jakby po przybyciu na miejsce pierwszy raz o tym słyszał 26, ale nie było dla niego tajemnicą, że od kilkunastu lat tereny Galii zamieszkiwali Germanie. A stało się tak z powodu walk wewnętrznych między plemionami galijskimi. Wielkie plemię Eduów nie dawało się zwalczyć połączonym siłom Arwernów i Sekwanów. Wobec tego Sekwanowie sprowadzili na pomoc Germanów. Ci początkowo przyszli w sile 15 000 wojowników pod wodzą Ariowista; potem przybywały następne gromady wojowników wraz z rodzinami. Germanie okazali się skuteczni, poważnie przyczyniając się do rozbicia Eduów. W zamian za tę przysługę dostali 1/3 ziem Sekwanów. Łatwość z jaką odnoszono sukcesy wojenne i pozyskiwano ziemię Galów spowodowała, że w czasie gdy Cezar sposobił się do skoku na Galię, Germanie, noszący się z podobnym zamiarem, tego skoku już dokonali. Pozyskaną od Sekwanów ziemię natychmiast zasiedlili, przy czym akcja germańska została przeprowadzona z ogromnym rozmachem. Szybko okazało się jednak, że Germanów jest coraz więcej, już 120 000 wojowników; że przychodzą zza Renu następne 26

Zob.: C e z a r , Wojna gallicka, op. cit., 1.31-33.

47 szczepy i potrzebują jeszcze więcej ziemi. W tej sytuacji, nie bawiąc się w sojusznicze uprzejmości, Germanie kazali oddać Sekwanom następną trzecią część gruntów uprawnych. Od okolicznych plemion galijskich, pokonanych w bitwie, pobrali zakładników — dzieci możnych. Dla przykładu i wymuszenia posłuchu torturowali je i w ten sposób, częściowo militarnie, a częściowo szantażem, opanowali znaczne tereny między Renem a Sekwaną. Wszystko wskazywało na to, że następne wielkie grupy Germanów szykowały się do przejścia Renu; Galowie nie byli w stanie ich pokonać, a przymuszeni do oddania w zastaw dzieci — stali się zupełnie ubezwłasnowolnieni. W tej sytuacji przedstawiciele kilku plemion celtyckich poprosili Cezara o pomoc. „Jeśli nie nadejdzie pomoc od Cezara i Ludu Rzymskiego, to wszyscy Galowie będą musieli uczynić to samo, co uczynili Helwetowie, a więc opuścić ojczyznę, szukać nowego miejsca osiedlenia, innych siedzib oddalonych od Germanów, i doświadczyć wszystkiego, co zrządzi los” 27 — mówili ci, którzy odważyli się mówić, bo Sekwanowie, całkowicie już sterroryzowani przez Germanów, byli w stanie tylko milczeniem prosić Cezara o pomoc. Sytuacja była delikatna. Ariowista, króla Germanów, łączyły z Rzymem poprawne, wręcz przyjacielskie stosunki. Tytuł „Przyjaciela ludu rzymskiego” nadano mu rok wcześniej, na wniosek Cezara. Przystąpienie do działań wojennych przeciw sojusznikowi, bez wypowiedzenia wojny przez senat, byłoby wykroczeniem przeciw prawu rzymskiemu. Żaden namiestnik prowincji nie mógł samodzielnie wszczynać zewnętrznych wojen, o ile go nie zaczepiono. Cezar, jako członek triumwiratu, stał teraz nieco ponad prawem, ale za jakiś czas sytuacja mogła się zmienić i ktoś mógł mu zarzucić samowolne a niebezpieczne postępowanie. A wrogów mu nie brakowało, zwłaszcza w senacie. Wymyślił więc coś, co by go 27

Ibidem, 1.31.

48 usprawiedliwiło, i tak oto, w 3. osobie wyłożył swoje poglądy: „Przyzwyczajać zaś powoli Germanów do przekraczania Renu i przechodzenia wielkimi masami do Galii uważał za niebezpieczne dla ludu rzymskiego; mniemał bowiem, że ci dzicy i nieokrzesani ludzie nie zaznaliby wcześniej spokoju, dopóki nie zajęliby całej Galii, by stąd wyruszyć do Italii, jak to niegdyś mieli uczynić Cymbrowie i Teutonowie” 28. Z powyższego wynika, że Cezar postanowił ocalić Rzym, zanim będzie on zagrożony. A ponieważ mógł jednocześnie grać rolę dobrego wujka wobec Galów, starcie zbrojne z Germanami było nieuniknione. Zaczęła się wymiana poselstw i badanie wzajemnych intencji. Ariowist, który nie czuł się gorszy od Cezara, wprost oznajmił, że ma do Galii takie same prawa, jak on. Boski Juliusz przyjął tę deklarację z niejakim zdziwieniem, uznał jednak, że opinię germańskiego króla warto zapisać jako przejaw zasługujących na przykładne ukaranie bezczelności i pychy. Ariowist natomiast pytał: „[...] co Cezara czy w ogóle lud rzymski obchodzi jego własna Galia, którą zdobył drogą wojny?” 29. Gdy zaś Cezar pouczał go, jakich to dobrodziejstw doświadcza od ludu rzymskiego, za co powinien być wdzięczny i dlaczego musi się bez dyskusji podporządkować, jeszcze jaśniej wyłożył swoje racje, których logice tylko Rzymianie, zadufani we własną nieomylność, mogli zaprzeczać: „Zgodnie z prawem wojny, zwycięzcy wedle swej woli rządzą tymi, których pokonali; lud rzymski również zwykł rządzić zwyciężonymi nie podług zaleceń kogoś innego, ale według własnego uznania. Jeżeli on sam nie doradza ludowi rzymskiemu, jak ma korzystać ze swoich uprawnień, to i lud rzymski nie powinien przeszkadzać mu w korzystaniu z jego uprawnień” 30. O tym, że Ariowist nie jest prostakiem, Cezar przekonał się dość nieoczekiwanie. Zabiegi dyplomatyczne miały dać 28 29 30

Ibidem, 1.33. Ibidem, 1.34. Ibidem, 1.36.

49 Rzymianom czas na zebranie i przesunięcie sił. Tymczasem okazało się, że Germanie czas pertraktacji wykorzystali identycznie. Nowe plemię Harudów już przystąpiło do wojny z Eduami, a tuż za Renem kończyły się zbierać siły Swebów w liczbie 100 okręgów, co wedle zawyżonych rachub Cezara miało oznaczać 100 000 wojowników 31. Widząc, że przeciwnik jest równie jak on sam sprytny i nie traci nadaremnie czasu, Cezar przyspieszył wymarsz swojego wojska. Na postoju pod Wesoncjo zdarzyła się przykra rzecz — niewiele brakowało, a rzymskie wojsko opuściłoby swojego wodza. Żołnierze, ciekawi, jacy są Germanie, zasięgnęli języka u miejscowych. „Pytani rozwodzili się nad potężnym wzrostem Germanów, nad ich niewiarygodną odwagą, a także nad wprawą we władaniu orężem” 32. To zaskutkowało zbiorową histerią. Ci, którzy umieli pisać i mieli jakieś narzędzia, sporządzali testamenty. Wodza naczelnego zasypano wnioskami o urlopy. Znaleźli się i tacy, którzy szczerze powiedzieli Cezarowi, że na Germanów po prostu nie pójdą. Te defetystyczne nastroje w wojsku Cezar odmienił jednym przemówieniem, odwołując się do czasu najazdu Cymbrów i Teutonów, świeżego zwycięstwa nad Helwetami, którzy bijali przecież Germanów, a też i do niedawnych wydarzeń z powstania Spartakusa, podczas którego rzymskie wojsko zwalczyło między innymi armię germańską. Przypomniał też, kto tu dowodzi i kto doprowadził do praktycznego odnowienia przysięgi wojskowej. Zawstydzone, przywołane do porządku wojsko pociągnęło na Germanów. Niedługo potem doszło do osobistego spotkania Cezara i Ariowista. Obaj wyłożyli swoje racje, ale rozmowa nie przyniosła oczekiwanych skutków. Jeśli wierzyć Cezarowi, Germanie próbowali go pojmać, ale dzięki czujności żołnierzy jego ulubionego Legionu X ten niecny zamiar się nie powiódł. 31 32

Ibidem, IV. 1. Ibidem, 1.39.

50

Dwa dni później wrogie wojska stanęły oko w oko, a zmagania przybrały kształt wojny manewrowo-pozycyjnej. Rzymianie dysponowali 6 legionami i odpowiednią liczbą wojsk posiłkowych. Można przyjąć, że było to ok. 20 000 - 24 000 rzymskiej piechoty ciężkozbrojnej, drugie tyle piechoty galijskiej i ok. 5000 jazdy. Wojska germańskie liczyły, jeśli wierzyć Galom, do 120 000 ludzi, w tym 6000 jazdy. Germanie najpierw rozłożyli się obozem przed Rzymianami, w odległości ok. 9 km. Następnie przemaszerowali obok obozowiska rzymskiego i rozbili się za nimi, w odległości 3 km, w czym Rzymianie i ich galijscy sprzymierzeńcy im nie przeszkadzali. Ariowist wiedział, co robi. Chodziło o odcięcie Rzymianom zaopatrzenia, dowożonego od Sekwanów i Eduów. W ten sposób Cezar został zmuszony do działania. Przez pięć dni ostentacyjnie ustawiał swoje wojsko w szyku wojennym, ale Germanie nie opuszczali swojego obozu. Jedynie jazda obu stron podejmowała harce, w których Germanie wyraźnie byli lepsi. Czas działał na niekorzyść Rzymian i Galów, bo w każdej chwili zza odległego o 15 km Renu mogły nadejść do Germanów posiłki Swebów, podczas gdy oni nie mogli się niczego takiego spodziewać. Zapasy w obozie rzymskim były skromne, więc gdyby doszło do oblężenia, wojsko szybko zaczęłoby głodować. Cezar myślał też chyba o niedawnej panice w swoich szeregach. Kto wie, jak jego ludzie zachowaliby się teraz, widząc nowe siły Swebów, powiększające i tak dwukrotną przewagę przeciwnika. Koniecznie musiał przejąć inicjatywę. Szóstego dnia wykonał manewr, który zaniepokoił wrogów — w odległości ok. 1 km od nich, na ich tyłach, założył swój drugi obóz. Germanie próbowali mu w tym przeszkadzać, ale nic nie wskórali, być może dlatego, że nie użyli do tego wszystkich sił, a tylko jazdy, towarzyszącej jeźdźcom piechoty w tej samej liczbie, i 16 000 innych lekkozbrojnych. Rzymianie zaś postępowali zgodnie ze swoim regulaminem: jedna trzecia wojska sypała wały obozu, zabezpieczana przez pozostałe

51

dwie trzecie, po czym dwa legiony zostały w nowym obozie, a cztery wróciły do starego. Istotnych strat nie poniesiono, a Cezar zyskał bardzo silną pozycję, zabezpieczającą jego wojsko przed zniszczeniem. Następnego dnia Rzymianie po raz szósty ustawili się do bitwy. Gdy Germanie nie wyszli do walki, Cezar odtrąbił odwrót do obozów. Wtedy Germanie zaatakowali mały obóz. Walka trwała do wieczora, nie przynosząc rozstrzygnięcia, ale Cezar wreszcie dowiedział się od jeńców, dlaczego Ariowist nie przystępuje do walnej bitwy. Okazało się, że Germanie poszukawszy wskazówek we wróżbach czekają z walką na nów księżyca, bowiem z przepowiedni wynikało, iż wcześniej nie odniosą zwycięstwa. Tę cenną informację rzymski wódz postanowił bezzwłocznie wykorzystać. Jeśli chodzi o wiarę we wróżby, Cezar był na owe czasy absolutnym wyjątkiem — w ogóle ich nie słuchał i nie uznawał, choć wierzył w swoją dobrą gwiazdę. Wiedział też, że ludzie są zabobonni i że przesądy w dużej mierze kierują ich działaniami. Postanowił zatem wydać bitwę, póki Germanie wierzą, że jej nie wygrają. Nazajutrz Cezar ustawił swoje wojsko w bardzo głębokim, dwuczłonowym szyku przed nowym obozem. W pierwszym członie, w typowym szyku potrójnym, stanęły rzymskie legiony. W członie drugim, tuż przed wałami małego obozu, stanęły wojska posiłkowe Galów. Tym razem Germanie podjęli rękawicę. Ustawili się do walki całym wojskiem, w jednakowych odstępach, plemię obok plemienia: „Harudowie, Markomanowie, Trybokowie, Wangionowie, Nemetowie, Sedusjowie, Swebowie; i całe wojsko otoczyli ciężkimi i lekkimi wozami, aby pozbawić się nadziei na ucieczkę. Na wozach umieścili kobiety, które, wyciągając ręce ku ruszającym do boju wojownikom, błagały ich wśród płaczu, aby nie wydawali ich Rzymianom w niewolę” 33. 33

Ibidem, 1.51.

52 Wrogie szyki stanęły tak blisko siebie, że gdy Cezar dał znak do ataku prawemu skrzydłu, gdzie zapewne stał Legion X, nie starczyło tam czasu na rzucenie oszczepów, tak szybko przeciwnicy dopadli siebie. W walce toczonej w ciżbie Rzymianie nie mieli sobie równych. Aby przebić pancerz czy rozbić hełm, należało ciąć lub kłuć z pełnym rozmachem. Tu nie było na to miejsca. Natomiast rażenie lekkozbrojnych Germanów było w tej sytuacji łatwiejsze; zresztą krótkie miecze rzymskie doskonale się do tego nadawały. By uniknąć strat, Germanie zbili się w ciasną falangę, osłoniętą również od góry, ścianą tarcz, co nieco przypominało rzymskiego żółwia. Ale w tym położeniu nie mogli ani sprawnie się wycofać, choć, by zyskać miejsce do swobodniejszej walki, należało oderwać się od przeciwnika, ani też natrzeć, gdyż wtedy osłona tarcz uległaby rozluźnieniu. Trudno było ich ugryźć, ale Rzymianie szybko znaleźli odpowiedni sposób. „Wśród naszych znalazło się wielu takich, którzy wskakiwali na ścianę z tarcz utworzoną przez falangę, wydzierali rękoma Germanom tarcze i od góry zadawali im ciosy” 34. Lewe skrzydło germańskie nie wytrzymało naporu Rzymian, a może i nie zniosło obciążenia psychicznego, gdy przyszło trwać, czekając bezradnie na cios z góry; tak czy inaczej — rzuciło się do ucieczki. W tym samym czasie pod atakiem Germanów ugięło się lewe skrzydło Rzymian, ale owo rozwijające się parcie powstrzymała trzecia linia Rzymian. Możliwe, że o zwycięstwie zdecydował atak odwodu, owej Unii galijskich oddziałów, o czym Cezar, ze zrozumiałych powodów, nie uznał za stosowne informować potomnych. Wiemy tylko, że pokonano Germanów na drugim skrzydle. Trwający w środku nie chcieli być ostatnimi w ucieczce, więc cała armia germańska zgodnie ruszyła w stronę Renu, z nasilającym się popłochem. Ariowist zdołał zbiec, ale jego obie żony i jedną córkę 34

Ibidem, 1.52.

53 zabito w pościgu, a drugą wzięto do niewoli. Po wielkiej łapance, jaką wspólnie urządzili Germanom Rzymianie i żądni odwetu Galowie na drugim brzegu Renu zdołały się schronić jedynie niedobitki pysznej armii. Tak oto już w pierwszym starciu Cezar wykazał niewątpliwą wyższość wojsk rzymskich nad germańskimi. 18 DNI ZA RENEM. 55 ROK P.N.E.

Germanie przegrali bitwę, ale Cezar dowodnie przekonał się o ich dużych możliwościach bojowych, zwłaszcza konnicy, walczącej u boku specjalnie przeszkolonej piechoty. Dlatego wkrótce — gdy Cezar rozpoczął podbój Galii — konno-piesze oddziały Germanów znalazły się przy armii rzymskiej. Podobne oddziały sprowadzili też walczący przeciw Rzymianom Galowie, gdyż plemion germańskich, skłóconych ze sobą nie brakowało, i gdy któreś wysyłało ochotników do jednej ze stron, to drugie równie ochoczo wspomagało stronę przeciwną. Cztery lata po bitwie z wieloplemiennymi wojskami Ariowista znów doszło do rzymsko-germańskiego starcia. Tym razem przyczyną były walki wewnątrz samej Germanii. Dwa związki plemienne, Usytepów i Tenkterów, nie mogły znaleźć sobie miejsca po wschodniej stronie Renu. Akcje wojenne najsilniejszego germańskiego związku plemiennego, Swebów, zmusiły ich do opuszczenia swoich siedzib. Choć Germania nie była bezgranicznie rozległa, a inne plemiona broniły się przed nieproszonymi gośćmi, to i tak przez trzy lata wygnańcy jakoś tam żyli, wędrując z całymi rodzinami i tocząc nieustanne walki. Choć bywało, że Germanie — z przyczyn przede wszystkim aprowizacyjnych — przenosili się z miejsca na miejsce, tym razem jednak plemiona te rzeczywiście pozbawione były ziemi. W swoich wędrówkach zwrócili się wreszcie na zachód, w kierunku Renu. Tu, zimową porą, podstępem pobili

54

galijskie plemię Menapiów, mieszkające po obu stronach ujścia rzeki, i zajęli jego ziemię. Dzięki zdobytym statkom i łodziom przeprawili się przez Ren. Menapiowie musieli uciekać, powodując zamieszanie wśród innych plemion galijskich, niedawno pobitych przez Rzymian. Tenkterowie i Usytepowie osiągnąwszy wreszcie swój najważniejszy cel jakim było najedzenie się do syta, nie zastanawiali się chyba, co będzie dalej. Ale raz obudzony niepokój rozprzestrzeniał się na zasadzie przewracających się kostek domina... Ludzie znowu zaczęli myśleć o wojnie. Gdy wieści o tych wypadkach doszły do Cezara, bawiącego właśnie po drugiej stronie Alp, ten, ogarnięty trwogą, jak najszybciej podążył do swojego wojska w Galii. Obawiał się, by Galowie nie zaprosili jeszcze większych sił germańskich zza Renu, by wraz z nimi pokonać rzymskich okupantów. Z wieści, jakie go doszły tuż po przybyciu na miejsce, wynikało, że zaproszenia za Ren już wysłano. Cezar, jak to miał w zwyczaju, nie zwlekał z podjęciem działań. Od plemion galijskich zażądał konnicy i zaopatrzenia swoich legionów, po czym z całym wojskiem szybko podążył na Germanów, którzy tymczasem zdążyli już odpocząć i rozpoczęli marsz na południe, ku zasobnym terytoriom plemion Eburonów i Kondrusów. Ponownie doszło do wymiany poselstw. Germanie, dowiedziawszy się o nadchodzących Rzymianach i Galach, posunęli się do podstępu. Nie mieli ze sobą całej swojej konnicy, a tylko jej część, 800 jeźdźców. Reszta grabiła właśnie kraj Ambiwarynów za Mozą. Germanie nie chcieli walczyć bez konnicy, więc zawarli zawieszenie broni. Gdy jednak spostrzegli nieubezpieczoną kolumnę marszową jazdy galo-rzymskiej, nie oparli się pokusie i w 800 jeźdźców, wraz z 800 piechurami, uderzyli na 5000 konnych. Trudno w to uwierzyć, ale przepędzili tę konnicę, zabijając przy tym 74 jeźdźców. Cezar przestał się wahać i rozkazał legatom sposobić wojska do bitwy, obawiając się, że Galowie mogą pod

55

wpływem porażki zmienić front lub po prostu uciec. Dalsze zdarzenia miały zadziwiający przebieg. „Oto na następny dzień rano Germanie, dobrawszy sobie wszystkich naczelników plemiennych oraz osoby znakomitego pochodzenia, pojawili się tłumnie u Cezara w obozie z taką samą przewrotnością i obłudą już to — rzekomo aby wytłumaczyć się z tego, że w poprzednim dniu, wbrew temu, co zostało uzgodnione i o co sami prosili, doszło do bitwy, już to, by podstępnie błagać, o ile byłoby to możliwe, o nowe zawieszenie broni. Cezar, uradowany tym, że nieprzyjaciele sami wpadli mu w ręce, kazał ich uwięzić; sam natomiast wyprowadził całe wojsko z obozu, konnicy zaś, ponieważ uważał, że nie ochłonęła jeszcze ze strachu po ostatniej bitwie, kazał jechać z tyłu, za kolumną marszową” 35. Rzymianie w potrójnym szyku bojowym pojawili się pod germańskim obozem, nim dotarły tam wieści o ich zbliżaniu się. Ponieważ maszerowali w szyku bojowym nie musieli tracić czasu na ustawianie się i od razu uderzyli na obóz. Zaskoczeni Germanie bronili się bezładnie; wkrótce wielu z nich poniechało beznadziejnego oporu i rzuciło się do ucieczki. Ucieczka ta musiała się w dużej mierze powieść, gdyż plemionom Usytepów i Tenkterów jakoś udało się znaleźć siedziby za Renem; historia miała pokazać, że jeszcze odegrały w niej swoją rolę. Na tym zwycięstwie Cezar nie zakończył swojej kampanii wojennej. Na drugą stronę Renu zapraszało go germańskie plemię Ubiów, licząc, że postraszy uciskających ich Swebów. Cezar skorzystał z zaproszenia. Uznał, że to bardzo dobra okazja do zademonstrowania swojej siły zbrojnej, do pokazania wszystkim, że Rzymianie w każdej chwili mogą wejść do Germanii. I że to powinno powstrzymać następnych, jakichś Usytepów i Tenkterów, przed najazdami na Galię, i Galom uświadomić, że nie mają co liczyć na 35

Ibidem, IV. 13.

56

Germanów. Aby zaś wywrzeć na wszystkich ludach stosowne wrażenie, postanowił wejść do Germanii po moście, zbudowanym na Renie. Most zbudowano w 10 dni i całe wojsko przeszło po nim przez rzekę. Cezar wkroczył do kraju Sugambrów. Tak jak zakładano, wrażenie było piorunujące. Liczne poselstwa ludów germańskich obserwowały to przedsięwzięcie z niedowierzaniem i podziwem. Może pod wpływem mostu zawarły przymierza z Cezarem, oddając mu zakładników. Plemię Sugambrów natomiast nie czekało, co będzie dalej, tylko za namową Usytepów i Tenkterów schroniło się w lasach. Cezar spustoszył ziemie Sugambrów i ruszył do Ubiów. Tu doszły go wieści, że Swebowie gotują się do wojny obronnej. Swoje kobiety i dzieci ukryli w lasach, a sami gromadzą się w głębi kraju, by odeprzeć rzymski najazd. Cezar stanął przed kłopotliwą decyzją. To, że tak szybko spustoszono ziemie Sugambrów, świadczyło o ich małej zasobności. Ubiowie też nie należeli do posiadaczy ziemskich, z rozległymi polami. Germania wyraźnie nie była Galią. Sami Germanie musieli wyprawiać się na sąsiednie ludy, by rabować im plony; nie z żarłoczności przecież, ale z braku własnych. Wniosek był prosty — wojska za Renem nie dałoby się długo utrzymać, bazując na miejscowych zasobach żywności. No, i kwestia zdobyczy. Rzymianie na własne oczy zobaczyli, w jakim ubóstwie żyją Germanie. W porównaniu z urodzajną, bogatą Galią, Germania była istną ziemią jałową. Nie było tu czego zdobywać, poza ludźmi. Ale ci ludzie uciekli w głąb lasów. Nie było tu dróg, którymi ciężkozbrojna piechota mogłaby ścigać uciekinierów. Nie było też twierdz ani miast, które można by oblegać, wyniszczając fizycznie przeciwnika. Wszędzie tylko lasy, a gdzieś tam wśród nich 100 000. a może 200 000 lekkozbrojnych, wysokich i silnych Swebów. mających w planie wciągnąć Rzymian daleko w głąb Germanii i tam wydać im bitwę.

57

Decyzja Cezara była znamienna; warto ją przeanalizować, biorąc pod uwagę, że podjął ją człowiek odważny w działaniu. który często ważył się na najwyższe ryzyko i zawsze odczuwał głód bitwy. „Kiedy Cezar dowiedział się o tym planie, a cele, dla których postanowił przeprawić wojsko przez Ren, w pełni osiągnął: napędzenie strachu Germanom, ukaranie Sugambrów i wyzwolenie Ubiów spod ucisku, po spędzeniu łącznie osiemnastu dni za Renem i stwierdzeniu, że dość zrobił dla chwały i dobra ludu rzymskiego, powrócił do Galii, a most kazał zerwać” 36. Cezar przekroczył Ren jeszcze raz: w roku 53 p.n.e., gdy plemiona Galii Wschodniej zbuntowały się przeciw niemu, wzywając w dodatku Germanów. Obmyślił wtedy ekspedycję kamą. Kazał zbudować nowy most, ale znów okazało się, że Swebowie nie stają do bitwy, lecz wycofują się w najdalsze części swoich siedzib. Wobec braków żywnościowych rzymski wódz nie poszedł za nimi. Wrócił do Galii, ale tym razem nie zrywał mostu, polecił jedynie zerwać część poszycia przy germańskim brzegu. Po stronie galijskiej natomiast postawił silne umocnienia. Przydał im załogę złożoną z 12 kohort. Taki był początek umocnień limesowych na Renie. Germania znalazła się w kręgu rzymskich zainteresowań. Potem jeszcze przez kilka lat obydwie strony korzystały z pomocy Germanów, którzy oprócz tego na własną rękę napadali tereny galijskie, nie bacząc, której stronie wyrządzają krzywdę. I tak razu pewnego napadli Galów, a oblegali Rzymian w obozie, razem z ich wodzem Kwintusem Cyceronem, bratem mówcy Marka, przy czym w otwartym polu wycięli dwie kohorty 37. W następnych latach germańskie posiłki przychodziły Cezarowi z pomocą 36 37

Ibidem, IV. 19. Ibidem, VI.37-41.

58 w momentach prawdziwie krytycznych. Korzystając z germańskiej jazdy, kilka razy wygrał bitwy, w tym wielką bitwę kawaleryjską z konnicą Wercyngetoryksa 38, co przesądziło o zamknięciu przegranych tragicznym oblężeniem w Alezji, a Galom odebrało nadzieję na wolność. Cezar nigdy już nie poprowadził wojska za Ren, gdyż rozwój sytuacji politycznej w Rzymie skłonił go do marszu za Rubikon. A tam działo się tyle spraw, że Germania zginęła mu z oczu. Chyba nawet o niej nie myślał. Pamiętano o niej jednak w Rzymie; zresztą sama, tradycyjnie, nie dawała o sobie zapomnieć, ale działania zbrojne na tamtym kierunku traktowano jako drugorzędne. Dopiero następca Cezara, po wygraniu kolejnych wojen o władzę, postanowił zrobić z Germanią porządek, w ramach porządków o wiele szerszych, polegających na ustalaniu bezpiecznych granic Imperium. Jego Imperium.

38

Ibidem, VII.66-68.

SYTUACJA W IMPERIUM ROMANUM ZA WCZESNEGO OKTAWIANA AUGUSTA

Wojna domowa odciągała uwagę możnych Rzymian od granic prowincji. Wróg był przecież na miejscu, nie trzeba go było daleko szukać, a często większym zmartwieniem było nie to, jak zwyciężyć, ale jak przeżyć. Zdarzało się na polach bitew, że we własnoręcznie pokonanych i zabitych nieprzyjaciołach rozpoznawano braci i ojców. Niektóre z takich przypadków przyczyniały się do szybszego zakończenia działań wojennych bo wojsko się buntowało; wszak nawet rzymscy żołnierze mieli jakieś uczucia. Były to jednak tylko chwilowe rozejmy, gdyż decyzje o zakończeniu wojny do prostych żołnierzy nie należały, choć oni sami bardzo tego czasami pragnęli. Bratobójcza wojna skończyła się dopiero w 31 roku p.n.e., gdy po dziwacznej bitwie morsko-lądowej pod Akcjum na placu boju pozostał tylko jeden pretendent do najwyższej władzy: Gajus Iulius Caesar Octavianus, w młodości nazywany Oktawianem, po przejęciu zobowiązań adopcyjnych po wuju — Cezarem, potem Oktawianem Augustem, a całkiem krótko: Augustem. W tym rozdziale najczęściej będziemy go nazywać Oktawianem. Wojny domowe trwały — z przerwami — od 22 lat. Dla ówczesnych Rzymian był to bardzo długi czas. Walki

60 toczyły się praktycznie we wszystkich prowincjach rzymskich, powodując w nich wiele dotkliwych zniszczeń, i to nie tylko na skutek regularnych działań wojennych, ale też nadmiernie wysokich podatków (nakładanych na kilka — nawet 10! — lat wcześniej przez jedną ze stron konfliktu, następnie, za karę, w identycznej wysokości, przez drugą stronę...), rekwizycji i rabunków. Przerwy w działaniach bojowych nie oznaczały pokoju, gdyż wszędzie wałęsały się gromady chwilowo wolnych od służby żołnierzy, zdumiewająco łatwo odnajdujących się w profesji rozbójniczej. Armie wymuszały na swych wodzach odpowiedni żołd, bezkarność i godziwą odprawę po zwolnieniu ze służby. O ile wcześniej wyznaczano wojsku miejsce, gdzie ma się osiedlić, zakładając kolonie weteranów, pozwalające na trzymanie w posłuchu podbitych terenów, to teraz żołnierze sami wybierali sobie miejsca stałego pobytu. Szczególnie atrakcyjna wydawała im się Italia. Był tylko jeden problem: to, co w Italii było do zagospodarowania, już dawno zagospodarowano, a pustką stały jedynie nieużytki. Na żądanie weteranów wysiedlano więc całe miasta, by oni mogli je objąć we władanie. I tak goryczy wojny doznali nawet mieszkańcy Italii, których traktowano jak przegranych, choć wcześniej bito się w ich imieniu i dla ich bezpieczeństwa. Wysiłek mobilizacyjny Imperium był w czasie wojen domowych ogromny, praktycznie nigdy więcej nie powtórzono go w takim wymiarze, gdyż już wówczas znacznie przekraczał on jego możliwości finansowe. Niedługo po zabójstwie Cezara, podczas negocjacji pod Mutiną, gdy zawiązywano tzw. II triumwirat (Antoniusz, Oktawian i Lepidus), siły triumwirów liczyły 43 legiony. Gdy w 42 roku p.n.e. doszło pod Filippi w Macedonii do bitwy między Oktawianem (wówczas jeszcze nie Augustem; wtedy mówiono nań „Cezar”) i Antoniuszem z jednej strony, a zabójcami Cezara: Kasjuszem i Brutusem z drugiej, każda ze stron dysponowała siłami 19 legionów, nie licząc

61 oddziałów jazdy i sprzymierzeńców. Dawało to w sumie 38 legionów. Jednocześnie na Morzu Jońskim rozegrała się bitwa, w której republikanie zniszczyli cezarianom dwa pełne legiony. 2000 ludzi ze straży przybocznej (pretorianów) i znaczne uzupełnienia, co zaokrągla straty do trzech legionów1. Siły niszczące musiały być w tej bitwie nie mniejsze niż zniszczone. Ponadto w innych częściach Imperium stacjonowały wojska okupacyjne, załogi twierdz, ścierali się zwolennicy obu stron konfliktu, a na Sycylii z silną flotą i wojskiem siedział sobie republikański rozbójnik morski Sekstus Pompejusz, dysponujący 10 legionami (w dużej mierze złożonymi ze zbiegłych niewolników). Gdy, przemawiając w Efezie do poselstw greckich, Antoniusz określał całość sił cezariańskich już po Filippi, mówił tak: „Potrzeba nam pieniędzy, ziemi i miast na nagrody dla zwycięskiego wojska. A jest tego dwadzieścia osiem legionów ciężkozbrojnych, to znaczy razem z dołączonymi do nich oddziałami ponad 170 000 ludzi i, niezależnie od nich, jeźdźcy oraz dalsza masa innego wojska” 2. Antoniusz mówił o zwycięskim wojsku, nie przegranym, choć i przegrane wciągnięto do zwycięskich szeregów, ale przegranych nie nagradzano. Niedługo potem w Afryce triumwir Marek Lepidus zebrał własną 20-legionową armię... Reasumując: w czasie wojen domowych w Imperium stale stało pod bronią 60-70 legionów. Ich stan osobowy nie zawsze był maksymalny, ale i tak dawało to ogromną liczbę żołnierzy. W inskrypcji „Czyny boskiego Augusta" ów dostojny władca chwalił się, że osiedlił więcej niż 300 000 weteranów wojny domowej 3, co daje liczbę ponad 60 legionów. Za Cesarstwa liczby tej nigdy nie osiągnięto, gdyż zachwiałoby to stabilnością finansową 1 A p p i a n z Aleksandrii, Wojny domowe, [w:] Historia Rzymska, op. cit ., IV. 115.479. 2 Ibidem, V.5.21, 22. 3 Wg Czyny boskiego Augusta, przeł. S. Drej.

62 państwa (co zresztą było jednym ze stałych utrapień wynikających z nie mających końca wojen domowych). Wreszcie jednak nadszedł upragniony przez Rzymian kres wojen domowych. Jak dalece ludności Rzymu było obojętne, kto zwycięży, może świadczyć pewna anegdota o papugach. Otóż przed ostatnią wojną między Oktawianem a Antoniuszem ktoś wpadł na pomysł, by zwycięzcę powitał ludzką mową ptak. Zachwycony zwycięzca powinien ozłocić pomysłowego człowieka. Tak się stało w istocie, gdyż ptak powiedział czystą łaciną: „Witaj, zwycięski wodzu Oktawianie”. Wniebowzięty Oktawian suto nagrodził tresera, ale zazdrośnicy donieśli imperatorowi, że jest jeszcze jedna papuga, którą ów nazbyt pomysłowy i przedsiębiorczy człek wyuczył innego tekstu. Oktawian rozkazał, by mu zademonstrowano i drugiego ptaka. Treser uczynił to z duszą na ramieniu, a zwycięzca usłyszał: „Witaj, zwycięski wodzu Antoniuszu”... Oktawian docenił dowcip i z uśmiechem nagrodził człowieka również i za ten drugi „upominek”. Po czym wziął się do roboty, bo przez ustawiczną rywalizację między sławionymi przez ptaki władcami wiele spraw było poważnie zaniedbanych. CZY WETERANI WOJNY DOMOWEJ POWINNI SIĘ NUDZIĆ?

Długoletnia wojna domowa miała szereg złych następstw: przyniosła zubożenie społeczeństwa i upadek obyczajów: dała pożywkę do rozwoju silnych band rozbójniczych na lądzie i piractwo na morzach, a ponadto obniżyła autorytet ludu rzymskiego w ościennych krajach. Dochodziło do buntów w prowincjach, w których sprawy coraz śmielej mieszali się obcy. Granice Imperium, mało, że bardzo długie, nie zawsze wytyczano sensownie. W końcu jednak nastał wewnętrzny pokój, a u władzy nie znalazł się kadencyjny urzędnik, wybrany głosami zakupionymi przez stronnictwo, myślący kategoriami partyjnymi i dążący do szybkiego wzbogacenia

63 się, lecz człowiek głęboko świadom swoich celów jako dożywotniego jedynowładcy. Wkrótce dały się zauważyć płynące z tego korzyści. Namiestnikami prowincji zostali ludzie kompetentni, którzy mieli dbać o powierzone im dziedziny, a nie doprowadzać je w krótkim czasie do ruiny. Taka była idea i, jak się okazuje, w dużej mierze praktyka. Za Augusta namiestnicy pozwalali sobie na sporo, ale nigdy na aż tak wiele, jak za republiki. Szybko zaprowadzono pokój wewnętrzny — rozbójników wytępiono, dziesiątki tysięcy zbiegłych niewolników schwytano, naprawiono drogi i zlikwidowano klęski głodu. Z czasem August wydał ustawy dotyczące moralnego prowadzenia się, małżeństw i wychowywania dzieci. W dziele wszechstronnych reform nie zapomniano o armii. Tu doświadczenia Augusta były bardzo smutne, tym staranniej więc zadbał o przywrócenie ducha bojowego, dyscypliny i wyszkolenia na wysokim poziomie. W czasie wojny domowej wodzowie prześcigali się w mamieniu żołnierzy obietnicami, najpierw gwarantując, a potem płacąc im ogromne sumy za wierność, a jeszcze większe za waleczność. Przepłacane i przekupywane armie często się buntowały, kaprysiły, a nawet... decydowały o wojnie i pokoju. Nawet karygodne wybryki uchodziły żołnierzom płazem, gdyż wszelkie próby zaprowadzenia dyscypliny skutkowały przechodzeniem urażonego wojska do wrogiego obozu. Żołnierze rzymscy zachowywali się wtedy jak typowi najemnicy; obojętne im było, przeciw komu i o co walczą (chyba że — jak już wcześniej wspomniano — w zabitych rozpoznawali krewnych...). Umieli przy tym po mistrzowsku egzekwować raz dane im obietnice. Dość powiedzieć, że czasem wystarczyło, że żołnierz uczestniczył w dwóch jednorocznych kampaniach wojennych, by stać się weteranem — rzecz wcześniej nie do pomyślenia.

64

Po zakończeniu wojny sytuacja odmieniła się diametralnie, bo znikło zapotrzebowanie na aż tak wielu żołnierzy; ci nadliczbowi zaś nie mogli już znaleźć innych dowódców, hojniejszych w obietnicach, przy tym chętnych do wszczynania wojen. W tym czasie niebywale wzrósł poziom sztuki wojennej, inżynierii lądowej i szkutnictwa, jako że przez kilkadziesiąt lat walczyli przeciw sobie najlepsi żołnierze i najlepsi ówcześni wodzowie, a w przerwach między walkami bratobójczymi prowadzono też wojny zewnętrzne. Wszystko to sprawiło, że reformy w tak rozwydrzonej armii przeprowadzono bardzo szybko. Żołnierzy wysłużonych i nadliczbowych zwolniono ze służby, dając im odprawy pieniężne i działki ziemi. Pozostałe wojsko podzielono na 28-30 legionów, liczących po 5000 piechoty ciężkozbrojnej i po 120 jeźdźców 4. Zaprowadzono w nich dawną dyscyplinę i skierowano je przeciw nieprzyjaciołom zewnętrznym. Czas trwania służby określono na 20 lat, co wystarczająco daleko w przyszłość odsuwało konieczność dawania ziemi następnym weteranom, ten okres miał pozwolić ochłonąć Rzymowi po dramacie wyzuwania z majątków tysięcy spokojnych rodzin, by osiedlić na nich 300 000 złaknionych nagrody weteranów. Tak długa służba oznaczała, że niewielu żołnierzy dożyje wieku emerytalnego. Możliwe, że o to właśnie chodziło Augustowi. Żołnierze służyli za żołd, ustalony na 225 denarów rocznie. Było to więcej niż u Cezara, gdzie żołd wynosił 150 denarów, ale też denar Augusta miał mniejszą siłę nabywczą niż denar Cezara. W nowej armii Augusta nie wystarczyło tylko być. Żadnemu wojsku nie wychodzi na dobre długa bezczynność, sprzyjająca powstawaniu różnego rodzaju wynaturzeń. Ponieważ potrzeby bieżące były pilne: bunty miejscowej ludności w Hiszpanii i Galii, zamieszki w Dalmacji, niepewna sytuacja w Tracji, a w Syrii zagrożenie granic 4

Kwestia liczebności legionów zostanie szczegółowo omówiona w dalszej części opracowania.

65 przez królestwo Partów, szybko znaleziono zajęcie dla nowych legionów. August zdawał sobie sprawę, że potrzebuje sukcesów większych, niż zwycięstwo w wojnie domowej, bo tylko one będą mogły — choć w części — legitymizować jego nielegalnie przecież uzyskaną władzę. Sukcesem takim, w powszechnym odbiorze, byłyby nowe zdobycze terytorialne. W sytuacji ogromnego zadłużenia wewnętrznego państwa wojny zdobywcze były koniecznością, bo pozwalały jeśli nie zlikwidować, to choćby zmniejszyć niebezpieczną dziurę budżetową. Wielkość długów państwowych Augusta wobec świątyń, spółek handlowych i osób prywatnych była niewyobrażalna dla zwykłych ludzi, a ci, którzy ją znali, strzegli tej wiedzy jako tajemnicę państwową. Pozbyć się tych obciążeń można było na dwa sposoby: albo odmawiając spłacania ich, na co praworządny władca nie chciał pozwolić, albo przez szybkie zawładnięcie jakimiś bogactwami. Tymi bogactwami byli żywi ludzie, ich nieruchomości i zasoby materialne. August nie mógł już dłużej grabić Italii, gdyż przeczyłby samemu sobie — wszak ciągle udowadniał, że nie jest tyranem, choć widoczne było gołym, nawet życzliwym, okiem, że niekiedy swoim postępowaniem definicję tyranii literalnie realizował. Pozostały zatem kraje obce, dla których mógł być tyranem, bo dla Rzymian oznaczało to jedynie potwierdzenie, że jest on prawdziwym imperatorem. I tak znaleziono lekarstwo na głównego wroga skoszarowanego wojska — nudę. ZALECZANIE RAN ZADANYCH LUDOWI RZYMSKIEMU W WOJNIE DOMOWEJ

Pomysł, by władzę legitymizować poprzez podboje, realizowano jeszcze przed Akcjum. Duumwirowie 5 Antoniusz Po likwidacji Sekstusa Pompejusza i triumwira Lepidusa, w latach 40-36 p.n.e., władza w Imperium przeszła w ręce dwóch ludzi, czyli

66

i Oktawian podjęli wojny zewnętrzne: Antoniusz postanowił pomścić klęskę Marka Krassusa pod Karrhae, to znaczy pobić Partów, odebrać im znaki wyciętych w pień legionów rzymskich i w ten sposób zasłużyć na powszechne poważanie. Liczył, że to ostatecznie przekona jego zwolenników i przeciwników, kto jest największym (z żyjących) wodzów, czyli — w domyśle — kto zasługuje na tytuł „jedynego władcy” (bo przecież nie Oktawian, błąkający się gdzieś bez celu pod Filippi, podczas gdy dzielny Antoniusz prężył pierś na polu bitwy). Nie przewidział, że podzieli los Krassusa. Tymczasem poniósł klęskę, do straconych orłów poprzednika dodał jeszcze jeden, własny, nie licząc innych znaków legionowych. Ale gdyby zwyciężył, to kto wie, czy nie ziściłyby się marzenia. Oktawian nie miał w swoim zasięgu tak spektakularnego i wyrazistego wroga, jakim byli dla Antoniusza Partowie. Ponadto w jego charakterze brakowało jakichkolwiek skłonności do ryzyka, o ile nie było ono absolutnie nieuniknione. Miał za to, w przeciwieństwie do Antoniusza, silną wolę załatwiania spraw rzetelnie i do końca. Dość powiedzieć, że gdy po Filippi dojrzały Antoniusz bawił się na wschodzie to w prostego Greka, to w satrapę, to znów w faraona, a na koniec w zdobywcę na wzór Aleksandra (lecz wyraźnie mniej fortunnego), młodzieńczy Oktawian w tym samym czasie borykał się z problemami osadnictwa wojskowego w Italii, zaopatrzenia tejże w zboże i jeszcze z kolejną wojną domową, tym razem wywołaną przez Fulwię, legalną, rzymską żonę Antoniusza. duumwirów, choć ściśle rzecz biorąc, nadal nazywano ich triurnwiramiOktawian złożył tytuł triumwira po Akcjum... Tymczasem dwaj triumwirowie podzielili się Imperium następująco: Oktawian wziął w zarzad prowincje zachodnie z Italią (i Liwią), a Antoniusz prowincje wschodnie z Egiptem (i Kleopatrą). Z historii i filmów fantastyczno-historycznych wiemy, kto na tym lepiej wyszedł...

67 Nie ulegało jednak wątpliwości, że z italskim wojskiem należało coś zrobić. Nawet nieudana wyprawa Antoniusza mogła mu w oczach Italików przysporzyć chwały wodza, próbującego użyć potęgi rzymskiej we właściwych celach, podczas gdy Oktawian stał na czele armii okupującej swoją własną ojczyznę. Trzeba było poszukać innego źródła zaopatrzenia. W tej sytuacji wybór Oktawiana padł na krainę leżącą blisko Italii: Ilirię (czyli Dalmację — dawniej stanowiącą część Jugosławii, a obecnie wchodzącą w skład Bośni, Chorwacji i Serbii) oraz — w dalszej kolejności — na kraje alpejskie — Recję i Norykum (stanowiące obecnie część Szwajcarii i Austrii), a także na kraje naddunajskie — Panonię (część Austrii i Węgier), Mezję i Trację. Żadna z tych krain nie była w pełni niezależna od Rzymu. W ciągu 200 lat wojen w różnym stopniu przywiedziono je do posłuchu, ale status ich wszystkich zależał od sytuacji wewnętrznej Imperium. Przymierza należało często odnawiać, tamtejsi władcy buntowali się przy różnych okazjach i przez długie lata trwali w niezależności. Za republiki było to nawet wygodne dla różnych rzymskich nobilów, bo mogli prowadzić ciągłe wojny, uzasadniane potrzebami szkolenia armii, udowadniając przy tym swoją przydatność i zyskując okazję do tryumfów. Nie dążono konsekwentnie do trwałego opanowania tych ziem, jako że kraje te w gruncie rzeczy leżały na obrzeżach rzymskich zainteresowań. Nie miały wielkich bogactw naturalnych, ich tereny nie były żyzne, za to górzyste i trudno dostępne. Dosyć łatwo radzono sobie z nimi, jeśli stwarzały jakieś lokalne, chwilowe trudności, ale przy większym zaangażowaniu nietrudno było o porażkę, bo prócz gór rośli tam dzielni ludzie. Te same aspekty, które nie zachęcały do podboju krajów naddunajskich za republiki, dla Oktawiana miały już całkiem inny wymiar. W obliczu takiego ogołocenia z dóbr krain

68

Imperium, nawet Dalmacja wydawała się bogata. Ponadto władcę tego pokroju musiało irytować, że Imperium, panujące nad całym cywilizowanym światem śródziemnomorskim, nie ma kontroli nad przełęczami alpejskimi, przez które zawsze, korzystając z chwili słabości wewnętrznej państwa lub nieuwagi władz, mogą nadejść jacyś nowi Cymbrowie lub Hannibale. Iliria była groźna. Nawet boski Juliusz, zdobywca władzy w Imperium, miał z Dalmacją i za przyczyną Dalmacji kłopoty. Tak dawniej, jak i teraz, choć teoretycznie panowano nad przybrzeżnym pasem ziem, trudno było dotrzeć z Italii do Grecji drogą lądową bez narażenia się na rozbójnicze wybryki Dalmatów i Ilirów. Za ich sprawą również droga morska przestała być bezpieczna. Ponadto wywiad zagraniczny donosił, że na zapleczu tych krain, za Dunajem, dzieje się wiele niepokojących spraw. Powstają tam silne państwa barbarzyńskie, i kto wie, czy w niedalekiej przyszłości ludy te, wiedzione jakąś chęcią bądź potrzebą, nie przekroczą Dunaju. Mogłoby się zdarzyć, że królowie naddunajskich krain skwapliwie skorzystają z okazji i odegrają się na Rzymie za lata upokorzeń. Biorąc pod uwagę owe — z konieczności opisane pokrótce — powody, Oktawian August, myślący kategoriami nie najbliższych lat, ale wieków, postanowił dokonać czynów nie tylko wielkich (jak Aleksander), ale i rozumnych — oprzeć granice Imperium w tym regionie o Dunaj, likwidując przy tym wszelkie niezależne enklawy. I tak państwo rzymskie wkroczyło na nowe tory rozwoju. A ponieważ wydarzenia w Ilirii miały w przyszłości poważnie wpłynąć na wydarzenia o których traktuje niniejsze opracowanie, przyjrzyjmy się im nieco bliżej. WOJNA OKTAWIANA W ILIRII

Tymczasem Oktawian (wówczas jeszcze nie August), miał plany nieco bardziej ograniczone. Za cel wyprawy uznał opanowanie terenów od wybrzeży Adriatyku po bieg

69

rzeki Sawy, czyli Ilirii (Dalmacji), to jest krainy położonej na wybrzeżu Morza Adriatyckiego, stanowiącej pomost lądowy między północną Italią a Grecją. Plemiona tam mieszkające rozzuchwaliły się do tego stopnia, że napadały na kolonie rzymskie koło Akwilei, a Adriatyk uczyniły obszarem zysków pirackich. Wojna w Dalmacji zaczęła się jeszcze przed ostateczną rozgrywką z Antoniuszem. Rywalizując (w sensie propagandowym) z Antoniuszem, próbującym (bez powodzenia) podboju Wschodu, Oktawian dowodził w niej osobiście, i mało brakowało, by Dalmaci ułatwili temu pierwszemu objęcie niepodzielnej władzy nad światem. Wyprawę zaplanowano z rozmachem i użyciem wszystkich dostępnych sił. W pierwszym etapie użyto floty, żeby całkowicie opanować wybrzeże, tak dziś podziwiane przez turystów. Wtedy miało ono złą sławę, gdyż Ilirowie i potomkowie greckich kolonistów, korzystając z wojen domowych u silnego sąsiada, zajęli się piractwem na dużą skalę. Działania sił morskich były skoordynowane z działaniami armii lądowej. Ilirowie, co zrozumiałe, nie stawali do otwartych bitew z armią Oktawiana, liczącą zapewne ok. 6-8 legionów. Liczyli za to na trudności terenowe, na konieczność podzielenia sił najeźdźców dla zaopatrzenia ich w żywność, wreszcie na błędy przeciwnika, słowem na dobre okazje. Biorąc pod uwagę fakt, iż każdy strumień płynie tam w swoim własnym wąwozie, Oktawian podjął się zadania bardzo trudnego i niewdzięcznego. Opanowanie wybrzeża, dobrze przecież znanego Rzymianom, poszło gładko. Wkrótce senat dostał wiadomość, iż Oktawian „mieszkańców wyspy Melity i Korcyry wyniszczył doszczętnie, ponieważ uprawiali rozbój na morzu, wyciął mianowicie młodzież, a innych sprzedał w niewolę. Liburnom znów odebrał okręty, gdyż i oni trudnili się korsarstwem” 6. Bez trudu też zajęto tereny położone wzdłuż 6

A p p i a n , op. cit., IX B. 16.46.

70 znanych dróg z Italii do Grecji, gdzie przekonanie o rzymskiej mocy przeważyło nad wolą oporu. Opór zresztą był, lecz wobec jednocześnie kilku frontów, na których Rzymianie podjęli działania, oraz trudności w ustaleniu wspólnego dowodzenia u Ilirów, szybko go łamano. Okazało się bowiem, że co innego napaść na legion rzymski maszerujący w przeświadczeniu, że idzie przez kraj sojuszniczy, a co innego bronić się, gdy nieprzyjaciel jest silny i świadomy wyznaczonych celów. Nie wszystkich zresztą Oktawian karał tak przykładnie, jak wspomnianych wyżej piratów. Plemiona poddające się bez walki oszczędzał — przecież chciał tu mieć nad kim panować i z kogo czerpać wieloletnie zyski — a nawet posunął się do tego, że oszczędził siedziby jednego z plemion mniej skorych do ustępstw. Otóż jedni z Japudów (mieszkańcy północnego wybrzeża Adriatyku) schronili się w swoim głównym mieście, ale tam zwątpili w możliwość obrony. Nie poddali się jednak, lecz uciekli do lasów. „Cezar [czyli Oktawian — przyp. autora] zajął ich miasto, ale go nie spalił w nadziei, że się poddadzą, i kiedy to zrobili, pozwolił im tam zamieszkać” 7. Takimi to sposobami całe wybrzeże, od Akwilei do Dyrrachium, w toku jednej kampanii znalazło się na powrót w rękach rzymskich. Sukces ten nie był niczym nowym w historii Rzymu i choć jednych cieszył, a innych smucił, to jednak nie powalał na kolana. Oktawian zwyczajnie odnowił kilkusetletnią zależność. Jeśli chciał tym zaimponować przeciwnikom politycznym, to nie osiągnął wiele. Ale plany Oktawiana sięgały nieco dalej, niż imponowanie senatorom. Miały się o tym przekonać plemiona lądowe Ilirów. Plemiona te były pewnie przekonane (podobnie jak dostojni senatorowie naśmiewający się z osiągnięć militarnych Oktawiana), że impet Rzymian, jak to zwykle bywało, wyczerpie 7

Ibidem.

71 się na wybrzeżu. Ku ich zdumieniu okazało się, że opanowanie wybrzeża było zaledwie wstępem do wielkiej operacji, dającym bardzo szeroką podstawę do ataku w głąb ich ziem. Gdyby Rzymianie szli tylko od strony Italii, można by było bronić się na jednym kierunku działania, na jednej, a czasem jedynej drodze, i pokazać im, jak wygląda wojna w górach. Tymczasem atak nastąpił z kilku kierunków jednocześnie. Ponadto Rzymianie okazali się przygotowani do walk w trudnym terenie — sprawnie budowali mosty nad parowami i rzekami, podczas gdy ich oddziały inżynieryjne budowały drogi, zapewne według obmyślonego z góry planu. Nie dawali przy tym przeciwnikom okazji do jakiegoś większego zwycięstwa. Ale im dalej w głąb lądu, tym bardziej teren sprzyjał obrońcom. Wojna zrobiła się trudna. W roku 35 p.n.e. August powiódł swoją armię na Japudów górskich. Ci początkowo nie podjęli walki, lecz utrudniali Rzymianom marsz, głównie przez ścinanie drzew i urządzanie zasadzek. Zasadzki te, bez zaangażowania dużych sił nie mogły wiele zaszkodzić rzymskiej armii, podobnie jak ścinane drzewa. Spowalniały jednak jej marsz, co dało obrońcom czas na zebranie większych sił i przygotowanie, w zamysłach, miejsca rzymskiej klęski. Plan ten nie powiódł się. Czy to przez szpiegów, czy też od zwiadowców, Oktawian uzyskał wieści o planowanej zasadzce. Część wojska wysłał inną drogą, z rozkazem zajęcia szczytów, górujących nad drogą, którą posuwała się zasadnicza część armii ku miastu Terpon. Trudno tu zresztą mówić o drodze, gdyż dopiero ją wycinano w lesie. Japudowie, choć byli u siebie, nie zorientowali się w manewrach wroga, „[...] wypadli wprawdzie z zasadzki i wielu ludzi zranili, zostali jednak po największej części wycięci przez Rzymian zbiegających z góry” 8. Ci, którzy ocaleli, poddali się. 8

Ibidem, IX B. 18.53.

72 Również to zwycięstwo było oczywiste i niczym nie wyróżniało Oktawiana. Niedługo potem jednak przeciwnik zdecydował się wreszcie podjąć twardą obronę konkretnego i ważnego miejsca: oblężonej stolicy Japudów, Metulum. Załoga Metulum nie była wielka w porównaniu z siłami najeźdźców — liczyła 3000 wojowników. Wystarczało to jednak do obrony, gdyż miasto było twierdzą, położoną na podwójnym szczycie góry, otoczoną murem. Podejścia były trudne. Pierwsze ataki Rzymian odparto, więc najeźdźcy przystąpili do regularnego oblężenia. Budowali wał, w czym przeszkadzały im nie tylko wypady dzielnej załogi, ale i ostrzał z machin miotających, zdobytych wcześniej na Rzymianach w czasie wojny domowej. Mimo to prace oblężnicze, a Rzymianie wówczas w tym przodowali, posuwały się naprzód. Okazało się jednak, że obrońcy, prócz urządzania skutecznych wycieczek dziennych i nocnych, robili też co innego. Widząc skuteczne niszczenie swoich murów obronnych przez Rzymian, postawili nowe mury wewnątrz twierdzy i obsadzili je, porzucając stare, nim doszło do szturmu. Oblegający znów przystąpili do uciążliwych prac. Po prawdzie nie musieli tego robić, gdyż los odciętego od świata Metulum był już przesądzony i można było samą blokadą zmusić je do poddania, ale Oktawian łapczywie pożądał wielkich czynów. Wzniesiono zatem dwa wielkie nasypy z dwóch stron twierdzy, prowadzące od starych murów do nowych. Z nich przerzucono cztery pomosty, po których wojska rzymskie miały wedrzeć się do miasta. Wódz naczelny obserwował wszystko z wieży. Szturm miał przebieg niepomyślny dla Rzymian. Obrońcy starli się w walce wręcz z napastnikamipodważając jednocześnie pomosty. Trzy z nich zrzucili z murów razem z napastnikami. Na czwarty żołnierze

73 już nie mieli odwagi wejść, „tak że wreszcie Cezar zbiegł z wieży i łajać ich począł. Ale i tak nie zdołał ich poruszyć, więc pochwyciwszy tarczę, biegiem rzucił się na pomost” 9. Oktawian nie był uwielbianym wodzem i tylko czterech ludzi ruszyło za nim. Ale gdy już wbiegł na pomost, wojsku zrobiło się wstyd i tłumnie ruszyło za dowódcą. Pomost nie wytrzymał ciężaru i załamał się pod szturmującymi. „Jedni z nich zginęli, drugich uniesiono z różnymi obrażeniami. Cezar ranny został w prawą goleń i oba ramiona, mimo to wybiegł natychmiast na wieżę z oznakami naczelnego wodza i pokazał się żołnierzom, że żyje, aby pogłoska o jego śmierci nie wywołała jakiego popłochu” 10. To wydarzenie wreszcie przybliżyło wodza do armii, którego wcześniej żołnierze mało cenili, choć żądali odeń wysokiego żołdu. Wkrótce ponownie z jeszcze większą starannością przystąpiono do prac oblężniczych. Doszło do scen strasznych. Zrozpaczeni Metulowie wahali się między poddaniem a walką do ostatka, wreszcie spalili zebrane w jednym miejscu kobiety i dzieci, a sami wyginęli w desperackim ataku na Rzymian. Wydarzenie to nie oznaczało końca wojny. Wojsko pociągnęło dalej, do twierdzy Segesta nad Sawą, gdzie zaczynała się Panonia. Tego kraju nigdy jeszcze Rzymianie nie zdobyli, więc w przypadku sukcesu Oktawian naprawdę miałby czym się pochwalić. Segesta padła po trzydziestodniowym oblężeniu, gdyż nikt nie przyszedł jej z pomocą, bo choć kraj mógł wystawić pod broń 100 000 ludzi, nie miał jednolitej władzy. W następnym roku Oktawian ruszył do Dalmacji, gdzie oblegał miasto Promonę, rozłożone na skalistych wzgórzach. Tam blokadę przygotowano z jeszcze większym rozmachem, gdyż wał oblężniczy osiągnął obwód 40 9 10

Ibidem, IX B.20.56. Ibidem.

74 stadiów, czyli ok. 7 km. Miasta broniło 12 000 wojowników, często dochodziło do walki wręcz. I tu Oktawian, mimo sprzyjających okoliczności, nie zastosował taktyki głodzenia. Widocznie nadal chciał czegoś nauczyć współczesnych, a może tylko swoich żołnierzy. Dość, że przypuszczono na miasto kilka zajadłych szturmów, z różnym zresztą wynikiem. Doszło nawet do tego, że jedną z kohort, która stchórzyła w obliczu nieprzyjaciela, August kazał dla przykładu zdziesiątkować. Wreszcie miasto padło. Nie był to koniec kampanii, a wojna, ze względu na opór obrońców, zmieniła się w krwawą łaźnię. Oktawian znów wymanewrował przeciwnika, nie pozwalając osaczyć się w wąwozie górskim, gdzie wcześniej Rzymianie ponieśli klęskę. Potem oblegał miasto Setowię, tocząc jednocześnie zwycięską bitwę z siłami, które przybyły obrońcom na odsiecz. Było tam rzeczywiście groźnie, a sam Oktawian został raniony w kolano. Działania wojenne przeciągnęły się na następny rok, ale wreszcie Dalmaci, zmorzeni głodem, poddali się Rzymianom, a sąsiednie plemiona, nie czekając na swoją kolej, poprosiły o pokój. Wówczas Oktawian wysłał do senatu sprawozdanie, zapewne zdobione wawrzynem, w którym chwalił się, iż „wszystkie te ludy gruntownie poskromił”", przy czym, porównując swą działalność z bezczynnością Antoniusza, podkreślał, że „uwolnił Italię od tych tak trudnych do zwalczenia i tak często ją niepokojących ludów” 12. Wzmianka o Antoniuszu nie pojawiła się bez powodu, gdyż od jakiegoś czasu obaj władcy toczyli wojnę propagandową, obrzucając się zarzutami i inwektywami, przy czym nie szczędzili sobie oskarżeń nawet na temat skłonności seksualnych. Biorąc pod uwagę czyny ostatnich lat należało 11 12

Ibidem, IX B.16.46. Ibidem.

75 uznać, że przewagę miał Oktawian, co ostatecznie udowodnił pod Akcjum. DZIAŁANIA OKTAWIANA PO AKCJUM

Jeśli Rzymianie słynęli w świecie z konsekwencji, to Oktawian był tej cnoty najdoskonalszym ucieleśnieniem. W Ilirii wybuchały jakieś zamieszki, ale on ich uspokojenie pozostawił swoim legatom, podobnie jak jednoczesne niemal prowadzenie wojen w Tracji i Mezji. Tak więc brzegi Dunaju ponownie zapłonęły ogniem wojny, wprawdzie toczonej miejscowo, w kilku punktach, ale niemal bez przerwy przez kilkanaście lat. Plemiona barbarzyńskie ulokowane bliżej Dunaju musiały się niepokoić; wszak wojny dotyczyły ich pobratymców. Wypadało ich wspomóc, ale Rzymianie takiej pomocy nigdy nie wybaczali. Rozsądek nakazywał więc siedzieć cicho, ale rozum podpowiadał, że i na nich może przyjść kolej, gdy Rzymianie wykończą sąsiadów. Tymczasem Oktawian poświęcił się sprawom Hiszpanii, gdzie osobiście poprowadził działania wojenne. Jeśli wojnę w Dalmacji i oblężanie tamtejszych twierdz potraktować jako odpowiednik działań boskiego Juliusza Cezara w Galii, to Oktawian w Hiszpanii poszedł prosto w ślady wuja-ojca, tylko wszystko urządził jeszcze lepiej. W ciągu kilku lat zlikwidował wszelkie przejawy niezależności, skłonności rozbójnicze wyplenił, a w spustoszonych krainach założył silne kolonie weteranów. Znalazł więc miejsce dla żołnierzy poza Italią, zadowalając ich wreszcie na cudzy koszt. Kolonie te wydały w przyszłości kilku wybitnych wodzów, wśród nich najlepszego z najlepszych, Marka Ulpiusza Trajana. Tu, w Hiszpanii, wyznaczono też zachodnie granice Imperium — równo z wybrzeżem Atlantyku. Wojna hiszpańska okazała się ostatnią prowadzoną bezpośrednio przez Oktawiana. Wkrótce udał się on na

76 wschód, gdzie przy pomocy dyplomacji odzyskał wszystkie znaki legionowe od Partów, utracone wcześniej przez Krassusa i Antoniusza. Zawarł przy tym trwałe przymierze, określające strefy wpływów i wzajemnie zobowiązania. Tak rozwiązał problem zdawało się nierozwiązywalny — rezygnując z krain położonych za trudnymi do przebycia pustyniami. Wyznaczył tym samym wschodnią granicę Imperium. Warto zauważyć, że kwestię tę rozstrzygnął już jako August 13. Granicą południową były pustynie i góry Atlas, sąsiadujące bezpośrednio z prowincjami afrykańskimi. Nie tylko trudno, ale i nie wiadomo po co byłoby sięgać dalej, skoro i bez tego było to więcej ziem, niż wcześniej miała Kartagina, a na dokładkę należało tu doliczyć jeszcze zamożny Egipt. Kwestią otwartą pozostały granice północne. W planach miały je wyznaczyć rzeki. Ren był taką naturalną granicą już od czasów Juliusza Cezara, należało więc sięgnąć po Dunaj. Udało się tego dokonać Augustowi przy pomocy członków najbliższej rodziny, co prawda tylko przybranych. W dodatku to oparcie się o naturalne granice zajęło mu więcej czasu, niż się spodziewał. POMOCNICY AUGUSTA

Oktawian August nie miał szczęścia, jeśli chodzi o jego własne potomstwo. Zresztą w sprawach własnej rodziny postępował z jednej strony (to znaczy z punktu widzenia własnej osoby) emocjonalnie, natomiast z drugiej (z punktu widzenia rodziny) politycznie, co w obu przypadkach, ze względu na wymagania dynastyczne, nie kończyło się najlepiej. Będąc żonatym ze Skrybonią, mając z nią już córkę, zakochał się bez pamięci w Liwii, żonie Tyberiusza 13

Przydomek „Augustus” nadał Oktawianowi senat 16 stycznia 27 roku p.n.e.

77 Klaudiusza Nerona, swojego przeciwnika politycznego. Liwia w tym czasie miała już syna z Tyberiuszem, a w dodatku była brzemienna. To jednak nie przeszkodziło Oktawianowi. W roku 38 p.n.e. rozwiódł się ze Skrybonią i zawarł związek małżeński z Liwią. W czasie zaślubin w roli ojca mocno ciężarnej pani (bo przecież nie panny) młodej występował były mąż Liwii, Tyberiusz Klaudiusz Nero. Niedługo po weselu urodził się Oktawianowi syn Nerona, Druzus, co dało powód do żartów wśród gawiedzi (a nienawidzono wówczas Oktawiana jako sprawcy wojny domowej i wysiedleń: ponadto w Rzymie panował głód na skutek pirackich działań Sekstusa Pompejusza), że szczęśliwym dzieci rodzą się już po trzech miesiącach ciąży. Oktawian nie zrażał się przeciwnościami; był młody, podobnie Liwia, ale wspólnego potomstwa nigdy się nie doczekali. W przyszłości zamierzał przekazać rządy wnukom po córce Julii i przyjacielu Agryppie, ale do czasu aż urosną, groziła dotkliwa luka pokoleniowa. Lukę tę August próbował zapełnić, chyba bez przekonania, pasierbami Tyberiuszem i Druzusem. Z obu chłopców wyraźnie wyróżniał Druzusa, który przyszedł przecież na świat pod jego dachem. Starszy o trzy lata Tyberiusz wydawał się mniej miły i utalentowany, ale tylko pierwsze z tych przewidywań okazało się prawdziwe. Tak czy inaczej, pasierbowie wyrastali i dojrzewali w domu panującego. Wypadało wszak, by jak wszyscy synowie senatorów, otrzymali staranne wykształcenie i odbyli odpowiednie praktyki, a potem należycie zajęli się sprawami państwowymi. W tym przypadku i praktyki, i sprawy musiały być należytej rangi. Pasierbowie Augusta wystartowali z wysoka. Zwyczaj wymagał, aby młodzieniec wprawiał się jako mówca, prawnik i urzędnik. Tyberiusz 14 w młodzieńczym 14

Przebieg kariery Tyberiusza według S w e t o n i u s z a , Żywoty Cezarów. Tyberiusz, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1987, s. 134 i nast.

78 wieku występował jako obrońca sądowy króla Kappadocji Archelaosa, a także wielu mieszkańców miast i krain. Oczywiście obrona ta była skazana na sukces, a wyrok stanowił czystą formalność, zwłaszcza że sędzią był August, ale powierzanie podobnych spraw młodzieńcowi oswajało go z ich ogromem i złożonością. Wkrótce potem odbył praktyki wojskowe w randze trybuna wojskowego w wojnie przeciw Kantabrii w Hiszpanii, zapewne w końcowym jej etapie. Szybko potem dostał samodzielną misję wojskowo-polityczną (oczywiście starannie przygotowaną przez sztab Augusta) — osadzenie na tronie Armenii Tygranesa, co wymagało stanowczości i elastyczności zarazem w postępowaniu z Partami. Jak widać, ojczym przerzucał Tyberiusza z krańca na kraniec Imperium. Po powrocie z tej misji był przez rok namiestnikiem Galii Zaalpejskiej, gdzie tradycyjnie było niespokojnie. Tam mógł po raz pierwszy zetknąć się z Germanami. Niedługo potem dostał zadanie zdobywcze — opanowanie, wspólnie z młodszym bratem Druzusem, Recji i Windelicji, alpejskich krain, dotąd jeszcze nie podbitych. Kariera Druzusa rozwijała się niemal równolegle do Tyberiuszowej. Możliwe, że sam August wręcz ją przyspieszał, by młodszy o trzy lata Druzus mógł prześcignąć Tyberiusza w osiągnięciach. Przyspieszenie to miało jednak dość szczególny wymiar. O ile Tyberiusz zdążył w tym czasie poznać wszystkie ważne cywilne i wojskowe funkcje publiczne (prócz konsulatu), o tyle Druzus od razu jawił się jako człowiek wyłącznie wojskowy. Samodzielne funkcje wojskowe Druzus dostał w wyprawie przeciw Noricum. Zajęcie tego kraju dawało Rzymianom kontrolę nad górnym biegiem Dunaju oraz zyski z najlepszego w świecie żelaza. Stal norycka była przysłowiowej jakości. Okazało się, że nie tylko stal mieli twardą, ale i umiłowanie wolności niezłomne. „Jaka była dzikość szczepów alpejskich, dobrze ilustruje postępek ich

79 kobiet, które z braku pocisków roztrzaskiwały o ziemię swoje dzieci i rzucały je w twarze naszych żołnierzy” 15 — pisze sporo późniejszy kronikarz rzymski. Musiało to mocno utkwić w ludzkiej pamięci, a możliwe, że Druzus był naocznym świadkiem tych strasznych wydarzeń. Rok później Druzus i Tyberiusz podbili Recję i Windelicję, kraj dający kontrolę nad źródłami Dunaju. Podbój był prawdopodobnie nie mniej krwawy niż wcześniejsza wojna w Noricum. Przy okazji utworzono kilka malutkich prowincji: Alpes Maritimae, Alpes Cottiae, Alpes Graiae et Poeniae, sąsiadujących z Galią Narbonensis, znaną już nam z klęski Rzymian od Cymbrów pod Arauzio i zwycięstwa Mariusza nad Teutonami pod Aquae Sexstiae. Był rok 14 p.n.e. Plan Augusta, jak widać, przybierał coraz bardziej realny kształt. Niedaleko ujścia Dunaju broniła się zawzięcie Tracja, w środkowym biegu właśnie ujarzmiano Mezję. By uzyskać panowanie nad całym południowym brzegiem Dunaju, pozostała do zawładnięcia Panonia, to jest kraj leżący w łuku tej rzeki, na terenach dzisiejszej wschodniej Austrii i zachodnich Węgier, a wówczas sąsiadujący z Noricum. Pasierbowie sprawdzili się w walce. Choć byli młodzi, wykazali się właściwą rozwagą, odwagą i stanowczością. Czyny wojenne w bezpośrednim sąsiedztwie Italii, a zatem przy możliwości korzystania z jej zasobów, były, jak się okazało, ostatnim etapem przed wzięciem na siebie większej odpowiedzialności. Wreszcie August uznał, że pora przydzielić pasierbom trudniejsze zadania, wymagające całkowitej dojrzałości. On sam był w ich wieku, gdy odważył się sięgnąć po najwyższą władzę, konkurując przy tym z prawdziwymi hienami. Teraz, przygotowując sobie pomocników, dał im zadania może nie aż tak ambitne, ale prawdziwie trudne. Tyberiuszowi przydzielił do podboju Panonię. Zadanie to, 15

F l o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, 22, przeł. I. Lewandowski, Wrocław 1973.

80 przypominając nieco wojnę Augusta sprzed dwudziestu lat w Dalmacji, mogło być jej należytym zwieńczeniem. Druzus natomiast dostał jeszcze trudniejsze zadanie, w odleglejszym teatrze wojennym. Miał kontynuować to, co zaczął a nie skończył boski Juliusz — czyli podbić Germanię. I nie był to kaprys Augusta, lecz konieczność. Ren okazał się zbyt łatwą do pokonania granicą Imperium. Germanie znów zagrozili Galii, a w samej Germanii doszło do kompromitujących Rzym wydarzeń. Otóż w czasie, gdy Tyberiusz i Druzus zbierali laury wojenne w Noricum i Recji, w Germanii wpadł w zasadzkę i został wycięty niemal w pień Legion V „Alaudae” (Skowronków), a co gorsza, orzeł legionowy trafił w ręce barbarzyńców. Takiej klęski, w dodatku zadanej przez przeciwnika, który już niegdyś zagroził istnieniu Imperium, nie można było puścić płazem.

ORGANIZACJA SIŁ ZBROJNYCH RZYMIAN I GERMANÓW Jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny

ORGANIZACJA I UZBROJENIE ARMII RZYMSKIEJ

Utracony w Germanii legion został wkrótce odtworzony w swoim dotychczasowym kształcie, ale o zachowaniu ciągłości tradycji legionowej nie mogło być już mowy; wszak zginęło jego 50 centurionów i przepadły wszystkie sztandary. Mimo to nowy legion otrzymał numer i nazwę nadaną jeszcze przez Gajusza Juliusza Cezara — Legion V „Alaudae”. Przyjrzyjmy się, jak wyglądała ta formacja wojskowa, naśladowana do dziś we wszystkich armiach świata. Legiony Podstawową jednostką armii rzymskiej był legion1, czyli kilka tysięcy ciężkozbrojnej, wyposażonej jednolicie 1

Naprawdę należałoby mówić „legia", używając rzeczownika rodzaju żeńskiego, ale utarty przez stulecia zwyczaj językowy trudno byłoby zmienić; w dalszej części opracowania będziemy się zatem posługiwać „męskim” legionem.

82

piechoty, z niewielkim oddziałem jazdy, pełniącym funkcje pomocnicze. Na temat wielkości legionu z epoki Augusta można znaleźć sporo sprzecznych informacji. Ich niezgodność wynika z kilku względów: twórczej inwencji autorów przekładów tekstów źródłowych (tłumaczami nie byli militaryści, a językoznawcy); przemożnej chęci odkrycia i udowodnienia czegoś nowego przez kolejnych badaczy, których ambicją było wyróżnienie się; a także nieuzasadnionego przekonania, że reformowanie polega na zmianie wszystkiego (do tego zagadnienia jeszcze wrócimy). Te czynniki odnajdziemy w dziele Flawiusza Wegecjusza Renatusa Re Militaris Instituta, wprawdzie niemal czterysta lat późniejszym od interesujących nas czasów, ale o nich w dużej mierze traktujące. Otóż jego autor twierdzi, że legion liczył niegdyś (czyli w czasach Augusta i Trajana) i liczy w czasach mu współczesnych (czyli dużo smutniejszych militarnie) 6000 ludzi. Dalej Wegecjusz wyszczególnia, ilu ludzi, jak uzbrojonych, w jakiej kohorcie i w jaki sposób ustawiano do boju. A pisze to wszystko w nadziei, że cesarz przywróci legionom dawną świetność, czyli uzbrojenie, dyscyplinę i wyszkolenie. Ponieważ zapewniał, że opierał się w swojej pracy na dokumentach z dawnych epok (niestety, dla nas nieosiągalnych), wielu badaczy bezkrytycznie przyjęło podawane przez niego informacje. W ten sposób uznano, że wspomniany już przy Cymbrach Mariusz, reformując armię, posunął się do zmiany liczebności legionu, a przy okazji tworzenia armii zawodowej, powiększył go z dotychczasowych 4200 do 6000 ludzi. W czasach Juliusza Cezara legion miał być z powrotem mniej liczny, a za Augusta (bo przecież August reformował armię) znów wzrosnąć do 6000 ludziI tak reformę powiązano z liczbą 6000. Inni, z lenistwa lub przez grzeczność, powtarzali te ustalenia. Jednocześnie pojawili się badacze mówiący o 5,5-tysięcznym legionie, którzy opublikowali swoje badania

83 w bardzo poczytnych i popularnych wydawnictwach, a że przekonywali o tym bardzo sugestywnie, utarło się z kolei, iż legion za Augusta liczył właśnie 5500 ludzi. Te szacunki w pewnym sensie godziły przekaz Wegecjusza ze stanem wiedzy o liczebności kohort. Wystarczyło uznać, że jedna kohorta miała 500 ludzi, a w legionie było ich dziesięć. Tylko pierwsza kohorta miała skład podwójny, zatem 1000 osób. Ogółem daje to 5500 legionistów. Ta liczba też ma swoich zwolenników. To jednak nie wszystko. Rzymskie miary liczbowe sprawiały, sprawiają i będą jeszcze długo sprawiały kłopoty. Znaleźli się badacze, którzy wzięli legiony pod lupę i uzyskali wyniki oscylujące wokół mniej więcej 5000 ludzi, raczej mniej niż więcej. Według nich kohorta liczyła 480 ludzi, a więc 10 kohort, z których składał się legion, dawało 4800 pieszych, a pierwsza kohorta niekoniecznie musiała być dwa razy większa od innych. Jak zatem wyglądała liczebność legionu za Augusta? Autor niniejszego opracowania nie rości sobie pretensji do ostatecznego rozstrzygnięcia tej kwestii, a jego przekonania w tej sprawie są oczywiście tylko propozycją. Warto jednak pokusić się o ustalenie owej liczebności, która, jak się okaże, i tak nie miała kluczowego znaczenia dla przebiegu zmagań rzymsko-germańskich. Najmniejszą jednostką w piechocie rzymskiej była dziesiątka, odpowiednik dzisiejszej drużyny. Szczebel plutonu omijano; następna w kolejności była centuria. Żeby jednak nie było za prosto, centuria — przed reformami Mariusza — nie liczyła 100 żołnierzy, lecz 60. Z dwóch centurii składał się manipuł, będący samodzielną jednostką taktyczną; liczył on 120 ludzi w oddziałach hastati i principes oraz 60 (czyli dwie centurie po 30 ludzi) w oddziałach trarii. 30 manipułów ciężkozbrojnej piechoty (10 hastati, 10 principes, 10 trarii), tworzyło legion. Między nie rozdzielano 1200 velites, czyli lekkozbrojnych. Daje to 40

84 lekkozbrojnych przy jednym manipule ciężkozbrojnych, jeśli równo podzielić ich liczbę. Powyższe dane przytoczono za Polibiuszem 2, omawiającym wnikliwie organizację armii republikańskiej, w której rodzaj broni, w jakiej służył żołnierz, zależał ściśle od jego cenzusu majątkowego. Jak pisał Polibiusz o liczbie rekrutów, „ta wynosi raz na każdy poszczególny legion cztery tysiące dwustu pieszych, raz pięć tysięcy, jeżeli większe jakieś pojawi się niebezpieczeństwo” 3, a w innym miejscu: „Jeżeli zaś wszystkich więcej jest niż cztery tysiące, to proporcjonalnie podwyższa się liczbę poszczególnych jednostek wojskowych, z wyjątkiem trarii, z których liczba pozostaje zawsze ta sama [czyli 600 w legionie — przyp. autora]” 4. Wynika z tego, że liczba pieszych w legionie nie była wartością stałą i niezmienną. Pora teraz przyjrzeć się, na czym polegała istota ilościowej reformy Mariusza. Otóż mówiąc najprościej, chodziło w niej o uniezależnienie zaciągu do armii od cenzusu majątkowego. Jednocześnie Mariusz zlikwidował podział na velites, hastati, principes i trarii, tworząc jednolite oddziały piechoty ciężkozbrojnej. Przed reformą, i po reformie legion składał się z 60 centurii ciężkozbrojnych, ale po reformie rozdzielono liczbę velites między pozostałe centurie, których stan liczebny wyrównano. I tak od czasów Mariusza centurie liczyły po 80 żołnierzy, gdyż rozwiązano oddziały lekkozbrojnych i na stałe wcielono je do ciężkozbrojnych. Dwie centurie tworzyły manipuł, w omawianych tu czasach będący wówczas jedynie zwyczajową, a nie taktyczną jednostką organizacyjną. Jednostkę taktyczną stanowiła kohorta, składająca się z 3 manipułów. Jak nietrudno policzyć kohorta liczyła 6 centurii po 80 ludzi, czyli 480 osób. 2

P o l i b i u s z , Dzieje, I.VI.20-21, przeł. i oprać. S. Hammer, Wrocław 1957. 3

Ibidem.

4

Ibidem, I.VL21.

85 Legion liczył 10 kohort, co stanowiło 4800 ciężkozbrojnych żołnierzy, choć oczywiście liczba ta wcale nie musiała być stała. Żołnierze bywali na urlopach, chorowali, były też „naturalne” ubytki wojenne. Z drugiej strony bez specjalnych ograniczeń zwiększano liczebność legionu bez zwiększania liczby kohort, żeby nie komplikować dowodzenia, porządku marszowego i obozowego. Po prostu ponownie zaciągano osiedlonych w pobliżu weteranów. Dlatego legion mógł znacznie przekroczyć ów „regulaminowy” stan 4800 ludzi, a nadal pozostawał legionem. Były jeszcze inne okoliczności, że ów „regulaminowy” stan bywał przekraczany. Do każdej centurii przydzielano trębacza (cornicifen), grającego na rogu (cornu, bucina), co dawało ok. 60 dodatkowych ludzi. Ponadto, w legionie mogły się znaleźć dwie centurie oddziałów inżynieryjnych, rzemieślników i saperów (fabri). Wprawdzie żołnierze rzymscy szybko się uczyli, a długi czas służby i różnorodność zajęć sprzyjały pozyskiwaniu nowych umiejętności rzemieślniczych, mało prawdopodobne jednak, by bez wyspecjalizowanej kadry byliby w stanie tak sprawnie budować umocnienia oblężnicze, machiny, drogi i mosty. Niektórzy badacze negują co prawda istnienie oddziałów inżynieryjnych w owym czasie, ale opierają się przy tym głównie na pismach Cezara i wzmiankach na temat pomysłowości i zdolności jego żołnierzy przy budowaniu floty lub oblężeń, a także na braku wzmianek o fabri u innych autorów. Tymczasem uwagi Cezara można równie dobrze odnieść do ogółu żołnierzy, jak i do żołnierzy specjalistów. Dawałoby to nam kolejnych 120-160 ludzi (w zależności od tego, czy liczyć te centurie „po staremu” czy „po nowemu”), co po uwzględnieniu centurii sygnalistów pozwala mówić o łącznej liczbie żołnierzy w legionie około 5000. Jeśli dodamy do tego 60 centurionów, czyli setników, wykroczymy ponad owe 5000 ludzi. Można tu uwzględnić jeszcze inne służby, choćby te niezbędne do funkcjonowania

86 całej tej skomplikowanej machiny, tj. pisarzy i lekarzy. Legionowi towarzyszyły też zastępy sług i niewolników kadry dowódczej i sług obozowych (mulników, woźniców), w liczbie trudnej do oszacowania; w każdym razie zawsze to było kilkaset, a nawet kilka tysięcy dodatkowych osób. Do legionu dołączano oddział jazdy, liczący od 120 do 300 jeźdźców. Służyli w nim żołnierze italscy, niekoniecznie ekwickiego pochodzenia. Dowódcy niższego szczebla w jeździe byli ekwitami. Podczas gdy piechota dzieliła się na centurie, jazdę dzielono na turmy. Jedna turmą to 30 jeźdźców. Turmą dzieliła się na dziesiątki (dekurie). Żołnierze Do legionu zaciągano tylko obywateli rzymskich. Według Wegecjusza, starano się, aby byli to ludzie sprawni fizycznie, bez widocznych wad postawy, raczej szczupli, młodzi i zdrowi. Zalecano, by zaciągać ludzi o wzroście jak najwyższym, najlepiej 6 stóp5, czyli jakieś 177-178 cm. W praktyce tacy ludzie uchodzili wtedy za bardzo wysokich i trudno byłoby, zwłaszcza w Italii, znaleźć ich tylu, by w pełni obsadzić 28 legionów. W rzeczywistości zaciągano też ludzi znacznie niższych, czemu sam Wegecjusz się nie sprzeciwiał, byle tylko byli silni. Wzrost większości żołnierzy nie przekraczał 170 cm. Natomiast do pierwszej kohorty przydzielano najwyższych dostępnych żołnierzy. Głównym, a początkowo jedynym obszarem poboru rekruta do legionów była Italia. I tak w okresie rządów Antoniusza i Oktawiana między Filippi a Akcjum, aby nie pozbawić się zaplecza rekruckiego, Antoniusz zagwarantował sobie prawo zaciągania żołnierzy w Italii, choć administrował nią Oktawian. Wkrótce jednak miało to się 5

Według E. Wipszyckiej, jedna stopa (pes) to ok. 0,296±5 mm, [w:J Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, praca zbiorowa. Warszawa 1985, 1.1, rozdz. IX, s. 338.

87 zmienić. Liczne kolonie rzymskie powstawały w prowincjach. stając się bazą rekrucką dla miejscowych legionów. Już Juliusz Cezar oparł się na mieszkańcach Galii, zaciągając wspomniany Legion V „Alaudae”. Ponadto żołnierze z oddziałów sprzymierzonych, po odsłużeniu pełnej służby, dostawali przy odprawie obywatelstwo rzymskie. Ich synowie mogli służyć (i służyli) w legionach, już jako pełnoprawni (głównie pod względem wojskowym) obywatele. Jak się wydaje, zaciągano od razu pełne kohorty, nie mieszając żołnierzy wysłużonych z nowicjuszami. Można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że im kohorta miała w legionie wyższy numer, tym młodsi żołnierze w niej służyli. Chodziło prawdopodobnie o uniknięcie nieregulaminowego prześladowania młodych żołnierzy przez starszych, czyli znanego i dziś zjawiska „fali”, nijak nie służącego podniesieniu zdolności bojowej i całkowicie wątpliwego moralnie. Gdy żołnierze jednego rocznika tworzyli pełne oddziały (centurie, manipuły, kohorty), łatwiej im było znieść szykany życia obozowego, a przed napastliwością innych żołnierzy mogli się obronić. To było ważne; wszak zaciągano nawet piętnastolatków. Żołnierze stale byli szkoleni. Młodzi żołnierze odbywali dwa treningi dziennie, weterani jeden. Skład ćwiczeń to: musztra, fechtunek mieczem, miotanie oszczepem, przy czym drewniana broń ćwiczebna była dwukrotnie cięższa od bojowej, kopanie rowów i sypanie wałów. Elementami treningu były też urządzane co jakiś czas całodzienne marsze w pełnym oporządzeniu, wyrabiające wytrwałość i odporność na trudy. Np. półtora wieku wcześniej Scypion Afrykański Młodszy nie przystąpił do oblężenia Numancji, póki jego armia nie nauczyła się odpowiednio maszerować, dźwigać ciężary, zakładać obóz i go zwijać. Uznał przy tym, że to nie trening z bronią jest najważniejszy u żołnierza, ale odporność na trudy i niewygody. Jeśli wierzyć Wegecjuszowi, późniejsze regulaminy wojskowe zalecały

88 przeprowadzanie tak intensywnych treningów, aż żołnierze na koniec dnia będą padali z nóg. Armię nie tylko ćwiczono, ale i zaprawiano do innych prac. Umiejętność kopania rowów była przydatna nie tylko do zakładania bezpiecznych obozów, ale też do budowy dróg i kanałów żeglownych. Tylko zima zwalniała żołnierzy od prac budowlanych, poza tym, jeśli akurat był pokój, ciągle budowali jakieś drogi, przekopywali kanały, a nawet ryli tunele. Zima jednakowoż nie zwalniała od ćwiczeń wojskowych, czyli musztry i używania broni. Ponadto odbywano całodzienne marsze wokół obozu. Armia stale musiała być gotowa do działań wojennych. Zdarzało się, że gdy do nich dochodziło, żołnierze byli mniej obciążeni fizyczne niż w czasie pokoju. Należy wyraźnie powiedzieć, że poziom wyszkolenia zależał głównie od wyższego dowództwa wojskowego. W czasie pokoju żołnierze, zwłaszcza w służbie obozowej, bardzo niechętnie znosili jakiekolwiek uciążliwości. Jeśli dowódca był ambitny, a przy tym miał jasno wytyczone cele militarne, armia szybko stawała się w jego ręku sprawnym narzędziem. Mniej inteligentny dowódca, utrzymujący dyscyplinę dla samej tylko dyscypliny, musiał liczyć się z możliwością buntu. Natomiast nawet w rzymskiej armii zdarzało się (wcale nie tak rzadko, jak mogłoby się wydawać), że dowódcy zwyczajnie zaniedbywali swoje obowiązki. Wówczas w krótkim czasie armia stawała się nieprzydatna do działań bojowych. Takie problemy jednak miały pojawić się w dużym natężeniu dopiero w przyszłości. Na razie, w obliczu nieustannych wojen, każdy żołnierz czuł potrzebę poddawania się regulaminowym rygorom. Najmłodsi żołnierze dostawali żołd (stipendium) w kwocie 225 denarów rocznie. Z czasem mogli dostawać większe sumy, gdyż szczególnie dzielnym lub funkcyjnym przyznawano podwójny żołd. Wysoki żołd otrzymywała jazda, ale tam należało utrzymać z niego konia. Centurioni

89

dostawali 750 denarów żołdu, ale to było zaledwie tyle, co w gwardii pretoriańskiej szeregowi żołnierze. Na podwójny żołd mogli liczyć zaciągnięci ponownie weterani. Ważnym składnikiem uposażenia były nagrody za dzielność, przyznawane w formie dużych medalionów, naszyjników i bransolet. Wykonywano je z brązu zwykłego lub srebrzonego, albo w całości z metali szlachetnych, głównie ze srebra, a czasami i ze złota. Ponadto było w zwyczaju, że po zwycięskiej bitwie przyznawano wojsku premie pieniężne; ich wysokość zależała od gestu głównodowodzącego, a ten był uwarunkowany nie tylko wielkością łupów, ale i szczodrobliwością nagradzającego. Premie te przyznawano tylko w czasie działań wojennych. W związku z tym wojsko czas pokoju uznawało za całkowicie niezyskowny, za to obarczony wielkimi obciążeniami. Żołdu nigdy nie wypłacano w całości. Potrącano z niego za broń i żywność. Z pozostałej sumy część zachowywano w kasie legionu, by z jednej strony żołnierz czuł się związany z armią, a z drugiej, żeby nie przehulał wszystkiego co dostał (a pokusy czaiły się tuż za wałami obozu). Po zakończeniu służby wojskowej weteran dostawał odprawę (ok. 3000 denarów) działkę ziemi i sporą kwotę z zaoszczędzonych przymusowo sum z całej służby, o ile wcześniej obóz stały legionu nie wpadł w ręce wroga. Mógł wtedy, jeśli umiał, w wieku 35-36 lat, zacząć nowe życie. Jeśli nie potrafił, zaciągał się ponownie, co było stałą praktyką. Niższa kadra dowódcza Na czele dziesiątki stał dziesiętnik, czyli dekurion. Dobierał sobie pomocnika, czyli optio. Obaj byli zwykłymi żołnierzami, nie różniącymi się uzbrojeniem od pozostałej ósemki. Dekurion dostawał wyższe uposażenie. Zrozumiałe jest, że dekurioni musieli mieć większe doświadczenie

90 i wiedzę od szeregowych, a przynajmniej różnić się od nich stażem służby. Wyżej stał centurion, czyli setnik. W czasach republik połowę centurionów mianowało dowództwo, połowę zaś wybierali żołnierze. Centurion mianowany (prior) dowodził pierwszą centurią i całym manipułem. centurion wybierany (posterior) dowodził drugą centurią w manipule. W czasach armii zawodowej wszyscy centurioni byli mianowani. Oto jakich zalet oczekiwano od tych żołnierzy: „Od centurionów wymagają nie tyle odwagi i zamiłowania do niebezpieczeństw, ile raczej biegłości w dowodzeniu, stałości i przytomności umysłu; i nie na tyle, żeby z nienaruszoną załogą nacierali i zaczynali walkę, lecz żeby wobec przewagi i nacisku nieprzyjaciela wytrwali i umierali w obronie swojej pozycji” 6. Dodać do tego należy, że to centurioni utrzymywali dyscyplinę w oddziałach i przez to bywali znienawidzeni przez swych podwładnych. Znakiem rozpoznawczym centuriona był kij wycięty z winorośli, z zachowaniem zgrubień i skręceń, stanowiący symbol wymierzania podwładnym kar cielesnych — według własnego uznania. Na centurionów dobierano najsilniejszych żołnierzy, o dużym doświadczeniu, praktycznie oddanych armii na całe życie. Z pewnością nie brakowało wśród nich tępych sadystów, poza armią niezbyt sobie w życiu radzących. Ale marzeniem szeregowych żołnierzy było osiągnięcie stanowiska centuriona, choćby najniższej rangi; wtedy nie trzeba już było wystawiać pleców pod razy ani dźwigać ciężarów. Centurion miał więc mało myśleć, a uważnie słuchać rozkazów i wykonywać je, bez zastanawiania się nad ich sensem. Jeśli nie był bezmyślnym cepem, mógł awansować. Każdy centurion dobierał sobie spośród żołnierzy optio czyli pomocnika w dowodzeniu centurią. Oczywiście, tym 6

P o l i b i u s z , Dzieje, op. cit., I.VI.24.

91

pomocnikiem zostawał któryś z dekurionów. Ponadto centurion wyznaczał chorążych (signifer) do noszenia znaków manipułów i kohort, a w każdej centurii dodatkowo tzw tesserariusa (tesserarius), funkcyjnego odpowiedzialnego za system wartowniczy. Centurioni nie byli równi sobie stopniem. W każdej kohorcie było ich sześciu, przy czym najważniejszy był centurion pierwszej centurii. On dowodził całą kohortą. Pozostali stali odpowiednio niżej w podległości dowodzenia, im niższy numer centurii, tym niższa ranga centuriona. Oto przykład nazw centurionów w kohorcie dziesiątej legionu: Cohors X Centurio X pilus prior — centuria I Centurio X princeps prior — centuria II Centurio X hastatus prior — centuria III Centurio X pilus posterior — centuria IV Centurio X princeps posteriori — centuria V Centurio X hastatus posterior — centuria VI Warto zauważyć, że w nazwach mamy dwa rodzaje centurionów: prior (za republiki centurion mianowany) i posterior (za republiki centurion wybierany), a także pilus (tj. dowódca triarów), princeps (dowódca doświadczonych) i hastatus (dowódca nowicjuszy). Ponadto im niższy numer miała kohorta, tym była ona ważniejsza. Ale lepiej było zostać priorem w kohorcie X, niż posteriorem w II. Awanse polegały na przenoszeniu na stanowisko równoległe w kohorcie o niższym numerze lub na zmianie stanowiska wewnątrz tej samej kohorty. Zyskując uznanie głównodowodzącego, można było ominąć kilka szczebli awansowych. Zwieńczeniem kariery centuriona było awansowanie do pierwszej kohorty, a w niej na stanowisko primus pilus, czyli primipilus. Primipilus zasiadał w radzie wojennej między wyższymi oficerami. Jego to wódz naczelny pytał o zdanie, i to nie przez grzeczność, jak większości trybunów, ale żeby się

92 czegoś odeń dowiedzieć. W ten sposób centurion mógł wreszcie wpływać na bieg wydarzeń. Primipilus wkrótce przechodził na emeryturę z dużo większym wynagrodzeniem niż inni centurioni, przy czym automatycznie był przenoszony do stanu ekwitów (co innych centurionów mogło, ale nie musiało spotkać). Jednocześnie mógł dostać jakąś wysoką funkcję w regionalnej administracji prowincji. Dzięki temu jego dzieci startowały do kariery w innym świecie. Dlatego warto było zostać primipilusem. Jeśli nie odchodził na emeryturę, mógł jeszcze awansować, co było prawdziwą rzadkością, na stanowisko prefekta obozu. Tu, w czynnej służbie, nadawano mu rangę ekwity. W tamtych czasach prosty człowiek, jakim w istocie był każdy z centurionów, nie mógł już wyżej awansować. Wyższa kadra dowódcza Społeczeństwo rzymskie było ściśle zhierarchizowane, co znajdowało swoje odbicie w armii. Człowiek prosty i biedny, wstępując do armii, mógł po odsłużeniu dwudziestu lat zostać centurionem (czasami, jeśli był wyjątkowo dzielny i inteligentny, wcześniej), ale wyższe stanowiska były praktycznie poza jego zasięgiem. Natomiast szczebel pośredni między centurionami a ścisłym dowództwem legionu był zarezerwowany dla ekwitów (jeźdźców), czyli, w dzisiejszym języku, szlachty, rycerstwa. Ekwitów wyróżniał pierścień (naśladowany przez dzisiejszych oficerów, tzw. pierścień oficerski, w domyśle — „rycerski”), wąski szlak na tunice oraz posiadanie konia na koszt publiczny. O stan ekwitów August bardzo dbał, w dużej mierze opierając się na nich w rządach. Jednocześnie princeps sporo od nich wymagał (zakładanie rodziny, dzietność, moralność, służba ojczyźnie i te rzeczy), co nie wszystkim się podobało, ale warto było te wymagania spełnić. Tylko

93 ekwici mogli zostać prefektami pretorianów i tylko oni mogli zarządzać Egiptem, gdyż August zabronił senatorom wstępu do tej strategicznej prowincji. Nim jednak ekwita dopchał się do tych najwyższych godności, musiał najpierw w młodości wypełnić powszechny obowiązek służby wojskowej. Zaczynał jako dowódca kohorty (praefectus cohortis) oddziałów pomocniczych, potem przechodził do legionu na stanowisko oficerskie tribunus militum legionis (angusticlavius), następnie zostawał dowódcą oddziału jazdy wojsk pomocniczych. Jeśli odsłużył te funkcje, mógł kandydować do cywilnych urzędów, właściwych jego stanowi 7. Urzędów nie wystarczało dla wszystkich ekwitów, więc mniej ambitni lub zdolni mogli pełnić funkcje dowódcze w rzymskiej jeździe legionowej, a ubożsi nawet służyć w tejże jeździe na szeregowych stanowiskach. Tak zaczął swoją karierę pogromca Cymbrów i Teutonów, Gajusz Mariusz. Tribunus angusticlavius pełnił obowiązki pomocnicze w sztabie legata, ale gdy wymagała tego sytuacja, również funkcje dowódcze w polu. Wyżej od niego stał tribunus militum laticlavius, czyli młodzieniec ze stanu senatorskiego. Był przełożonym trybunów ekwickich. Choć praktyczna wiedza wojskowa takiego oficera nie była za duża, to ranga była najwyższej wagi, gdyż formalnie pełnił on funkcje prawej ręki legata. Przebieg służby, nie krótszej niż roczna, będącej w istocie praktyką wojskową, uważnie śledzono i opiniowano. Jeśli praktykant sprawdził się, a legat wystawił mu dobrą opinię, droga do dalszej kariery stała przed nim otworem. Dlatego służby w legionach młodzieńcy ze stanu senatorskiego nie lekceważyli, tym bardziej że August żywo interesował się 7

Opis początków kariery ekwickiej (cursus honorum), [za:] J. T r y n k o w s k i , Inksrypcje łacińskie, [w:] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, op. cit., 1.1, rozdz. IV, s. 196.

94 jej rezultatami. Leżała mu na sercu do tego stopnia, że zwiększył liczbę praktykantów senatorskich w legionach do dwóch, czyniąc drugiego z nich dowódcą oddziału kawalerii rzymskiej 8. Praktykantów ekwickich i senatorskich mogło być i więcej, zwłaszcza w sztabie naczelnego wodza. Ale by zarządzać legionem potrzebni byli ludzie, związani z nim ściślej i na dłużej. Byli to następujący oficerowie: prefect fabrum — dowódca oddziałów inżynieryjnych, zwykle pochodzenia ekwickiego lub senatorskiego, gdyż musiał to być człowiek świetnie wykształcony w naukach ścisłych; on też nadzorował machiny miotające; prefect castrorum — czyli najczęściej były primipilus, oficer odpowiedzialny za utrzymanie porządku w obozie, jego rozplanowanie, rozłożenie i zwinięcie; ąuaestor — kwestor, czyli kwatermistrz, bardzo ważna funkcja, pełniona przez ekwitów i senatorów. Kwestor był zastępcą legata w bitwie, tj. gdy legat stał na prawym skrzydle legionu, kwestor dozorował lewe. Na co dzień dbał o zaopatrzenie legionu w żywność, dzielił i wypłacał żołd; pełnił też funkcje prawne. Funkcja kwestora (przy konsulu, czyli wodzu kilku legionów) bywała w czasach republiki etapem wstępnym do dalszej kariery. I wtedy, i za Augusta, w legionie, wymagała niepospolitej bystrości i zaradności. Na czele legionu stał legat. Najczęściej był to człowiek pochodzenia senatorskiego (choć mógł nim być również ekwita), który przeszedł już kilka etapów kariery urzędniczej (wojskowej i cywilnej), czyli był: praktykantem w którymś z kolegiów urzędniczych, trybunem wojskowym, kwestorem cywilnym przy namiestniku prowincji, pretorem (czyli sędzią) 9. Był to człowiek o dużym i wszechstronnym 8 9

S w e t o n i u s z , Boski August, 38, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit., s. 97

Opis kariery senatorskiej (cursus honorum), [za:] J. T r y n k o w s k i, Inskrypcje łacińskie, op. cit., s. 194.

95 doświadczeniu. Stanowisko legata mogło być tylko etapem w jego karierze, ale jednocześnie mogło być też jej celem, jeśli spodobała mu się służba wojskowa. W praktyce legatem zostawało się przez mianowanie cesarskie lub z wyboru namiestnika prowincji, w której stacjonował legion. Namiestnicy, niezależnie od swojego doświadczenia wojskowego, starali się o legatów biegłych w tym rzemiośle (będzie o nich jeszcze mowa). Mogli też mieć legatów narzuconych przez Augusta, co musieli znosić z należytą pokorą. Zresztą wszyscy oficerowie, od funkcji legata wzwyż, i namiestnicy prowincji dobrze się znali, gdyż rodów senatorskich było wprawdzie sześćset, ale ludzi zdatnych do służby wojskowej na tak odpowiedzialnych, generalskich stanowiskach znacznie mniej. Jako zawodowcy, oddani wojsku, doceniali wzajemnie swoją klasę. W dodatku w czasie długiej kariery każdy z każdym gdzieś kiedyś służył, a przynajmniej spotykał się w czasie posiedzeń senatu. Oddziały pomocnicze Rzymianie nigdy nie osiągnęliby tak wiele, gdyby nie wojska pomocnicze. Początkowo były to kontyngenty sprzymierzonych, narzucane tak ludom podbitym, jak i dobrowolnym sojusznikom. W czasach republiki, przed wojnami sprzymierzeńczymi, miasta nierzymskie na terenie Italii były zobowiązane do wystawienia oddziałów w liczbie równej legionom. Była jedna różnica — oddziały jazdy wojsk sprzymierzonych były kilka razy liczniejsze od jazdy rzymskiej. W ten sposób Rzymianie zapewniali sobie odpowiednią liczbę jeźdźców bez ponoszenia kosztów ich utrzymania. Przy okazji trzeba zaznaczyć, że nieprawdą jest, jakoby Rzymianie nie cenili konnicy. Wszyscy dobrzy dowódcy uznawali jazdę za niezbędną w ich armii. Jeśli u przeciwnika zobaczyli liczniejszych i lepszych jeźdźców

96 (co często się zdarzało), łamali sobie głowę, jak zniwelować tę przewagę. Praktycznie we wszystkich bitwach afrykańskich w polu, jakie toczyły się przy udziale Rzymian, o zwycięstwie rozstrzygały manewry jazdy. Gdzie indziej również. O zamknięciu w Alezji Wercyngetoryksa przesądziła przegrana przezeń z Rzymianami wielka bitwa kawaleryjska. Nawet jeśli piechota odgrywała w bitwie główną rolę, to jazda pozwalała na pełne wykorzystanie zwycięstwa. Nawet, gdy była nią rzymska kawaleria, o której historycy wojskowości nie mają najlepszego mniemania, co jest krzywdzące i wypacza obraz ówczesnej rzeczywistości. W omawianym czasie italscy sprzymierzeńcy Rzymian mieli już rzymskie obywatelstwo i wchodzili w skład piechoty legionowej. Jak wyżej wspomniano, piechota ta była w całości ciężkozbrojna. W niektórych sytuacjach niezbędne były oddziały lekkozbrojne, od 90 lat nie mające w regularnej armii rzymskiej racji bytu. Lukę tę, podobnie jak niedobory jazdy, wypełniały oddziały pomocnicze. Wcześniej sprzymierzeńcy służyli za darmo. Teraz wobec pełnego uzawodowienia armii rzymskiej, uzawodowiono również oddziały sprzymierzeńców. Ci właśnie zawodowi wojownicy, zaciągani do walki u boku legionów, tworzyli wielokrotnie tu już przywoływane oddziały pomocnicze. Oddziały te rekrutowano w najbliższych okolicach stacjonowania legionu. Wojsko pomocnicze służyło za żołd trzykrotnie niższy od legionowego i dysponowało uzbrojeniem narodowym (czyli własnym), choć z pewnymi elementami rzymskimi. Natomiast jeśli chodzi o sposoby walki szybko było wdrażane do taktyki rzymskiej. Podobnie było z odbywaniem służby wojskowej: przypisanym do legionu oddziałom pomocniczym narzucano rzymski system organizacji, ćwiczeń i dyscypliny.

97

Oddziały pomocnicze tworzyły następujące kategorie wojsk: liniową piechotę lekkozbrojną, oddziały piesze procarzy i łuczników, jazdę lekkozbrojną, jazdę ciężkozbrojną, jazdę z towarzyszeniem oddziałów pieszych. W oddziałach tych służyli Galowie, Iberowie (Hiszpanie). Germanie i inne ludy nie posiadające obywatelstwa rzymskiego. W armii przeznaczonej do walk w Germanii w wojskach pomocniczych służyli głównie Galowie i Germanie. Oddziały piesze dzielone były na kohorty i centurie, o liczebności zbliżonej do rzymskich, dowodzone przez rzymskich oficerów, głównie pochodzenia ekwickiego. Oddziały jazdy dzielono na alae, czyli „skrzydła” po ok. 500 konnych, dzielone z kolei na turmy, jak jazda rzymska. Dowódcami byli przeważnie Rzymianie, ale tu sprawa była bardziej skomplikowana. W jeździe służyli potomkowie szlachty podbitych ludów, wyczuleni na punkcie godności osobistej. Rzymianie znaleźli wyjście z sytuacji, nadając obywatelstwo i rangę ekwicką przodującym wojownikom. W ten sposób dowództwo było albo dublowane przez cudzoziemców, albo po prostu przez nich sprawowane, gdyż jako obywatele rzymscy spełniali formalne wymogi regulaminów — na czele oddziału stał ekwita rzymski, tylko bez możliwości robienia dalszej kariery urzędniczej. Choć czas służby oddziałów pomocniczych był teoretycznie równy czasowi służby legionistów, podejście Rzymian w tym zakresie było bardzo elastyczne, zwłaszcza w czasach Augusta. System zaciągów do wojsk pomocniczych dopiero się wtedy kształtował i omawiany wyżej poziom unifikacji z legionami osiągnął dwa-trzy pokolenia później. Każde usztywnienie stanowiska czy próba narzucenia surowszej

98 dyscypliny mogło się skończyć buntem oddziałów pomoc, niczych, porzuceniem znaków czy przejściem na stronę przeciwnika. Z tych powodów oddziały pomocnicze nigdy nie były liczebnie silniejsze od legionowych. Warunek ten nie dotyczył jazdy. Służba u boku legionów kończyła się nadaniem obywatelstwa rzymskiego, odprawą pieniężną i przydziałem ziemi. Szlachtę pozyskiwano nadaniem godności ekwickich. Siłę legionu rzymskiego należy zawsze rozpatrywać w kontekście oddziałów pomocniczych. Jeśli armia rzymska składała się z jednego tylko legionu, to przeciwnik widział w środku szyku 10 kohort ciężkiej piechoty rzymskiej, na jej skrzydłach, przed nią lub za nią 8-10 kohort wojsk pomocniczych, a na krańcach ugrupowania po 500 jeźdźców, w Europie przeważnie galijskich, hiszpańskich i germańskich. Łącznie było to 10 000 ludzi. Wojska sojusznicze Zaciągnięcie oddziałów posiłkowych wymagało nakładów finansowych, czasowych i organizacyjnych. Znacznie szybciej dawało się skorzystać z gotowych wojsk, jakimi dysponowali dobrowolni lub zmuszeni siłą sprzymierzeńcy. W czasie wojen galijskich kilka plemion związało się blisko z Rzymianami, widząc w tym aliansie większe zyski niż dawało trwanie w sojuszu z pobratymcami. Rychło okazało się, że poddanie się Rzymianom oznaczało konieczność wspomagania ich w dalszych podbojach, już niezależnie od żywionych sympatii. Jeśli sprzymierzeńcy pomagali legionom z musu, ich wierność gwarantowali liczni zakładnicy. W czasach wojen germańskich Galowie pogodzili się już ze swoim stanem i byli dobrowolnymi sojusznikami Rzymian, lecz służyli im głównie w wojskach pomocniczychjako zawodowi żołnierze. Ponieważ pod okupacją rzymską

99 nie wiedli wojowniczego życia, ich armia niezawodowa, pospolite ruszenie, przedstawiała małą wartość bojową. Natomiast wojskami sojuszniczymi Rzymian byli Germanie. Jedni służyli najeźdźcom z ochoty, bo wreszcie mogli wykazać się swoją przewagą nad sąsiadami, innych do tego przymuszono. Zdarzało się, że sojusznikami stawali się już w czasie trwania kampanii wojennej. Bywało też, że plemię sojusznicze zmieniało nagle front. Wartość militarna wojsk sojuszniczych była zazwyczaj niższa od wartości wojsk zawodowych. I nie chodzi tu o osobistą dzielność żołnierzy, ale o ich wytrwałość na trudy kampanii i zdyscyplinowanie. W końcu byli to ludzie, którzy wojaczką trudnili się sporadycznie. Wyjątkiem byli Germanie, plemię wówczas nad wyraz wojownicze. Jednak niezależnie od swojej wartości bojowej, kilkanaście tysięcy wojowników mogło przesądzić o wyniku każdej bitwy, jeśli tylko byli dobrze użyci. Dlatego Rzymianie nigdy nie zaniedbywali pozyskiwania sojuszników. Każdy wojownik walczący po ich stronie nie mógł być jednocześnie po przeciwnej. Uzbrojenie armii rzymskiej 10 Rzymianie wygrywali bitwy nie tylko dzięki dyscyplinie, wyszkoleniu i wytrwałości, ale też dzięki uzbrojeniu, którym zwykle górowali nad przeciwnikiem. Nie licząc drobnych różnic w szczegółach, uzbrojenie to było praktycznie jednolite w całym wojsku. Jeśli w jednym szeregu stali obok siebie żołnierze wyposażeni w różne typy uzbrojenia, to i tak wyglądali jak typowi rzymscy żołnierze, wyraźnie różniąc się, nawet w oczach laika, od Galów czy Germanów. 10 O uzbrojeniu armii rzymskiej patrz: S. D u c i n, Uzbrojenie i wyposażenie rzymskich legionów w pierwszych wiekach n.e., [w:] Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa 2004, s. 165-175.

100 Broń obronna Tarcze Najbardziej charakterystycznym elementem uzbrojenia obronnego legionisty była tarcza. Kształt długiej tarczy (scutum) Rzymianie przejęli od Galów, ale dokonali w niej pewnych zmian. Tarcze galijskie były płaskie, natomiast Rzymianie swoje tarcze uwypuklili. Zaokrąglone brzegi lepiej chroniły ciało wojownika niż proste, a przy tym oszczędzały ruchów ręki, toteż noszenie i używanie rzymskiej tarczy stało się łatwiejsze i mniej męczące. Tarcza wypukła lepiej też od płaskiej radziła sobie z przyjmowaniem i amortyzowaniem ciosów, trudniej było wbić w nią oszczep czy włócznię. W czasie wojen germańskich Augusta występowało kilka rodzajów tarcz scutum, co miało swoje uzasadnienie regionalne i zwyczajowe. Jeszcze w czasie wojen domowych dominowały w uzbrojeniu legionistów tarcze o kształcie owalnym, o wysokości 120-125 cm i szerokości 75-80 cm. Niektórzy autorzy sądzą, że pewne modyfikacje pojawiły się za Juliusza Cezara — ścięto brzeg górny i dolny tarczy, zmniejszając jej wysokość i kształt. Teraz, górna i dolna krawędź scutum była prosta, natomiast boki zachowały owalny kształt pierwowzoru. Ale, jak wskazują płaskorzeźby11, wojska pretoriańskie nawet za Trajana używały tradycyjnych tarcz owalnych, a wtedy w powszechnym użyciu był inny typ tarczy. Była to tarcza o wszystkich krawędziach prostych, mająca kształt prawie półwalca. Jej wysokość wynosiła niewiele ponad metr, przy zachowaniu szerokości 75-80 cm. W czasie wojen germańskich Augusta kanciasta tarcza nowego wzoru właśnie wchodziła na uzbrojenie legionów Ułatwiała szkolenie nowicjuszy, zwłaszcza zestawianie 11

Jedną z nich jest relief „Kancelarii” z 90 roku n.e. w Muzeum Watykańskim.

101

ścisłych szyków obronnych, czyli tzw. żółwia, więc w miarę zaciągów nowych żołnierzy wypierała z obrazu legionu poprzedniczki. Ale oddziały weteranów nadal używały nieco wyższych tarcz owalnych lub owalnych ze ściętymi krawędziami, gdyż w ich przypadku kupno nowego uzbrojenia nie miało sensu. Tarcza owalna miała swoje zalety — nie zaczepiała się o brzegi sąsiednich tarcz, zapewniając tym samym właścicielowi większą swobodę ruchów. Niezależnie od kształtu krawędzi, wszystkie typy scutum wykonywano podobnie. Rdzeń stanowiły cienkie deseczki drewniane; pierwotnie na krzyż sklejano dwie warstwy, potem trzy i formowano wypukłość. Na środku tarczy zostawiano otwór na imacz. Następnie z obu stron naklejano impregnowane płótno lub filc, który przeszywano wokół brzegów dwoma ściegami, z których jeden szedł niemal po samej krawędzi, a drugi równolegle, bliżej środka tarczy, w odległości kilku cm od pierwszego. Od wewnątrz przybijano kilka wiązek listew, usztywniających konstrukcję. tworzących jakby ramę. Jedna wiązka poprzeczna biegła przez połowę wysokości, a w miejscu otworu stanowiła imacz. Następnie na środku tarczy, po zewnętrznej stronie, przez całą jej wysokość przybijano wydatną, drewnianą ość. Potem od strony zewnętrznej tarczę oklejano i obijano skórą cielęcą lub na płótnie mocowano warstwę impregnowanego filcu. Wreszcie nakładano na środek żelazne umbo w kształcie kwadratu o boku ok. 20 cm, z wypukłą, okrągłą częścią centralną. Brzegi tarczy, a przynajmniej jej dolną i górną krawędź okuwano paskami cienkiej blachy miedzianej, nitując ją na wylot. Tarcza taka ważyła ok. 10 kg. Wyposażano ją w pas naramienny do noszenia, a dla ochrony przed zniszczeniem wkładano ją w skórzany pokrowiec, w którym spoczywała w położeniu marszowym. Duże pole powierzchni scutum zachęcało do pokrywania go różnego rodzaju malunkami. Znaleziska tarcz z Dura

102

Europos w Azji Mniejszej świadczą o tym, że żołnierze traktowali tarcze podobnie jak nasi rezerwiści opuszczający szeregi wojska swoje pamiątkowe chusty (przy czym malowidła na tarczach należy uznać za zdecydowanie gustowniejsze). Niezależnie od chęci żołnierzy, na tarczach znajdowały się pewne regulaminowe treści i obrazy: numer legionu, numer i nazwa kohorty, imię żołnierza oraz znaki zwycięstwa i siły sakralnej — wawrzynowe wieńce, postacie bogini Wiktorii lub — częściej — jej skrzydła oraz pioruny Jowisza. Symbole te występowały w różnych konfiguracjach. Dodać do tego należy godło legionu, jeśli je miał. Tło mogło mieć różną barwę, zależną od przyjętej w legionie czy w kohorcie. Zapewne najczęściej była to barwa czerwona (jak na tarczach z Dura Europos), ale równie dobrze mogła być niebieska, zielona czy nawet żółta; raczej nie bywała w naturalnych odcieniach skóry i filcu, gdyż broń legionistów musiała na pierwszy rzut oka wyróżniać się jakością i bogactwem, by nabrano wobec niej respektu, jeszcze zanim została użyta. Tarcze jazdy, wyższej kadry dowódczej oraz chorążych były wyraźnie mniejsze od scutum, miały też inny kształt: okrągły lub owalny. I one były wypukłe, przy czym nie różniły się rodzajem materiału od tarcz piechoty legionowej. Tarcze trybunów, bogatszych centurionów i chorążych zdobiono metalowymi aplikacjami, ciętymi często w srebrnej blasze, z wypełnieniami emaliowanymi, i bardzo kunsztownie je malowano, tworząc na nich przedstawienia figuralne i obrazy, przywodzące na myśl wazowe malarstwo greckie i mozaiki rzymskie. Można przyjąć z dużą pewnością, że bogaci wielbiciele literatury starożytnej kazali umieszczać na swych tarczach sceny ze zdobycia Troi, wędrówek Eneasza (właśnie Wergiliusz pracował nad Eneidą), a ktoś mógł nawet zlecić sporządzenie tarczy, podobnej do tej, jaką Achillesowi wykuł Wulkan (czyli Hefajstos), w koncentrycznych kręgach mogły być tam

103

przedstawione sceny z jego ulubionych historii i mitów. Nie brakowało oczywiście takich motywów, jak głowa Meduzy, wyprawa Argonautów czy labirynt Minotaura. Hełmy W owym czasie używano kilku rodzajów hełmów różnego pochodzenia (Galia, Etruria, Grecja), którym Rzymianie nadali łatwo rozpoznawalne cechy własnego stylu. Kształt hełmu i materiał, z jakiego go wykonano, zależał głównie od miejsca, w którym ostatecznie wyekwipowano żołnierza. Jeśli oddział był w całości sformowany i wyposażony w Italii, można przyjąć, że uzbrojono go w hełmy wykonane z brązu. Jeśli natomiast oddziały zbrojono w Galii, wówczas otrzymywały one hełmy żelazne, wykonane przez galijskich rzemieślników. Armia rzymska nad Renem dysponowała w omawianym czasie następującymi hełmami: żelazny, typu Agen Port (od nazw miejscowości, w których znaleziono podobne hełmy, wg klasyfikacji niemieckiej — typ Weisenau), brązowy pochodzenia galijskiego, typu Coolus (wg Niemców — typu Hagenau) oraz typu Montefortino późnych odmian, również z brązu. Różnica między tymi hełmami nie sprowadzała się do materiałów, ale i różnych kształtów. Żelazny wyrób warsztatów galijskich miał dzwon spłaszczony, szeroki, z charakterystycznymi „brwiami” wymodelowanymi nad czołem. Jego szeroki nakarczek wychodzi z dwóch-trzech fałd, chroniących potylicę. Czasami hełm ma postać kapalinu z wąskim rondem. Natomiast wyroby italskie miały zwykle dzwon wymodelowany w stożek, zwieńczony tuleją na pióropusz. Nakarczek, czasami dosyć długi, wychodzi z dolnej krawędzi dzwonu, będąc w prostej linii przedłużeniem obrzeża dzwonu, jak daszek z czapki dżokejki. Obydwa typy wyposażano w ruchome (w italskich bywały stałe) napoliczki oraz w płaską sztabkę szerokości kilku cm, tzw. naczółek (którego nie miał hełm Montefortino),

104 chroniący czoło przed cięciem broni siecznej. Owa sztabka wycinane na wysokości oczu i ust napoliczki oraz wystający nakarczek, nadawały hełmom ów typowy, rzymski styl. Poza tym dzwony hełmów pozostawały gładkie, bez dodatkowych wzmocnień czy konstrukcji, gdyż wykuwano je z jednego kawałka blachy. Odstępstwem od gładkości były tylko uchwyty do mocowania pióropuszy, kit z końskiego włosia czy ozdobnych „szczotek” na hełmach wyższej kadry dowódczej i centurionów. Hełmy szeregowych były gładkie, ale czasami wzdłuż dolnej krawędzi wykuwano na nich imiona żołnierzy z określeniem ich przynależności legionowej. Hełmy oficerskie, od trybuna wzwyż, miały nieco inną postać. Wywodziły się z hełmu attyckiego lub etrusko-italskiego, które nie miały wystającego do tyłu nakarczka. za to zachodziły wyraźnie poniżej linii brwi i uszu, do szyi Skorupa tego hełmu była okrągła. W miejsce sztaby ochronnej mocowano do niej naczółek, pokryty srebrną blachą, na której wytłaczano sceny figuralne. Ruchome napoliczki również zdobiono srebrnymi aplikacjami. Dzwon hełmu mógł pozostawać gładki, ale najczęściej wykuwano w nim różne ornamenty roślinne i geometryczne. Bywał też odwzorowaniem ulubionej fryzury właściciela, z zaznaczeniem loków i fal na włosach. Barwny pióropusz, mocowany wzdłuż osi hełmu, czasem przez całą jego długość, dopełniał przepychu. Powyższy opis mógłby sugerować, że chodzi o hełm paradny, niebojowy. Otóż nie. Cezar nawet broń prostych żołnierzy kazał zdobić srebrem, złotem i drogimi kamieniami, żeby bardziej o nią dbali i niechętnie porzucali 12. To czy broń była paradna, czy bojowa, zależało tylko i wyłącznie od jej właściwości użytkowych. Jeśli bajecznie ozdobny hełm czy pancerz był wygodny, nie krępował ruchów, 12

Cezar, Wojna domowa, op. cit.

105 a jednocześnie odpowiednio chronił i zabezpieczał, stawał się egzemplarzem bojowym. Pancerze W opiniach na temat pancerza, badacze tego okresu różnią się dość znacznie. Otóż czas wojen germańskich był okresem przejściowym, zarówno jeśli chodzi o kształt tarcz (owalne czy kanciaste), hełmów (italskie czy galijskie), jak i pancerzy. Wcześniej, w okresie wojen domowych, stosowano głównie kolczugi (lorica hamata). Kolczugi występowały w kilku krojach: tuniki, czyli koszulki z krótkimi rękawami bez naramienników, koszulki bez rękawów z naramiennikami kolczymi i koszulki bez rękawów z naramiennikami z innego materiału. Brzegi kolczugi i naramienników podszywano lub obszywano płótnem albo skórą, żeby nie obcierały ciała. Naramienniki łączono na piersiach esowatymi elementami, tworzącymi coś w rodzaju zawiasów. I tak właśnie wyposażona była większość pieszych i konnych legionistów. Tymczasem zaczął wchodzić do użytku pancerz, bez którego trudno wyobrazić sobie pieszego żołnierza rzymskiego nieco późniejszych czasów — lorica segmentata, czyli pancerz folgowy — i to on stał się przedmiotem dyskusji co do tego czy i w jakich ilościach występował w legionach. Według jednych, pancerz folgowy znany był już w czasach Mariusza, więc za Cezara, nie mówiąc już o wojnach domowych, używano go powszechnie, ale... nic na to nie wskazuje. Kolczugę można produkować praktycznie z odpadów, natomiast pancerz folgowy formowano z pasów blachy stalowej. Przy odpowiedniej organizacji produkcji czas wykonania takiego pancerza był krótszy niż kolczugi, ale zużywano więcej wartościowego surowca, a do tego zrobienie go wymagało większych umiejętności rzemieślniczych. Pomimo swoich zalet — elastyczności połączonej z odpornością na uderzenia — z różnych przyczyn pancerz

106

ten raczej powoli wchodził na uzbrojenie, choć pod koniec pierwszej dekady n.e. jego obecność dawało się coraz powszechniej zauważyć. Innym typem pancerza, używanym w wojsku rzymskim był pancerz łuskowy (lorica squamata). Wykonywano go z łusek żelaznych lub brązowych, przytwierdzanych do skórzanego podkładu. Mocowano je nie w jednym punkcie ale w kilku, przy czym łuski były jednakowej wielkości i dosyć drobne (długość 2-5 cm, szerokość 1,5-2,5 cm). Ich zakończenia były spiczaste lub zaokrąglone. Ponieważ na kilku nagrobkach centurionów widać takie właśnie pancerze, uznano, iż stanowiły one wyróżnik tych dowódców, a na podstawie późniejszych przedstawień z kolumny Trajana łączy się je z chorążymi. Stosowanie przez centurionów pancerzy łuskowych mogło być bardziej kwestią pewnej mody i chęci wyróżnienia się niż wygody. Kolczuga nigdy nie wyglądała zbyt okazale, natomiast zbroja łuskowa, zwłaszcza srebrzona (a był to ulubiony sposób zdobienia metalu przez Rzymian), błyszczała i mieniła się na właścicielu, setkami słonecznych refleksów sprawiając wrażenie ruchu. Srebro zestawione ze złoceniami i czerwienią tworzyło atrakcyjny, przyciągający wzrok kontrast. Centurion, doskonale widoczny, wyróżniał się z tła, i o to chyba chodziło, bo jeśli brać pod uwagę wygodę, to przewiewna i nieco lżejsza kolczuga była lepsza. Na nagrobkach centurionów widać też niekiedy inny rodzaj pancerza, jeszcze efektowniejszy od łuskowego. Ten pancerz był jednak zarezerwowany dla wyższej kadry dowódczej, więc nikt poniżej rangi primipilusa raczej go nie zakładał. Mowa o pancerzu torsowym. Wykonywano go z brązu lub stali, modelując w kształt męskiego torsu, z zaznaczeniem wydatnej muskulatury. Składał się z napierśnika i naplecznika. Napierśnik zdobiono na modłę rzymską Wiktoriami, gwiazdami, słońcami, głowami Meduzy. Oczywiście nie obywało się bez obfitego

107 srebrzenia i złocenia. Najokazalszy pancerz nosił wódz naczelny. Ponieważ cała rzymska wyższa kadra dowódcza dosiadała koni, pancerze te były krótkie, do pasa. Poniżej osłonę stanowiły tzw. pteriges, czyli pióra skórzane lub płócienne, z końcówkami obszywanymi frędzlami albo okuwanymi metalem. Pióra te były jednocześnie symbolem sprawowanego dowództwa i przywodziły na myśl wstążki ofiarne, jakimi zdobiono bydło wiedzione na ołtarze. Uzupełnieniem uzbrojenia centurionów i wyższych dowódców były nagolennice. Mówi się też o tym, że legioniści zakładali nagolennicę tylko na jedną z nóg, ale chyba nie zawsze i nie we wszystkich oddziałach. Duża tarcza osłaniała przecież żołnierza w całości, natomiast w przypadku dowódców, używających mniejszych tarcz, obie nagolennice były niezbędne. Uzbrojenie ochronne oddziałów pomocniczych było skromniejsze. Owalna, lekko wypukła tarcza miała okucie tylko na górnym brzegu. Malowano ją w znaki przynależności oddziału (czyli kohorty), ale raczej skromnie. Hełm był całkowicie gładki i pozbawiony ozdób, a przy tym mniej starannie wykonany. Tu nie było mowy o wykuwaniu imienia właściciela. Pancerzy raczej nie stosowano, a jeśli już to kolczugi i pancerze łuskowe, tyle że wtedy w bardzo ograniczonej liczbie, gdyż Rzymianom zależało na piechocie lekkozbrojnej. Broń zaczepna Broń drzewcowa Podstawową bronią zaczepną piechoty legionowej, często przesądzającą o jej zwycięstwach, był ciężki oszczep, zwany pilum. Składał się z metrowej długości grotu i metrowego drzewca. W miejscu łączenia grotu z drzewcem widniało charakterystyczne, czworograniaste zgrubienie z dwoma lub trzema otworami na nity. Płasko rozklepany

108 koniec grotu wpuszczano w nacięcie w owym zgrubieniu następnie poprzez otwory nitowano na wylot. Dodatkowo nakładano na całość czworograniastą skuwkę. Wcześniej zarówno koniec montażowy grotu, jak i miejsce jego mocowania były grubsze, a oszczepy cięższe. Okazało się że przeciw lekkozbrojnym Germanom nie ma potrzeby stosowania aż tak ciężkich oszczepów, więc w miejscowych mutacjach wyszczupliły się one nieco. Ponieważ jednak moc uderzenia musiała być zachowana, a sama broń należycie wyważona, skuwka mocująca przybrała postać masywnego odlewu. W późniejszych oszczepach poniżej mocowania dodawano kulę ołowianą. Dolny koniec drzewca oszczepu zabezpieczono spiczastym, metalowym okuciem. Zaletą broni był jej grot. Miał postać długiego, cienkiego pręta, okrągłego lub kwadratowego w przekroju, około 1 m długości. Jego ostrze odkuwano w formie wąskiego czworograniastego stożka, o przekroju podstawy dwa razy większym niż średnica pręta. Dzięki temu pilum działało jak współczesne pociski podkalibrowe. Wąski, kilkucentymetrowy grocik z łatwością przebijał każdą tarczę, o ile trafił w nią pod kątem prostym. Po przebiciu ciężki oszczep nie zatrzymywał się, gdyż otwór miał średnicę większą, niż pręt pilum. Oszczep zatrzymywał się dopiero w momencie dotarcia do przeszkody mocowania grotu, a więc po przebiciu tarczy penetrował jeszcze na głębokość 60-80 cm, zależnie od odmiany. To tyle, co długość wyciągniętej ręki, więc gdy ktoś nieumiejętnie przyjął uderzenie oszczepu lub miał pecha, mógł być przebity razem z tarczą. Każdy legionista nosił przynajmniej dwa takie oszczepy lub pilum: lekkie i ciężkie. W konnicy używano włóczni ponad dwumetrowej długości lub kilku oszczepów, ale o konstrukcjach bardziej tradycyjnych niż pilum. Włócznia miała liściasty, wąski grot, a po drugiej stronie solidne okucie, którego można było użyć bojowo.

109 W pomocniczych wojskach pieszych używano drzewcowej broni narodowej, a więc włóczni, pełniących czasami funkcję oszczepów. Jedną włócznię dzierżono w ręku, natomiast w uchwycie tarczy noszono jeszcze jedną lub dwie zapasowe. Miecze Miecz rzymski w owych czasach nadal miał postać krótkiego gladiusa pochodzenia hiszpańskiego, sposobnego do pchnięcia. Płaskorzeźby z Germanii i kolumny Trajana pokazują, iż pchnięcie to wyprowadzano od dołu, przy brzegu tarczy, nie wyżej niż na wysokości biodra. Miecz miał długość ok. 60-70 cm łącznie z rękojeścią, głownię zwężającą się równomiernie lub przewężoną w połowie długości, w obu przypadkach z bardzo spiczastym sztychem. Ostrze pozwalało również na zadawanie cięć, i to na tyle skutecznych, że od jednego zamachu odrąbywano nimi głowy. Oprawa rękojeści składała się z ciężkiej głowicy, okrągłej lub soczewkowej, półokrągłego, wąskiego, masywnego jelca i uchwytu w formie czterech zagłębień w rękojeści: drewnianego, rogowego, z kości słoniowej lub metalowego. Miecz szeregowi nosili po prawej, a oficerowie po lewej stronie, na osobnym pasie. Uzupełnieniem miecza był sztylet, pugio, noszony po stronie przeciwnej niż miecz, na pasie głównym. Miecz jazdy był nieco dłuższy, a w oddziałach pomocniczych, złożonych z Galów, całkiem długi, sięgający 1 m. Pochwy mieczy i sztyletów wykonywano ze skóry ubijanej blachą lub w całości z metalu, czasem nawet ze srebra. Lekka broń strzelecka Stosunkowo małą popularnością cieszyli się w armii rzymskiej łucznicy, choć i takie oddziały pomocnicze zaciągano. Natomiast w powszechnym użyciu były proce,

110 i to nie tylko wśród wyspecjalizowanych oddziałów pomocniczych, zaciąganych na Wyspach Balearskich, ale i wśród szeregowych żołnierzy legionowych. Władanie procą, której pocisków nie trzeba było daleko szukać, należało do jednego z etapów szkolenia 13. Dla najlepszych pociski do proc odlewano z ołowiu. Na tych pociskach często pisane okolicznościowe teksty, np. w czasie wojny domowej dotyczyły one najbliższej, tragicznej przyszłości wodzów przeciwnika bądź ich niskich zalet umysłowych. Artyleria Legion miał jeszcze jedną przewagę nad innymi wojskami. W każdej centurii była balista (katapulta), a w każdym manipule onager, obie maszynerie przewożone w częściach na wozach 14. Używano ich nie tylko w czasie oblężeń, ale również w polu, podczas walki w szyku bojowym. Katapulta, grecki wynalazek, podobna na pierwszy rzut oka do wielkiej kuszy, różniła się od niej zasadniczo budową. W kuszy energia wyrzutu jest magazynowana w sprężystym łuczysku, natomiast w katapulcie w wiązkach lin, wykonanych z ludzkich włosów, w które wsadzono ramiona spięte cięciwą. Rzymianie bardzo często korzystali z lekkiej odmiany katapulty, zwanej skorpionem, gdzie cięciwa i ramiona w położeniu spoczynkowym były umieszczone z przodu ramy, a przy napinaniu machiny składały się do środka. Kształt ramion, łoża i mechanizmu napędowego przywodził na myśl skorpiona. Nazwa była trafna z jeszcze jednego powodu — była to ówczesna broń snajperska. Pociskiem z katapulty, a był nim zależnie od odmiany oszczep z masywnym, czworograniastym grotem lub ołowiana kula, przebijano na wylot ze znacznych odległości kilkucalowe belki drewniane lub kulą trafiano precyzyjnie w wyznaczonego człowieka. Dla porównania 13 14

Za Wegancjuszem. Ibidem.

111 pocisk ołowiany, puszczony z procy, rozbijał hełm, cięższy pocisk ołowiany, puszczony z katapulty, urywał głowę. Jeśli ostrzeliwano zwarty szyk, oszczepy przeszywały kilku ludzi naraz 15. Onager działał również w oparciu o energię zgromadzoną w skręconych linach, z osadzonym w nich ramieniem. Na końcu ramienia znajdowała się łycha. Strzał z onagera przyrównywano do kopnięcia osła, przy czym pocisk kamienny, dużo cięższy niż z katapult, leciał po linii prostej. Legiony rzymskie wszędzie woziły ze sobą machiny, pozwalające nie tylko na swobodny ostrzał przeciwnika, ale i na utrzymywanie go w znacznej odległości od własnych szyków. Dodatkowe wyposażenie armii rzymskiej Legioniści odbywali długie marsze dzięki właściwym butom, czyli sandałom caligae. Sandały te wycinano z jednego płatu skóry. Podeszwy wykonywano z kilku warstw, znitowanych ćwiekami, tworzącymi różne wzory. Buty kadry dowódczej nie były tak masywne, a wodzowie nosili sandały bardziej okrywające stopę, sporządzane z czerwonej skóry. W chłodnym klimacie Germanii caligae chyba nie najlepiej się sprawdzały, ale i tak były lepsze od miejscowych wyrobów łapciopodobnych. Uzupełniano je wkładkami futrzanymi, co chroniło stopy przed mrozem. Rzymianie nie nosili spodni, ale po zimie w Germanii chyba docenili wynalazek Celtów. To tam ubrali się w charakterystyczne, krótkie do łydek spodnie, widoczne u niemal wszystkich legionistów uwiecznionych na kolumnie Trajana. Elementem stroju żołnierzy były tuniki, wykonywane z barwionego sukna lub płótna, oraz dosyć krótkie, wełniane 15

O machinach patrz: R. M. J u r g a, Machiny wojenne, Kraków-Warszawa 1995.

112

płaszcze z kapturem, wkładane przez głowę, podobne do indiańskiego poncho. W czasie przemarszów żołnierze mieszkali w namiotach skórzanych, po 8-10 w jednym. Skóry były naoliwione, żeby nie chłonęły i nie przepuszczały wody. W skład dodatkowego wyposażenia legionistów wchodziły jeszcze: kosz na drobiazgi, torba skórzana, sierp, manierka, kociołek, motyko-kilof, siekiera, łopata, łopata do cięcia darni. Prawdopodobnie nie każdy legionista dźwigał ze sobą wszystkie te narzędzia do kopania, raczej rozdzielano je równo wśród całej dziesiątki, gdyż wszystkimi naraz jeden człowiek i tak nie mógł się posłużyć. Natomiast każdy z nich nosił ze sobą wykonane według regulaminu pale do palisady, obustronnie spiczaste, z przewężeniem w środku. Czy w Germanii, obfitującej w lasy, było to zasadne, można powątpiewać, ale właśnie tam takie pale znaleziono, więc dowództwo uważało, że były niezbędne. W sakwach legionisty były racje żywnościowe na kilka dni, czyli kasza, mąka (o ile sobie zmełł wydzielane co kilka dni zboże) i niewielkie porcje mięsa. Tak objuczony żołnierz zwyciężał wszędzie, pod warunkiem że zdążył przejść z trybu marszowego do bojowego, a jego tobołki znalazły się w bezpiecznym miejscu (co było istotne, gdyż bagaż legionisty bywał w zasadzie całym jego dobytkiem). Znawcy twierdzą, że maszerujący legionista dźwigał ok. 40 kg uzbrojenia i wyposażenia dodatkowego. Masa samej broni dochodziła do 25 kg. Wyższa kadra dowódcza, jako stworzona do innych celów, nie miała tych problemów. Posiadała własne, jednoosobowe namioty, często bardzo okazałe. Jej dobytek jechał na wozach. Dowódcy nosili tuniki z najwyższej jakości materiałów, haftowane srebrną i złotą nicią. Naczelnych dowódców wyróżniały długie, purpurowe płaszcze, przy czym przez purpurę należy rozumieć kolor zbliżony

113 do fioletu. Inni wyżsi oficerowie mieli takie płaszcze, ale czerwone. Płaszcze setników też były czerwone, lecz krótsze. Tak w dużym skrócie wyglądała armia rzymska. Jak widać, była to cała maszyneria, zaprojektowana i naoliwiona, by działała bezawaryjnie, zgniatając kolejnych przeciwników. Za Renem mieli spotkać zupełny brak regulaminów, standardów i urzędniczej organizacji, w tym zupełnie nędzne uzbrojenie, biorąc pod uwagę wymienione wyżej elementy. Tymczasem okazało się, że Germanie wcale nie stali na straconej pozycji, choć początkowo nawet oni odnieśli mylne wrażenie, że wojna z Rzymem będzie oznaczała koniec ich wolnego życia między Renem, a Łabą. ORGANIZACJA I UZBROJENIE ARMII GERMAŃSKIEJ

O organizacji i uzbrojeniu Germanów nie da się powiedzieć zbyt wiele, gdyż w tamtym czasie — inaczej niż Rzymianie — nie wypracowali jeszcze ani tak skomplikowanych norm życia społecznego i politycznego, ani też — w zakresie militarnym — takich struktur dowodzenia, praktyki wojennej, zasad przekazywania wiedzy czy wreszcie uzbrojenia i regulaminów. Właściwie w żadnym zakresie sztuki wojennej i płatnerskiej nie można porównywać Rzymian i Germanów, gdyż o ile Rzymianie uosabiali to, co najbardziej rozwinięte technicznie i organizacyjnie, to Germanie stanowili tego niemal całkowicie przeciwny biegun. O przygotowaniu Germanów do tej wojny nie da się powiedzieć zbyt wiele również dlatego, że nie leżało w ich zwyczaju kodyfikowanie na piśmie własnych zwyczajów wojennych. W tym zakresie, podobnie jak w innych dziedzinach życia, opierali się na tradycji ustnej, a taka tradycja nazbyt łatwo mieszała się z legendami i wyobraźnią tych, którzy ją przekazywali, by można było na niej całkowicie i niezawodnie polegać.

114 Obcy autorzy, przekazujący nam informacje, tj. głównie Gajusz Juliusz Cezar i Korneliusz Tacyt, uzupełniali je własnymi obserwacjami i wnioskami, a także przeplatali wiadomościami celowo modyfikowanymi po to, by wpływać na opinie odbiorców. W przypadku Cezara adresatami jego pamiętników byli senatorowie Rzeczypospolitej, czyli jego przeciwnicy polityczni, których zamierzał oczarować wspaniałością własnych zwycięstw i natchnąć podziwem dla swojego geniuszu wojskowego, więc — jak się zdaje — wzorem urzędników wszystkich czasów, wyolbrzymiał przedstawiane dane, stosownie do swoich potrzeb. Natomiast moralizator Tacyt, starający się pisać rzetelnie, acz z pewną dozą ironii, ponoć sam nigdy w Germanii nie służył wojskowo ani nawet turystycznie w niej nie bywał, za to słyszał i czytał wiele o jakże imponujących obyczajach Germanów. Na późniejszej tradycji germańskiej, jak już wspomniano, nie da się polegać, gdyż ich ustne przekazy rozpłynęły się razem z nazwami plemion, za Augusta silnych, potem doszczętnie wybitych i wchłoniętych przez silniejsze. Tradycja nie wiązała się tam z miejscem (wszak Germanie nie wznosili trwałych pomników swojej, bytności), ale z żywym plemieniem. Wtedy, w tamtych czasach, to plemię stanowiło o własnej chwale i było nośnikiem pamięci o wcześniejszych dokonaniach. A z pewnością na chwałę i dokonania innego plemienia ani nie było w stanie, ze względu na krótką pamięć społeczną, ani nie chciało się powoływać. Dlatego, gdy przystępowano do wojny z Rzymem (a ściślej mówiąc: do obrony przed Rzymem), żaden z wodzów germańskich nic nie wiedział o wcześniejszych o sto lat ofensywnych dokonaniach pobratymców — Cymbrów i Teutonów, ani nie umiał ich wykorzystać, nawet jeśli coś, co wątpliwe, słyszał. Natomiast w pamięci rzymskiej te dokonania tkwiły mocno, zresztą dlatego tę germańską wojnę wszczynano.

115

Wodzowie germańscy opierali się na doświadczeniach swojego życia, nie przodków. Z jednej strony było to dobre, gdyż pozwalało nie zaśmiecać sobie głowy starożytnościami teraz, gdy sytuacja była zupełnie inna niż kiedyś, z drugiej jednak w tym braku wiedzy tkwiła zapowiedź klęski, gdyż Germanie za każdym razem musieli uczyć się walki z Rzymianami od nowa. Rzymscy wodzowie zaś, na podstawie doświadczeń przodków, z góry wiedzieli, jak postępować. Co prawda to oni zaczęli od przegranej, ale nikt inny nie potrafił tak jak Rzymianie uczyć się na własnych porażkach. U Germanów wiedza zatrzymywała się tam, gdzie kończył się terytorialny zasięg plemienia. Plemiona W poznaniu rozkładu plemion germańskich na ziemiach między Renem a Łabą pomoc wspomnianych już autorów starożytnych jest nieoceniona. Jakakolwiek mapa Germanii z tamtych czasów okazuje się być sporządzona na podstawie informacji podanych przez Tacyta 16. Przyjrzyjmy się, jak sytuują Germanów uczeni niemieccy 17. Plemiona zacznę wymieniać od północnego zachodu na wschód. U ujścia Renu, we wschodnich ramionach jego delty, mieszkali Kanninefaci. Na wschód od nich Fryzowie, zajmujący obszary aż do ujścia rzeki Ems. Od niej do ujścia Wezery wybrzeże i ląd między dolnymi biegami tych rzek należały do Chauków. Lejkowate ujście Łaby i jej dolny bieg to kraj Longobardów, nasada półwyspu Jutlandzkiego zaś to kraina znanych nam skądinąd Cymbrów, wówczas niewiele już znaczących. 16

T a c y t , Germania, op. cit., 28-36, s. 279-283 oraz wzmianki w Rocznikach i Dziejach. 17

[Za:] R. W i e g e 1 s, Rom und Germanien inaugusteischer und frühtiberischer Zeit [w:] Kalkriese — Römer im Osnabrücker Land, Osnabrück 1993, s. 243.

116 Drugi szereg plemion zaczynają Batawowie, mieszkający na wielkich wyspach, utworzonych przez rzeki Mozelę i Ren, zachowujący kontakt z Morzem Północnym (czyli według Rzymian, z Oceanem) przez lewobrzeżne ujścia Renu. Na wschód od nich, między rzekami Renem a Vechte, były ziemie Chamawów, Tubantów, Chattuariów i Uzytepów. Górne biegi rzek Vechte i Ems należały do Brukterów. Prawy dopływ Ems, Hasse, to obszar Chasauriów. Na wschód od nich dolny bieg Wezery zajmowali Angriwariowie. Dalej na wschód, wokół środkowego biegu Łaby, rozciągały się bardzo szeroko siedziby Swebów (czyli późniejszych Szwabów), jednego z najsilniejszych związków plemiennych. W ich skład wchodziło plemię Semnonów, graniczące od północnego zachodu z Longobardami. Trzeci szereg rozpoczynają mieszkający po obu stronach Renu Sugambrowie. Na drugim brzegu dopływ Renu stanowiła rzeka Lippe, będąca jednocześnie południową granicą Brukterów. Między płynącymi ze wschodu na zachód rzekami Lippe i Ruhra mieszkało plemię Marsów. Za nimi, w środkowym biegu Wezery, żyli Cheruskowie. Dalej na wschód natrafiamy znów na szeroko rozłożony związek plemienny Swebów. Czwarty szereg rozpoczyna plemię Ubiów, mieszkające na zachodnim brzegu Renu. Za wschodnich sąsiadów mieli Tenkterów. Ci zaś przez położone na wschód od nich pasma wzgórz sąsiadowali z Chattami, rozłożonymi w górnym biegu Wezery i jej dopływów. Dalej na wschód, za wzgórzami Lasu Turyńskiego (wtedy wraz z Czarnym Lasem, stanowił on Las Hercyński, który ciągnął się na wschód od Renu), mieszkali Hermundurowie. Południowymi sąsiadami Ubiów. na zachodnim brzegu Renu byli galijscy Trewerowie — jedyne niegermańskie plemię. Na ich wysokości, na wschodnim brzegu Renu mieszkali Miattiaci, na południe od obu tych ludów zaś Wangionowie. Natomiast w trójkącie utworzonym przez

117 górne biegi Renu i Dunaju, gdzie rozciągał się niezbadany Las Hercyński, dawało się odczuć wpływy tworzącego się właśnie związku Maromanów, rozciągającego się na wschód aż do górnego biegu Łaby. Na południe od nich mieli siedziby Kwadowie. Tak w przybliżeniu, określonym na podstawie źródeł trudnych do weryfikacji, wyglądało rozłożenie plemion germańskich na interesującym nas obszarze w omawianych czasach. Dalej na wschód rozciągały się ziemie innych germańskich ludów, które Tacyt różnie nazywa, ale byli tam m.in. Lugiowie i Gotonowie (czyli zapewne Goci). Wiadomo, że za Odrą w nieco późniejszym czasie (a więc może i wówczas) żyły ludy, które weszły do historii pod mianem Burgundów i Wandalów, a które to obszary (bo ludy Tacyt inaczej nazywa) zaliczył kronikarz do Swebii. Dalej umieścił m.in. Wenedów, przy czym wahał się, czy ich jeszcze zaliczać do Germanów, czy już do Sarmatów. To wahanie dobrze o nim świadczy. My wiemy, że Wenedów można zaliczyć do Słowian. Plemiona germańskie, jak już wspomniano w pierwszym rozdziale, nie żyły ze sobą w zgodzie. Jeśli wierzyć przekazom, wojna była dla Germanów nieodłączną częścią ich życia, celem wychowania, sprawdzianem dojrzałości i powodem do chwały. Ale to tylko część prawdy, uzasadniającej wzniośle etos wojownika. Prawda była prozaiczna i trudna do opiewania w pieśniach. Półkoczowniczy tryb życia przy słabej kulturze rolnej powodował, że wojna bywała koniecznością, pretekstem, by zdobyć żywność kosztem wyżej rozwiniętych rolniczo, a pogardzanych z tego powodu sąsiadów. Zapasy zawsze były małe, bo nadwyżek z produktów żywnościowych pozostawało niewiele. Lasy, rzeki, bagna i góry, tak pożądane jako rubieże graniczne, ograniczały możliwości gospodarki rolnej. Historia Germanów, którym niemal codziennie towarzyszył głód, to dzieje nieustannych poszukiwań przez nich lepszych ziem.

118

I to dlatego niektóre z plemion znikały z mapy, wchłonięte przez sąsiadów lub zmuszone do wyprowadzenia się gdzie indziej. Wymienione powyżej plemiona wytworzyły między sobą stan chwiejnej równowagi sił. Każde z nich doskonale znało swój teren, więc nawet jeśli było mniej liczne od sąsiadów, broniło się skutecznie, korzystając z naturalnych walorów obronnych posiadanych ziem. Ale stan taki wymagał czujności. Utrzymywano więc ciągle pod bronią połowę mężczyzn zdolnych do jej noszenia. W razie potrzeby za broń chwytali wszyscy, którzy ją mieli, więc plemię wystawiało do boju 10 000 - 40 000, a nawet 60 000 wojowników. Uśredniając te liczby ostrożnie w dół i mnożąc je przez liczbę plemion w międzyrzeczu Łaby i Renu, otrzymamy faktyczną i nieprzesadzoną siłę Germanii: ok. 400 000 wojowników. Rzymianie wiedzieli o tym doskonale, ale wiedzieli też, że wodzowie owych wojowników nigdy nie zdołają zjednoczyć i wystawić do walki takich sił. Gdyby tak się stało, nawet rzymska machina wojenna poradziłaby niewiele, gdyż wojownicy germańscy należeli do wyjątkowych. Wojownicy Pierwsze, co rzucało się w oczy przy kontaktach z Germanami, to ich wzrost, owa często opiewana przez autorów starożytnych „dorodność ciał”. Wielcy i silni wojownicy germańscy wzbudzali respekt samym swoim wyglądem. O wybujałym wzroście Germanów piszą wszyscy autorzy: mało tego, podkreślają ten fakt, jako niemal niezrozumiały i trudny do wyjaśnienia względami przyrodniczymi. Istotnie, ówcześni Germanie mogliby i w dzisiejszych czasach uchodzić za bardzo wysokich. Miara 6 rzymskich stóp, czyli 177-178 cm, świadcząca o wzroście wysokim, dla nich była wzrostem średnim. Ową miarę powszechnie

119

przekraczano. A ponieważ w pierwszych szeregach stawali zazwyczaj najwyżsi wojownicy, trudno dziwić się wrażeniu Rzymian, że Germanie przerastają ich o głowę. Ludzie o wzroście 190 cm nie byli przecież wśród nich rzadkością 18. Na szczęście dla Rzymian ze wzrostem i siłą Germanów me współgrało ich uzbrojenie. „Rzadko posługują się mieczami albo dłuższymi spisami: noszą włócznie, czyli w ich języku framee, o wąskim i krótkim żeleźcu, lecz tak ostrym i zdatnym do użytku, że tą samą bronią — według wymogów taktyki — walczą albo z bliska, albo z daleka” 19. Żeby ten zapis uczynić zrozumiałym, należy dodać doń kilka objaśnień. Otóż pisząc o tych „dłuższych spisach” Tacyt miał zapewne na myśli włócznie typu rzymskich hasta, o długości co najmniej 3 m i sporym grocie. Tłumacz posłużył się tym terminem, żeby być w zgodzie z literackim duchem dzieła. Natomiast żeby być w zgodzie z rzymską nomenklaturą, jako „włócznie”, należy rozumieć „oszczepy”. Framea byłaby więc oszczepem (czyli krótką włócznią) służącym nie tylko do rzucania, ale i do walki wręcz. Jednak używano też dłuższych włóczni, o czym informuje ten sam Tacyt w Rocznikach, słowami Germanika (syna Druzusa), mówiącego do swych żołnierzy o Germanach: „[...] nadmiernie długie ich spisy nie są tak poręczne wśród pni drzew i krzewów [...], jak rzymskie dziryty [...]” 20. Lub w innym miejscu: „Cheruskowie [...] mieli ogromne włócznie, zdatne do zadawania ran choćby z daleka” 21. Oprócz framei, będącej, jak widać, osobistą, ulubioną, niewiele ponad dwumetrową włócznią, z którą nigdy się nie 18

Szczątki wojownika germańskiego o takim wzroście, służącego w armii rzymskiej, odkryto w forcie Velsen w Holandii, [za:] R. C o w a n, A. M c B r i d e, Roman Legionary 58 BC-AD 69, Oxford 2003, s. 10. 19 T a c y t , Germania, op. cit., 6, s. 268. 20 T a c y t , Roczniki, [w:] Dzieła, op. cit., II.14, s. 124. 21 Ibidem, 11.64, s. 105.

120 rozstawali, piesi Germanie nosili po kilka oszczepów z krótkimi grotami. Z czasem doceniono zalety rzymskiego pilum i zaczęto sporządzać podobne w kształcie oszczepy, zwane angonami, ale to już w znacznie późniejszych czasach. Miecz, zwłaszcza rzymski, był bronią pożądaną, lecz drogą. Odwołajmy się tu do pewnego ustalenia polskich archeologów, dotyczącego współczesnych opisywanym czasom wojowników tzw. kultury przeworskiej, czyli wandalskiej: „[...] zdecydowaną większość stanowili wojowie posiadający tarcze i włócznie bądź wyłącznie włócznie (ok. 50%). Natomiast ok. 25% osób dysponowało mieczami bądź pełnym uzbrojeniem w postaci miecza, tarczy i włóczni” 22. Oczywiście dane te, szacowane na podstawie zwyczajów pogrzebowych, nie muszą pokrywać się ze zwyczajami ludzi żywych. Ale uznanie, że ok. 1/4 wojowników miała miecze, zaś reszta nie, wydaje się być bardzo prawdopodobne. Germanie używali różnych mieczy. Większość stanowiły zapewne zdobyczne lub nielegalnie nabyte (handel bronią z Germanami był zakazany) rzymskie gladiusy lub długie miecze galijskie. Z kolei germańscy kowale wytwarzali typowo germańską broń, której nie można nazwać mieczem choć pełniła jego funkcję. Były to wielkie, jednosieczne noże bojowe, o spiczastym sztychu. Miały długość ok. 50-60 cm, a kształt ich klingi przypominał klingę dzisiejszych uniwersalnych noży kuchennych. Uchwyt rękojeści był wygodny, dopasowany do ręki, z lekkim wygięciem głowicy rękojeści, rozszerzającej się na końcu, by broń nie wyślizgnęła się z ręki. W późniejszych o 400-700 lat czasach podobne noże nazywano sax. Mogły służyć zarówno do pchnięcia, jak i do cięcia. Germanie używali też łuków, ale niezbyt powszechnie. Ponieważ ceniono u nich głównie osobiste męstwo, zawsze 22

Według M. T. i R. W o ł ą g i e w i c z ó w , cyt. [za:] W. Hensel, Polska starożytna, wyd. III, Wrocław 1988, s. 498.

121

dążyli do walki w zwarciu, przez co łuk, choć skuteczny i funkcjonalny, nie był przez nich postrzegany jako broń główna. Okoliczności zmuszały ich (podobnie jak Rzymian) do stosowania łuków, ale to nie one decydowały o germańskich zwycięstwach, tylko framee. Uzbrojenie pieszych i konnych Germanów różniło się dość nieznacznie. „Otóż jeździec zadowala się tarczą i frameą, piesi rozsiewają także pociski; każdy ma ich większą ilość, a ciskają je w niezmierzoną dal nadzy lub 23 odziani w lekki płaszcz wojskowy” . Uzbrojenie defensywne Germanów było jeszcze skromniejsze. „Nie widać żadnej pretensji w ekwipunku; tylko tarcze pstrzą najbardziej wyszukanymi barwami. Niewielu ma pancerze, ledwie jeden lub drugi — hełm albo szyszak” 24 — donosił Tacyt. Tarcze nie dorównywały rzymskim jakością wykonania ani funkcjonalnością. Oto dalsza część przemówienia Germanika do żołnierzy: „Germanowie nie mają ani pancerzy, ani hełmów, ani nawet tarcz mocno skonstruowanych z żelaza lub skóry, lecz plecionki z wierzby lub cienkie i barwnie pomalowane deski” 25. Germanik mówił to w kontekście wielkości tarcz, że są „ogromne”, a przez to niewygodne. Być może te ogromne tarcze wyplatano z wikliny do użytku podczas walnych bitew, żeby stworzyć osłonę pierwszej linii bojowej przed rzymskimi pociskami, nazbyt łatwo raniącymi niemal nagich wojowników. Na ogół tarcze wojowników germańskich były raczej średnie lub wręcz małe; wszak nie rozstawali się z nimi, podobnie jak z frameą, ani na chwilę, więc noszenie po bezdrożach i krzakach wielkiego, ciężkiego plastra z cienkich gałązek byłoby bardziej kłopotliwe niż użyteczne. Tarcze wykonywano z płaskich desek grubości ok. 1 cm, jak wskazują nity 23 24 25

T a c y t , Roczniki, op. cit., 6 , s. 268. Ibidem. T a c y t , Roczniki, op. cit., II. 14, s. 124.

122

przy umbach. Wyrabiano je w formie kolistej lub owalnej; ta ostatnia ewoluowała potem w tarczę o kształcie rombu. Ze względu na swoją prostą, jednowarstwową konstrukcję tarcze germańskie, na ogół mniej skutecznie chroniły przed ciosami, niż rzymskie tarcze warstwowe, ale w pewnych warunkach objawiły duże zalety, o czym będzie dalej. Tarcze malowano w różne, wielobarwne wzory, oznaczające przynależność rodową i plemienną. Malowidła miały też znaczenie religijne i rytualne, czytelne dla Germanów, a w oczach Rzymian uchodzące za zwyczajną pstrokaciznę (w domyśle — całkowicie bezsensowną, jak to u barbarzyńców). To do tarczy śpiewano czy raczej nucono pieśń bojową, to tarczą, wśród innej broni, obdarowywano nowożeńców. Tarcza nie była jedynie orężem, jak się zdawało bystrym przecież i wnikliwym Rzymianom. Znaczyła coś więcej. „Tarczę porzucić uchodzi za największą hańbę, a tak zhańbionemu nie godzi się brać udziału w ofiarach ani przychodzić na zebranie [,..]” 26, gdyż zawinił nie tylko wobec ludzi, ale i wobec bogów. Wojownicy germańscy występowali do walki w trzech rodzajach broni: jako piesi, konni i w oddziałach mieszanych. Owe oddziały mieszane były tak skuteczne w walce, że Juliusz Cezar wynajął je do własnej armii i powiódł aż do Afryki. Sama jazda germańska nie uzyskiwała aż tak dużej skuteczności bojowej, gdyż „[...] konie ich nie wpadają w oko ani kształtem, ani chyżością”, lecz nadal pozostawała bardzo groźna. W jeździe służyli bowiem najdzielniejsi wojownicy. Jazda germańska uchodziła za lepszą od galijskiej i hiszpańskiej, choć zarówno konie, jak i uzbrojenie defensywne i ofensywne miała gorsze. Koń był u Germanów główną nagrodą za dzielność, przyznawaną przez dowódcę zasłużonym wojownikom, a to oznaczało że bycie jeźdźcem nobilitowało, ale i zobowiązywało. 26

T a c y t , Germania, op. cit., 6, s. 268.

123

Piechota w otwartym polu nie przedstawiała dużej wartości bojowej. Decydowały o tym głównie braki w uzbrojeniu ochronnym. W zwarciu łatwo było o rany, więc jeśli nie powiodło się Germanom pierwsze natarcie, łatwo ustępowali. Za to w terenie trudnym lub w indywidualnych pojedynkach szybko ujawniali swoją przewagę. Siła fizyczna, duży zasięg ramion, wreszcie swoboda ruchów niemal nagiego ciała, pozwalały na zwyciężanie lepiej uzbrojonych i zorganizowanych przeciwników. Ale żeby doprowadzić do takiej sytuacji, nie wystarczało tylko ustawić się w boju frontem do wroga; należało przede wszystkim przewidzieć jego zamiary i odpowiednio im przeciwdziałać. A to było zadaniem dowódców. Wodzowie Wodzami Germanów byli ich naczelnicy plemienni bądź, w mniej demokratycznych społecznościach, królowie. Pojawiali się też atrakcyjni dla wojowników dowódcy międzyplemienni. Atrakcyjni, gdyż wiodący do wojen, zwycięstw, łupów i sławy. Wobec trwałego skłócenia plemion, tacy dowódcy byli jedyną szansą na zorganizowanie zbrojnej współpracy w celu odparcia Rzymian. To jednak wiązało się z pewnym ryzykiem. Dzielny, inteligentny człowiek, który znalazł sobie posłuch nawet wśród obcoplemiennych młodzieńców, jednocześnie zyskiwał wrogów w ich „prawowitych” władcach. Każdy ambitny król w regionie obawiał się takich ludzi jako konkurencji i dążył do ich wyeliminowania. Ponieważ od wodza jego własne wojsko wymagało niepospolitej dzielności, często zdarzało się, że dzielny dowódca międzyplemienny szybko znajdował śmierć na polu bitwy. O jedność Germanów było naprawdę trudno. Swary między plemionami bywały tak silne, a horyzonty myślowe władców tak ciasne, że nawet w obliczu wspólnego

124 niebezpieczeństwa nie spieszyli z pomocą pobratymcom. Dla plemienia żyjącego w stanie ciągłej nieprzyjaźni ze wszystkimi sąsiadami najazd Rzymian na ich odwiecznych przeciwników bywał traktowany jako korzystne wydarzenie. O siebie i swoje rodziny nie bali się, gdyż ufali własnemu męstwu. Ich polityka ograniczała się do krótkowzrocznych kalkulacji i nie zawsze konsekwentnych decyzji, a podejmowanych pod wpływem pomyślnej wróżby czy przypływu ambicji. Przeto łatwo dochodziło do współdziałania z Rzymianami, ale równie łatwo do buntów lub walki bez żadnych widoków na zwycięstwo, aż do fizycznego unicestwienia plemienia. Takie były skutki decyzji podejmowanych przez wodzów. Wodzowie germańscy potrafili ustawić wojsko do bitwy, ale po kilku porażkach z Rzymianami, starć w otwartym polu unikali. Różnice w uzbrojeniu były widoczne gołym okiem, podobnie jak w dyscyplinie wojskowej czy kulturze technicznej. Taktyka Germanów wykształciła się w ustawicznych walkach międzyplemiennych, będących w istocie najazdami rabunkowymi. Nie można to mówić o strategii, logistyce czy długoletnim planowaniu działań. W początkowym okresie działań ustawiano kobiety i dzieci na tyłach szyku bojowego; miało to potęgować dzielność wojowników, a jak wiemy, bywało, że kończyło się katastrofą. Ale wodzowie germańscy szybko się uczyli. Kobiety, dzieci, starców i bydło ukrywali w niedostępnych miejscach, a sami urządzali zasadzki na wrogów. Starali się zaprzyjaźniać z plemionami z głębi Germanii, aby w razie porażki u nich znaleźć schronienie. Wreszcie — przypatrywali się rzymskim sposobom walki, organizacji przemarszów i życia obozowego usiłując znaleźć w nich słabe punkty. Sami byli od nich słabsi pod jednym względem — musieli osobiście uczestniczyć w walce na pierwszej linii. Tym samym dowodzenie kończyło się z chwilą rozpoczęcia walki. Trzeba było nowych pokoleń, by zerwać ze zwyczajem

125

zgodnie z którym podczas bitwy, „[...] byłoby hańbą dla 27 naczelnika dać się przewyższyć w męstwie [,..]” . W tej sytuacji w całej nadreńskicj Germanii nie można było znaleźć człowieka, który stanąłby do oporu przeciw Rzymianom, jednocząc trwale pod swoim dowództwem siły kilku plemion. Zamiast skoordynować działania, opracować dalekosiężny plan odparcia czy choćby utrudnienia inwazji, naczelnicy jedynie rywalizowali między sobą o to, który z nich zgromadzi większą drużynę, a wszystko i tak zatrzymywało się na poziomie taktyki. Dzięki obcowaniu z Rzymianami Germanie zaczęli jednak powoli ulepszać swoją organizację wojskową. Oto, co Tacyt napisał o plemieniu Chattów, dając do zrozumienia, że różnią się oni od innych plemion: „Jak na Germanów posiadają oni wiele rozumu i zręczności; na czele stawiają doborowych dowódców, których słuchają, umieją utrzymać szeregi, wyczuwają stosowną chwilę, zwlekają z atakiem, dniem celowo rozporządzają, na noc otaczają się szańcami, szczęście uważają za coś wątpliwego, męstwo za rzecz pewną i — co jest nader rzadkim objawem i tylko rzymskiej dyscyplinie właściwym — zdają się więcej na wodza niż na wojsko. Cała ich siła polega na piechocie, którą prócz broni obładowują także żelaznymi narzędziami i zapasami [...]”. Ale to było kilka lat później. Tymczasem po stronie przeciwnej, od roku 16 do 13 p.n.e. cały sztab doświadczonych ludzi z Augustem na czele pracował nad strategią, która pomogłaby młodemu Druzusowi w rozwinięciu talentów taktycznych.

27

T a c y t , Germania, op. cit., 14, s. 272.

RZYMSKA OFENSYWA W GERMANII — ETAP I (JESZCZE W STAREJ ERZE)

Sytuacja na pograniczu germańskim stała się na tyle napięta, że Marek Loliusz Paulinus, namiestnik Galii, tuż po klęsce Legionu V, wezwał do siebie Augusta. Przybycie princepsa do Galii, prócz tego, że było wydarzeniem propagandowym najwyższej wagi, oznaczało wzmocnienie jej sił gwardią pretoriańską. Obie te korzyści podziałały uspokajająco na zatrwożoną Galię i hamująco na poczynania Germanii. August szybko zapoznał się z miejscową sytuacją. Trzeba tu powiedzieć, że nie winił Loliusza za klęskę ani nie obarczył go jej konsekwencjami. Mało tego — to właśnie Loliuszowi powierzył potem wychowywanie jednego ze swoich wnuków, szykowanego na następcę we władzy. Tymczasem powzięto środki zaradcze przed zagrożeniem germańskim, póki nie zostanie zakończony podbój krain alpejskich przez Tyberiusza i Druzusa. Przygotowania do wojny germańskiej zaczęły się w Rzymie jednocześnie z przystąpieniem do podboju Recji i Norykum przez pasierbów Augusta, a może i jeszcze wcześniej. Można by rzec, że podbój krain alpejskich i naddunajskich nie tylko dobrze wpisywał się w koncepcję Augusta, aby oprzeć granice Imperium o przeszkody

127 naturalne, ale miał przy okazji nie całkiem pożądane, choć wkalkulowane skutki uboczne — otwierał nowe tereny zmagań wojennych. Od ujścia Renu do jego źródeł, a następnie od źródeł Dunaju aż do zakrętu na południe w połowie jego biegu, wszędzie za tymi rzekami żyły plemiona germańskie. Ren i Dunaj były w tej sytuacji granicami pomiędzy Imperium a krainą Germania Magna. Krainą bardzo rozległą, słabo dotychczas poznaną i niespokojną. Niewiele o niej wiedziano na pewno, co zaś było pewne, to jej ogromny potencjał militarny i swoista nieatrakcyjność z rzymskiego punktu widzenia 1. Ów potencjał, w przeszłości niejednokrotnie przez Rzymian zauważany, teraz ujawnił się dowodnie i namacalnie. Okazało się, że siły prowincji Galia Belgica są nie tylko za małe, by pokonać sąsiednich Germanów, ale nawet nie są w stanie zapewnić bezpieczeństwa prowincji. Fiasko ekspedycji Loliusza w Germanii miało jednak pewien pozytywny efekt. Otóż dało pewność, że sprawami tej krainy należy zająć się natychmiast, bez odkładania na później, korzystając ze skoncentrowanych w pobliżu sił, z ich doświadczonej kadry dowódczej i potencjału ofensywnego. Na tym przykładzie wyraźnie też było widać, jakich trudności należy się tam spodziewać. Trudności nie przerażały Augusta. W jego charakterze nie leżało cofanie się przed trudnościami, ale stawianie im czoła i wyciąganie z nich wniosków. Dobrze wiedział, że jeśli w tym rejonie Rzymianie wkrótce nie pomszczą swojej klęski, to z biednej a ludnej Germanii wyjdą nie grupy rabunkowe jak dotychczas, ale całe, kilkusettysięczne plemiona jak kiedyś. A wtedy dobrze, jeśli tylko Galię trzeba będzie podbijać od nowa, bo może się okazać, że trzeba będzie bronić Italii, a nawet samego Rzymu. 1

Badacze szacują ówczesną ludność Germanii na ok. 10 mln ludzi.

128

Oczywiście, można było niemal natychmiast wyprawić ekspedycję karną na sprawców klęski i wzorem Cezara wycofać się po osiemnastu dniach. Tak byłoby najłatwiej i najszybciej, ale nie rozwiązałoby to problemu germańskiego ostatecznie, a August cierpiał katusze, jeśli jakiejkolwiek sprawy nie załatwił do końca. Ponadto nigdy nie zadowalały go rozwiązania szybkie, emocjonalne. Wolał odczekać nawet rok, dwa czy trzy, by przygotować właściwe rozwiązanie, nie zdając się na przypadek i unikając nieprzemyślanych improwizacji, a jednocześnie kończąc inne, wcześniej zaczęte sprawy. I tak, w trosce o własne samopoczucie i przyszły byt państwa, August przystąpił do planowania ogromnej operacji wojskowo-politycznej na terenie Germanii, z wykorzystaniem całej dotychczasowej i aktualnej wiedzy, jaką dysponowało Imperium. Oszacowano możliwości przeciwnika i stwierdzono, że Imperium może sobie pozwolić na jednoczesny podbój Panonii i Germanii. To zresztą w pełni odpowiadało rzymskiej doktrynie wojennej, wykształconej w czasie II wojny punickiej — dla bezpieczeństwa kraju wojnę należy prowadzić z daleka od jego granic. Podczas gdy August planował i zaprowadzał porządek w Galii, przewidziany do wojny germańskiej Druzus zdobywał ostatnie praktyczne szlify w krajach alpejskich. Gdy wreszcie zakończył pomyślnie podboje krajów alpejskich, mógł przystąpić do trudniejszych zadań. GERMAŃSKIE TRYUMFY DRUZUSA

Formalnie rzecz biorąc, za wojnę z obcym państwem odpowiadał zwykle namiestnik sąsiadującej z nim prowincjiTylko wyjątkowo, gdy obszar działań wojennych był zbyt szeroki lub przeciwnik nazbyt trudny, nadawano szersze pełnomocnictwa wodzom. W przypadku Germanii wojnę powinien był prowadzić namiestnik Galii.

129 Druzus dostał szersze pełnomocnictwa, gdyż został namiestnikiem nie jednej, ale trzech Galii. Namiestnikiem został w roku 13 p.n.e., czyli w roku, w którym konsulat sprawowali dwaj ludzie, mocno potem z Germanią związani: jego brat Tiberius Claudius Nero (czyli Tyberiusz) oraz Publius Quinctilius Varus (czyli „nasz” Warus...). Wyznaczywszy przedstawiciela, August udał się do Italii, pozostawiając swemu namiestnikowi ostateczną realizację ustalonych planów i dokończenie rozpoczętych przygotowań. O mądrości Druzusa (lub jego doradców) świadczą jego pierwsze kroki. Otóż na początek oszacował on oddane mu we władanie prowincje galijskie, co łączyło się z nałożeniem na nie podatków i innych świadczeń 2. Oszacowanie wywołało niepokoje, które trzeba było opanować częściowo siłą, a częściowo innymi metodami, jak choćby nadając Galom większe uprawnienia względem ich rzymskich okupantów (w praktyce zapewne sprowadziło się to do nadania obywatelstwa rzymskiego szczególnie zasłużonym Galom oraz uprawnień ekwickich starszyźnie galijskiej). Następnie Druzus udowodnił swoją siłę militarną, tj. zmusił do całkowitej uległości nadreńskie, lewobrzeżne plemiona Germanów, wyraźnie sympatyzujące z żyjącymi na wolności plemionami prawobrzeżnymi. Urządzono też kilka ekspedycji karnych na wschodni brzeg Renu, ale nie były to jeszcze zasadnicze działania bojowe. Wszystko to służyło zapoznaniu się nowego wodza z krajem i warunkami terenowymi; przy okazji pacyfikowano nazbyt wolnościowe nastroje miejscowych. Tylko plemię Trewerów stanowiło wyrwę galijską w zasiedleniu zachodnich brzegów Renu, więc miejscowym sprawom młody namiestnik musiał poświęcić szczególną uwagę. Ponieważ potem, w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat nie było słychać o problemach z tymi plemionami, działania Druzusa musiały być skuteczne. Możliwe, że dzięki przymiotom jego charakteru. Osobisty 2

L i w i u s z, op. cit., periocha ks. CXXXVIII.

130

udział w rozmowach z miejscowymi naczelnikami człowieka wychowanego w domu legendarnego Augusta (nigdy przez nich niewidzianego, a jeśli już, to z daleka), był dla nich najlepszą rękojmią trwałości ustaleń, a przy tym niewątpliwym zaszczytem. Kilka stosownych gestów ze strony Druzusa zjednało mu przychylność plemion, od których zależało powodzenie późniejszych operacji. Druzus poddał silniejszej kontroli tereny sojuszników. W rejonie środkowego Renu, w: Vetera, Gelduba, Novaesium, Bonna, Confluentes, Mogontiacum. stały obozy zimowe (castra stativa) legionów, będące zalążkami później szych miast. Między nimi za sprawą Druzusa rozmieszczono mniejsze obozy kohort posiłkowych. Dzięki temu Ren szybko zyskał sieć strażnic, skutecznie odgradzających wolnych a dzikich Germanów wschodnich od poddanych rzymskiej władzy Germanów zachodnich. Niedaleko wybrzeża morskiego, w kraju Batawów, zlokalizowano obóz Lugdunum, będący w istocie fortem stojącym na straży rzymskiego panowania. Podobne funkcje pełnił zapewne obóz zlokalizowany na północny-zachód od Vetera, w dzisiejszym Nijmegen, czyli Noviomagus Batavorum. Do tego czasu przestawienie gospodarki prowincji galijskich na tory wojenne zaczęło przynosić rezultaty Nie brakowało towarów, zwłaszcza strategicznych ówcześnie, tj.: żywności dla ludzi (głównie zbóż, przede wszystkim pszenicy), paszy dla zwierząt jucznych, pociągowych i bojowych, broni, odzieży żołnierskiej (sandałów, pasów, tunik, płaszczy), a także koni i mułów. Jeśli chodzi o korzystanie z zasobów wojska legionowego, Druzus, w przeciwieństwie do innych namiestnikówmiał otwarte konto w „banku” Augusta. Choć August starannie przestrzegał zasady, by człowiek pochodzący spoza rodziny panującej nie dowodził wojskiem liczniejszym niż cztery legiony (czyli dawną podwójną armią konsularną), to sytuacja w Germanii wymagała zaangażo-

131

wania poważniejszych sił. Odtworzono Legion V „Alaudae", a do starych, miejscowych legionów dodano nowe. Natomiast wyżywienie dodatkowych legionów oraz zaopatrzenie ich w materiały wojenne tudzież przydanie im wojsk pomocniczych — te problemy nie zaprzątały już głowy Augusta, ale namiestnika prowincji galijskich. Wysiłkowi organizacyjno-gospodarczemu Rzymian dość pobłażliwie przyglądano się z drugiej strony Renu. Być może lekceważono młody wiek namiestnika, a może ufano, że jako młodzian da się w najbliższej przyszłości ponieść emocjom i, jak Loliusz, popełni jakiś błąd. Zresztą Germanie chyba nie zdawali sobie sprawy z powagi sytuacji, w czym musiały ich utwierdzać dotychczasowe działania Rzymian, w tym Druzusa. Wyprawy wojenne Rzymian zawsze kończyły się w bezpośrednim sąsiedztwie Renu. W sezonie wojennym 13 roku p.n.e. nie było inaczej, gdyż i Druzus nie zapędził się w głąb Germanii. Ostentacyjne przygotowania Rzymian (zakładanie obozów wojskowych, gromadzenie materiałów do budowy mostów) wskazywały na miejsca przyszłorocznych uderzeń. Tam więc oczekiwano najeźdźców bądź też zawczasu ustępowano im pola, czyszcząc okolice z mieszkańców i żywności. Tymczasem okazało się, że pierwszy poważny atak Rzymian nastąpił z zupełnie niespodziewanej strony. Otóż młody namiestnik, prócz wymienionych już prac, wykonał jeszcze jedną. Kazał przekopać kanały, łączące odnogi Renu u podnóża Wyspy Batawów z Mozą i dalej z zatoką (nazywaną jeziorem), której brzegi zamieszkiwało plemię Fryzów. Aby tego dokonać, podbił mieszkające „po drodze" plemię Uzytepów 3. Jednocześnie, a o tym Germanie nie mogli wiedzieć, w portach północnej Galii powstawały masowo statki i okręty. Miały one pomieścić całą armię 3

F l o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, 30, Wojna z Germanami, op. cit. Ujarzmienie Uzytepów Florus przedstawia jako pierwszy czyn bojowy Druzusa.

132 rzymską, dając jednocześnie początek flocie Renu. Wykopane kanały pozwalały na znaczne skrócenie drogi wodnej na wschód. Flota Renu, łącznie z zarekwirowanymi i wypożyczonymi statkami, nigdy nie osiągnęła wielkości pozwalającej na jednorazowy transport całej armii; być może dlatego, że od czasu do czasu stawała się łupem Morza Północnego. Jej maksymalna pojemność to były 3-4 legiony, podczas gdy z czasem zaczęto kierować do Germanii siły dwu-, a nawet trzykrotnie większe. Reszta legionów musiała więc osiągać cele drogami lądowymi. Ale posiadanie floty przez Rzymian miało kluczowe znaczenie dla późniejszych zmagań, choć niosło ze sobą wspomniane już, dodatkowe niebezpieczeństwa. Zalety jednak przeważały. W Germanii nie było dróg w rzymskim rozumieniu tego słowa. Nie było też, również w tym rozumieniu rozległych i żyznych pól pszenicy, pozwalających na samowyżywienie armii, jak to działo się za Cezara w Galii. W związku z tym zapasy żywności należało zabrać ze sobą, czyli powiększyć tabory. Ale jak prowadzić tabory po bezdrożach? Flota pozwalała na uniknięcie trudności transportowych i aprowizacyjnych. I to, zdaje się, było głównym celem wysiłków sztabu Augusta, planującego działania zdobywca w Germanii. Sztab Augusta, a ściślej biorąc Druzus zdecydował o podboju niecywilizowanej Germanii poruszając się... drogami wodnymi. Dzięki temu nie tylko dostarczano ludzi i materiały wojenne daleko w głąb ziem nieprzyjaciela, ale i unikano jego zasadzek. Oczywiście armia musiała w końcu maszerować i wśród walk wycinać i przecierać drogi dla taborów, lecz samo przerzucanie wojsk w rejony operacyjne odbywało się dużo sprawniej. Flota dawała też możliwość szybkiego zabrania ludzi z terenu działań wojennych, co przy krótszym niż w cieplejszych krajach sezonie walk miało duże znaczenie.

133 Wojna fryzyjska — 12 rok p.n.e. Strategiczna decyzja prowadzenia wojny drogami wodwodnymi wyznaczała pierwszy kierunek natarcia. Zasadnicze

uderzenie wojsk rzymskich poszło na Fryzów, czyli Germanów nadmorskich. Fryzowie żyli, bezpieczni od napaści innych Germanów, na terenie wysp, lagun i mokradeł na wschód od ujścia Renu. Ten nizinny teren był trudno dostępny drogą lądową, przez co nie za chętnie najeżdżany przez wojowniczych sąsiadów. Ale i Fryzowie, odcięci od świata bagnami, rzekami i morzem (jak to mówili Rzymianie — oceanem), nie szukali zaczepki, co nie znaczy, że nie potrafili się bić. Te same bagna chroniły sąsiadów przed Fryzami. Operacja Druzusa rozwijała się pomyślnie aż do wypłynięcia na pełne morze. U brzegów fryzyjskich Neptun okazał się niełaskawy dla Rzymian i zesłał na nich burzę. Wiele okrętów i statków zostało uszkodzonych i osiadło na mieliznach; poniesiono też straty w ludziach. Chaosu dopełniały wahania poziomu morza. Fryzowie próbowali skorzystać z okazji i odeprzeć rozproszonych, a przy tym wystraszonych napastników, ale stan fizyczny armii rzymskiej okazał się dużo lepszy niż floty. Udane, mimo burzy, manewry morskie pozwoliły Druzusowi na osiągnięcie ujścia rzeki Haase, czyli wschodniego krańca terytorium Fryzów. Miejscowych zepchnięto w głąb ich ziem, na południe, na nieużytki. Pobici w kilku potyczkach Fryzowie znaleźli się w trudnym położeniu. Rzymianie rozłożyli się obozami na ich najlepszych ziemiach, wygnać się nie dawali, a że okręty mieli w dużej części niesprawne, nie zanosiło się na to, że dobrowolnie odpłyną. Gdyby mieli zimować na miejscu, dla Fryzów byłaby to klęska. Lekkozbrojne rzymskie oddziały pomocnicze, złożone z Galów i Germanów, mogły walczyć w tych samych warunkach co Fryzowie, przy czym miały oparcie, w razie porażki, w ciężkozbrojnych legionach. Tubylców

134 nawet bagna nie chroniły, gdyż oddziały posiłkowe Batawów i Sugambrów z łatwością przenikały za nimi, docierając do kryjówek ludności cywilnej. Plonów z pól nie zebrano, trzód nie było gdzie wypasać, a na zwycięstwo się nie zanosiło. W czasie wolnym od wojny dawało się żyć z mokradeł i lasów, ale na mokradłach i w lasach ciężko byłoby przeżyć zimę. Niby można było przejść bagna i szukać schronienia u Chauków, Cherusków i Brukterów, tylko że Fryzowie mieli w nich prawdopodobnie groźniejszych przeciwników niż w Rzymianach. W Germanii nie było już miejsca na jeszcze jedno wędrowne plemię. Wojna fryzyjska trwałaby może dłużej i byłaby bardziej krwawa, ale dla Druzusa to nie Fryzja była zasadniczym celem, lecz Germania. Nie miał zamiaru tracić czasu i sił na doprowadzanie silnego przecież plemienia do ostatecznej rozpaczy i groźnych aktów desperacji. Imponującą demonstrację zbrojną urządził, taktycznie przeciwnika wymanewrował, ale zimować tam nie zamierzał. Korzystając ze swojego militarnego wdzięku, wysłał do Fryzów gałązkę pokoju (może nie oliwną, gdyż w tamtejszym klimacie było o takową trudno), którą oni, jako że mieli sporo do stracenia, przyjęli. Na podstawie późniejszych wydarzeń i rozproszonych danych4 możemy określić przybliżone warunki przymierza: — Fryzowie zachowają wolność osobistą, swój ustrój i władze, — Fryzowie będą płacić daninę (dziesięcinę), której wartość będzie określana na podstawie wartości skór wołowych, — Fryzowie pomogą w naprawie rzymskich statków i okrętów, — Fryzowie dostarczą na każde wezwanie ludu rzymskiego kontyngenty wojsk posiłkowych, — lud rzymski będzie bronił Fryzów przed ich wrogami. — lud rzymski w celu obrony Fryzów i pobierania danin, postawi na ich ziemiach obóz warowny, 4

U Tacyta.

135 — lud rzymski zobowiązuje się do natychmiastowego uderzenia na fryzyjskich wrogów. Fryzowie, przymuszeni trudną sytuacją, a przy tym podniesieni na duchu widokami na przyszłość, zawarli nierównoprawne przymierze, co w ich sytuacji było posunięciem roztropnym. Przymierze zawarto tym łatwiej, że lud rzymski był reprezentowany przez jego niemal najznakomitszego przedstawiciela. Wiemy już, jak imponująco przedstawiał się strój głównodowodzącego. To robiło wrażenie. Takiemu człowiekowi można było podać dłoń bez ujmy. Ustalenia wynikające z przymierza próbowano wprowadzić w czyn jeszcze w tym samym roku. Późna pora, deszcze i trudności terenowe nie pozwoliły na rozwinięcie kampanii. Druzus postanowił wracać, by nie narażać floty na całkowite zniszczenie przez tutejsze, bardzo kapryśne, jak się okazało, bóstwa morskie. Na straży Fryzji pozostało kilka kohort, a do Augusta i do senatu pomknęli gońcy z optymistycznymi sprawozdaniami: mimo trudności stwarzanych przez ocean, przywiedziono do posłuchu obydwa ludy Fryzów (Małych i Dużych) wraz z przyległościami. Ujścia ich rzek, porty i przystanie otwarto dla rzymskich okrętów. W senacie zrozumiano, że tym samym otwarto wrota do Germanii. Okazało się to nie w pełni prawdziwe, choć same ziemie Fryzów były najtrwalszym nabytkiem Rzymian za Renem. Z pewnością o względnej trwałości tego podboju decydowały warunki terenowe, czyli swoista izolacja tego kraju od Wielkiej Germanii. Z czasem okazało się, że zdobycze na bardziej stałym lądzie nie były tak trwałe. Kampania lądowa — 11 rok p.n.e. Nieliczne dane na temat wojen germańskich w czasach Druzusa uwzględniają tylko jego czyny, a wśród nich tylko te najważniejsze. Dlatego nie znamy wszystkich

136 okoliczności, jakie wpływały na decyzje wodza. A ściślej rzecz ujmując, możemy powiedzieć, że nie znamy prawie żadnych okoliczności. Ze śladów zachowanych w ziemi, skrupulatnie, cierpliwie i dogłębnie badanych przez archeologów niemieckich, oraz z nielicznych wzmianek kronikarskich wyłania się historia śmiałych i efektownych działań militarnych Druzusa w 11 roku p.n.e. Rekonstruując te wydarzenia musimy mieć na uwadze, że to Druzus zajmował centralne miejsce w sprawozdaniach, a czyny jego legatów, choćby bardziej pożyteczne od dokonań naczelnego wodza, pozostawały dla współczesnych tylko ich tłem. Władcy świata bardzo sobie cenili skromność podwładnych. Druzus zniechęcił się nieco do działań bojowych wśród bagien nadmorskiej Germanii. Dobrze wiedział, że przyniosły one efekt głównie dzięki zaskoczeniu i braku współpracy międzyplemiennej Germanów. Ponieważ, jak donosił wywiad, nadal nie było mowy o zorganizowanym współdziałaniu plemion, Druzus postanowił wykorzystać ten fakt i dokonać spektakularnego uderzenia w głąb wrogich krain. Samo uderzenie rzymskie nie mogło być tajemnicą, a w związku z tym zaskoczeniem. Zaskakujący miał być jego zasięg. Jako cel wyprawy określono brzeg rzeki Łaby. W tym miejscu można zapytać: czyżby w Germanii pojawiły się jakieś drogi i rozstawione na trasie przemarszu magazyny żywnościowe? Czy może Rzymian zaproszono w gościnę i przygotowano im aprowizację? Czy też może Nero Klaudiusz Druzus oszalał, chcąc wystawić armię na niepotrzebne trudy i głód, przed którymi cofnął się nawet boski Juliusz? Oczywiście, ani na pierwsze, ani na drugie pytanie nie może być odpowiedzi twierdzącej. Za to przypatrzmy się bliżej planom Druzusa, a okaże się, że nie można ich nazwać szalonymi, choć mogą sprawiać takie wrażenie.

137 W każdej z wojen zwyciężano Germanów tylko wtedy, gdy nie mieli dokąd uciec. Tak było ostatnio z Fryzami, tak wcześniej poradzono sobie z mieszkańcami zachodnich brzegów Renu. Tu, w „prawdziwej” Germanii, impet uderzenia wyczerpywał się dotychczas na pierwszym plemieniu, rozpierzchającym się po lasach. Po cofnięciu rzymskich wojsk Germanie ponownie zasiedlali pozornie podbite tereny. Jeśli nie to samo plemię wracało do swoich siedzib, to wkrótce na wolne miejsce przesuwało się inne. W dodatku plemiona, nawet gdy nie walczyły wspólnie, udzielały sobie wzajemnie schronienia. Wobec tego rzymskie uderzenia (czy kontruderzenia) trafiały często w próżnię lub, jak w przypadku Loliusza, w zasadzkę. Jeśli wierzyć Florusowi 5, doszło wcześniej do współdziałania Sugambrów, Cherusków i Swebów, przez co Marek Loliusz poniósł klęskę. Takie współdziałanie było możliwe, aczkolwiek nie miało żadnych cech trwałości. Ponieważ kronikarz Florus w swojej pracy połączył pod postacią Druzusa dokonania wszystkich wodzów rzymskich w Germanii, mógł też, znając późniejsze wydarzenia, przenieść wstecz to, co w istocie miało miejsce później. Można natomiast wierzyć, że oficjalnym motywem wyprawy Druzusa była chęć pomszczenia rzezi Legionu V i odzyskania jego znaków bojowych. Śmiały plan Druzusa miał na celu przebicie się przez te swoiste strefy buforowe i dosięgnięcie przeciwnika w miejscach, w których czuł się on bezpiecznie, czyli na jego głębokim zapleczu. Do takiego uderzenia potrzeba było szybkości działania. Tu znowu powraca kwestia dróg. Otóż działania Augusta w Dalmacji odbywały się w terenie górskim, zalesionym i bezdrożnym. Drogi najeźdźcy budowali mimo aktywnej obrony tubylców. Druzus wybrał jako drogę ataku wododział rzek Lippe i Ruhry, teren zalesiony i pagórkowaty, lecz suchy. Żołnierze nie musieli iść w błocie. 5

F l o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, 30, Wojna

z Germanami, op. cit.

138 Ponieważ obydwie rzeki płyną ze wschodu na zachód, przez ponad 200 km, aż do Wezery, armia rzymska nie musiała pokonywać żadnej poważnej przeszkody wodnej. W dodatku teren ten był solidnie zaludniony, wojsko nie musiało więc maszerować po absolutnych bezdrożach, a jedynie pokonywało wąskie pasy obszarów leśnych, wyznaczających granice międzyplemienne. No i posuwano się wzdłuż prastarego szlaku komunikacyjnego, który dla potrzeb ofensywy należało tylko poszerzyć, a nie wytyczać od nowa. Problem zaopatrzenia rozwiązano na trzy sposoby. Po pierwsze, wykorzystano spławny, dolny bieg rzeki Lippe. Jako wysunięte bazy urządzono obozy warowne, a jednym z nich był zapewne obóz znajdujący się na terenie dzisiejszej miejscowości Oberaden. Dalej zapasy należało przewozić ze sobą, na wozach taborowych i zwierzętach jucznych, i to był drugi sposób. Natomiast trzecim sposobem było żywienie się na koszt przeciwnika, poprzez rabunek i wymuszone kontrybucje — na co Juliusz Cezar nie liczył i dlatego Germanii nie podbijał. A od sposobu żywienia armii zależał faktyczny zasięg kampanii. Ponadto trzeba zauważyć, że Rzymianie nie poruszali się po omacku. Ich pojawienie się w rejonie i pierwsze poważne zwycięstwa spowodowały zamęt w Germanii, podobnie jak wcześniej działania Cezara w Galii. Podziały przebiegały nie tylko między plemionami, ale również, jak wskazują późniejsze wypadki (łącznie z klęską Warusa), w samych plemionach. Druzus mógł liczyć na wewnętrzne niesnaski Germanów i pęd ku władzy ambitnych jednostek. Poza tym armia Druzusa miała świetnych przewodników. Znając zasady działania Rzymian, można być pewnym, że bardzo ochoczo towarzyszyły wyprawie wojska sojuszników germańskich, znęconych obietnicami sławy wojennej i możliwością uzyskania szerszych ziem dla swoich plemion a skłonnych do odegrania się na Brukterach, Cheruskach czy Marsach.

139 Zdaje się też, że działania wojenne Druzusa nie były jedynymi jakie podjęto w regionie. On poszedł w głąb Germanii z wyborowym wojskiem, z dużą liczbą jazdy. Jego legaci dostali zadanie rozszerzenia podstawy klina, wyznaczonego przez uderzenie namiestnika. Od północy zaś mieli podziałać Fryzowie, w ramach zawartego wcześniej przymierza. Prawdopodobnie w taki sposób Rzymianie zaplanowali działania zbrojne w roku 11 p.n.e. Wyprawa ruszyła z Vetera, następnie siły podzielono. Legiony legatów ruszyły lewym skrzydłem, uderzając przy pomocy Batawów i Fryzów na Brukterów, paląc, grabiąc i mordując, gdyż przyjęto niszczycielski charakter wojny. Armia manewrowa Druzusa pomaszerowała szybko w głąb Germanii, docierając do siedzib plemienia Marsów. Plemię to w przyszłości jeszcze kilkakroć miało stać się obiektem rzymskich napaści, zapewne z powodu łatwego dostępu. Szybkie działania Rzymian, przy należytym wykorzystaniu konnicy, nie pozwoliły na zorganizowanie skutecznego oporu. Wojska rzymskie, znalazłszy się na terenie „wyspy” mieszkalnej w morzu lasu, były nie do pokonania. Marsowie uciekli więc na wschód, w stronę Cherusków. W tym samym czasie, również na wschód, uciekały dziesiątki tysięcy Brukterów. Kogo Rzymianie złapali, zabijali lub brali do niewoli, szybko odsprzedając niewolników ciągnącym za armią rzeszom kupców. Dla samych Marsów przegrane przez nich potyczki i opanowanie przez Rzymian ich biednych sadyb było wkalkulowane w obronę. Natomiast rzymski pościg stanowił niemiłą nowość, gdyż dotychczas Rzymianie bardzo niechętnie zapuszczali się w głębokie lasy. Tu, nie dość, że śmieli do takiego lasu wejść, to jeszcze nie dali się w nim zatrzymać. W ciągu niewielu dni znaleźli się na kolejnej „wyspie bezleśnej” (przez co należy rozumieć umiarkowane zalesienie), należącej do plemienia Cherusków.

140 Dla Cherusków zasięg rzymskiego ataku musiał być prawdziwym zaskoczeniem. Dzięki temu Rzymianie natrafili na przeciwnika zupełnie nieprzygotowanego do odparcia najazdu. Opór Cherusków, rozproszonych i przyłapanych w czasie przygotowań do ewakuacji, choć zapewne dzielny, był całkowicie nieefektywny. Starszyzna, wobec rozproszenia własnych sił i łatwości, z jaką przeciwnik poruszał się po nieznanym mu terenie, szybko zaniechała walki. Uciekinierzy Marsów i Brukterów zwyczajnie powiększali zamęt. Prawdopodobnie Druzus wyprzedził wielu uciekinierów, obecnie zdezorientowanych, gdyż Rzymianie byli z przodu i z tyłu. W lasach trwało polowanie na ludzi, dzięki czemu germańskie wojska sojusznicze mogły się przekonać, jak zyskowne jest zwyciężanie u boku Rzymian. Dla doświadczonych wodzów pobitych plemion było jasne, że trwanie w oporze może zakończyć się ich unicestwieniem. Choć nie słyszeli wcześniej o rzymskich metodach postępowania z krnąbrnymi Hiszpanami, to teraz na własnej skórze doświadczyli, że dla Rzymian nie jest żadnym problemem zlikwidowanie mężczyzn i sprzedanie w niewolę pozostałych przy życiu kobiet i dzieci całego plemienia. W tej sytuacji przyjęli propozycję pokoju i wydali zakładników (tj. głównie zakładniczki, gdyż bystrzy Rzymianie zauważyli dziwnie małą skłonność Germanów do poświęcania życia i czci kobiet) oraz oddali zapasy żywności najeźdźcom. Bardzo możliwe, że Druzus w pogoni za uciekinierami Cherusków przeprawił się za Wezerę, zresztą plemię to zamieszkiwało tereny po obu jej stronach. Ta część wyprawy była już raczej swoistym rekonesansem, demonstracją siły wobec głębiej mieszkających plemion swebskich, niż próbą dokonania trwałego podboju. Druzus przyjrzał się miejscowym warunkom terenowym, po czym uznał, że tymi ziemiami trzeba będzie się zająć w późniejszym czasie. Być może chciał się upewnić,

141

że Swebowie nie podejmą w najbliższym czasie prób wyciągnięcia korzyści z rzymskiego wysiłku militarnego. Nie napotykając poważnego oporu, zawrócił i powiódł wojsko do nadreńskich leży zimowych. Na straży Marsów pozostały wojska w wysuniętych obozach (dziś Haltem i Oberaden). Do Augusta i senatu gońcy powieźli kolejne optymistyczne sprawozdania. Wojna z Tenkterami i Chattami — 10 rok p.n.e. Wiosną następnego roku Druzus powtórzył swoje wyczyny z roku poprzedniego, w pasie ziem położonych ok. 120 km na południe od terenu poprzednich działań. Osią wyprawy była rzeka Men, a punktem wyjściowym obóz zimowy Bonna, zasadniczym celem zaś plemiona Tenkterów i Chattów. Znając dobrą opinię Rzymian o kulturze wojskowej Chattów, można przypuszczać, że ci ostatni zdecydowali się na wydanie bitwy najeźdźcom. W końcu opinia o waleczności i zdyscyplinowaniu do czegoś zobowiązywała. Miejsca i przebiegu bitwy nie znamy. Biorąc pod uwagę warunki terenowe i dotychczasowe doświadczenia Germanów, można przyjąć, że Chattowie bronili przejść przez wąwozy, obsadzając ich stoki i dokonując obejść kolumn rzymskich, by je rozdzielić i zniszczyć partiami. Rzymskie regulaminy wojskowe przewidywały takie sytuacje, a Druzus spodziewał się, że próby osaczenia jego armii muszą nastąpić. Legiony maszerowały lub też posuwały się w szerokim i głębokim ugrupowaniu (omówimy je potem przy innej okazji), zapewniającym swobodę manewru dziesiątkom kohort. Na przodzie i z tyłu maszerowały wojska pomocnicze i sojusznicze, siłą rzeczy biorąc na siebie główne uderzenia przeciwnika i ponosząc przy tym poważne straty. I chyba do tej sytuacji odnosi się zdanie będące tytułem szerszej, niestety zaginionej informacji: „Opis wojny prowadzonej przez Druzusa z ludami za

142 Renem, w której między wybitniejszymi walczyli jako trybunowie Senektiusz i Anektiusz z kraju Nerwiów” 6. Chattowie przeliczyli się. Rzymskie legiony potrafiły odpierać ataki i przejść do kontrataku nawet posuwając się pod górę. Poza tym przy właściwym dowodzeniu sprawność manewrowa kohort rzymskich, mimo obciążenia bronią, wiele razy w historii, od czasu wojen hanibalskich, pozwalała im na wyprzedzenie i przeskrzydlenie wrogów. I tym razem było podobnie. Druzus miał wreszcie powód do autentycznego tryumfu: zwyciężył Germanów w walnej bitwie, a nie w potyczkach i akcjach pacyfikacyjnych jak dotychczas. Może właśnie przy tej okazji dokonał rzadkiej, a wysoko cenionej w rzymskich dziejach sztuki — jako wódz naczelny pokonał i zabił w walce naczelnego wodza przeciwnika, zdobywając na nim łupy zwane spolia opima 7, której to sztuki dokonano przed Druzusem tylko trzy razy. Tenkterowie i Chattowie złożyli broń i wydali zakładników. Tym samym, może w węższym zakresie, bo między Renem a Wezerą (nie Łabą), za to w pełnej rozciągłości od Morza Północnego aż po Las Hercyński, Germania znalazła się we władzy ludu rzymskiego. Sprawozdanie do Augusta i senatu nie mogło być inne, jak tylko tryumfalne. W Rzymie przyjęto je z wielkim entuzjazmem. Na Druzusa posypały się zaszczyty i wyróżnienia. Oznaki tryumfalne to było za mało, więc młody wódz został mianowany konsulem na rok następny, czyli 9. Świadom, że sprawozdania i uroczystości to nie to samo co faktyczna sytuacja, desygnowany na konsula Druzus i jego doradcy wiedzieli, iż do pełnego podboju Germanii jest jeszcze daleko. Wojsko rzymskie ani razu nie przezimowało w głębi najeżdżanych ziem. Linię rzeczywistego panowania wyznaczały obozy stacjonarne, a te założono na wschodzie nie dalej niż o 2-3 dni marszu od Renu. 6 7

205.

L i w i u s z, op. cit., periocha ks. CXLI. S w e t o n i u s z , Żywoty Cezarów. Boski Klaudiusz, op. cit., s.

143

Fatalny rok 9 p.n.e. Dotychczasowe zdobycze Rzymianie zawdzięczali nie tylko swojej sile i sprawności bojowej, ale też skłóceniu Germanów, braku u nich stałych struktur władzy czy choćby dalekowzrocznych sojuszy. Dzięki temu Rzymianie, skupiając siły na wybranych kierunkach natarcia, mogli działać z przewagą nie tylko jakościową, ale i ilościową. Co więcej — skutecznie rozpowszechniali wśród Germanów złudne przeświadczenie, że wojska rzymskie są niezliczone. Ale uważni obserwatorzy tego, co się dzieje w Germanii, zauważyli symptomy przyszłych kłopotów. Wielki i silny związek plemienny Swebów na razie tylko przyglądał się sytuacji, czekając na jej rozwój. Na północy w podobnym oczekiwaniu trwali Longobardowie. Inny związek plemienny, Markomanów, dorobił się właśnie władzy królewskiej, a ta oznaczała trwałą myśl polityczną, niezależną od chwiejnych gustów ludu. Każde z tych plemion było silniejsze od dotychczasowych przeciwników Rzymian i miało kilka lat na przygotowanie się do wojny. Przystępując do wojny ze Swebami czy Markomanami, Rzymianie nie mogliby już liczyć na swoją liczebną przewagę. Druzus i jego sztab, a co za tym idzie — nawet August w dalekim Rzymie, wiedzieli, że trwałość podboju Germanii zależy od zachowania silnych plemion zamieszkujących w jej głębi. Wezera nie nadawała się na rzekę graniczną. Taką rolę mogła odegrać Łaba, mająca swe źródła na dalekich ziemiach Bojów, czyli w Bohemii. Dopiero z chwilą, gdy wzdłuż niej stanie sieć rzymskich obozów zimowych i kolonii weteranów, nabytki w Germanii bliższej można będzie uznać za trwałe. Druzus kuł żelazo, póki gorące. W roku 9 powiódł wojsko wzdłuż Menu na Markomanów. Florus donosi, że Druzus wzniósł z ich broni i klejnotów wielki stos, a coś takiego działo się tylko po walnych bitwach. Ale Markomanie nie pozwolili się ujarzmić — zamiast się poddać

144 lub bronić do upadłego jak inni, opuścili swoje siedziby i pociągnęli na wschód. Zatrzymali się dopiero w Bohemii. Pozbywszy się Markomanów, Druzus uderzył na Hermundurów, a następnie dotarł do Łaby, naruszając tym samym siedziby plemion Związku Swebskiego. Ale na tym poprzestał, gdyż „[...] zjawa w postaci niewiasty barbarzyńskiej nadludzkiego wzrostu przemówiła doń w języku łacińskim, zabraniając zwycięzcy posuwać się dalej” 8. Okazało się, że osiągnięcie Łaby i przepędzenie miejscowych Germanów to już ostatnie sukcesy błyskotliwego, trzydziestoletniego wodza. W środku kampanii, gdy założono obóz letni dla odpoczynku wojsk, „[...] zmarł na skutek złamania nogi przez upadek z konia na nią, w trzydzieci dni po tym wypadku” 9. Osierocił synów Germanika i Klaudiusza oraz córkę Liwillę. Dzieci te miał z Antonią, córką siostry Augusta, Oktawii i jego wroga, Marka Antoniusza, fatalnego kochanka Kleopatry. Dla zobrazowania epoki wyprzedźmy nieco bieg historii i przedstawmy pokrótce losy tych dzieci: Germanik walczył na tych samych terenach co ojciec; równie dzielnie, ale mniej szczęśliwie. Zginął w Syrii, otruty, prawdopodobnie na rozkaz stryja Tyberiusza. Jego syn, Kaligula, został cesarzem. Klaudiusz z woli pretorianów i wobec braku lepszych kandydatów został cesarzem po tragicznej śmierci Kaliguli, sam z kolei otruty przez Agryppinę, swoją bratanicę, a jednocześnie żonę. Liwillę, za otrucie Druzusa. syna Tyberiusza i zdradę dynastii z Eliuszem Sejanem, prefektem pretorianów, jej matka Antonia zagłodziła na śmierć. KONSEKWENTNY TYBERIUSZ

Na wieść o ciężkiej ranie Druzusa August natychmiast wysłał doń Tyberiusza. Tyberiusz zdążył na czas o tyle, że zobaczył brata żywego. Wkrótce stanął na czele konduktu 8

Ibidem, s. 204.

9

L i w i u s z, op. cit., periocha ks. CXLII.

145 pogrzebowego i przeszedł pieszo całą drogę z obozu letniego, nazwanego przez żołnierzy „Obozem Przeklętym”, w Germanii do Rzymu. Następnie bardzo szybko wrócił do Germanii, by kontynuować dzieło brata. Wprawdzie, zważywszy na okoliczności, nie był to zbyt miły obowiązek, ale dzięki temu mógł z prawdziwą ulgą opuścić Rzym. Dlaczego z ulgą? Otóż Tyberiusz miał wcześniej żonę, Wipsanię Agryppinę, córkę najlepszego wodza Augusta, Agryppy. Ten sam Agryppa był drugim mężem Julii, córki Augusta. Gdy zmarł, Tyberiusz musiał rozwieść się z Wipsanią Agryppiną, choć miał już z nią syna Druzusa, a obecnie ona znów była w ciąży, i pojąć za żonę owdowiałą Julię, już wtedy prowadzącą się nazbyt lekko. Tyberiusz miał żal do Augusta i Liwii za ich niegodziwe postępki dynastyczne. „Nad rozstaniem z Agryppiną bolał jeszcze po rozwodzie. Raz tylko w ogóle przypadkowo ujrzawszy, ścigał tak uważnymi i pełnymi łez oczyma, że później już strzeżono, aby nigdy już nie ukazała się jego oczom. Z Julią [...] poróżnił się tak poważnie, że odtąd miał zawsze oddzielną sypialnię [,..]” 10. Jeśli Germanie cieszyli się ze śmierci Druzusa, to ich radość szybko zgasła. Tyberiusz był bardzo podobny do brata, ale o trzy lata starszy, rozważniejszy i nie tak otwarty w kontaktach osobistych. Do wojny germańskiej podszedł bardzo sumiennie, wnosząc swoje doświadczenie bojowe i nową myśl, by zakończyć ją jak najszybciej. Zaangażował w nią wszelkie dostępne mu siły, a kampanie prawdopodobnie przeciągał nawet na miesiące zimowe, by opornych zmusić do pełnej uległości. Przytoczmy tu słowa jego entuzjasty: „Nowy wódz pokierował nią [wojną — przyp. aut.] ze zwykłym męstwem i powodzeniem. W zwycięskich pochodach bez uszczerbku armii, o co zawsze szczególnie się troszczył, przemierzył wzdłuż 10

S w e t o n i u s z , Żywoty Cezarów. Tyberiusz, op. cit., s. 139.

146 i wszerz Germanię, obracając ją niemal w podległą prowincję rzymską” 11. Wojna Tyberiusza trwała dwa lata. Można przyjąć za pewnik, że użył w niej również floty, a jego działania miały nie tylko militarny, ale i polityczny charakter. Jedno z plemion germańskich, w liczbie 40 000 ludzi, osiedlił na wschodnim brzegu Renu. Podobnie musiało być w samej Germanii. Tyberiusz jedne plemiona nagradzał za wierną służbę większymi przydziałami ziemi, inne zaś karał rugowaniem lub przesiedlaniem na tereny mniej korzystne. Warto zwrócić uwagę na słowo „niemal” użyte powyżej w cytacie z Paterkulusa. Oznacza ono złamanie u Germanów woli walki, ale nie woli oporu. Aby stać się prowincją rzymską, Germania powinna była przejąć choć kilka podstawowych urządzeń społecznych, znamionujących cywilizację a ułatwiających rządzenie administracji rzymskiej. Tymczasem nie było tam miast ani struktur państwowych, urzędników, spichrzy ani żadnych miejsc szczególnie obfitujących w jakieś dobra, które dałoby się eksploatować. Jedynymi stałymi punktami w Germanii były rzymskie obozy, ale przy nich nie było normalnego życia. Żeby z Germanii zrobić prowincję, należało zmusić jej mieszkańców do zmiany trybu życia z półkoczowniczego na osiadły, przyzwyczaić do wymiany towarowo-pieniężnej. no i zmienić ich mentalność z wojowniczej na rolniczą. Do tego trzeba było pokoleń i złamania godności osobistej ludzi. Było też inne wyjście, a mianowicie przystosowanie mentalności urzędników rzymskich do warunków miejscowych, to jednak okazało się jeszcze trudniejsze, choć możliwe (np. przy Tyberiuszu). W Rzymie doceniono dwuletnie wysiłki militarne Tyberiusza. Po powrocie odbył tryumf nad Germanią i ponownie nadano mu konsulat. Jednocześnie August ogłosił pokój 11

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, II, 98, przeł. E. Zwolski, Wrocław 1970, s. 89.

147 światowy i zamknął wrota świątyni boga Janusa, co oznaczało, że Rzym z nikim nie prowadzi wojen. Straż osobistą princepsa sformowano z Germanów. Uroczystościom i igrzyskom nie było końca, lud się cieszył, ale tryumfator był wyczerpany i zniesmaczony. Inteligentnemu Tyberiuszowi, jasno widzącemu sytuację polityczną, puściły wreszcie nerwy. Wszystkie te zaszczyty nie zmieniały faktu, że na następców August sposobił swoich wnuków, Gajusza i Lucjusza, synów Julii i Agryppy. Tymczasem Julia wdawała się w nowe romanse, o których wiedział cały Rzym, łącznie z jej mężem Tyberiuszem, a tylko August pozostał nieświadomy tego, co się działo. Zgorzkniały Tyberiusz poprosił o coś na kształt urlopu i udał się na wyspę Rodos, dość mętnie to uzasadniając. Bystry August domyślił się powodów — uznał, że Tyberiusz jest zazdrosny o władzę. Urlopu udzielono — bezterminowo, a wkrótce miało się okazać, że zmienił się on w rodzaj łagodnego wygnania. Urlop Tyberiusza w otoczeniu greckich filozofów Tyberiusz popłynął na Rodos, zwiedzając po drodze Grecję. Na miejscu zamieszkał skromnie i filozofował z miejscowymi (czyli prowincjonalnymi) uczonymi, doskonaląc grekę i wypełniając jakoś czas. Miał przy tym miejsce osobliwy, acz znamienny przypadek, wiele mówiący o Tyberiuszu jako człowieku, co każe powątpiewać w jego wizerunek potwora, kreślony z upodobaniem przez senatorskich kronikarzy: „Kiedyś rankiem, gdy układał sobie porządek dnia, przypadkiem wyraził się głośno, że pragnie odwiedzić wszystkich chorych w mieście. To zostało opacznie zrozumiane przez otoczenie. Polecono przynieść wszystkich chorych do publicznego portyku i ułożyć według rodzajów chorób. Tyberiusz wstrząśnięty niespodziewanym widokiem

148 długo nie wiedział, co począć. Wreszcie obszedł wszystkich chorych po kolei, usprawiedliwiając się z tej pomyłki wobec każdego, choćby najmierniejszej kondycji i nieznanego” 12. Przypadek ten tłumaczy, jak służalczość jest w stanie zmienić intencje najwyższej władzy. Tu Tyberiusz mógł zareagować natychmiast, był przecież na miejscu. Będąc potem cesarzem, musiał się zdawać na sprawozdania od namiestników, nie dość, że z konieczności opóźnione w stosunku do wydarzeń, które opisywały, to jeszcze podkolorowane, a nierzadko fałszowane. Późniejsze kłopoty w Germanii brały się między innymi z podobnych nieporozumień. Tymczasem rozżalony na Tyberiusza August skierował do Germanii innego legata. Nie dysponując już nikim w pełni dojrzałym z najbliższej rodziny, musiał się oprzeć na człowieku obcym, choć dobrze znanym. Wybór padł na Lucjusza Domicjusza, wżenionego w rodzinę. Przez kilka lat było w miarę spokojnie, gdyż Germanie nie podejmowali początkowo żadnych działań, pozostając w szoku wywołanym podbojami Druzusa i Tyberiusza. Domicjusz zresztą dbał o pokój, przemierzając Germanię na czele swoich legionów, a przy okazji przecierając drogi przez bagna. Tymczasem już wkrótce miało się okazać, że narzucony siłą pokój miał dla Germanów jeszcze jeden wymiar — oznaczał ich zjednanie się w ramach władzy namiestnika Galii. Rzymianie nie wystawili posterunków między plemionami, nie skłócali ich ani nie przesiedlali. Tym samym Germanie zyskali nie tylko czas na przemyślenie swoich dotychczasowych działań, ale i możliwość swobodniejszego niż niegdyś, za pełnej wolności, porozumiewania się. Za ich plecami żyły germańskie plemiona całkowicie wolnych, drwiących z obecnego położenia Che12

S w e t o n i u s z , Żywoty Cezarów. Tyberiusz, 11, op. cit., s. 141.

149 rusków czy Chattów. Być może Swebowie napadliby swoich pobratymców, z których tymczasem drwili, ale obawiali się reakcji Rzymian. Zamieszanie w regionie byłoby w ich interesie. Namiestnik podjął więc wyprawę prewencyjną za Łabę, „[...] głębiej wdzierając się do Germanii niż którykolwiek z jego poprzedników i osiągnął za to oznaki triumfalne” 13. Możliwe, że to ślady jego bytności rozpoznał kronikarz niemiecki z przełomu X i XI wieku, biskup merseburski Thietmar, w wałach obok grodu Lubusza, leżącego w połowie drogi między Łabą a Odrą: „Obok Lubuszy od strony północnej wznosiło się grodzisko oddzielone od niego tylko jedną doliną i posiadające dwanaście bram. Kiedy je dokładnie zwiedzałem, przypomniałem sobie z pism Lukana dzieło Juliusza Cezara i imponującą podówczas budowlę, wzniesioną przez Rzymian. W grodzisku tym mogło się pomieścić przeszło dziesięć tysięcy ludzi” 14. Czy Lubusza była śladem Rzymian, czy nie, Lucjusz Domicjusz dał przykład właściwego postępowania. Ale trudno było go naśladować, Germanie mieli bowiem swoje własne plany działania. Powstanie wybuchło w całej podbitej, może z wyjątkiem Fryzji, zareńskiej Germanii jednocześnie, za namiestnictwa Marka Winicjusza, w 1 roku p.n.e. Było na tyle skuteczne, że Rzymianie, zrazu ochoczo nacierający na powstańców, musieli szybko przejść do obrony.

13 14

T a c y t , Roczniki, ks. IV, rok 44 , op. cit.

T h i e t m a r z Merseburga, Kronika, przeł. M. Z. Jedlicki, Poznań 1952, s. 398.

OFENSYWA RZYMSKA W GERMANII — ETAP II (JUŻ W NASZEJ ERZE)

W tym czasie, w dalekiej od Germanii Palestynie, przyszedł na świat człowiek, który zmienił bieg historii, aczkolwiek na razie fakt ten uszedł uwagi możnych tego świata, zajętych własnymi sprawami. Los, ponoć nie bez aktywnej pomocy Liwii, usunął z tego świata znaczącego rywala Tyberiusza, to znaczy jednego z dwóch wnuków Augusta, a jego pasierbów, których usynowił i wyznaczył na swoich następców. August, pod pretekstem nie cierpiących zwłoki spraw, odwołał Tyberiusza z Rodos w 2 roku n.e., zasięgnąwszy przedtem opinii jeszcze żyjącego (ale już niedługo, Liwia czuwała...) wnuka, Gajusza. Ten łaskawie, z dalekiej Syrii, wyraził zgodę, by jego ojczym powrócił do Rzymu, pod warunkiem jednak, że do niczego nie będzie się mieszał. Początkowo Tyberiusz, w istocie, nie mieszał się do niczego. Wkrótce jednak przyszedł jego czas: na początku lutego 4 roku zmarł w Syrii Gajusz Cezar. W tej sytuacji August, który wcześniej po prostu nie lubił Tyberiusza i nie ukrywał tego, teraz go adoptował. „Czynię to ze względu na Rzeczpospolitą” 1 — usprawiedliwiał się. Namaszczony 1 W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 104, op. cit., s. 93.

151 w ten sposób Tyberiusz natychmiast wyruszył do Germanii, gdzie sprawy przyjęły nie najlepszy dla Rzymian obrót. DYGRESJA

O WODZOSTWIE,

CZYLI KTO MOŻE TRYUMFOWAĆ,

GDY JEST TYLKO JEDEN IMPERATOR

Powstanie germańskie, które wybuchło kilka lat wcześniej, próbował stłumić Marek Winicjusz. Jak na możliwości,

które mu dano, dokonał tam prawdziwie wielkich czynów. Ale, jak to zauważył Paterkulus, wojna była „olbrzymia”. Do olbrzymiej wojny należało przeznaczyć adekwatne siły wojskowe, których Winicjuszowi poskąpiono. Nie był on zapewne namiestnikiem wszystkich Galii Zaalpejskich, lecz tylko Galii Belgijskiej. Władza najwyższa bała się silnej konkurencji. Szersze pełnomocnictwa, a więc armia licząca więcej niż 4 legiony i dowodzona przez zwycięskiego wodza, mogłyby zachwiać dynastią. August przecież wiedział, jak się dochodzi do władzy. Dlatego pilnował, by namiestnicy nie pozwalali sobie na zbyt wiele, nawet, a może przede wszystkim, bardzo zdolni. Marek Winicjusz robił, co mógł, i „[...] w jednych rejonach prowadził szczęśliwie działania zaczepne, w drugich stosował ze skutkiem taktykę obronną” 2. Zapuszczał się w Germanię, moszcząc drogi przez bagna, odpierał ataki na forty graniczne, uganiał się za niewiernymi plemionami... Nie był jednak w stanie doprowadzić wojny do szczęśliwego zakończenia, nie miał do tego ani wystarczających sił, ani autorytetu wśród Germanów. W końcu wyczerpanego zmaganiami, odwołano go do Rzymu, a August przyznał mu w nagrodę oznaki tryumfalne, tj. szereg przywilejów i wyróżnień, jednak bez prawa odbycia tryumfu. Na jego miejsce skierowano Sencjusza Saturnina. 2

Ibidem.

152

Nowy namiestnik nie mógł zdziałać wiele więcej niż jego poprzednik, ale jako człowiek jeszcze nie wypalony miał więcej energii. I on wkrótce stałby się ofiarą tej patowej sytuacji, gdyby nie to, że do łask powrócił Tyberiusz. Tyberiusz dostał nieograniczone pełnomocnictwa i zadanie pomyślnego zakończenia wojny germańskiej. Z chwilą jego przybycia do Germanii działania Rzymian nabrały rozmachu, podobnie jak ponad 20 lat wcześniej, gdy przybył Druzus... Syn Augusta, choć adoptowany, miał otwartą drogę do pełnego tryumfu, dlatego dostał siły i pieniądze wystarczające do podboju Germanii. Choć był człowiekiem raczej oschłym, w armię wstąpił nowy duch bojowy. Żołnierze witali go ponoć ze łzami w oczach, wspominając dawne zwycięstwa i służbę we wszystkich kampaniach, jakie odbyli pod Tyberiuszem. Wyglądało na to, że sama jego obecność niosła obietnicę zwycięstwa.

PODBÓJ GERMANII MIĘDZY RENEM A ŁABĄ

Tyberiusz skopiował wcześniejsze działania brata, choć całe przedsięwzięcie przeprowadził z większą ostrożnością. Zaczął od umocnienia brzegów Renu. Zagęścił podwójnie sieć obozów warownych założonych jeszcze przez Druzusa. prowadząc w co bardziej dostępnych miejscach nawet umocnienia liniowe, w postaci wałów, rowów i zasieków. W ten sposób zabezpieczył całą granicę galijską przed napadami Germanów. Jednocześnie nowych umocnień mogło strzec mniej żołnierzy, co oznaczało zwolnienie do działań w polu znacznej liczby oddziałów. Uczyniwszy to wszystko i zapewniwszy sobie na tyłach bezpieczeństwo od przykrych niespodzianek. Tyberiusz przystąpił do mocno spóźnionych tego roku działań ofensywnych — wszak z Rzymu wyjechał w lipcu.

153

Wyprawa 4 roku

Prawdopodobnie Tyberiusz miał do dyspozycji w polu co najmniej 10 legionów. Tak duża armia nie musiała atakować jedną drogą, gdyż nie uzyskałaby należytego efektu. Podzielił ją zatem na dwie części. Regulaminowymi 4 legionami dowodził Sencjusz Saturnin, wódz naczelny zaś objął komendę nad pozostałymi 6 legionami. Natarcie przeprowadzono wprawdzie wąskimi drogami, ale szerokim frontem. Użyto też floty. Pobito zbuntowanych Kanninefatów, a następnie Brukterów i ich plemiona klienckie, ustawione do bitew. Waleczność Germanów i ich zasadzki nic nie pomogły na rzymską przewagę i zdyscyplinowanie. Jedno po drugim zwyciężano kolejne plemiona, niemal nie zatrzymując się w marszu. To już nie była ta sama Germania co kiedyś, czyli kraj nieznany i tajemniczy. Wyprawy sprzed kilkunastu lat pozostawiły po sobie szlaki; poza tym wiedziano, gdzie spodziewać się osiedli, gdzie teren pozwala na rozproszenie wojsk, a gdzie należy wzmóc czujność. Tyberiusz umiał pogodzić powolność przygotowań z szybkością działania. Dla dobrego przykładu znosił identyczne jak żołnierze niewygody kampanii, a w chwilach groźnych stawał na czele oddziałów. Wreszcie przyjął kapitulację osaczonych Cherusków, ale na tym, wzorem Druzusa, nie poprzestał. Po odpoczynku na ziemiach tego plemienia, armia „[...] przeprawiła się przez Wezerę i dotarła daleko w głąb kraju” 3. Oznaczało to wejście w kontakt bojowy z plemionami Angriwariów i Longobardów, a być może zahaczono też o Swebów. Tu kraj nie był znany, lecz przewaga liczebna Rzymian nadal robiła swoje, więc tubylcy musieli ustąpić. Oto jak z dworską. a raczej nadworną gracją opisał to kronikarz rzymski: „Wszędzie tam, gdzie walki przybrały bardziej ostry 3

Ibidem, ks. n, 105, s. 94.

154 i niebezpieczny charakter, odpowiedzialność za losy wojny wziął na swoje barki Cezar [czyli Tyberiusz — przyp. aut.], gdzie prowadzono mniej groźne operacje, dowodził Sencjusz Satumin [...]. Okres kampanii letniej w tym roku wydłużono po miesiąc grudzień, by zebrać wszystkie owoce wielkiego zwycięstwa” 4. Kampania zimowa, konieczna wobec późnego rozpoczęcia działań wojennych, musiała być zaskoczeniem nawet dla przywykłych do srogiego klimatu Germanów. Ale i Rzymianie służyli w tych stronach już nie pierwszy rok. Dla setek tysięcy Germanów, pozbawionych na skutek tej wojny dachu nad głową, przeganianych ze spokojnych i zdawałoby się bezpiecznych miejsc, wybawienie było tylko jedno — zdanie się na łaskę Rzymian. Przedłużenie kampanii wydało więc należyte owoce. Tyberiusz odprowadził zwycięskie wojska na leża zimowe, ale tym razem, dla podkreślenia zwycięstwa, założono obóz zimowy (prawdopodobnie odkryty w dzisiejszej miejscowości Anreppen) w głębi Germanii, u źródeł rzeki Lippe, między Marsami a Cheruskami, oczywiście na koszt tych plemion, tam gdzie raczej nikt już nie myślał o oporze, tylko o przeżyciu zimy. Tyberiusz, syty chwały i uspokojony pełną realizacją planów, na krótko opuścił swoją armię i pojechał do Rzymu. Wiosną miała się rozpocząć kolejna operacja wojskowa, prowadzona z jeszcze większym rozmachem. Czy na czele Rzymian stoi bóg? Wyprawa 5 roku

Tyberiusz na sezon wojenny roku 5 zaplanował skomplikowaną operację lądowo-morską. Część armii wsadzono na okręty i wytyczono jej cel — opanowanie dolnego biegu Wezery, a potem, w miarę rozwoju sytuacji, cofnięcie się 4 Ibidem.

155 na pełne morze i opanowanie rzeki Łaby aż po jej środkowy bieg. Armia lądowa miała w tym samym czasie uderzyć na północny wschód od Cherusków. W ten sposób plemiona Chauków zaatakowano by z dwóch stron, nie dając im szans obrony, a następnie, poprzez ziemie Angriwariów, uderzono by na Longobardów. W wyprawie zaangażowano duże kontyngenty sojusznicze niedawno podbitych plemion. Odnoszono przy tym dwie korzyści jednocześnie — zyskiwano bitnych sojuszników, świetnie znających tereny najazdu, a zarazem wiązano ich ze sobą braterstwem broni. Ponieważ w obecności Tyberiusza nikt nie śmiał zachowywać się butnie czy też w inny sposób okazywać Germanom lekceważenia, takie więzy sojusznicze miały szanse stać się trwałymi. Kontyngentem Cherusków dowodził młody, silny i inteligentny Arminiusz, pochodzący z miejscowego książęcego rodu. Plan Tyberiusza powiódł się znakomicie. Chauków zaskoczono atakiem z kilku stron. Nie dość, że napierano na nich od morza, to jeszcze odcięto im drogi odwrotu przez Wezerę, a jednocześnie napastowano od strony Fryzów i Cherusków. „Pod wodzą Tyberiusza Cezara armia [...] zmusiła do kapitulacji plemiona Kauchów [Chauków — przyp. aut.], których młodzież, mimo swej siły liczebnej, imponującej budowy fizycznej i naturalnej obronności kraju, jak jeden mąż złożyła broń i, otoczona zewsząd przez połyskujące orężem oddziały naszych żołnierzy, wraz z wodzami padła na kolana przez trybunałem imperatora” 5 — zachwycał się świadek tych wydarzeń. Z tego wniosek, że samym manewrowaniem legionami Tyberiusz ukazał Chaukom beznadziejność ich położenia i oszczędzając strat sobie i im, zmusił do poddania. Było to typowe dla niego posunięcie. 5

Ibidem, ks. II, 106, s. 94.

156

Po tak udanym początku armia zaopatrzyła się u Chauków w żywność, kontyngenty wojowników oraz rzesze zakładników (zakładniczek) i ruszyła dalej, na Longobardów. Tu też działano szczęśliwie i „złamano Longobardów, lud dzikszy nawet nad dzikość germańską” 6, w czym ponownie kluczową rolę odegrała flota wojenna: odcięła ona Germanom drogi ucieczki przez Łabę oraz wywołała dezorientację przeciwnika co do kierunku natarcia Rzymian. Doszedłszy do Łaby, Tyberiusz skręcił na południe i poruszając się wzdłuż jej biegu, skierował się na siedziby Semnonów, głównego plemienia Swebów. Swebowie już kilka razy wykazali się roztropnością, unikając starcia z wojskami Rzymian — dwukrotnie za Juliusza Cezara, a potem za Druzusa i Tyberiusza w czasach pierwszej wielkiej ofensywy. Teraz też postanowili nie narażać się na zniszczenie, tym bardziej że nigdy w życiu nie widzieli tak imponującej potęgi wojskowej. Wycofali się za Łabę. Rzymski wódz naczelny zadbał zresztą o to, by pokazać tubylcom swoje wojska w całej okazałości, gdyż ze względów aprowizacyjnych nie było korzystne skupianie wszystkich sił w trudnym miejscu, a względy militarne tego nie wymagały. Zaprezentowano przy tym wszelkie zdobycze techniki: balisty, onagry, okręty i statki, dźwigi i mosty... Chodziło o to, by przeciwnik mógł się na własne oczy przekonać, że ma do czynienia z potęgą z niczym nieporównywalną. Samo zakładanie obozu musiało robić ogromne wrażenie porządkiem i zdyscyplinowaniem oddziałów. Wniosek dla tłumnie zebranych po drugiej stronie Łaby widzów germańskich mógł być tylko jeden — z tymi nie wygramy. I ta demonstracja zbrojna udała się Tyberiuszowi znakomicie. W przeciwniku wzbudził nie tylko strach, ale i podziw. Oto, co mówi Wellejusz Paterkulus. wówczas dowódca oddziału jazdy rzymskiej: 6

Ibidem.

157

„Gdy staliśmy obozem po lewej stronie [...] rzeki, a po prawej połyskiwał oręż młodzieży nieprzyjacielskiej, która na każdy ruch i manewr naszych okrętów natychmiast rzucała się do ucieczki, pewien barbarzyńca, starszy wiekiem, rosłej postawy i o ile z odzieży można wnosić, znacznej godności, wszedł do wydrążonej kłody i, sam kierując tym środkiem nawigacji powszechnym u German, dotarł na środek rzeki, skąd prosił, by mógł wyjść bezpiecznie na brzeg obsadzony przez naszą armię i zobaczyć Cezara. Prośbie uczyniono zadość. Przybił wtedy czółnem do lądu i długo bez słowa przypatrywał się Cezarowi. Na koniec rzekł: «Nasza młodzież postępuje jak szalona; gdy jesteście jeszcze daleko, czci waszą boskość, gdy zjawiacie się, raczej drży przed orężem, niż szuka rękojmi bezpieczeństwa w układach. Ja, dzięki twemu dobrodziejstwu i przyzwoleniu, Cezarze, ujrzałem dziś bogów znanych dotąd ze słyszenia i przeżyłem szczęśliwy dzień, o jakim nawet nie marzyłem». Uzyskawszy zgodę na dotknięcie ręki Cezara, wrócił do swej łódki i wciąż odwracając głowę, by go raz jeszcze zobaczyć, przybił do swoich” 7. Tekst powyższy w zasadzie nie potrzebuje komentarza. Każdy, kto ujrzałby 100-tysięczne rzymskie wojsko, rozstawione w szyku bojowym, ze sztandarami, trąbami, błyszczące świetną bronią i barwą tarcz, musiałby przyznać, że to wspaniały widok. A i widok naczelnego wodza w świecącym niemal własnym blaskiem pancerzu, w jaskrawej bieli pteriges, szkarłacie sandałów, owiniętego swobodnie w purpurowy płaszcz padulamentum, też musiał robić wrażenie. Zwłaszcza takiego wodza jak Tyberiusz, o którym mówiono, że był wysoki i tak silny, iż jabłko przewiercał kciukiem na wylot. Tyberiusz, zadowolony z docenienia jego boskiej aury, czym prędzej pojechał do Rzymu. Miał gwarancję, że 7

Ibidem, rok 107, s. 95.

158

Swebowie nie będą wtrącać się w sprawy rzymskiej Germanii; zresztą nacisk Rzymu na Longobardów i Swebów zburzył tamtejszą kruchą równowagę biologiczną. Ktoś musiał ustąpić miejsca uciekinierom zza Łaby, a jeśli nie ustąpił, wybuchała wojna. Tyberiusz tak skutecznie zasiał niezgodę za Łabą, że była to lepsza gwarancja pokoju z tamtej strony, niż przyrzeczenia pełnych podziwu naczelników swebskich. Rzymski wódz myślami był już przy następnej wyprawie. Swebowie też coś zyskali — przede wszystkim spokój ze strony Rzymian. Jednocześnie udało się im skierować rzymską uwagę na dokuczliwą zadrę, tkwiącą w ich boku, a zdolną uwierać i Rzymian — Markomanów. NOWE, SILNE PAŃSTWO GERMAŃSKIE ZA GÓRAMI, LASAMI I RZEKAMI

Czternaście lat wcześniej plemię Markomanów, pobite przez Druzusa, postanowiło osiedlić się z dala od niebezpiecznych Rzymian. Choć pobite, jak na germańskie stosunki było nadal silne, a w przyszłości miało być jeszcze silniejsze. Zdołało sobie „wygryźć” siedziby w Bohemii, czyli na terenie dawnego celtyckiego plemienia Bojów (dzisiejsze Czechy). Plemię to, na skutek rzymskich zabiegów dyplomatycznych, zyskało króla w osobie Maroboduusa (tak zwali go Rzymianie), czyli Marboda. Marbod, jako dziecko, wychowywał się na dworze Augusta w charakterze zakładnika. Tym samym dobrze znał Rzymian, ich ustrój i możliwości wojskowe. Na nim nawet największe parady wojskowe Tyberiusza nie robiły wrażenia, bo wspanialsze widywał w Rzymie. Jako człowiek trzeźwy i konkretny, w boskość rzymskich wodzów nie wierzył. Ale bardzo podobała mu się ich armia. Po usadowieniu się na tronie Markomanów podjął energiczne działania w celu zbudowania jak najsilniejszego państwa, przy tym niezależ-

159

nego od Rzymu. Podporządkował sobie okoliczne plemiona, otaczając się wianuszkiem sprzymierzeńców. Rzymianie próbowali na niego wpływać, ale bezskutecznie. „W stosunku do Rzymian nie podejmował agresywnych kroków, ale dawał do zrozumienia, że jeśli zostanie napadnięty, nie zabraknie mu sił ani woli, by stawić opór. Posłowie, których wysyłał do Cezara, raz kornie prosili o opiekę, innym razem przemawiali jakby w imieniu równego partnera. Całe szczepy i poszczególni ludzie odstępujący od nas znajdowali u niego schronienie” 8 — donosi zgorszony Paterkulus. Co gorsza, za dyplomacją szły fakty — Marbod wyćwiczył sobie armię na wzór rzymski, w sile 70 000 piechoty i 4000 jazdy. Mógł uderzyć w trzech kierunkach, wszędzie napotykając graniczące z jego państwem posiadłości rzymskie: Germanię, Recję i Panonię. Tyberiusz zaplanował wojnę prewencyjną, czyli uderzenie na Bohemię (Markomanię...). Wydarzenia 6 roku. Wielkie powstanie w Panonii przeciw rzymskiej okupacji

Plan Tyberiusza znów zakładał dwustronne uderzenie. Od strony Germanii wypróbowany i dzielny Sencjusz Saturnin miał uderzyć przez tzw. Las Hercyński, czyli puszcze porastające obszary działu wód górnego Renu i górnego Dunaju. Miał tamtędy poprowadzić, prosto na wschód, wojska germańskie (legiony, wojska pomocnicze i sprzymierzone). Natomiast Tyberiusz postanowił wykorzystać nudzące się ostatnimi czasy legiony Dalmacji, Panonii, Norykum i Recji. Zgromadził je w odległości 5 dni marszu od Dunaju, stanowiącego granicę Bohemii. Takiemu, koncentrycznemu uderzeniu 12 legionów wojska Markomanów nie mogły stawić skutecznego oporu. Znając

8 Ibidem, 109, s. 96.

160

ostrożność Tyberiusza można przyjąć, że każda z armii rzymskich była co najmniej tak liczna, jak cała armia Markomanów, co przy doświadczeniu dowódców wykluczało klęskę w bezpośrednim starciu. Takich sił nigdy wcześniej nie zebrano przeciw Germanom. Kampania miała pomyślny start. Sencjusz Saturnin właśnie wycinał drogi w Lesie Hercyńskim (czyli puszczach między górnym biegiem Renu a Łabą), a Tyberiusz czekał z przeprawą przez Dunaj, aż jego germański wódz dojdzie do Markomanów, gdy całe te piękne i z rozmachem nakreślone plany legły w gruzach. Okazało się, że trzeba zawracać. W całej Dalmacji za plecami Tyberiusza, od Alp aż po Macedonię, wybuchło wielkie powstanie. „Nieprzyjaciel zgromadził prawie dwieście tysięcy pieszych, zdolnych do służby z bronią w ręku, i dziesięć tysięcy konnych. Z tej niezmierzonej masy ludzkiej, słuchającej energicznych i doświadczonych dowódców, część postanowiła uderzyć na Italię bezpośrednio graniczącą z Panonią w Nauportum i Tegreste, część rozlała się po Macedonii, część miała bronić rodzimych pieleszy” 9. W Italii wybuchła panika. Wszystkie siły zbrojne były rozlokowane na granicach Imperium, a większość z nich skoncentrowana w Germanii i Panonii, czyli za wojskami powstańców... Na skutki nie trzeba było długo czekać. Na terenie objętym powstaniem wymordowano obywateli rzymskich, w tym nawet zamieszkujących kolonię weteranów, przywykłych przecież do broni. Sytuacja była na tyle poważna, iż „przemawiając w senacie, pierwszy obywatel oświadczył, że jeśli się nie podejmie środków ostrożności, w przeciągu dziesięciu dni wróg może dotrzeć pod miasto Rzym” 10. Z braku rekrutów, czy też raczej odpowiednio wyćwiczonych ludzi, posunięto się do wyjątkowych środków. Wybrano niewolników, stanowiących ochronę osobistą 8 9

Ibidem, 110, s. 97. Ibidem, 111, s. 97.

Centurion. Uwagę zwracają bardzo pokaźnych rozmiarów odznaczenia (za dzielność, odwagę i rany krwawe) oraz kij z pędu winorośli, dzierżony w dłoni. Tym kijem bił swoich żołnierzy, na Germanów używał miecza

Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu republikańskiego

Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu przejściowego

Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu cesarskiego

Człowiek w żelaznej masce, czyli chorąży manipułu. Żelazną maskę znaleziono na pobojowisku w Kalkriese. Chorążowie nosili maski, gdyż musieli odważnie stawiać czoła pociskom, a tarcze — jak widać — mieli małe, ręce zaś zajęte dzierżonym znakiem. W prawdziwie trudnej sytuacji byli chorążowie, noszący orły legionowe. Zwyczaj nakazywał im iść do boju bez nakrycia głowy, więc o masce też nie było mowy

Żołnierz rzymskich wojsk pomocniczych

Dobrze uzbrojony piechur germański

Inny dobrze uzbrojony piechur germański

Wszyscy ich się bali — jazda germańska wymieszana ze specjalnie szkoloną piechotą

Droga legionów Warusa wiodła przez gęsty las. Na zdjęciu widać jej najlepszy odcinek

Po przejściu wichury z ulewą, na drodze armii znalazło się wiele zwalonych drzew. W następnych dniach w dużej części za sprawą Germanów

Aby odpierać ataki Germanów, należało często wspinać się na zbocza w ciężkim uzbrojeniu

Rzymianie uparcie zmierzali ku wolnym od lasu przestrzeniom. Tylko częściowo dopięli swego. Żadna z osiągniętych przez nich przestrzeni nie była całkiem wolna od zadrzewienia. W dodatku wolna od zadrzewienia, nie oznaczało „sposobna do walki”. Pokrywała ją roślinność pogranicza bagna i łąki. Grunt był grząski

Widok na południe — wzgórze Kalkriese. To tu Rzymianie bili się chyba jeszcze z nadzieją. Na widocznych polach znajdowano wiele rzymskich monet

161

bogatszych Rzymian, czyli ludzi oswojonych z bronią (często byłych lub jeszcze praktykujących gladiatorów). „Ich bezzwłocznie August wyzwolił, przydzielił do pierwszej linii bojowej, pod osobnym sztandarem, nie łącząc z wolno urodzonymi, inaczej uzbroił” 11 i skierował do obrony granic z Ilirią. W tak poważnej sytuacji, wobec realnego zagrożenia ziem italskich, zrozumiałe było, że sprawy germańskie musiały poczekać na swoją kolej. Siły zgromadzone do podboju Bohemii skierowano do Ilirii. Ocalałe cudem germańskie państwo Markomanów okazało się w przyszłości bardzo trwałe i kłopotliwe dla Rzymian. Tymczasem w oczach współczesnych, ten niedokończony podbój Germanii nie wyglądał wcale źle. Działania Tyberiusza odniosły taki efekt, że uznano teren między Renem a Łabą za spacyfikowany, czyli gotowy do przekształcenia w prowincję. Ale przekształceniem Germanii w prowincję mieli kierować zupełnie inni ludzie niż ci, którzy o to walczyli.

11

S w e t o n i u s z , Boski August, 25, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit., s. 88

PRZYCZYNY POWSTANIA ARMINIUSZA A teraz z Germanii zrobimy prowincję

Za republiki, gdy zwycięski wódz uznał, iż wola walki obrońców ustała i zdobyty kraj jest całkowicie podporządkowany, informował senat, że zdobycz można przemienić w prowincję. Senat posyłał na miejsce tzw. komisję dziesięciu (jako że lubił, w razie potrzeby, posługiwać się dziesięcioosobowymi komisjami), czyli zespół fachowców ze sztabem doradców w dziedzinie prawa, rachunkowości i finansów. Komisja zaczynała od drobiazgowego ustalenia zasad administrowania nową prowincją, następnie zagarniała najlepsze ziemie na rzecz skarbu rzeczpospolitej, kodyfikowała prawa i wysokość podatków, na koniec ustalała liczbę wojsk okupacyjnych. Zwykle wyznaczano przy tym miejsca osiedlenia rzymskich lub latyńskich kolonistów, będących najlepszą rękojmią podporządkowania zdobytych ziem. Po przybyciu komisji wodzowi zwykle było spieszno do domu i odbycia tryumfu, a wynik jej prac mało go obchodził: jedyne, na czym mu zależało, to jej pozytywna opinia, co do rezultatu wojny, niezbędna jako wymóg przy formalnościach tryumfalnych. Z czasem zwycięscy wodzowie sami zaczęli przekształcać swoje zdobycze w prowincje. Komisje senackie były w tych

163 przypadkach jedynie ciałami doradczymi, o ile w ogóle dopuszczano je do głosu. Działo się to nie całkiem zgodnie z prawem (skoro zakończono wojnę, nie było potrzeby utrzymywania wojska i wodza), ale przynosiło zainteresowanym tak duże zyski, że stało się tolerowanym zwyczajem. Choć oczywiście konflikty były nie do uniknięcia. Wrogowie wodza, po jego powrocie, wykorzystywali fakt nielegalności jego działań i senat zwlekał z usankcjonowaniem jego zarządzeń. U schyłku republiki problem ten dotyczył Lukullusa i Pompejusza (żeby wymienić bardziej znanych). Cezar go uniknął, wywołując zwycięską wojnę domową. W czasach Augusta komisje senackie okazały się niepotrzebne. Prowincje podzielono na cesarskie i senackie. W tych ostatnich, bezpiecznych, rządził senat, wyznaczając (pod czujnym okiem Augusta) namiestników i stosując w nich stare zasady ustrojowe. Jednym z takich reliktów była krótka, bo przez 1-2 lata, kadencja sprawowania namiestnictwa. Siły wojskowe, pełniące głównie funkcje policyjne, w prowincjach senackich liczono w kohortach, natomiast w prowincjach cesarskich, ze względu na groźne sąsiedztwo bądź skłonności do zamieszek wśród miejscowych (albo jedno i drugie), siły wojskowe liczono w legionach. Namiestników wyznaczał sam August, na kadencje co najmniej trzyletnie, czasem przedłużane (zwłaszcza w czasach Tyberiusza) na kilkanaście lat. Do prowincji cesarskich wysyłano ludzi sprawdzonych i zaufanych. Zwykle wcześniej sprawowali oni najwyższe nominalne funkcje ustrojowe w państwie rzymskim, czyli konsulat lub, co najmniej, preturę miejską. Mieli też doświadczenia z wcześniej opisanych „praktyk” wojskowo-urzędniczych w prowincjach, czyli przeszli już wszystkie szczeble kariery urzędniczej, czasem, z woli Augusta, niektóre przeskakując. Nadzór Augusta nad namiestnikami był na tyle efektywny, że położono kres temu, co stanowiło prawdziwą plagę

164

republiki, czyli gospodarce rabunkowej. Namiestnicy mieli ściśle określone (bardzo wysokie) pensje ze skarbu państwa, co było jeszcze zwyczajem republikańskim; z nich utrzymywali swoje kohorty urzędnicze. Zmieniono system poboru podatków: zrezygnowano z wynajmowania do tego celu spółek bankierskich, ale zaczęto ściągać je bezpośrednio. Sytuacje jak te z czasów republiki, że po rocznym namiestnictwie jakiegoś łotra, w prowincji masowo umierała ludność, bo zapanował tam głód wywołany brakiem ziarna na siew, za Augusta się nie zdarzały. Nie znaczy to, że rzymscy urzędnicy zaczęli żyć uczciwie. Okupacja prowincji zawsze stwarzała wiele okazji do nadużyć, nawet w ramach funkcjonującego prawa. Ale zdzierstwo czy lichwiarskie pożyczki na poczet podatków były wykluczone. STRZYŻENIE OWIEC WEDŁUG TYBERIUSZA

Skala złodziejstwa w prowincji zależała głównie (choć nie całkiem) od osobowości dwóch urzędników: namiestnika i jego kwestora. Bywało, że namiestnik sam sobie dobierał kwestora, ale często, zwyczajem republikańskim, dostawał go w drodze losowania lub losowi pomagał sam August, wyznaczając odpowiedniego człowieka i zobowiązując go do sporządzania osobnych sprawozdań o charakterze poufnym. Tylko niektórych urzędników niższego szczebla, oprócz przybocznego dworu, namiestnik i kwestor mogli sobie wybrać sami. Najczęściej byli zdani na tych, których dostali w spadku po poprzedniku. Aby uniknąć kłopotów powodujących szkody znacznie poważniejsze niż te, które były wynikiem zwyczajowych nadużyć (strajk włoski, gryzonie zjadające zboże, ulewy niszczące zmagazynowaną żywność itp.), wyższa kadra musiała tolerować niektóre wybryki swoich pomocników. Niższa kadra urzędnicza, jak

165 to było, jest i będzie, świetnie orientowała się w zakresie własnej swobody i kompetencjach władz. Potrafiła być wdzięczna, ale zwykle objawiała wdzięczność oszczędzając starszyźnie przyziemnych kłopotów. Zbyt wiele lub za mało swobody przydanej niższej kadrze urzędniczej, bywało niebezpieczne dla namiestników. I do takich spraw potrzeba było wieloletniego doświadczenia. Cesarz Tyberiusz przeszedł do historii jako autor znamiennego zdania, kiedy to „[...] zarządcom prowincyj, którzy doradzali mu obciążenie prowincyj podatkami, odpisał, że «dobry pasterz powinien strzyc owce, a nie 1 obdzierać ze skóry»” . Biorąc pod uwagę niewielkie możliwości gospodarcze Germanii, skuteczność jego zarządzeń podatkowych na wyczerpanych wojną ziemiach musiała mieć skromny wymiar. Teraz potrzebował w Germanii nie tyle namiestnika, co raczej człowieka o kompetencjach świetnego kwestora, który zorganizowałby prowincję na tyłach nowej, wielkiej wojny, nie ingerując za wiele we wcześniejsze ustalenia. Ludzi o świetnych kompetencjach dowódczych miał na miejscu (do Germanii, jako obszaru trudnej wojny, kierowano najlepszych; cwaniacy się tam nie pchali, zwłaszcza pod rękę wymagającego a skrajnie nierozrzutnego Tyberiusza), więc jeszcze jeden wojskowy nie był mu potrzebny. W czasie zimowej wizyty w Rzymie na przełomie lat 5/6, osobiście zakomunikował Augustowi o swoich potrzebach. W oficjalnym, pisemnym sprawozdaniu podkreślił, że Germania jest uspokojona. Opornych zabito lub sprzedano w niewolę, chętnych do współpracy zaciągnięto do wojsk pomocniczych lub pozyskano jako wojska posiłkowe, gwarancją spokoju zaś są liczni zakładnicy. Plany wojenne zakładały, że zarówno on, Tyberiusz, jak i Sencjusz Saturnin idą na wielką wojnę i żadnego z nominalnych najwyższych urzędników nie będzie na 1

S w e t o n i u s z , Tyberiusz, 32, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit., s. 151.

166

terenie podbitym, co może skutkować jakimiś kłopotami Należy więc wysłać urzędnika, który, korzystając z trwającego porażenia ogromem rzymskiej potęgi, utworzy nową prowincję zwaną Germanią. W wymiarze propagandowym byłoby to bardzo korzystne, a Tyberiuszowi jest obojętne, że ów urzędnik będzie miał rangę namiestnika. Ci, którzy formułowali powyższe tezy, nic nie wiedzieli o przygotowaniach do powstania w Panonii. Podobną wiedzę, czy raczej niewiedzę, miał też August, decydując o wyborze człowieka spełniającego wymogi Tyberiusza. Musiał przy tym zawęzić krąg kandydatów, by przypadkiem nie trafić na kogoś, kto nazbyt wiernie współpracował z nieżyjącymi już konkurentami Tyberiusza do najwyższej władzy (czyli jego pasierbami Gajuszem i Lucjuszem). Po intensywnych namysłach princepsa, zaszczyt urządzenia prowincji Germanii przypadł 54-letniemu Publiuszowi Kwintyliuszowi Warusowi, doświadczonemu urzędnikowi najwyższych szczebli. Znamienne, że wyznaczono człowieka, który już raz kiedyś współpracował z Tyberiuszem, jako jego kolega w konsulacie w roku 13 p.n.e. Biorąc pod uwagę przesądność Rzymian, ta nominacja nie mogła być przypadkiem. Wtedy Warus pełnił funkcję konsula w Rzymie, a Tyberiusz wojował z powodzeniem w Panonii. Teraz, na dobrą wróżbę, powtórzono podobny układ — Warus miał administrować terenem germańskiego zaplecza, a Tyberiusz zdobyć całą Germanię. Pech chciał, że stało się jeszcze podobniej — Tyberiusz znów musiał zdobywać Panonię (a nawet więcej), podczas gdy Warus miał pełnić swoje obowiązki bez żadnego z nim kontaktu osobistego, czyli tak jak poprzednio. Była jednak zasadnicza różnica — wówczas, w Rzymie, Warus miał nad sobą Augusta, a do pomocy doświadczonych urzędników, kancelarie, służących radą przyjaciół. Teraz, w Germanii, miał nad sobą tylko bogów olimpijskich (jak się okazało — raczej germańskich), a do pomocy drużynę urzędniczą, bynajmniej

167

nie nastawioną na solidną pracę w siermiężnej krainie, tylko na jak najszybszy zysk i wyjazd stąd do krajów cieplejszych, bogatszych i przyjaźniejszych. Wkrótce okazało się, że doświadczenia zdobyte w innych prowincjach na niewiele się zdawały w tej najnowszej. Można nawet powiedzieć, uprzedzając wypadki, że próby spożytkowania dotychczasowych doświadczeń fatalnie rzutowały na teraźniejszość. Co gorsza, Warus uwierzył, że pokój w Germanii jest oparty na solidnych podstawach. Jak wiemy, jedną z tych podstaw była liczna armia rzymska, drugą — efekt olśnienia potęgą i techniką, trzecią — zakładnicy, a czwartą — stateczny i uczciwy „bóg” Tyberiusz. Gdy nowy namiestnik przybył do Germanii, pierwszej z tych podstaw była tylko część, druga jeszcze trwała, trzecią trzymano pod kluczem, a czwartej nie było wcale. Działania Warusa mocno zachwiały wszystkimi podstawami pokoju. KIM BYŁ I JAK RZĄDZIŁ PIERWSZY NAMIESTNIK GERMANII, CZYLI O STOSOWANIU PRAWA RZYMSKIEGO I SWOBODNYM PORUSZANIU SIĘ W JEGO GRANICACH

W przypadku Warusa trudno oprzeć się pokusie pójścia na skróty, to jest bezkrytycznego przyjęcia opinii kronikarzy rzymskich, zapisanych przez nich pod wrażeniem klęski, nazwanej przez nich Clades Variana, czyli „rzeź Warusa”. A oni całą winą obarczyli jego, nazywają go to nieudolnym i leniwym, to łagodnym i pobłażliwym, to znowu okrutnym i chciwym, czasem przecząc sobie samym, zgodni są jednak w negatywnym odbiorze poczynań namiestnika. Dlatego trudno oprzeć się wrażeniu, że z czynów Warusa, jakiej by dziedziny nie poruszyć, wyziera bezmyślność. Ponieważ zwykle przy kształtowaniu opinii o człowieku największe znaczenie mają pierwsze usłyszane o nim sądy, nadające kierunek dalszym zapatrywaniom na

168 jego temat, bardzo łatwo i z naturalnym brakiem większej dociekliwości przyjmowano rozwinięcia powyższych epitetów. Pierwsze, poza starożytnymi, opinie naukowe o Warusie pochodzą z Niemiec, z XIX wieku. Wówczas to, zgodnie z duchem romantyzmu, nie tylko odgrzebywano tam stare mity germańskie, ale też budowano nowe (jak choćby popularna, bardzo piękna baśń o nimfie z Renu, Lorelei). Tego ducha dobrze czuć i słychać (a nawet widać...) w twórczości Ryszarda Wagnera. W takiej atmosferze nietrudno o uproszczenia w interpretowaniu prawdy historycznej, w dodatku powszechnie akceptowane, bo łatwe w odbiorze. Publiusz Kwintyliusz Warus poniósł spektakularną klęskę, więc jako winny, a przy tym nieżywy, nic nie mógł powiedzieć na swoją obronę. Ponadto w ogóle nie przemawia do nas własnymi słowami. Nie znamy ani jednego jego listu do bliskich, sprawozdania do Augusta, nie mówiąc już o pamiętniku, który zapewne, zgodnie z ówczesną modą, pisał w wolnych chwilach. Znamy tylko kilka wzmianek o nim, głównie dotyczących wydarzeń teutoburskich, efektownie przesłaniających całe jego dotychczasowe życie. Stąd już tylko krok do wniosku, że był to ktoś całkowicie nieudolny i niekompetentny na zajmowanym stanowisku, co zresztą przypłacił życiem, potwierdzając tak sformułowaną tezę. I takim go opisano po XX wiekach. Spróbujmy jednak nie ulegać powszechnym tendencjom w myśleniu i przyjrzyjmy się przebiegowi kariery człowieka, któremu Niemcy zawdzięczają solidny fragment pozytywnej strony swojej narodowej tożsamości. Drabina awansowa Warusa

Publiusz Kwintyliusz Warus przyszedł na świat ok. roku 47/46 p.n.e., w starej rodzinie patrycjuszowskiej, mocno przywiązanej do ideałów republikańskich. Kilku Warusów

169 walczyło do ostatka przeciw Cezarowi, nie licząc na jego łaski. Mało tego — pod Filippi, w obozie Brutusa i Kasjusza, też znalazł się Warus walczący za republikę. Ponieważ przegrał, a w hańbie nie chciał żyć, popełnił samobójstwo, podobnie jak obaj jego wodzowie. Był to ojciec naszego Warusa. Dziadek Warusa też popełnił samobójstwo we wcześniejszych czasach. Widać z tego, że samobójstwa po przegranych bitwach, podobnie jak ideały republikańskie, były w tym rodzie solidną tradycją. Publiusz w czasie tych wydarzeń był jeszcze dzieckiem, miał 4 lata, i może właśnie ten młody wiek uratował mu życie. August po ostatecznym zwycięstwie nie był zainteresowany wygubieniem stanu senatorskiego, wręcz przeciwnie. W patrycjuszach widział ludzi myślących kategoriami państwowymi, a w senacie doświadczone ciało doradcze, sprawnie kierujące częścią administracji Imperium. Dlatego mocno wspierał nielicznych, którzy przeżyli, a niektóre rody zwyczajnie odbudowywał, odszukując żywe, choć dalekie odrośle świetniejszych gałęzi, wyciętych w czasie wojny domowej. Na tej fali wzbił się nasz Warus. Odebrał tradycyjne wykształcenie, i, jak każdy członek patrycjuszowskiego rodu, wstąpił na drabinę awansową, by przejść cursus honorum. Jego zdolności nie uszły uwagi Augusta, więc Warus szedł po mało wyboistych ścieżkach. Wpadek nie miał lub nie były one rażące. Zapewne dawał się lubić. Nie wiemy wprawdzie, jak dokładnie przebiegała jego kariera za młodych lat, ale pewnie odbiegała nieco od wzorca, zapisanego później w żywocie Juliusza Agrykoli, który „nie hołdował wybrykom, zwyczajem tych młodych ludzi, którzy służbę wojskową obracają na rozpustę, ani nie zużytkował gnuśnie swego stanowiska niedoświadczonego trybuna na rozrywki i urlopy; poznawał prowincję, dawał się poznać wojsku, uczył się od doświadczonych, szedł w ślady najlepszych, do niczego się nie rwał dla popisu, od niczego nie wymawiał się z bojaźni, a równocześnie

170

postępował sobie ostrożnie i energicznie” 2. Niestety, nie można o młodym Warusie powiedzieć tego, co o Agrykoli, bo... nic nie można o nim powiedzieć. Raczej nie była to służba absolutnie przykładna, jak Agrykoli, ale też musiała być pozbawiona wad typowych dla prowadzenia się większości złotej młodzieży. Inaczej Warus nie dostałby za żonę Klaudii Pulchry (czyli pięknej — w rodzie tym nigdy nie brakło pięknych niewiast i mężczyzn, przydomek dziedziczono, choć nie zawsze z urodą), wnuczki surowej w obyczajach Oktawii, siostry Oktawiana Augusta. W wieku 25 lat, w roku 21 p.n.e., Warus został kwestorem Augusta, co było znacznym wyróżnieniem. W następnych latach odbył z nim podróż na wschód. Potem, po przekroczeniu trzydziestego roku życia, w roku 15 p.n.e. został legatem w randze pretorskiej (a więc urzędnikiem, który specjalizował się w działalności policyjno-sądowniczej) przy prokonsulu Azji. Tam wykazał się na tyle, że na rok 13 p.n.e. mianowano go konsulem. Drugim konsulem na ten rok został Tyberiusz. Po rocznym konsulacie Warus miał przerwę w sprawowaniu wysokich funkcji, nie wynikało to jednak z jego niekompetencji, ale ze stosowanej przez Augusta zasady niepowierzania od razu eks-konsulom realnej władzy. Dopiero w roku 7 p.n.e. został więc Warus prokonsulem Afryki. Afryka była wówczas prowincją senacką, ale należała do ważnych. Jej namiestnik musiał uwzględnić specyfikę kraju rozciągniętego wzdłuż wybrzeża morskiego, narażonego na ciągłe napady koczowników. Tam Warus bił monetę cesarską, na której umieścił swoją podobiznę, a to świadczy najlepiej o zaufaniu, jakim darzył go August. Świadectwem pełnego zaufania, a też przekonania o jego wszechstronnych kompetencjach, było nadanie Warusowi w 6 roku p.n.e. namiestnictwa Syrii, w randze legatus 2

T a c y t , Agrykola, 5 i 6, [w:] Dzieła, op. cit.

171

Augusti pro praetore. (Tytuł propretora, nominalnie niższy niż prokonsula, nie powinien mylić. August zostawił fasadowy tytuł prokonsula namiestnikom prowincji senackich, sam administrując skromniejszym tytułem propretorskim dla namiestników prowincji cesarskich). W Syrii już nie było żartów. Graniczyła z królestwem Partów, wprawdzie słabnącym, ale ciągle jeszcze gotowym do urządzenia Rzymianom nowej rzezi w rodzaju Carrhae. Partowie byli pokonani politycznie, ale nie militarnie. Wzdłuż granic Syrii rozciągała się Arabia, czyli obszary niepoddane rzymskiej władzy. W dodatku w granicach jurysdykcji namiestnika Syrii znajdował się kraj łatwo zapalny — Judea. W związku z tym propretor Syrii rozporządzał siłą trzech legionów, przy czym jeden legion stacjonował w Judei. Z obszaru Palestyny dodatkowo wydzielono królestwo Herodów, ułatwiających Rzymianom panowanie. Warus w czasie namiestnictwa w Syrii wykazał się dwoma czynami prawdziwie pożytecznymi — wziął udział w rozprawie Heroda z jego synami oraz opanował groźnie rozwijające się powstanie w Judei3, zaznając przedsmaku tego, czego w całej pełni zaznał potem Wespazjan. Powstanie to wywołał prokurator Syrii, Sabinus. Zamiast stać na straży spokoju z powierzonym mu przez Warusa legionem, przetrząsał Jerozolimę w poszukiwaniu skarbów po zmarłym królu Herodzie. Postępki Rzymian oburzyły pielgrzymów zebranych wokół świątyni jerozolimskiej w związku ze Świętem Pięćdziesiątnicy. Żydzi chwycili za broń. Wewnątrz Jerozolimy oblężono rzymski legion. Z zamieszania w Jerozolimie skorzystali lokalni watażkowie i uzurpatorzy, przez co zamieszki rozszerzyły się na całą niemal Palestynę. Warus zebrał pozostałe mu dwa legiony, ściągnął przepisowe syryjskie wojska pomocnicze oraz dodatkowo sprzymierzeńców arabskich, i pociągnął na 3

T a c y t , Roczniki, V.9, op. cit.

172

Jerozolimę. Wystarczyło, że zdobył i spalił kilka miast a mieszkańcy Jerozolimy sami otworzyli mu bramy. Wtedy Warus „[...] część wojska rozesłał po kraju dla wyłapania przywódców buntu i spośród znacznej liczby pochwyconych jednych, których udział w rozruchach okazał się niewielki, rozkazał uwięzić, drugich, którzy byli głównymi winowajcami, w liczbie około dwu tysięcy, ukrzyżować” 4. Sprawne rządy Warusa w Syrii nie były bezinteresowne. Jak to mówi Paterkulus: „[...] wkraczał biedny do bogatej, bogaty biedną opuszczał” 5. Nie dajmy się zwieść — kronikarz użył tu popularnego zwrotu, nadał błysk swojej wypowiedzi. Warus w wyzysku prowincji Syrii nie przekroczył granic rozsądku, a zwycięskie działania wojenne pozwoliły mu na zebranie łupów. Bogata Syria, jak wszystkie zresztą prowincje azjatyckie, zawsze kusiła namiestników, by korzystać z jej zasobów pełnymi garściami. Układny Warus nie mógł iść pod prąd. Doświadczenia z Syrii niekorzystnie zaważyły na późniejszych działaniach Warusa i jego przybocznej grupy urzędniczej w Germanii. Tam namiestnik był panem i władcą, miasta prześcigały się w pozyskiwaniu jego względów, a żeby te względy pozyskać, należało najpierw dotrzeć do wyzwoleńców i niewolników namiestnika, tworzących jego świtę. Nikt nie zadowalał się byle czym, więc delegacje miast hojnie sypały groszem, by im oszczędzono zgodnej z prawem plagi — kwaterunków wojskowych 6. Więc i tu Warus nieco odbiegał od przykładnego Agrykoli, który: „jako kwestor otrzymał losem prowincję Azję pod prokonsulem Salwiuszem Tycjanusem. Żadna 4

J ó z e f F l a w i u s z , Wojna żydowska, 2, 5, 75, przekł. J. Radożycki. Warszawa 2001. 5 W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 117, op. cit.. s. 103. 6

O łupieniu prowincji w ramach przysługujących uprawnień patrz: K K u m a n i e c k i , Cyceron i jego współcześni, op. cit.

173 z obu okoliczności nie zepsuła go, jakkolwiek z jednej strony bogata prowincja zapraszała do nadużyć, a z drugiej prokunsul, do wszelakiej zachłanności skłonny, gotów był wzajemną dyskrecję przy popełnianiu czegoś złego jak najdalej idącą pobłażliwością okupić” 7. Ale czy propretor Syrii, Warus, był aż tak zachłanny jak prokonsul Azji Tycjanus? Można wątpić. Kolejnym wielkim zadaniem Warusa, godnym koligacji z panującą rodziną, było uczynienie z Germanii prowincji.

Rządy w Germanii, czyli dura lex, sed lex Jadąc w 7 roku do Germanii, Warus musiał sobie odpowiednio skompletować świtę osobistą; zwykle był to rój wyzwoleńców, niewolników oraz krewnych bliższego i dalszego stopnia, każdy ze swoimi ambicjami, wyzwoleńcami i niewolnikami. Prócz tego musiał wybrać ludzi do aparatu administracji. Raczej nie miał wcześniejszych kontaktów z Germanią, więc powinien sobie dobrać ludzi doświadczonych w tej mierze. A ponieważ jego zadaniem było urządzić administrację na sposób rzymski, zabrał ze sobą prawników, kwestorów, trybunów skarbowych, ale i też ludzi kultury, architektów, kapłanów, nauczycieli; słowem: ludzi, przy pomocy których miał tworzyć nowe miasta i zakładać kolonie. Łącznie było to kilkaset, a nawet kilka tysięcy osób, jeśli uwzględnić kupców i innych obieżyświatów, zwabionych chęcią zysku. Warus prawdopodobnie przeczytał, co było do przeczytania o Germanii, zasięgnął opinii i zapoznał się ze sprawozdaniami dotyczącymi tego kraju. Po przybyciu na miejsce dokonał zapewne pierwszych czynności, które, choć oczywiste dla każdego namiestnika, od razu rzuciły na niego cień w oczach Germanów: dokonał oszacowania 7

Tacyt, Agrykola, 6, op. cit.

174 prowincji. Oszacowanie Galii przez Druzusa doprowadziło do rozruchów. Tu Germanie jakoś to znieśli, choć większość sił rzymskich właśnie odmaszerowała do Panonii, to zakładnicy byli w rękach rzymskich. Nikomu nie mogło się podobać powiększenie danin, a tylko w ten sposób można było utrzymać rozrosłą nagle w dniu przybycia Warusa administrację cywilną. Oszacowanie łączyło się jednocześnie z paradami wojskowymi i przyjmowaniem hołdów, przysiąg i zobowiązań sojuszniczych. Tu też nie brakło okazji do wzajemnych rozczarowań. Drugim działaniem, którym Warus zyskał sobie niechęć miejscowych, było wprowadzenie prawa rzymskiego do ich życia codziennego. Póki trwały działania wojenne, jednym plemionom przypadał status sprzymierzeńców, innym pokonanych nieprzyjaciół. Warus wyrównał wszystko i dla łatwiejszego rachunku wszystkich Germanów uczynił nieprzyjaciółmi ludu rzymskiego. W bardziej cywilizowanych krajach zaliczenie do nieprzyjaciół Rzymu nie niosło ze sobą jakiś poważnych konsekwencji — kto w sensie prawnym Rzymowi nie był przyjacielem, był nieprzyjacielem. Jako taki musiał dawać odpowiednie daniny, płacić podatki i znosić wszelkie szykany administracji, co i tak się działo, nawet bez nadawania praw. Miało to jednak tę korzyść, że Rzymianie respektowali zakres praw nieprzyjaciół (w końcu to były prawa!), wobec ludów o statusie nieokreślonym zaś bywali okrutni jak wobec niewolników, gdyż praw tam nie było. Germanie tych niuansów prawnych nie wyczuwali, za to nagle zobaczyli butnych urzędników, rządzących się na ich własnej ziemi i, co gorsza, traktujących ich z pogardą. Z dnia na dzień poczuli się niewolnikami we własnym kraju, a przecież nawet swoim niewolnikom nie wymierzali chłosty, gdyż szanowali w nich ludzi. Inna sprawa, że w złości potrafili zabić niewolnika, jednak to było zupełnie co innego, niż bić. Tu dotykamy kwestii kar za nieprzestrzeganie narzuconych praw.

175

Dla Rzymian chłosta była zwyczajnym środkiem dyscyplinującym. Ojciec chłostał nieposłusznego syna, setnik żołnierza, pan niewolnika. U Germanów chłosta była oznaką najwyższej hańby. Wyrok chłosty wydawał tylko kapłan. Za uderzenie kijem można było dostać uderzenie włócznią. Tymczasem nowi urzędnicy nie bawili się w analizy obyczajów, rozdzielając razy każdemu, kto na nie według rzymskiego prawa zasługiwał, nie zdając sobie sprawy, jak mocno hańbią bitego w oczach jego ziomków, zwłaszcza wtedy, gdy chłostał jakiś niewolnik. Do ludzi burzących się mówili, że mogą przecież, zgodnie z prawem, złożyć skargę do miejscowego pretora, a nawet do samego namiestnika. Skargi zapewne składano, ale przed sądami rzymskimi też nie było dobrze, zwłaszcza że bardzo często zasiadali w nich byli żołnierze. A nawet najuczeńsi Rzymianie nie mieli o swoich trybunałach wojskowych dobrego zdania: „[...] sądownictwo wojskowe jest bezwzględne i nieco tępe, a postępując bardziej sumarycznie, nie bawi się w wykręty palestry” 8. Skargi rozpatrywano z całym namaszczeniem, właściwym rzymskiemu sądownictwu. Sędziowie zaś ściśle ważyli prawa. Obywatel rzymski miał je oczywiście większe, poza tym byli przecież obrońcy sądowi. I tu zaczynały się kolejne schody dla Germanów. Rzadkie były przypadki, by zatryumfowała sprawiedliwość, bo z wykrętami obrońców rzymskich prościutkie akty oskarżenia, sporządzane przez Germanów, nie miały szans się równać. W sądach zasiadali Rzymianie, którzy raczej niechętnie albo i wcale nie skazywali swoich ziomków. Potrafili jeszcze karać Germanów za „fałszywe” oskarżenia, wymyślając przy tym na poczekaniu dotkliwe opłaty sądowe. Wymienionych wyżej powodów było dość, by Germanie poczuli się oszukani przez Tyberiusza, a na razie poruszaliś8

Tacyt, Agrykola, 9, op. cit.

176

my się po gruncie legalnym. Pora przejść na grunt mniej legalny, czyli przyjrzeć się sposobom odnoszenia korzyści z biednej prowincji. Urzędnicy zdawali sobie sprawę z tego, że za wiele nie da się tu nagrabić, więc trzeba się spieszyć i wyjeżdżać ze zdobyczą. Co w Germanii było towarem? Zboża nie uprawiano za wiele, zresztą nadwyżki szybko rekwirowało wojsko. Kopalń kruszców nie było. Wyroby rzemieślnicze nie mogły równać się z galijskimi, a ceramika, w porównaniu z grecką czy rzymską, była wprost śmieszna. Pozostawało bydło i niewolnicy. Tylko jak to pozyskać ponad przyjętą miarę? Oto, jak kilkadziesiąt lat później doprowadzono do rozpaczy plemię Fryzów: „Druzus odpowiednio do ich niezamożności nałożył na nich umiarkowaną daninę, żeby na potrzeby wojenne skór wołowych dostarczali, przy czym nikt ani wytrzymałości, ani wymiarów tychże surowo nie przestrzegał; aż Olenniusz, jeden z byłych pierwszych setników, którego na zarządcę Fryzom narzucono, skóry turów jako normę obrał, wedle której tamte odbierać miano. [...] Tak więc oddawali naprzód same woły, potem pola, wreszcie swoje małżonki albo dzieci w niewolę. Stąd rozgoryczenie i narzekania, a kiedy im nie ulżono, w wojnie szukali lekarstwa” 9. Można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że kadra Warusa chwytała się podobnych sposobów. Tylko co robił w tej sytuacji namiestnik? Przez pierwszy rok był zajęty objeżdżaniem kraju i oszacowywaniem go, tudzież rozlokowywaniem urzędników i strażnic. W drugim roku zajął się budowaniem stolicy Germanii. Wybór padł pewnie na obóz warowny Aliso. Historycy nie są do końca zgodni, gdzie owo Aliso lokować. Wcześniej sytuowali je niedaleko źródeł rzeki Lippe. identyfikując z obozem rzymskim, odkrytym w Anreppen. 9

T a c y t , Roczniki, 72, op. cit., s. 257, skrót autora.

177 ponad 130 km od Renu. Teraz podważa się tamte ustalenia i w oparciu o przekaz Tacyta oraz studia nad przebiegiem kampanii wojennych Druzusa i Germanika — lokuje się Aliso również nad rzeką Lippe, ale bliżej Renu, przy czym pod uwagę bierze się dwa miejsca: Oberaden i Haltern. W obu tych miejscach odkryto obozy, a ponieważ bardziej imponujących odkryć dokonano w Haltern, tam też zdecydowano się zlokalizować Aliso. Wybór stolicy automatycznie oznaczał osiedlenie tam weteranów, budowę siedziby namiestnika, ściąganie rzesz kupców i rzemieślników. Czyszczono więc miejsce pod działki rolnicze dla Rzymian, odsuwając Marsów na bezpieczną odległość. W przerwach między tymi obowiązkami Warus oddawał się też swojej prawdziwej pasji — sądownictwu. Przed jego trybunał raczej nie mieli dostępu prości Germanie; zaszczytu dostępowali tylko ci szlachetnie urodzeni. Ponieważ im jeszcze Tyberiusz nadał obywatelstwo rzymskie za zasługi wojenne, więc namiestnik rozpatrywał skargi jednych obywateli rzymskich (Germanów) na innych obywateli rzymskich (Rzymian i Latynów). Dla niego, jako człowieka przyzwyczajonego do własnej ważności, duma i brak skruchy Germanów w obliczu tak ważnego urzędu, jak jego trybunał, były wprost obraźliwe. W Jerozolimie sądzony syn króla Heroda Wielkiego, Antypater, leżał u stóp trybunału i stamtąd przemawiał w swojej obronie, aby wzbudzić współczucie 10. Ci tu zaś stali i nie bardzo umieli przemawiać. Współczucia nie wzbudzali. Do osądu namiestnika należały najważniejsze sprawy, dotyczące całych rodów, plemion, w tym przede wszystkim gardłowe. Tych mogło być nawet więcej niż w czasie wojny, gdyż urzędnicy rzymscy weszli w kompetencje miejscowych naczelników plemiennych. Wolni Germanie 10

Józef

F l a w i u s z , Wojna żydowska, 1, 32, 626, op. cit.

178

swoje sprawy rozstrzygali na zgromadzeniach, a jako sędziów brali sobie kapłanów. Administracja rzymska zawładnęła i tym aspektem ich życia, wkraczając w nie bez żadnego wyczucia, a z całą surowością i stronniczością. Prawa rzymskie, nawet przy sprawiedliwych wyrokach, okazywały się przy tym całkowicie nieludzkie, o wiele sroższe od zwyczajowych praw germańskich. Germanie szybko pojęli, że rzymska Temida siecze mieczem naprawdę na oślep, ale tylko ich. Wiele wskazuje na to, że ambicją Warusa było pokazanie Germanom wyższości rzymskiej cywilizacji nad ich barbarzyństwem. Po błyskotliwych działaniach Tyberiusza w aspektach militarnych i technicznych, obecny namiestnik nic lepszego nie mógł już pokazać. Postanowił więc ostatecznie zgnębić Germanów, demonstrując im najlepszy na świecie system prawny. Zatem z zapałem zaaplikował im przyspieszony kurs z rzymskiego prawa karnego. Nie za darmo. „Czesne” płacili bliznami i krwią, pod rózgami i toporami liktorów. Być może, wbrew intencjom Warusa Germanie kontakt z prawem rzymskim odebrali jako jeszcze jeden element niewoli, a jego sędziowskie zachowanie raczej im uwłaczało. Czy Warus, jako sędzia dorównywał Agrykoli? Agrykola „[...] ilekroć funkcje sędziowskie tego wymagały, był poważny, skupiony, surowy, częściej litościwy; skoro tylko obowiązkom stało się zadość, nic w nim więcej nie przypominało urzędowej osoby, gdyż brakło mu zupełnie ponurej miny, zarozumiałości i zachłanności” 11, przy czym charakteryzował się niezwykłą u Rzymianina (a jednocześnie namiestnika i sędziego w prowincji) cechą — uprzejmością. Można przypuszczać, że Warus nie był uprzejmy, a minę miał surową i zarozumiałą. Jego świta zaś zadbała o to, by zyskał sobie jeszcze opinię zachłannego. 11

Tacyt, Agrykola, 9, op. cit.

179

W trzecim roku swoją propreturę w Germanii Warus zamienił w wędrowny trybunał. Błędy Warusa „[...] Kwintyliusz Warus, namiestnik prowincji germańskiej, naciskał, żeby ludzi [Germanów — przyp. aut.] szybko przestawić i wydawał nie tylko rozkazy, jakby rzeczywiście byli rzymskimi niewolnikami, ale egzekwował nawet z nich podatki, jak z poddanych [...]” 12. Wszystkie opisane wyżej działania Rzymian drażniły i krzywdziły Germanów, ale trudno tu mówić o jakiś tragicznych błędach. Rzymianie zachowywali się tak wszędzie, a gdzieniegdzie jeszcze gorzej; wszak byli panami świata. Winą namiestnika było, że nie zauważył, iż Germanie „[...] dość już byli poskromieni, aby słuchać, nie dość jeszcze, aby być niewolnikami” 13 — jak to w odniesieniu do Brytów ocenił Tacyt. Przez trzy lata pokoju Germanie ochłonęli z klęsk, a gniew w nich narastał. W czasie tego pokoju nie zaznali od okupantów niczego dobrego, za to zobaczyli, że ich siła militarna zmalała. Warus uznał, że dla lepszego nadzoru nad prowincją należy siły wojskowe rozmieścić na jej terenie w miarę równomiernie, po kilka kohort w różnych miejscach. Po jego wyrokach, zakazujących Germanom używania siły zbrojnej we własnych interesach, naczelnicy germańscy starali się przekonać namiestnika, że skoro nie pozwala im na zbrojne dochodzenie swoich praw, to powinien im zostawić jakieś wojska ku obronie przed występkami rozbójników lub usposobionych wrogo sąsiadów. Chodziło głównie o wojska pomocnicze, gdyż legiony trzymano razem, ale i te wkrótce rozdzielono. Namiestnik trzy legiony zatrzymał przy sobie, a dwa pozostałe oddał we władanie swojemu legatowi. 12 13

K a s j u s z D i o n , Historia rzymska, 18.3. Skróty autora. T a c y t, Agrykola, 13, op. cit.

180 Wszystkie legiony były w niemal ciągłym ruchu, przez to miały sprawiać wrażenie, że jest ich dużo. Jednak szybko je policzono. Ponieważ nie było żadnych rozruchów, Warus w nieuzasadniony sposób poczuł się bezpieczny. Kolejnym błędem Warusa było zapewne nie najlepsze traktowanie miejscowej arystokracji. Odnosił się do niej jak do poddanych rzymskich, tymczasem „[...] książęta żądali jednak o wiele więcej, zgodnie ze swoją wcześniejszą pozycją [..,]” 14, czyli realnej władzy nad plemionami w ramach rzymskiego porządku prawnego. To, co im oferowano, nie zaspokajało ich ambicji. Wprawdzie wielu szlachetnie urodzonych dostało rzymskie obywatelstwu z uprawnieniami ekwickimi, ale co bystrzejsi zorientowali się, że u Rzymian owe uprawnienia ekwickie to nie najwyższy zaszczyt, a z największą rewerencją traktuje się tam senatorów. Być germańskim ekwitą w praktyce oznaczało jedynie swobodę ucztowania w towarzystwie namiestnika i jednocześnie — konieczność zabiegania o jego względy. Szybko wychodziło na jaw, iż germańscy ekwici muszą kornie słuchać, co mają do powiedzenia wyzwoleńcy namiestnika. Zatem i tu Warus różnił się od Agrykoli, który „[...] począwszy od siebie i od swoich, naprzód własną czeladź ujął w karby, co dla bardzo wielu niemniejszą sprawia trudność niż rządzić prowincją. Żadnej sprawy publicznej nie załatwiał za pośrednictwem wyzwoleńców i niewolników [...]” 15. Bliższe poznanie arystokracji germańskiej z Warusem skutkowało tym, że oni, naczelnicy wielotysięcznych plemion, musieli tłumaczyć cel swojej wizyty niewolnikom, zachowującym się czasem jeszcze butniej niż ich pan. Germanie często dziwili się Rzymianom, że słuchają swoich niewolników: oni sami nie mieli takiego zamiaru, bo w ich oczach nawet wyzwoleniec nadal pozostawał niewolnikiem. W do14 15

K a s j u s z D i o n , ibidem, 18.4. T a c y t , Agrykola, 10, op. cit.

181

datku w kontaktach z elitami rzymskimi wyczuwali ich głęboką pogardę do siebie, co ujawniało się zwłaszcza po wspólnym spożyciu alkoholu. Wellejusz Paterkulus, twierdzący, że Germanie to „[...] istoty nie mające nic ludzkiego prócz głosu i ciała [...]” 16, wyrażał zapewne sąd ogółu w tej mierze. Następnym błędem było całkowite nieliczenie się ze sferą obyczajową Germanów, a co za tym idzie — jawna rozwiązłość kadr rzymskich. Tu chyba nawet do głowy nie przyszło namiestnikowi, by Rzymian dyscyplinować w tym zakresie. Cała technika, organizacja, bogactwo i siła Rzymian traciły na znaczeniu wobec tego jednego aspektu. W kilkadziesiąt lat później, w czasie wojen domowych po śmierci Nerona, wybuchło po zachodniej stronie Renu powstanie Batawów, które omal nie pozbawiło Rzymu całej Galii Zaalpejskiej. Jego przyczyną była wyjątkowo perfidnie przeprowadzona branka do wojska pomocniczego: „[...] zaciąg sam przez się uciążliwy, stał się jeszcze dokuczliwszy przez chciwość i zbytki agentów, którzy starców albo niedołęgów poszukiwali, aby ich potem za pieniądze zwalniać; z drugiej strony niedojrzałych, ale postacią swą w oko wpadających — a większość już w wieku chłopięcym smukły wzrost posiada — na zgwałcenie wleczono” 17. Znając bardzo podobne przyczyny powstania w prowincji Brytanii, można przypuszczać, że i w Warusowej Germanii Rzymianie pozwalali sobie na nazbyt wiele wobec ludzi wolnych i zakładników. Powodów do powstania było więc aż nadto, układały się przy tym wielowarstwowo. Rzymianie zrazili do siebie zarówno prostych Germanów, jak i ich kadry dowódcze. Dla tych ludzi, dotychczas swobodnie żyjących, do przy16

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 117, op. cit., s. 103. 17 Tacyt, Dzieje, ks. IV, 14, op. cit.

182 jęcia było przymierze z Rzymianami i udział w ich dalszych podbojach. Natomiast obrócenie ich w niewolników zupełnie nie wchodziło w rachubę. Warus nie potrafił ani skutecznie skłócić tych społeczności, ani pozyskać ich warstw rządzących. Przyzwalając na nadużycia administracji, szybko utracił zwolenników. W decydującym momencie został mu tylko jeden wierny sprzymierzeniec Rzymu: Segestes z plemienia Cherusków. Odważnie, w obliczu wielu świadków opowiedział on o niecnym zamiarze swoich ziomków wobec Rzymian. Namiestnik nie uwierzył mu prawdopodobnie z jednej zasadniczej przyczyny — uważał, podobnie jak wielu z jego podwładnych, że prostaccy Germanie nie są zdolni do podjęcia i realizacji skomplikowanych spisków, gdyż nie leży to w ich szczerej i naiwnej naturze. Znał ich dobrze, przecież wiele spraw osądził, a żadna nawet w części nie dorównywała zagadkom, jakie musiał rozsupływać pierwszy lepszy pretor w Rzymie! Srodze się pomylił. Błędy Warusa należy rozpatrzyć z jeszcze jednej perspektywy, wprawdzie tylko teoretycznej, gdyż nie ostały się nawet ślady podobnego zapatrywania na jego czyny w tradycji rzymskiej. Chodzi o wielką politykę Imperium. Gdy uwzględni się ją w kontekście działań namiestnika Germanii, okaże się, że jego zadziwiająca wstrzemięźliwość przed sięganiem po legiony do opanowania niesubordynowanych plemion nie wynikała tylko i wyłącznie z jego przekonań. W tytulaturze Warusa pierwsze dwa wyrazy to legatus Augusti. I o tym trzeba tu koniecznie pamiętać. Otóż August, mimo iż zdrowie nie całkiem mu dopisywało, a jego siłę woli i konsekwencję osłabił podeszły wiek, do samego końca trzymał w swych rękach stery Imperium. Zachowywał się przy tym trochę podobnie do emerytów zajmujących wysokie stanowiska, którzy sądzą,

183 że z ich odejściem z pracy świat się zawali. Wcześniej, gdy był w pełni sił, liczył się ze zdaniem doradców i miał odwagę podejmować działania ryzykowne, choć zawsze ściśle zaplanowane. Teraz, zgodnie ze wspomnianą „teorią emerycką", niemal każdą próbę samodzielnego działania podwładnych odbierał jako zamach na swoje kompetencje i próbę podważenia jego najwyższego autorytetu. Znamienne, że choć wyposażył Tyberiusza niemal we wszystkie atrybuty władzy, ten nadal, mimo przekroczenia czterdziestego trzeciego roku życia, musiał w środku wojen germańskich stawiać się w Rzymie na każde wezwanie przybranego ojca, zdawać mu relacje i słuchać dobrych, aczkolwiek niczego nie wnoszących rad, takich jak „śpiesz się powoli”. Znosił to cierpliwie, mając w pamięci swoje wygnanie na Rodos i fakt, iż usynowionego razem z nim syna Julii i Agryppy, Postumusa, tymczasem wygnanego na wysepkę, August nie pozbawił praw synowskich. Jeśli Tyberiusz musiał skrupulatnie wypełniać rozkazy Augusta (co w czasie powstania w Ilirii miało się zmienić), to tym bardziej musiał ich słuchać legatus Warus. Treści dyrektyw augustowskich, mimo ich ścisłej tajności, nietrudno się domyśleć: 1) unikać akcji zbrojnych przeciw plemionom, gdyż poruszenie z miejsca jednego wzbudzi niepokoje u pozostałych, 2) nie zadzierać z Markomanami, dopóki trwa powstanie w Dalmacji. 3) powstrzymywać wszelkie próby Germanów wojowania na własną rękę, bo mogłoby to grozić rozlaniem konfliktu na całą Germanię. Wygląda na to, że postępowanie Warusa było sterowane takimi właśnie, tajnymi dyrektywami. Przecież cała jego działalność sądownicza to prowadzenie nieustających perswazji na drodze pokojowej, nawet jeśli zachodziła konieczność wydawania wyroków śmierci. Przebieg uczty, o której

184

będzie mowa poniżej, to łagodzenie napięć. No i całkowity brak działań wojennych, wewnętrznych i zewnętrznych... Osiem lat po bitwie w Lesie Teutoburskim wybuchła wielka wojna między Germanami. Przy tym, jak mówi Tacyt, Swebowie i Longobardowie, pozostający dotychczas w królestwie Marboda (czyli pod władzą Markomanów), przeszli na stronę jego przeciwników. A więc Marbod miał wtedy całkiem rozległe królestwo, sięgające dolnych biegów Łaby i Odry, obejmujące ludy, które wcześniej poskromił Tyberiusz. Czy z rozciąganiem wpływów czekał na klęskę Rzymian? Trudno przypuszczać, by Marbod czekał bezczynnie, aż Rzymianie zakończą wojnę dalmatycką, by wziąć się za niego wszystkimi siłami, tak jak to wcześniej zamierzali i już wprowadzali w czyn przy pomocy 12 legionów. To, że nie skorzystał z dobrej okazji do ataku na posiadłości rzymskie w ciągu tych trzech lat, powinno postawić pod znakiem zapytania jego mądrość i odwagę. Ale nie stawia. Marbod, korzystając z danego mu czasu, nadal rósł w siłę, podporządkowując sobie plemiona z głębi Germanii, czyli zza linii Łaby. A z Rzymianami postanowił rozprawić się cudzymi rękoma, nie drażniąc ich osobiście. Kwintyliusz Warus nie był ani głupi, ani ślepy. Widział, co się dzieje. Stojąca w ogniu wojen głęboka Germania źle oddziaływała na jego prowincję. Należało wtrącić się we wschodnie sprawy, rozwiązując tym samym nabrzmiałe problemy prowincji, czyli dać wojownikom germańskim pozytywne ujście energii, łupy i chwałę wojenną. Przy okazji uzyskano by korzyść dodatkową — osłabienie przeciwnika. Kto wie, czy w suplikach do Augusta Warus nie podnosił tych tematów, podkreślając z osobna wszystkie korzyści, jakie dałaby taka wojna, a ponadto informując, że Germania jako prowincja zwyczajnie nie przynosi zysków, gdyż okazało się, że nie jest krainą mlekiem

185

i miodem płynącą? O trudnościach w utrzymaniu w ryzach podległej mu administracji rzymskiej raczej nie wspominał, choć i na ten temat mógł coś dodać w kontekście wynagrodzeń. August nigdy nie należał do ludzi ustępliwych, a na starość bywał niecierpliwy i czuł się nieomylny. Może napomknął coś dworakom o chciwości Warusa? A może na jego sugestie, stojące przecież w wyraźnej sprzeczności z wcześniej otrzymanymi dyrektywami dotyczącymi zachowania spokoju zareagował gniewem? Do tej nerwowości przyczyniał się Tyberiusz, całkowicie ignorujący dobre rady princepsa w sprawie odbicia z rąk powstańców Dalmacji. Śmiał nie słuchać rad tego, kto całą Dalmację wcześniej zdobył, i to płacąc za to własną krwią! W istocie postępowanie Augusta w sprawie Ilirii znamionuje jego wewnętrzną szamotaninę. Wielokrotnie odwoływał stamtąd Tyberiusza, który „wycofać się nie chciał w obawie, aby nieprzyjaciel, sąsiadujący [z Italią] nie uderzył na ustępujących dobrowolnie” 18. Z drugiej strony Tyberiusz dostawał teraz od swojego ojca, który wcześniej, jako ojczym, nigdy go nie lubił i często dawał temu wyraz, takie oto czułe listy: „Gdy słyszę i czytam, żeś wychudł od ustawicznych trudów, niech zginę z ręki bogów, jeśli nie wzdrygam się cały [...]” 19. Odpowiedź Augusta na sugestie Warusa brzmiała: „Nie!”, przy czym nakazano mu używanie jak najłagodniejszych środków perswazji wobec germańskich poddanych. Warus powinien wiedzieć, że 5 legionów to za mało, by wszczynać wojnę z Germanami, a nie ma co liczyć na wzmocnienie swoich sił, póki nie skończy się wojna dalmatycka, blokująca 15 legionów. (O tym, że jako człowiek nieprzeznaczony do sprawowania najwyższej władzy po prostu nie dostanie większej liczby legionów, August nie informował Warusa. 18 19

S w e t o n i u s z , Tyberiusz, 16, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit., s. 144. Ibidem, 21, s. 147.

186

Zresztą 5 legionów, to już i tak było za dużo jak na dotychczasowe zwyczaje). Uzyskawszy taką odpowiedź na swoją sugestię Warus zrezygnował z informowania Augusta, że 5 biernych legionów to za mało na utrzymanie prowincji. A może sam wierzył, że to wystarczy? Jeśli nawiązał kontakt z Tyberiuszem, a to bardzo możliwe, mógł być dobrej myśli na przyszłość. Tyberiusz informował Warusa o sytuacji Rzymian w Ilirii w pogodniejszym tonie niż August. Wprawdzie wojna jest trudna, armia wygłodzona, ale wszystko szybkimi krokami zmierza ku nader szczęśliwemu rozwiązaniu, bo przeciwnik umiera z głodu tysiącami. W tej sytuacji Warus postanowił przetrwać jakoś do zimy 9 roku n.e., nie drażniąc ani Germanów, ani Augusta. Okazało się to trudniejszym zadaniem niż ułagodzenie sporów w kłębowisku żmij, jakim była wielodzietna rodzina żydowskiego króla Heroda. ZAMIARY GERMANÓW

Publiusz Kwintyliusz Warus, jako że nie brał osobistego udziału w podboju Germanii, zwyczajnie zlekceważył jej możliwości militarne. Miał wrażenie, że Germanie nadal są ze sobą skłóceni, w czym sami utwierdzali go swoim postępowaniem. To złudzenie może dobrze zilustrować poniższe zdanie Tacyta o Celtach z Brytanii: „Nic bardziej nam nie pomaga przeciw tym nader potężnym ludom, jak to, że o wspólnym działaniu nie radzą” 20. Tymczasem znalazł się ktoś, kto z podpuszczenia sąsiedniego króla germańskiego skłonił innych do wspólnej narady w sprawie wolności. Ten ktoś, z racji młodego wieku, został całkowicie zlekceważony przez Warusa. Czyżby Warus nie wiedział, że podstęp był zawsze, obok gwałtownego ataku, sposobem walki Germanów? 20

Tacyt, Agrykola, 12, op. cit.

187

Arminiusz Arminiusz przyszedł na świat, co znamienne, w roku 16 p.n.e., czyli roku klęski germańskiej Loliusza, jako syn Segimera, zwanego przez Rzymian księciem Cherusków. Jako człowiek przeznaczony do rządzenia, raczej nigdy nie dotknął pługa, motyki czy ziarna na siew. Dzieciństwo upłynęło mu na zabawach w grupie rówieśniczej, wypasaniu trzód ojcowych, łowach na coraz grubszego zwierza i ciągłej rywalizacji z innymi chłopcami w posługiwaniu się bronią. Ponieważ szlachectwo u Germanów bardzo zobowiązywało, Arminiusz od najmłodszych lat musiał być we wszystkim przodownikiem, żeby potem móc rządzić. Prostota praw germańskich i łatwość, z jaką wojownicy poddawali się władzy co agresywniejszych przywódców z innych plemion, wymagały, wbrew temu co twierdzili Rzymianie, od potencjalnych przywódców dużych zdolności politycznych. W młodym wieku też się one przydawały, jak zresztą w każdym, więc i nasz Arminiusz wcześnie nauczył się samodzielnego myślenia i kierowania myślami innych. Inteligentny i silny młodzian szybko dostał oznaki dojrzałości — frameę i tarczę, i mógł uczestniczyć w naradach dorosłych. A było czego słuchać, gdyż od jego urodzenia głównym tematem narad wojennych była walka z Rzymianami. Kilka razy Cheruskowie stawali przed decyzjami dziejowymi: opowiedzieć się po stronie Rzymian, czy też po stronie swych odwiecznych wrogów — germańskich sąsiadów? Kilka razy walczyli przeciw najeźdźcom i przegrywali, jak wszystkie sąsiednie plemiona. Ale też za każdym razem potrafili ocalić swoje biologiczne istnienie. W reszcie, gdy Arminiusz miał już prawo głosu, a z tym głosem liczono się powszechnie, zapadła decyzja o współpracy z Rzymem. Podobne decyzje zapadły zresztą u wszystkich sąsiednich plemion, więc głupotą byłoby trwanie w oporze i wystawianie się na rozszarpanie przez ziomków.

188 Arminiusz i jego brat Flawus stanęli na czele oddziałów jazdy Cherusków, wspomagających Rzymian w dalszych podbojach. Na czele innych oddziałów Cherusków stanął Segestes. Wszyscy oni upatrywali w Rzymianach szansy na zrobienie karier. Rachuby te wcale nie były płonne. I tak brat Arminiusza, Flawus, wybrał karierę wojskową. Zaciągnął się do wojsk pomocniczych, złożył przysięgę i dobrze mu z tym było, skoro później, w latach 15-16. w czasie wypraw odwetowych Germanika, walczył po stronie rzymskiej i szczycił się rzymskimi odznaczeniami za dzielność. (Jego potomstwo wychowywało się w Rzymie, a w przyszłości jego syn Italik został nawet naczelnikiem Cherusków!) Możliwe, że w czasie powstania z roku 9 n.e. nie było go w Germanii, lecz przebywał w Panonii, pod Tyberiuszem, gdyż każdy z rzymskich wodzów, nawet w najodleglejszych prowincjach, chciał mieć przy sobie choć kilkunastu jeźdźców germańskich. Segestes miał zamiary innego rodzaju. Chciał najwyższej władzy u Cherusków pod rzymskim protektoratem, Wiedział zapewne, że Rzymianie ustanawiają królów dla wygody rządów, natomiast chyba niezupełnie zdawał sobie sprawę, że owych królów traktują jako „narzędzie niewoli” 21. W drodze do jedynowładztwa nad Cheruskami na przeszkodzie stał mu ambitny młodzian, Arminiusz. Segestes nie wierzył, że Rzymian może zmóc jakakolwiek potęga, za to we współpracy z nimi widział wiele plusów dla siebie i swoich rodaków (choć więcej dla siebie...). Potrafił przy tym umiejętnie lawirować między oczekiwaniami Cherusków a swoimi osobistymi zamiarami. Czas pokazał, że nawet w najbliższej rodzinie nie znalazł oparcia, gdyż w godzinie próby nikt go nie posłuchał. Plany Arminiusza co do własnej przyszłości były podobne do planów Segestesa, tylko... o wiele ambitniejsze. Jemu 21

Ibidem, 14.

189 nie chodziło o zwierzchnictwo nad samymi Cheruskami, on, za przykładem Marboda. pragnął zwierzchnictwa nad wszystkimi ziemiami rzymskiej Germanii. Tego celu nie mógł osiągnąć we współpracy z Rzymianami, którym tak silni władcy nie byli potrzebni, bo siła dawała nazbyt dużą samodzielność, by godzić się na bycie „narzędziem niewoli". Arminiusz, aby osiągnąć swój cel, wiedział, że musi pozbyć się Rzymian. Co więcej, wiedział, jak to zrobić. Rzucił między naczelników plemiennych hasło wolności. Jako że żyli w przymusowym niejako pokoju, łatwiej niż kiedykolwiek mogli się porozumieć, odkładając na bok wcześniejsze swary. Tym łatwiej, że nie znali prawdziwych, dalekosiężnych planów Arminiusza. Sądzili, że chce być księciem Cherusków i doskonale to rozumieli, gdyż każdy z nich chciał być księciem swojego plemienia, w czym przeszkadzali im nie tylko inni konkurenci o podobnych ambicjach, ale i obowiązujące w plemieniu zasady demokratyczne. Z tego, że Arminiusz chce być również ich królem, nie zdawali sobie sprawy, ale po wysłuchaniu i zrozumieniu jego zamierzeń gotowi byli uznać w nim wodza powstania. Plan powstania Uwadze bystrego młodzieńca nie uszedł zapał, z jakim namiestnik Warus rozstrzygał sporne sprawy Germanów na drodze sądowej. Kilka konfliktów plemiennych czy międzyplemiennych zakończyło się rozprawą przed wysokim trybunałem namiestnika. Ustawione nieopodal w szyku bojowym legiony stanowiły scenerię, w jakiej odbywała się rozprawa sądowa. W ich obecności Warus wzywał strony do stawiennictwa, wyznaczał im oskarżycieli i obrońców, kazał powoływać świadków, słowem: uczył kultury prawnej. Choć były to tzw. sprawy gardłowe, Arminiusz uważnie przyglądał się nie tyle ich rozstrzygnięciom, co wspomnianej

190

już scenerii, a zwłaszcza legionom. Wojsko towarzyszące Warusowi nie miało praktycznie nic do roboty, więc z wędrowki na wędrówkę traciło czujność. Żadna z wypraw nie przybrała postaci wojennej, toteż kolumny żołnierzy, mimo regulaminowego szyku, szły na kolejne rozprawy namiestnika z coraz większym poczuciem bezpieczeństwa. O braku zagrożeń był też przekonany sam Warus. Będąc namiestnikiem w Syrii, opanował żydowskie powstanie przy pomocy trzech legionów, z czego jeden był oblężony w Jerozolimie, liczącej setki tysięcy mieszkańców. Teraz nie wszędzie zabierał ze sobą całą armię. Czy 3 legiony, czyli półtorej zwyczajnej armii konsularnej, nie poradziłyby tu sobie ze słabo uzbrojonym, niezdyscyplinowanym przeciwnikiem? W tej sytuacji plan taktyczny Arminiusza był prosty i genialny zarazem. Należało sprowokować Warusa i jego wojsko do kolejnego przemarszu, najlepiej przez jakieś bezdroża, gdzie nie będzie miejsca na rozstawienie legionów w szyku bojowym. Ponieważ legioniści w czasie marszu byli bardzo mocno objuczeni bagażami, a broń dźwigali w pokrowcach, należało napaść na wyciągnięte i niegotowe do walki kolumny marszowe. Z tego planu Arminiusz zwierzył się kilku Zwierzchnikom Cherusków. Przyjęto go niemal z entuzjazmem. Młodzieniec znalazł posłuch nawet u swojego stryja, Iguiomerusa, natomiast przeciwny temu był Segestes. Nie nazywał przy tym planu Arminiusza złym (było zrozumiałe, że tylko w takich okolicznościach można pokonać Rzymian), natomiast sprzeciwiał się samemu celowi, jaki powstanie miało osiągnąć. Podkreślał korzyści, jakie płyną ze współpracy z Rzymem, a straszył jego potęgą. Ale Segestesa zakrzyczano. Rzymskie korzyści wszystkim już bokiem wychodziły, a potęga Rzymu była gdzieś za górami. Szybko się okazało, że w tej sprawie nawet brat i syn Segestesa są przeciw niemu. Nie miał więc innego wyjścia, jak zgodzić się z większością. Musiał to źle odebrać, gdyż jego plany,

191

związane z uzyskaniem władzy królewskiej, w chwili wybuchu powstania, w którym nie odegrałby zasadniczej roli, musiałyby ulotnić się do sfery nieosiągalnych marzeń. W dodatku skoro jego rywal Arminiusz samym planem zyskiwał w plemieniu takie poważanie, co będzie, gdy zacznie działać...? Do działań ponaglali Cherusków wysłannicy Marboda. Tłumaczyli, że jeśli nie teraz, to już nigdy Germanie nie zdołają się uwolnić od jarzma rzymskiej niewoli. Powstanie w Dalmacji właśnie wygasało, a strony dochodziły do porozumienia. Wkrótce w Germanii znowu mogą pojawić się legiony, a to oznaczało koniec marzeń o wolności. Wysłannicy Marboda mieli dar przekonywania; niewykluczone też, że przywieźli ze sobą dary, które ich argumenty miały uczynić łatwiejszymi do przyjęcia. Obiecywali pomoc, oferowali broń... Marbodowi spieszyło się — zwolnione z wojny iliryjskiej legiony miały bliżej do jego ziem niż do Warusowej Germanii. Po podjęciu przez Cherusków tajnej decyzji o wojnie uznano, że jedno plemię to za mało, by pobić Rzymian. Zresztą rozsądek nakazywał, by w chwili, gdy Cheruskowie chwycą za broń, ich sąsiedzi zachowali co najmniej życzliwą neutralność. Odłożono więc na bok zadawnione waśnie (Germanie nie znali pojęcia i zwyczaju wendety) i pozyskano do spisku Chauków, Brukterów i Marsów. Choć kronikarze, nieco enigmatycznie, wskazują też innych sprawców klęski Warusa, to w zasadzie koncentrują się na Cheruskach, im przypisując główne „sprawstwo zbrodni”. W końcu to ich wódz wszystko obmyślił, a myśli wprowadził w czyn. Ale sprawców było więcej, a wskazuje na to rozmieszczenie po bitwie głównych trofeów, czyli orłów legionowych. W czasie podjętych kilka lat później rzymskich wypraw odwetowo-pacyfikacyjnych. znaleziono dwa orły: jednego u Brukterów, drugiego u Marsów. Trzeciego orła odnaleziono dopiero

192

za Klaudiusza, kilkadziesiąt lat po bitwie, więc jego lokalizacja nie była bezpośrednim następstwem zwycięstwa, lecz mogła wynikać ze żmudnych walk odwetowych. Tymczasem jednak naczelnicy plemion ustalili podział zadań. Chaukowie, jako położeni najdalej od Aliso, mieli odegrać role złych Germanów, wszczynających groźne rozruchy. Cheruskowie mieli być Germanami dobrymi, którzy proszą o rzymską pomoc przeciw złym Germanom, dążącym ku ich zgubie. Rola Brukterów była nieco inna — mieli okazać się Germanami niespokojnymi, żeby przypadkiem nie przyszedł Warusowi do głowy pomysł skoncentrowania sił. Pozostawało jeszcze plemię Marsów. Oni mieli zamknąć wojsku rzymskiemu drogę odwrotu. Przydzielono im też jeszcze jedno poważne zadanie. Ponieważ na ziemiach tego plemienia mieszkało najwięcej Rzymian, zdecydowano, że na wieść o związaniu bojem legionów Warusa wybiją okupantów oraz zaatakują i zdobędą rzymskie obozy zimowe. Zadanie pokonania rzymskich legionów wzięli na siebie Cheruskowie, Brukterowie i Marsowie. Umówiono się co do wielkości kontyngentów zbrojnych, wymieniono przysięgi i zakładników. Z liczbą wojowników, biorąc pod uwagę cel operacji, raczej nie było problemu. Każdy z tych ludów mógł wystawić kilkadziesiąt tysięcy wojowników, przewyższając stan liczebny legionów. Chodziło o jak najlepsze ich uzbrojenie i wyszkolenie, by siły rażenia całych oddziałów nie osłabiały jednostki niedostatecznie uzbrojone, które w chwili próby okazałyby się tłumem wystawionym na rzeź. Tak więc ustalono plan działania. Teraz należało tylko wywabić Rzymian z ich świetnie zaopatrzonych w żywność i broń obozów stacjonarnych. Tego zadania podjął się Arminiusz, znów zyskując duże uznanie u starszyzny spiskujących plemion. Okazja ku temu pojawiła się sama.

193

Arminiusz i Segestes udali się do Aliso, prowadząc Warusowi oddziały posiłkowe, prawdopodobnie jazdy. Mieli potem towarzyszyć namiestnikowi w drodze do Cherusków, dokąd zmierzał, by rozstrzygnąć miejscowe spory. Ponieważ namiestnik usłyszał coś o waśniach między tymi obu cenionymi przez niego mężami, chciał je zawczasu uśmierzyć przy uczcie. Tym samym pojawiła się szansa, że plan Arminiusza albo szybko wejdzie w życie, albo równie szybko zostanie zdemaskowany. Wszystko zależało teraz od Warusa.

BITWA W LESIE TEUTOBURSKIM

Stan naszej wiedzy o wszelkich okolicznościach powstania germańskiego i krwawej bitwy w Lesie Teutoburskim zależy głównie od źródeł pisanych. Z kolei stan tych źródeł najtrafniej przedstawia taka oto deklaracja, zawarta w jednym z nich: „O dokładny opis tej straszliwej katastrofy, od chwili pogromu Krassusa w Partii najcięższej klęski Rzymian w cudzoziemskim kraju, za wzorem innych autorów pokuszę się w swej gruntownej pracy historycznej. W niniejszej opłaczę ją jedynie, kładąc nacisk na zasadnicze sprawy” 1. Niestety — do naszych czasów dotarły tylko te i im podobne „opłakiwania”, choć, jak to autor obiecuje, były też jakieś szersze opracowania. Krótkie opisy tej bitwy zawierają m.in.: — Roczniki Tacyta — księga I, rozdziały 58-63; — Historia rzymska Wellejusza Paterkulusa — księga II, rozdziały 118-120; — Zarys dziejów rzymskich Florusa — księga II, rozdział 30; — Historia rzymska Kasjusza Diona — księga 55. rozdziały 18-22. 1

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 119, op. cit. s. 104.

195 Najbliższa czasowo opisywanym wydarzeniom jest relacja Wellejusza Paterkulusa, który żył w tamtych latach. W czasie bitwy w Lesie Teutoburskim służył on w Ilirii pod Tyberiuszem. Wcześniej i potem zaznał wojen germańskich, można więc rzec, że tylko przypadkiem, i to szczęśliwym, nie znalazł się przy Kwintyliuszu Warusie w jego ostatnim boju, a dzięki temu szczęściu coś nam o tej bitwie przekazał.

Tacyt opisuje nie tyle przebieg bitwy, co pobojowisko. O okolicznościach powstania i przyczynach klęski mówi oględnie, nie uwypuklając zanadto winy Warusa. Pisał ok. 80-90 lat po bitwie. Relacja Florusa, sporządzona jeszcze później, bo ok. 120-130 roku n.e., umieszcza tę bitwę pośród wielu innych, posługując się przy tym nieuniknionym skrótem. Najobszerniejszą informację o krwawej rozprawie w Lesie Teutoburskim dał nam Grek — Kasjusz Dion, tworzący swoją historię w pierwszej połowie III wieku n.e. Choć jego opis jest konkretny i w czytaniu daje pełny obraz wydarzeń, to jednak i on pozostaje skrótem. Żeby więc wyczerpująco opisać okoliczności wojny i przebieg bitwy, musimy wejść na drogi przypuszczeń i domysłów, równie niepewne, jak leśne dukty w starożytnej Germanii. Wkraczając raz na bagnisty grunt hipotez, będziemy się po nim poruszać aż do ostatecznego żałosnego końca legionów Warusa. Przywoływane przez kronikarzy fakty, choć ich wymowa jest jasna i na pozór jednoznaczna, dotyczą zaledwie kilku fragmentów z interesujących nas wydarzeń. Przeczytanie o nich zajmuje łącznie nie więcej niż 5-10 minut, a przecież traktują o wydarzeniach, nawet jeśli wziąć pod uwagę tylko ich sedno — trzech dni i dwóch nocy! No i, nie są to opisy wydarzeń kluczowych, choć na szczęście trochę się wzajemnie uzupełniają. Tak czy inaczej autorzy przekazów o bitwie Warusa nie mieli zamiaru (może za wyjątkiem Kasjusza

196

Diona) przedstawiać jej dokładnego przebiegu, a jedynie rezultat w postaci klęski, będącej bez wątpienia karą za winy. Pamiętajmy, że zadaniem owych opisów było informować, ale wychowywać. Liczyło się też tak jak to jest we współczesnych relacjach dziennikarskich, wrażenie, jakie informacja wywrze na czytelniku, co wtedy (a i dziś podobnie) wymagało daleko idących uproszczeń. Chodziło o przekaz tak jasny, a przesłanie tak jednoznaczne, by odbiorca — zgodnie z przewidywaniami — zapałał oburzeniem lub nie posiadał się ze zdumienia, zachwycił się lub przeraził w sposób oczywisty. Mówiąc o winie Warusa i zdradzie Germanów, dwóch czynnikach, które doprowadziły do rzezi legionów, kronikarze odsłaniają przed nami zaledwie wierzchołek góry lodowej. Gwoli sprawiedliwości trzeba zaznaczyć, ze uzyskać szerszą relację i głębszą refleksję niełatwo było nawet od bezpośrednich uczestników tych wydarzeń. Z bitwy ocalała zaledwie garstka prostych żołnierzy, nie potrafiących opowiedzieć nic poza własnymi doznaniami tamtych dni śmiertelnego znoju, walki i strachu. Szeregowym żołnierzom ich dowódcy nie zwierzali się ze swych zamiarów, tylko wydawali im rozkazy. Nie ocalał nikt z niższej i wyższej kadry oficerskiej, a nawet tych ocalałych prostych żołnierzy skazano na dożywotnie przebywanie z dala od Italii, by nie rozprzestrzeniali w niej haniebnego — i zaraźliwego — poczucia klęski. Strzępki relacji, jakie przetrwały do naszych czasów, miały przestrzec innych Rzymian przed wadami Warusa: brakiem zdolności przewidywania, słabym przygotowaniem wojskowym, zbytnią wiarą we własne siły, lekceważeniem przeciwnika... Ci inni Rzymianie w podobnych okolicznościach powinni być bardziej zdecydowani, czynni, waleczniejsi i rozważniejsi. Bo jakaż to wizja wyłania się z zachowanych opisów bitwy? Wojsko maszerujące „znikąd

197

do nikąd” 2 po lesistych i górzystych bezdrożach, biernie, bezmyślnie i z trudem odpierające napaści Germanów, z dnia na dzień wykrwawiające się całkiem jałowo. A na jego czele wódz, który nie dość, że nie przewidział rozwoju wypadków, to na domiar złego słabo panuje nad armią, a na koniec jeszcze daje się zranić i woli samobójstwo od walki o życie. Przywołane fakty, choć użyte jako chwyty retoryczne, jednoznacznie obciążają Warusa. I nie jest celem niniejszego opracowania podważanie ich ostatecznej wymowy. Trzeba przyznać, iż prawdą jest, że to Warus był winnym klęski swoich legionów. Tylko prawda ta, podobnie jak rzymski bóg wojny Janus, ma różne oblicza. Żeby je poznać, musimy mozolnie, jak ciężkozbrojna piechota legionowa po trzęsawisku, przebrnąć przez gąszcz domysłów i rekonstrukcji, spróbować opisać to, czego nie opisano z braku wiedzy, rozpisać to, co ujęto pojedynczymi zdaniami, i odtworzyć, co ominięto dla klarowności przekazu. Zatem krok po kroku przejdźmy wzdłuż domniemanego szlaku przemarszu armii rzymskiej, aż trafimy do miejsca ostatecznej klęski, schowanego dziś na głębokości ok. 1 m pod orną ziemią Kalkriese. DECYZJA O WYPRAWIE, CZYLI JAK POSTANOWIONO WEJŚĆ NA DROGĘ NIEWIODĄCĄ DO RZYMU

Warus prawdopodobnie nie domyślał się, jak daleko zaszły przygotowania Germanów do zbrojnego powstania. To i owo pewnie słyszał, ale zlekceważył pogłoski. Zagrożenie ze strony Marboda i jego królestwa było jak najbardziej realne, więc w tamtą stronę, na południowy wschód, namiestnik najuważniej spozierał. Za plemiona podatne na wpływy Marboda uznawał zapewne te, których 2

Niczym punkt wyznaczający prostą — definicja wg Wiesława Dymnego z jego Krótkiej historii Słowian.

198 siedziby leżały blisko wojowniczego królestwa. Czujność namiestnika obracała się więc w stronę Hermundurów i Chattów. Zwłaszcza ci drudzy spełniali wszelkie kryteria groźnego przeciwnika — mieli odpowiednią, niezwykłą u barbarzyńców dyscyplinę wojskową, obozy otaczali szańcami, nosząc ze sobą odpowiednie narzędzia do ich sypania, słuchali rozkazów dobrych dowódców, słowem swoimi zwyczajami wojennymi ucieleśniali wszelkie, przeszłe i przyszłe, obawy Rzymian co do Germanów. W przepadku wydarzeń z roku 9, ze względu na swoje geograficzne położenie i solidne tradycje wojskowe, Chattowie mimowolnie odegrali rolę piorunochronu, ściągającego na siebie uwagę namiestnika i neutralizującego jego podejrzenia. Dlatego zamiary Marsów, Cherusków i Brukterów, nie mówiąc już o dalekich, nadmorskich Chaukach, uszły uwagi Warusa. Uwagę tę osłabiło jeszcze bardziej pomyślne zakończenie zmagań rzymskich w Ilirii. W tej sytuacji namiestnik poczuł naturalną w tych okolicznościach ulgę. Sądził, a opinię tę zapewne podzielali jego doradcy, że wieść o zwycięstwie Rzymian niechybnie ostudzi niepodległościowy zapał Germanów i przyhamuje bezczelne poczynania Marboda. Ponieważ lato już dobiegło końca, na wielkie, rozstrzygające kampanie zbrojne było za późno. Warus nie był Tyberiuszem, by prowadzić wojnę zimową porą. Germanie również mieli zwyczaj odpoczywać zimą. I to też musiało przyczynić się do uśpienia namiestnikowej czujności, upewniając go, że tymczasem nikt nie podejmie ataku, bo i kiedyż miałby się do tego przygotować. Fakt Tyberiuszowego zwycięstwa niewątpliwie nagłośniono, przydając mu formę odpowiednich, dziękczynnych uroczystości religijnych. Nie jest dla nas istotne, czy czczono przy tej okazji boginię zwycięstwa Wiktorię, ojca Rzymu Jowisza, Marsa Mściciela czy może wszystkich razem.

199

Niezależnie od bóstwa, uroczystości zakrojono na wielką skalę i nadano im stosowny rozgłos. W związku z tym zaproszono germańskich naczelników plemiennych do udziału w tym święcie. Po rytualnych ofiarach i libacjach obowiązkowo odbywały się uczty, będące swego rodzaju kontynuacją ich składania. Stanowiły one niejako pomost łączący akt spożywania pokarmów przez bóstwa z podobnym spożywaniem pokarmów przez ludzi. Jedyna różnica polegała na tym, że ci ostatni nie popijali ich nektarem. Warus, w przypływie dobrego humoru i pełen nadziei, że kłębiące się przez trzy lata chmury gniewu w Germanii wreszcie się rozwieją. zaprosił na ucztę swoich germańskich przyjaciół, będących obywatelami rzymskimi, poświęcając dla dobra sprawy swoje poczucie estetyki i wyższego smaku.

Uczta u Warusa, czyli in vino veritas Historycy rzymscy wielokrotnie zwracali uwagę na obżarstwo i opilstwo Germanów, trwające całymi nocami,

na ich niewyszukane, głośne i prostackie maniery. Tymczasem różnice w tej materii były jedynie kwestią dekoracji i wystroju wnętrz oraz upodobań kulinarnych, bo zarówno uczty rzymskie jak i germańskie finał miewały podobny. Żeby wzbudzić zaufanie Germanów, a przy okazji zdobyć ich szacunek, należało z nimi jeść i pić. Nie można było udawać, okazywać zgorszenia czy niesmaku, gdyż tubylcy słusznie uznaliby to za wyraz pogardy dla miejscowych zwyczajów biesiadnych. Z drugiej strony i Germanie musieli jako goście co nieco dostosować się do obyczajów Rzymian, przez co czuli się nieswojo i niezbyt radośnie. Na uczcie Warusa nie obeszło się bez różnego rodzaju zajść, które gospodarz usilnie starał się przekuć w świadectwa braterstwa i pokoju, zwłaszcza że nie chciał, po tak uroczystym dniu, zepsuć dobrych relacji z bóstwami. Otóż przy suto zastawionym stole, po posiłku

200

obficie zaprawianym dobrym winem, powstał spór, w który zaangażowali się wszyscy uczestnicy spotkania. O dziwo linia podziału nie przebiegała, jak można się było spodziewać, między Rzymianami a Germanami, lecz dzieliła każdą z nacji na pół. W dodatku wszystko wskazywało na to, że Germanie kłócą się między sobą, i to coraz bardziej zażarcie. Kłótnie zapalczywych Germanów musiały być niejednokrotnie źródłem rozrywki opanowanych Rzymian. Rzucano czasami jakąś sporną kwestię niby kość niezgody i obserwowano skutki. Jednak tego wieczora, a raczej już późnej nocy, kłótnie były nie na miejscu, gdyż uczta miała być przecież źródłem pojednania. Gdy Warus ujrzał spierające się osoby, wszystko stało się dla niego jasne. Oto kłócą się dwaj ambitni a dzielni Cheruskowie: Segestes i Arminiusz, obaj wierni towarzysze broni Rzymian. Namiestnik znał źródło sporu — chęć uzyskania pełnej władzy nad ziomkami. Nie musiał nawet pytać, o co chodzi, by rozgrzanych winem obywateli rzymskich rozsądzić. A sprawiedliwy sąd Rzymianina w takiej sytuacji mógł być tylko jeden i to taki, by żaden z rywali nie zyskał wyraźnej przewagi. Nie było w rzymskim interesie promować nazbyt silnych władców. Wobec tego Warus, zanim jeszcze usłyszał o przedmiocie sporu, już namawiał do pokoju. Wówczas usłyszał od jednego z zagniewanych biesiadników coś, co powinno go zastanowić, a co wziął za pijacki słowotok i chęć zamanifestowania własnej lojalności. Otóż w pewnej chwili Segestes. ni stąd ni zowąd wypalił, że Arminiusz i reszta obecnych tu dostojnych Germanów knują spisek przeciw Rzymianom. Że co rychlej, póki są tu razem, należy ich zakuć w łańcuchy i osądzić. Po braku reakcji Warusa na ową propozycję można się domyślać, że obwinieni wyśmiali Segestesa, a i wielu z podpitych Rzymian miało z tego uciechę. Sam namiestnik uznał pewnie, że to nieprawdopodobne, by

201

naczelnicy germańscy chcieli przy tak poważnym zamierzeniu słuchać najmłodszego spośród siebie, Arminiusza. No i w sytuacji, gdy Rzym właśnie zdecydowanie wygrywa, takie zamiary musiałyby świadczyć o ich całkowitej głupocie. Ale Segestes nie ustępował. „[...] domagałem się usilnie — żalił się zebranym — ażeby mnie, Arminiusza i sprzysiężonych uwięził: biorę na świadka ową noc — oby ona raczej ostatnią była! Co potem nastąpiło, to można raczej opłakiwać niż usprawiedliwiać; w każdym razie zarówno sam nałożyłem Arminiuszowi kajdany, jak i nałożone mi przez jego stronnictwo ścierpiałem” 3. Wówczas Warus ważył się na postępek, świadczący zarówno o jego braku rozwagi, jak i o dużej pewności siebie, uznania siebie za nieomylnego sędziego i najwyższy autorytet w Germanii. Osobiście zdjął kajdany obu przeciwnikom, równając ich przed swoim trybunałem. Choć gest ten powinni odebrać jako akt przyjaźni, kto wie, czy wymowy tego symbolicznego ułaskawienia, swoistej amnestii, obecni tam, choć nieco zmroczeni napitkami Germanie nie zrozumieli na swój sposób: oto nadszedł czas zdjęcia z germańskich rąk kajdan, którymi wszyscy, zarówno stronnicy Rzymian, jak i ich przeciwnicy, byli jednakowo spętani. Decyzja o wymarszu

Wydając swój Salomonowy wyrok, Warus chciał zapewne zyskać na czasie. Wzburzenia Cherusków należało uspokoić, a że rozruchy przeniosły się aż przed oblicze namiestnika, ten, chcąc nie chcąc, musiał pójść na miejsce i tam wysłuchać wszystkich świadków, których przedstawią strony. Być może chciał rozstrzygnąć tę sprawę przez jakieś głosowanie, a następnie wesprzeć werdykt swoim i armii 3

Tacyt, Roczniki, I, 58, op. cit.

202

autorytetem. Okazało się, że należy wyruszyć jak najszybciej. Nie było czasu na głębsze przemyślenia, gdyż przyszły wieści, iż stronnictwa Cherusków, zapewne pod wpływem tego, co wydarzyło się podczas uczty, zabrały się do udowadniania swojej przewagi na drodze zbrojnej. Ostry spór przybierał na sile; gotowość włączenia się doń przejawiali nawet przedstawiciele Chauków. Jednocześnie doszło do jakiś tumultów u sąsiadów Cherusków, Brukterów. Arminiusz namawiał do szybkich decyzji, zanim jego ziomkowie spowodują zamieszanie, które wymknie się spod kontroli i rozleje poza ziemie plemienia. Warus wahał się, gdyż nie miał przy sobie formacji najlepiej przygotowanych do walki w trudnym terenie — lekkozbrojnych kohort pomocniczych. Wprawdzie były przy nim oddziały Germanów, ale niezbyt liczne. W podjęciu decyzji pomógł mu ów Arminiusz. Zobowiązał się, że sam dostarczy odpowiedniej liczby wojowników, a wówczas da się uspokoić zarówno Brukterów, jak i Chauków. W tej sytuacji Warus nie wahał się dłużej. Otrąbiono wymarsz. Pierwsze dni marszu

Wyprawie Warusa towarzyszyły obawy jego doradców, co niekoniecznie musi świadczyć o ich wyjątkowej przenikliwości. W każdych okolicznościach można wskazać będących za, przeciw i niezdecydowanych. Gdyby zamiary Warusa powiodły się, źródła podkreślałyby jego mądrość i odwagę w podejmowaniu trudnych decyzji, i to wbrew głosom malkontentów. Tak się miała sprawa z ludźmi. Ich Warus mógł nie posłuchać, bo ostateczne decyzje należały do niego. Był jeszcze ktoś, poza (niedługo już boskim) Augustem oczywiście, kogo Warus musiał posłuchać. A byli to bogowie. Zwykle Rzymianie byli w stanie wskazać różne znaki, które ostrzegały ich przed klęskami. Kronikarze szczegóło-

203

wo i ze znajomością tematu opisywali różne dziwactwa, które miały rzekomo zapowiadać późniejsze katastrofy. Tym razem poskąpili nam tego. Musimy zadowolić się jednym zdaniem, odnoszącym się osobiście do Warusa: „Zazwyczaj bowiem bóg plącze rozum tego, kogo zamierza zgubić, i sprawia, co jest najbardziej bolesne, że cios wydaje się zasłużony i przypadek przechodzi w winę” 4. Tylko tyle. Nie wiemy zatem, czy: — Wódz spadł z konia przy wymarszu; — piorun uderzył w namiot wodza lub w coś innego, najlepiej z napisem, i stopił literę V (jak Varus) lub też zniszczył cyfrę III (jak liczba legionów); — spod ziemi dochodził szczęk oręża i głosy mordowanych mężów; — na niebo wzeszły dwa słońca lub dwa księżyce; — znaki bojowe legionów nie dały się wyrwać z ziemi przed wymarszem; — rój pszczół obsiadł coś w obozie rzymskim lub na trasie przemarszu wojsk. Nic zatem nie wiemy o podobnych znakach, które bogowie skwapliwie zsyłali w innych historycznych okolicznościach, budząc pragnienie spisywania testamentów przez tych, którzy mieli co i komu przekazać. Jednak brak wyprzedzających znaków od bóstw to nie wszystko. Nie wiemy też nic (prócz tego, że nie były pomyślne) o znakach obowiązkowych, rytualnych, czyli auspicjach, pod jakimi Warus rozpoczął wyprawę, a jakie niewątpliwie odczytywał z racji pełnionych funkcji. Nam nic nie mówią wątroby i inne wnętrzności zwierząt ofiarnych, ale jemu powinny. Nie wiemy nawet, czy święte kurczęta ochoczo jadły ziarno... A może znaki od bogów były niewyraźne, albo popełniono w rytuale jakiś nieznaczny błąd, który zakłócił odczytywanie wiadomości z lepszego świata? Ewentualnie 4

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 118, op. cit., s. 104.

204

znaki były wyraźne (bo bogowie nigdy nie kłamią!), ale tak skomplikowane, że tylko najbardziej doświadczeni z kapłanów byliby w stanie je prawidłowo zinterpretować, a takich ludzi zwyczajnie w siermiężnej Germanii nie stało... Z Aliso wyruszyły trzy legiony: XVII, XVIII i XIX oraz sześć kohort wojsk pomocniczych, nie licząc Germanów Arminiusza. Daje to ponad 15 000 legionistów i 3000 wojska pomocniczego. Zwyczajowo kohort pomocniczych powinno być co najmniej dwadzieścia, a regulaminowo nawet trzydzieści, czyli tyle samo, co kohort legionowych. Konnica liczyła trzy oddziały jazdy rzymskiej oraz trzy oddziały jazdy sprzymierzonej, łącznie do 2000 ludzi. Ogółem Warus w chwili rozpoczęcia bitwy miał do dyspozycji 20 000 zbrojnych. Tę liczbę można powiększyć o sługi obozowe, mulników i woźniców, których liczba sięgała zwykle ok. 1/3 stanu liczebnego legionów. Byłoby to więc dodatkowych ok. 7000 ludzi, obeznanych z bronią i dyscypliną niemal tak dobrze, jak ich panowie, jak to zauważył Józef Flawiusz. Armii towarzyszył ponadto zwyczajowy orszak prawników i kupców, z ponadstandardowym taborem. Okazało się, że przy okazji zabrano kobiety i dzieci. Prawdopodobnie część kupców zdążyła zżyć się z miejscowymi ludźmi, być może planowano osiedlenie weteranów i ich legalnych już rodzin w kraju Cherusków... Możliwe też, że dostojnicy rzymscy nie chcieli się rozstawać ze swoimi bliskimi. W końcu zapowiadało się, że będzie to kolejna kampania prawnicza, nie wojenna, a każdy chciał wieść normalne życie. Tak czy inaczej Warus prowadził ze sobą około 30 000 ludzi, z czego 20 000 to byli żołnierze, a reszta mogła, choć nie musiała wspomagać armię swoimi siłami. Bywało już w historii i tak, i tak. W Aliso pozostał garnizon pod dowództwem prefekta obozowego Lucjusza Cedycjusza 5, zapewne byłego primi5

Ibidem, ks. II, 120.

205 pilusa któregoś z wymienionych wyżej legionów, broniący, prócz twierdzy, także miejscowej kolonii rzymskiej. Rola Aliso była kluczowa dla panowania w Germanii, a sam garnizon zapewniał nie tylko wygodne kwatery, ale też stanowił arsenał i powinien stanowić spichlerz armii. W obozie zostali chorzy i rekonwalescenci, łącznie kilka kohort. Porządek marszowy armii Warusa6 „Jak w czasach pokoju, prowadzili ze sobą wiele wozów i zwierząt jucznych. Towarzyszyły im liczne dzieci i kobiety oraz znaczna czereda niewolników. To wszystko wymuszało powolną formę marszu” 7 — napisał kilka pokoleń później Kasjusz Dion o armii Warusa. Jest to bardzo istotna wskazówka na temat wyglądu kolumny marszowej, ale wbrew pozorom, nie było mowy o żadnym bałaganie. Jeśli gromady cywilów chciały, by armia zapewniła im bezpieczny marsz, musiały podporządkować się armijnym rygorom. Kto ich nie spełniał, był wykluczany poza kolumnę wojsk. Ponieważ od trzech lat nie prowadzono tam żadnych działań wojennych, zarówno wyższa kadra oficerska, jak i inni zamożni Rzymianie postanowili przemieszczać się po Germanii wygodnie, nie rezygnując ze swoich przyzwyczajeń. To oznaczało powiększenie bagaży — wszak luksus kosztuje. Początkowo w straży przedniej szły wojska posiłkowe konnych i pieszych Germanów, jako najbardziej obeznane z terenem. Pełniły one funkcje zwiadowcze, przeglądając nie tylko trasę przemarszu, ale i zbocza pagórków, ich 6

Porządek marszowy armii Warusa przyjąłem, posiłkując się opisami marszu armii rzymskich Wespazjana i Tytusa, [w:] J ó z e f F l a w i u s z , Wojna żydowska, op. cit., 3, 6, 116 — armia Wespazjana, 5, 2, 47-49 — armia Tytusa. 7 K a s j u s z D i o n , 20.2, op. cit.

206

szczyty oraz penetrując kompleksy leśne. Tuż za Germanami szły trzy (czyli połowa) kohorty wojsk pomocniczych, wśród nich łucznicy 8. Dalej postępowały oddziały saperów, czyli nieobjuczonych bagażami legionistów wyposażonych w narzędzia — szpadle, topory i oskardy, za nimi oddziały do wytyczania obozu z przyrządami mierniczymi i ze swoimi bagażami, a potem tabor całej kadry dowódczej, ochraniany przez piechotę ciężkozbrojną. Następnie jechał wódz naczelny, w otoczeniu wybranej jazdy i straży przybocznej z wybranych żołnierzy. Były to silne oddziały, wydzielone z pierwszych kohort legionów. Od tego momentu zaczynała się zasadnicza kolumna marszowa legionów. Szły one w wylosowanej uprzednio kolejności, codziennie się zmieniając. Pochód legionu otwierała jazda. Za nią postępowały tabory z machinami, osłaniane oddziałami piechoty. Następnie jechał na koniu dowódca legionu i jego sztab, oddział chorążych, niosących orła legionu i godła kohort oraz trębacze. Tej części, sztabowo-sztandarowej, towarzyszyły wyborowe oddziały piechoty. Dalej rozciągała się kolumna idących szóstkami żołnierzy pieszych legionu, ze znakami manipułów. Za nimi postępowały tabory legionistów. Drugi i trzeci legion maszerowały w identycznym porządku jak pierwszy. Pochód wojsk zamykała straż tylna, złożona z wojsk lekkozbrojnych — pomocniczych i sprzymierzonych. Tabory cywilów niezwiązanych regulaminowo z legionami jechały na samym końcu, poza szykiem marszowym. 8

O obecności łuczników w armii Warusa świadczy znalezisko grotu strzały na pobojowisku w Kalkriese. Grot ten jest żelazny, ma kształt wcześniejszych trójlistnych grotów scytyjskich z brązu, a różni się od nich zadziorami. Wskazuje to albo na rzymskie naśladownictwo wzorów wschodnich, albo też na obecność w armii Warusa łuczników wschodniego pochodzenia.

207 Szyk ten był niejako standardowy, stosowany wszędzie tam, gdzie wróg wprawdzie groził, ale nie atakował. Natomiast w obliczu nieprzyjaciela szyk marszowy legionów zmieniał się. Wozy i zwierzęta juczne brano do środka, natomiast żołnierze ustawiali się w zwarte kolumny marszowe po bokach taborów, tak by w razie potrzeby łatwo przegrupowały się w szyk bitewny. Straż przednią i tylną nadal stanowiły oddziały lekkozbrojne, biorące na siebie pierwsze uderzenia przeciwnika, ale blisko nich maszerowały wydzielone oddziały legionów albo i całe legiony, jeśli ich liczba była wystarczająca. Tak po Germanii 5 lat później maszerował Germanik ze swoimi legionami. W armii Warusa zastosowano zapewne obydwa rodzaje szyków, co wiązało się z dużymi komplikacjami. Tymczasem jednak armia maszerowała w szyku wydłużonym, łatwiejszym do zastosowania w kraju bezdrożnym. Tempo marszu armii rzymskiej zależało głównie od jakości dróg i przeszkód stawianych przez przeciwnika. Zwykle jeden przemarsz dzienny wynosił ok. 15 km. Armie Juliusza Cezara maszerowały szybciej, pokonując w ciągu dnia dystans ok. 25 km, a bywało i więcej. Dzięki tej niesamowitej szybkości Cezar wygrał niejedną bitwę i uniknął niejednej klęski. Tak szybki marsz nie był jednak regułą, lecz wyjątkiem. Zaskakiwał nie tylko barbarzyńców, ale i przeciwników rodzimie rzymskich. Tak było w przypadku Pompejusza. Między Dyrrachium, gdzie Cezar poniósł dotkliwą porażkę, a Farsalos, gdzie Pompejusz stracił armię, Cezar uchodził przed Pompejuszem tak skutecznie, że nie dość, że dał się dopaść dopiero w wybranym przez siebie miejscu, to jeszcze po drodze zdobywał greckie miasta, żeby żołnierzy otrząsnąć z porażki i ich nakarmić. Wytężony marsz łączył się ze zwiększonym wysiłkiem ludzi i ograniczeniem taborów do niezbędnego minimum.

208 Był więc dużym ryzykiem. Żywności starczało tylko na kilka dni, żołnierz miał jej tyle, ile niósł ze sobą. Potem, jeśli w porę nie uzupełniono zapasów, musiał nastąpić kryzys. W związku z tym marszu szybkiego używano tylko w stanach wyższej konieczności. Na terenie Szkocji zachowały się ślady obozów marszowych namiestników rzymskich prowincji Brytanii, w tym wspomnianego w poprzednim rozdziale Juliusza Agrykoli. Na ich podstawie można stwierdzić, że dzienne przemarsze po terenie wrogim wynosiły od 10 do 15 km, nie przekraczając tej drugiej wartości. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że armia Warusa poruszała się z podobną prędkością. Po kilku dniach osiągnięto pas ziem niczyich, czyli dotarto do puszczy granicznej, rozciągającej się na pasmach wzgórz Lasu Teutoburskiego. Ów las to dziś teren o dużych walorach krajobrazowych, na który składają się rozległe pasma stromych, lesistych wzgórz, ciągnące się wielkim, szerokim łukiem przez północno-zachodnie i zachodnie Niemcy. Porośnięty jest głównie drzewami liściastymi, wśród których przeważa buk, ale widać też jesiony, dęby i brzozy. Drzewa iglaste to głównie świerki, choć zdarzają się też sosny. Jeszcze dziś zadrzewienia tworzą zwarte kompleksy leśne, ciągnące się jak okiem sięgnąć. Nie byłoby ich, gdyby nie rozlegle rezerwaty, ustanowione przez zapobiegliwych Niemców, gdyż pobliski przemysł Zagłębia Ruhry wchłonąłby te lasy w całości. Jeśli jednak dziś tamtejsze lasy i bory imponują wielkością i urodą, to w czasach starożytnych musiały wywierać jeszcze większe wrażenie. Wówczas Las Teutoburski rozgraniczał, jako pasmo puszcz i nieużytków, tereny zamieszkane przez kilka plemion germańskich. Dla posuwającej się szparko armii Warusa była to granica między plemionami Marsów i Cherusków.

209 Armia rzymska podążała najkrótszą drogą na północny zachód, ku ziemiom Cherusków. Jednocześnie taka trasa oznaczała skrócenie marszu przez puszcze Lasu Teutoburskiego. Wkrótce kolumnę marszową opuściły germańskie wojska posiłkowe. Jak to ładnie określił jeden z dziejopisów: Warus „[...] przy wymarszu otrzymał od spiskowców eskortę, którą później urlopował, żeby podobno zebrać sprzymierzone kontyngenty, by w ten sposób szybciej 9 mogli przyjść z pomocą” . Warus zgodził się na to bez oporów: przecież stan liczebny wojsk lekkozbrojnych należało jak najszybciej uzupełnić. Żeby ten stan się zgadzał, Germanie powinni mu przyprowadzić 24 kohorty piesze, tj. 10 000 - 12 000 ludzi i 3 alae jazdy, tj. 1500 konnych. To mu obiecano. Być może Arminiusz obiecał też przygotować drogi, by ułatwić marsz Rzymianom. W ten sposób Germanie odjechali, pozostawiając rzymską armię samą sobie, a tym samym w rękach Rzymian nie pozostali żadni potencjalni zakładnicy. Mogli więc wszcząć wojnę z czystym sumieniem. BITWA Nieświadomy zagrożenia Warus zagłębił się w lesiste wzgórza Lasu Teutoburskiego. Tymczasem w jego stronę maszerowały poważne siły Cherusków, Marsów i Brukterów. Siły samych Cherusków, ciągnących w stronę Rzymian, znacznie przekraczały liczebnie obiecaną Warusowi pomoc. Można uznać, że starszyzna tego plemienia postanowiła wystawić armię co najmniej tak liczną, jak rzymska, a nawet przewyższającą ją liczebnie. Możliwe, że dokonano wyboru wojsk i ostatecznie skierowano na Warusa ok. 25 000 ludzi. To była główna siła Germanów. Marsowie i Brukterowie, choć byli w stanie wystawić równie duże 9

K a s j u s z D i o n , 19.4, op. cit.

210 kontyngenty, prawdopodobnie łącznie skierowali do bitwy w jej pierwszej fazie jedynie siły po 10 000 - 15 000 wojowników. Wielkość sił germańskich nie znajduje żadnego potwierdzenia w źródłach. Możliwe, że oni sami nie byli w stanie dokładnie oszacować liczby wszystkich wojowników, zaangażowanych w tej przewlekłej bitwie. Ponieważ Cherusków uważa się za głównych sprawców rzymskiej klęski, autor przyjął, że stanowili oni połowę stanu liczebnego wojsk germańskich. To oznacza, że Germanie dysponowali łącznie ok. 40 000 wojowników. Skąd tyle? Otóż trudno przypuszczać, by Germanie porywali się na armię rzymską, nie zapewniwszy sobie nad nią przewagi liczebnej. Przy równowadze sił same warunki terenowe nie gwarantowały im zwycięstwa. Wszystkie dotychczasowe starcia między Germanami a Rzymianami, niezależnie od ich końcowego wyniku, toczyły się przy znacznej przewadze liczebnej Germanów. Oczywiście, każde z tych plemion byłoby w stanie wystawić armię kilkakrotnie większą, ale ich słabe uzbrojenie (jak to potem powiedział Germanik, tylko pierwsze szeregi Germanów były jako tako uzbrojone, a tylne miały tylko zaostrzone w ogniu kije) osłabiłoby wartość bojową oddziałów. W dodatku tak ogromne masy ludzi nie dają sobą kierować; szybko dochodzi do ścisku, paniki i rzezi. Dlatego sądzę, że sposobiąc zasadzki w Lesie Teutoburskim, Germanie nie przesadzali z liczbą wojowników, choć mieli ku temu możliwości. Zresztą w miarę upływu czasu do oddziałów skierowanych do walki w pierwszym jej dniu, wobec nie całkiem pomyślnego jej przebiegu, dołączały inne, opóźnione w marszu lub chcące koniecznie wziąć udział w mordowaniu Rzymian. Możliwe też, że nie wszystkie kontyngenty zdążyły na czas z koncentracją. Jeśli tak było, to oznaczałoby, że koordynacja działań germańskich pozostawiała wiele do życzenia.

211 Skutki pierwszego dnia walk wskazują, że może niewiele, ale pozostawiała.

Dzień 1. Walka w szyku wydłużonym

Ostatnią noc przed bitwą Rzymianie spędzili w obozie marszowym, zgoła nie przeczuwając, jakie piekło czeka ich niedługo. Po zwinięciu obozu ruszyła długa i powolna kolumna marszowa. Szyk rozciągnął się najpierw na ok. 5 km, a wkrótce jeszcze wydłużył. „W międzyczasie nadciągnęła burza z silnymi opadami, co podzieliło maszerujących. Ziemia, korzenie i pnie drzew stały się śliskie, każdy następny krok był bardzo niepewny. Błoto i leżące korony drzew skutecznie powiększały zamęt wśród maszerujących” 10. Burza, jaka dopadła maszerujących, była zaledwie początkiem nieszczęść i to wcale nie najgorszym. Pech chciał, że ulewy dopadły kolumnę marszową z dala od obozu, więc praktycznie wszyscy byli mniej lub bardziej przemoczeni. Gdy po ustaniu deszczu ruszono ponownie, oddziały saperów miały więcej niż zwykle roboty z poprawianiem drogi. Wszędzie leżały powalone drzewa, części gałęzi, ziemia nasiąknęła wodą i na drodze szybko zaznaczyły się koleiny. Wozy zaczęły grzęznąć w błocie, podobnie jak ludzie i muły. Wzgórza w głębi Lasu Teutoburskiego mają wprawdzie łagodniejsze nachylenie zboczy niż wzgórza na jego krańcach, ale nadal jest to teren „o znacznym zróżnicowaniu pionowym”, żeby użyć szkolnego wyrażenia. Mają wydłużony kształt, głównie o osi północny zachód - południowy wschód, czyli nie całkiem zgodny z kierunkiem marszu armii rzymskiej. Taki sam kierunek mają też wąwozy między tymi wzgórzami. Zbocza wzgórz nie wszędzie są 10

K a s j u s z D i o n , 20.3, op. cit.

212

strome, ale w całości porastała je pierwotna, wilgotna puszcza, więc trudno było po nich maszerować. Sami piesi i jeźdźcy mogliby posuwać się po grzbietach wzgórz, choć byłoby to uciążliwsze niż marsz dolinami. Ponieważ jednak prowadzono tabory, nie było innego wyjścia, niż poruszać się po rozkisłej od ulewy drodze, jako tako przetartej w tych ostępach, a teraz poprawianej przez saperów. Nawet sucha droga stanowiła nie lada wyzwanie — należało budować mosty, umacniać brody, łatać głębokie dziury. Teraz wysiłki maszerujących uległy potrojeniu. Droga, choć biegła dolinami, ciągle falowała w górę i w dół. Ludzie ślizgali się, wozy łamały koła, juczne muły upierały się przy swoim. W tej sytuacji nietrudno było o zatory i porwanie kolumny na części. Ze względu na gęste zadrzewienie, legaci nie byli w stanie ogarnąć wzrokiem nie tylko legionów, ale nawet najbliższych kohort. Chwilami centurioni tracili kontakt wzrokowy z zamykającymi pochód centurii optiones. Choć to dziwne, sytuacja ta nikogo nie zmobilizowała do powiększenia czujności. Od kilku dni poruszano się po bezdrożach, bardziej myśląc o pokonaniu trudów podróży niż o walce, jaka być może niedługo się zacznie. Ponieważ marsze od trzech lat przebiegały w całkowitym spokoju militarnym, więc praktycznie nie zwracano uwagi na to, co dzieje się po bokach. Było to co prawda zadaniem oddziałów czołowych, ale ich uwagę przyciągały nie tyle możliwości urządzenia zasadzki przez przeciwnika, co określenie naturalnych przeszkód, jakie przyjdzie pokonywać armii — które wzgórze i którą stroną ominąć, gdzie zbudować przeprawy, gdzie wytyczyć obóz. Tymczasem za grzbietami wzgórz czaiły się wojska Cherusków. Był na to już najwyższy czas, gdyż armia rzymska niebezpiecznie zbliżyła się do terenów otwartych Jeszcze dzień-dwa drogi i wyszłaby na ziemie orne i mieszkalne plemienia. W związku z tym można sobie wyobrazić pośpiech, z jakim Germanie zastawiali zasadzkę

213 na Rzymian. Prawdopodobnie nie wszystko było gotowe: na miejsce bitwy maszerowało wiele oddziałów germańskich, a niektóre mogły zwyczajnie pobłądzić. Ale nie dało się dłużej zwlekać, gdyż po osiągnięciu przez Rzymian bezleśnych pól i łąk Germanie mogli pożegnać się z mamarzeniami o ich łatwym pokonaniu. Arminiusz początkowo czekał z wydaniem rozkazu do ataku, aż Rzymianie oddalą się od obozu, potem, aż minie burza i znów ruszą długą i cienką kolumną, wreszcie chodziło o miejsce, w którym najlepsze oddziały Rzymian, wraz z wodzem naczelnym, oderwą się od zasadniczej kolumny marszowej. Gdy w końcu wszelkie warunki zostały spełnione, padł rozkaz, na który germańscy żołnierze czekali z utęsknieniem od trzech lat. Germanie wyszli z kryjówek i w jednej chwili zbocza gór zaroiły się od półnagich wojowników. Dziwnie dotychczas milczący las przemówił niskim, niczym echo oddalającej się właśnie burzy, pomrukiem ich pieśni bojowej, śpiewanej do tarcz. Nim zdumieni żołnierze rzymscy zdążyli oswobodzić się z uprzęży ekwipunku, już zbiegały do nich ryczące wściekle gromady wojowników. Z kilku, kilkunastu kroków rzucali w zaskoczonych Rzymian oszczepy, po czym wycofywali się, robiąc miejsce następnym miotaczom. W pierwszej chwili Rzymianie byli bezradni, zwłaszcza że ataki następowały z dwóch stron. Wiadomo było, co robić — należało sformować szyk i odeprzeć napastników, by zrobić sobie miejsce do manewrów. Ale w sytuacji, gdy żołnierze padali jak zżęte łany, a w zgiełku bitwy ginęły słowa komend centurionów, trudno było o przemyślane, czy nawet wyćwiczone działanie. W najlepszym położeniu, biorąc pod uwagę całą jego grozę, znajdowali się żołnierze zwartych oddziałów piechoty. Skrajni kolumn, chcąc nie chcąc, przyjęli na siebie większość pocisków, więc ich towarzysze mieli czas na ochłonięcie, zrzucenie tobołków, nałożenie na głowy hełmów i właściwe ujęcie tarcz.

214

Najtrudniejsza była sytuacja wokół taborów i zwierząt jucznych. Wąskie linie oddziałów osłonowych, poprzecinane zadrzewieniem, wojownicy germańscy szybko przyparli do wozów. Słudzy obozowi, wozacy, mulnicy i niewolnicy pozbawieni pancerzy, szukali osłon przed lecącymi pociskami, przez co nie panowali nad zwierzętami pociągowymi. Wprawdzie muły trudno jest przestraszyć, ale zranione siały zamieszanie. Przecież osioł, wpuszczony w szyk falangi, przeszedł do tradycji wojskowej jako symbol popłochu 11. Nikt nie słuchał komend. Nastrój paniki potęgował też płacz i okrzyki strachu kobiet i dzieci. Nic zatem dziwnego, że w takich miejscach nie wierzono w możliwość odparcia ataku. Po wyczerpaniu oszczepów Germanie ujęli w ręce framee i przeszli do walki bezpośredniej, korzystając z tego, że zdezorientowani Rzymianie nie czynili żadnych zdecydowanych kroków wojennych. Nie stało się to jednocześnie; zresztą bitwa nie miała charakteru planowych działań, z wyjątkiem jednego elementu, to jest próby odcięcia ostatnich oddziałów od reszty kolumny. Poza tym nieustannie atakowano kolumnę na całej długości, po czym, po wyczerpaniu pędu, wycofywano się swobodnie i znów atakowano, by nie pozwolić wyjść Rzymianom z szoku i przedsięwziąć jakiś środków zaradczych. W taktyce germańskiej przy urządzaniu zasadzek zawsze zabawiano całość sił przeciwnika, żeby zniszczyć jego straż tylną. Chyba i tym razem było podobnie. Tu można powiedzieć, że legion, który tego dnia wylosował ostatnią pozycję w kolumnie, miał pecha. Szykowano mu los, jaki spotkał Legion V w 16 roku p.n.e. W tym beznadziejnym, zdawałoby się, położeniu, wyszło na jaw, jak duże znaczenie ma indywidualne wyszkolenie i zdyscyplinowanie żołnierzy rzymskich. Ten, kto zawahał 11

O tym m.in. [w:] P o l i a j n o s , Podstępy wojenne, ks. 3, 9. Ifikrates, przeł. M. Borowska, Warszawa 2003.

215

się przed natychmiastowym rzuceniem pod nogi worka z dobytkiem (często z dorobkiem całej służby, jeśli nie dowierzał obozowym kwestorom), wystawiał się na cios frameą. Ale gdy pierwszy szok minął, centurie ustawiały się w regulaminowym szyku, nie pozwalając Germanom na nadmierne ściśnięcie żołnierskich szeregów, co uniemożliwiłoby używanie broni. Centuria stojąca w szyku nie miała siły uderzeniowej kohorty czy nawet manipułu, ale mogła trwać niewzruszona. Wobec braku znaków kohort, towarzyszących przecież w pochodzie orłowi legionowemu, rolę główną odgrywały w tej chwili znaki manipułów. Wokół nich ustawiały się centurie. Z chwilą sformowania manipułu oddział rzymskich żołnierzy odzyskiwał pełną zdolność bojową. Pojawił się natomiast inny problem: trzeba było bardzo szybko przejść z szyku marszowego w bojowy, co w gęstym lesie, będąc zmuszonym do odpierania groźnych ataków i ponosząc przy tym krwawe straty, nie było łatwe. Ale zauważono, że oddziałów gotowych do walki Germanie nie atakowali już tak zaciekle. Wreszcie i oni zaczęli ponosić straty od oszczepów i mieczy rzymskich. Zaciekły bój trwał za to przy taborach. Tam żołnierzom legionowym nie pozwolono na skorzystanie z ich najgroźniejszej broni, ciężkich oszczepów, zmuszając ich do walki wręcz. W takiej walce Rzymianie byli mistrzami, ale tylko w szyku „tarcza przy tarczy”, w oparciu o inne szeregi i stojących z boku kolegów. W pojedynkach indywidualnych, w rozproszeniu, a takie były przecież warunki walki przy taborach, Germanie łatwo brali górę, zwłaszcza że mieli na tych odcinkach przewagę liczebną. Garstki żołnierzy nie mogły się im oprzeć. Zrozumiałe, że w takiej sytuacji pochód armii rzymskiej ustał. Wobec rozciągniętego szyku każdy, niezależnie od rangi, był zmuszony do okazania osobistego męstwa i sprawności w posługiwaniu się bronią. Ale nie darmo na

216

czas marszu najlepsze siły koncentrowano przy wodzach legionów. W końcu padły odpowiednie rozkazy tych doświadczonych, a wspieranych radą primipilusów ludzi. Armią dawało się dowodzić nawet bez kontaktu wzrokowego ze sztandarami, póki żyli sygnaliści. Nie darmo więc i ich gromadzono wokół orła. Po odepchnięciu barbarzyńców od godeł legionowych, sygnaliści zagrali rozkazy dla niewidocznych kolumn marszowych. Żołnierze usłyszeli głos surm bojowych, nakazujących trwanie w miejscu lub przejście do ataku, co niezależnie od sensu rozkazu napełniło ich otuchą, że położenie nie jest aż tak straszne, skoro dowódcy wydają rozkazy. Oddziały przedchorągiewnych odpierały napastników i zagłębiały się w las. Dzięki temu jazda zyskiwała wreszcie względną swobodę manewru i mogła ruszyć z pomocą innym oddziałom. Legat mógł wtedy kazać zagrać „do mnie”; wówczas manipuły powinny brnąć do przodu. Co istotne — nadawało to jednakowy kierunek rzymskim wysiłkom. To pozwoliło na odbicie resztek taborów legionów pierwszego i drugiego (licząc w kolejności marszu). Natomiast sytuacja legionu trzeciego przedstawiała się źle. Tam trwała regularna bitwa, bez wytchnienia. Tam nie chodziło o ratowanie taboru, ale życia. Wobec odcięcia walką wyższej kadry oficerskiej od masy żołnierzy legionowych, poszczególne manipuły, szczególnie wydzielone oddziały straży tylnej, musiały sobie radzić same. Ich naturalnym odruchem było dołączenie do reszty wojska, ale to należało sobie wywalczyć. Z lekkozbrojnymi kohortami Germanie bili się ochotniej, gdyż jedyną istotną różnicą w uzbrojeniu był tam hełm — oddziały rzymskie miały go, germańskie zaś nie. Tu bitwa musiała być szczególnie zawzięta. Można przypuszczać, że kohorty straży tylnej sformowały szyk klinowy i przebiły się do zasadniczej części trzeciego legionu, wcale nie będącej w lepszej sytuacji.

217

Co w tym czasie robił wódz naczelny i najlepsze oddziały armii, zgromadzone wokół niego? Otóż zdaje się, że widząc gotujące się do bitwy oddziały germańskie, wydał w zaskoczeniu to zadziwiające polecenie, o którym pisał później historyk Florus. Otóż kazał on liktorom przywołać Germanów przed swój trybunał sędziowski 12, co w sytuacji, w jakiej znalazł się ze swoją armią, musiało zrobić groteskowe wrażenie, a tych z Germanów, do których doszedł sens życzenia namiestnika, śmiech pozbawił na chwilę zdolności bojowej. Chwila ta, na nieszczęście dla Rzymian, trwała krótko, a Warus nie miał już więcej oryginalnych pomysłów na osłabienie przeciwnika. Miał za to przy boku gotowe do walki oddziały. Dzięki temu na tym odcinku nie dopuszczono do zagrożenia taborów dowództwa. W historii ataków zasadzkowych na armię rzymską rzadko zdarzało się, by straż przednia czy czołowy legion poniósł największe straty, co nie oznaczało, że spokojnie odrywał się od zasadniczej armii, nie przejmując nę jej losem. Taką postawę piętnowano, pamiętając bitwę z Hannibalem nad Jeziorem Trazymeńskim, gdy 6000 ludzi wyrwało się z zasadzki i poddało się, nie pomagając wycinanym w pień współtowarzyszom. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że Kwintyliusz Warus tego dnia nie powiedział już nic głupiego. Zatrzymał się, odparł nacierających Germanów i wysłał wsparcie zakleszczonym w walce i błocie legionom. Ogólna sytuacja wyglądała więc tak, że pierwszy legion walczył pod osobistym dowództwem Warusa, drugi bił się o swoje tabory, a trzeci, bliski zagłady, przedzierał się do przodu, porzuciwszy swoje impedimenta. Na skutek rozciągnięcia walki na przestrzeni kilku kilometrów Warus nie miał dobrego rozeznania w sytuacji armii. Była zła, to oczywiste, ale ocenił ją ze swojego miejsca, to jest położenia 12

F l o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, 30, op. cit.

218

pierwszego legionu i oddziałów straży osobistej, a tę sytuację przeniósł w myślach na resztę legionów. Przecież i do niego dochodziły głosy surm i rogów, w których rozpoznawał sygnały dowodzenia legionami. W związku z tym uznał, że walka wszędzie ma przebieg podobny, jak w zasięgu jego wzroku. A tu Germanie, po wyczerpaniu swojego słynnego pierwszego impetu, dawali się odpędzać. Ale Rzymianie, pozbawieni sił lekkozbrojnych, nie mogli ich ścigać po lesie, by wykorzystać nieliczne, lokalne zwycięstwa. Mścił się brak wojsk posiłkowych, rozrzuconych po Germanii... Wódz uznał więc, że należy się stamtąd wydostać, pójść do przodu i znaleźć miejsce na obóz. Tam trzeba zebrać wszystkie siły i spróbować walki w oparciu o umocnienia lub też naradzić się, co począć dalej. Wobec tego wydano stosowne komendy i ruszono w drogę, oganiając się od barbarzyńskich oddziałów. Choć zatem ocena Warusa była błędna, to jego decyzji nie można odmówić trafności — należało wyprowadzić wojsko z zasadzki. Pierwszy legion musiał przygotować obóz, a pozostałe dwa osłaniać walką te przygotowania. O dziwo, jakoś udało się legatom wprowadzić w czyn zamierzenia Warusa. Pierwszy legion nie maszerował nazbyt daleko. Na obóz wybrano zadrzewioną górę13 — miejsce zwyczajne, jeśli weźmie się pod uwagę miejsca zakładania obozów przez Rzymian, ale trzeba stwierdzić, że w tej okolicy innych miejsc niż zadrzewione nie było. W miarę upływu czasu ataki Germanów słabły. Walczące już w szyku manipuły i kohorty nie ponosiły znaczących strat, a same mogły je zadawać i posuwać się w obranym kierunku. Okazało się, że Rzymianie tego dnia nie ulegli popłochowi. Aby wyjść bez większego szwanku z tej krwawej łaźni, zabrakło im wojsk lekkich, które oczyściłyby lesiste zbocza wzgórz z Germanów. 13

Wg K a s j u s z a D i o n a , 21.1, op. cit.

219 Zbliżała się noc. Walka ustawała. Germanie zrozumieli, ze jeszcze nie pokonali w pełni Rzymian, do Rzymian zaś dotarło, że jeszcze nie wszystko stracone. Wiadomość o zbudowaniu obozu dodała otuchy i siły nawet wątpiącym, a wielu Germanów nasyciło się łupami z taborów i z ograbionych trupów, i odstąpiło od walki. Oni też odczuli zmęczenie i mieli zamiar pożywić się przed snem. Rzymskie oddziały ściągały do obozu jeszcze nocą, Kwintyliusz Warus stwierdził ze zgrozą, że obóz marszowy, obliczony i zbudowany dla trzech legionów, jest wyraźnie za duży. Straty wojskowe sięgały 1/4 stanów wyjściowych, straty wśród cywilów około połowy. Los kupców, ciągnących zwykle na końcu kolumn marszowych, pozostawał nieznany. Być może dopiero wtedy, gdy rozejrzał się po pustawym obozie, dotarło do Warusa, jakie są rozmiary tej porażki. Bilans tego dnia był więc zły. Można było oczywiście pocieszać się myślą, że Rzymianom udało się ujść z życiem z sytuacji beznadziejnej, co było w istocie prawdą. Tyle, że był to dopiero pierwszy dzień... A co przyniosą następne? Dzień 2. Walka w szyku ubezpieczonym

W obozie rzymskim do późnej nocy szacowano straty, omawiano przebieg walk i naradzano się nad sposobami wyjścia z tej trudnej sytuacji. Okazało się, że Rzymian zaatakowali nie tylko Cheruskowie, ale też Brukterowie i Marsowie. Czyli akcja była przygotowana tak, jak to mówił Segestes. Straty w ludziach były na tyle poważne, by zatroszczyć się o najbliższą przyszłość. Nie ulegało wątpliwości, że od rana czeka wszystkich walka. Co do sposobu jej prowadzenia, zdania musiały być podzielone. Możliwe, że część oficerów była za przyjęciem oblężenia. Być może przywołano przykład Kwintusa Cycerona, który w kraju Belgów zniósł oblężenie przeważających sił wroga

220

i doczekał odsieczy Juliusza Cezara. Najlepiej byłoby zostać na miejscu, jak wtedy Cyceron, i czekać na jakąś pomoc. Ale jaką? Wówczas Cezar mógł przyprowadzić pięć legionów, stacjonujących niedaleko od sił Cycerona. Natomiast tu wiadomo było, że żadna poważna pomoc znikąd nie nadejdzie w dającym się przewidzieć czasie. Wprawdzie nad brzegiem Renu stacjonowały niczego nieświadome dwa legiony pod dowództwem siostrzeńca Warusa, Lucjusza Noniusza Asprenasa 14, ale na ich pomoc nie można było liczyć, bo nie dość, że położenie armii namiestnika było im zupełnie nieznane, to po otrzymaniu wiadomości o oblężeniu musiałyby pokonać ok. 150 km., w tym znaczną część po bezdrożach Lasu Teutoburskiego. Po drodze z pewnością same padłyby ofiarą germańskich napaści, więc pomoc z ich strony nie wchodziła w rachubę. Na przewlekanie oblężenia, aż do nadejścia Tyberiusza z Panonii, nie było co liczyć. Cyceron był zamknięty w świetnie obwarowanym i zaopatrzonym w żywność i materiały wojenne obozie zimowym. Tutejszy obóz był położony na wzgórzu, więc bezpośredniego dostępu do wody prawdopodobnie nie było. Obwarowania były niskie, jak to w obozie marszowym. Zapasy żywności w dużej części utracono wraz z taborami. Mało tego — większość żołnierzy straciła nawet swoje żelazne, trzydniowe racje żywnościowe, dźwigane w tobołkach. Pozostałe przy życiu konie i zwierzęta juczne dałoby się zjadać, ale tak można żyć przez miesiąc, a potem?... W tym czasie powstanie z pewnością ogarnęłoby całą Germanię. Wojska oblężnicze Germanów mogłyby zmieniać się i nieustannie szturmować. W dodatku jak przekazać wiadomość o położeniu armii? Tam, w kraju Belgów, jakiś Gal zdradził swoich, przeniósł wiadomości do i od Cezara. Tu na zdradę Germanów nie można było liczyć. Po rozważeniu sytuacji stało się jasne, 14

Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska, ks. II. 120, op. cit.

221 że można dać się zamknąć w oblężeniu, ale pomocy nie będzie, więc tylko przedłuży się agonię. Zwyciężyła opinia (a zwyciężyła, bo przychylił się do niej Warus), że póki wojsko nie jest wyczerpane i ma co jeść, trzeba z Germanami walczyć w otwartym polu. Tam najskuteczniej pokaże się im przewagę szyku i uzbrojenia rzymskiego, jak to już po wielekroć bywało. W tej myśli utwierdził dowódcę przebieg walk poprzedniego dnia. Przecież Germanie mieli po swojej stronie wszystko, by po prostu zmiażdżyć Rzymian — efekt zaskoczenia, warunki terenowe, nawet pogodę — a tego nie wykorzystali! Armia rzymska wyszła z matni, co prawda mocno pokiereszowana, ale zachowała zdolność bojową. I tylko niedobór wojsk lekkozbrojnych nie pozwolił na zadanie Germanom bolesnych strat. Należało więc zastanowić się nad kierunkiem dalszego marszu, gdyż w tej okolicy najtrudniej było o to, na czym najbardziej Rzymianom zależało — o otwarte pole do rozstawienia potrójnego szyku bojowego. Opcję, by cofnąć się drogą, którą już przebyto, odrzucono. Pokonanie takiej trasy zajęłoby kilka dni, a być może przedłużyłoby się jeszcze, bo wrogowie z pewnością by przeszkadzali. Groziłoby to skrajnym wyczerpaniem sił żołnierzy w ustawicznych walkach. Droga na zachód, najbardziej logiczna, byłaby takim samym pasmem uciążliwości, jak walki minionego dnia. Toteż i z tego kierunku zrezygnowano. Biorąc powyższe pod uwagę, postanowiono przebijać się w kierunku, który pozwoli jak najszybciej wyjść na teren otwarty, bezleśny i równinny, gdzie wreszcie dałoby się rozstawić legiony w szyku potrójnym. Najbliższe równiny rozciągały się o dzień drogi na północ od obozu rzymskiego. Dalsze rzymskie zamiary sięgały prawdopodobnie brzegów rzek Haase, a potem Ems. Osiągnięcie drugiej z tych rzek, spławnej na większości biegu, pozwoliłoby na uratowanie armii. Tamtędy mogła przyjść pomoc od Fryzów lub

222

rzymskiej floty. A nawet gdyby nie przyszła, Rzymianie w ciągu ok. dziesięciu dni, po znanych i przetartych przez wcześniejsze wyprawy drogach, choćby przez „długie mosty” Lucjusza Domicjusza sprzed 10 lat, dotarliby do Renu, a to byłoby ratunkiem. Zdecydowano się więc na drogę dłuższą, ale, jak się wydawało, mniej ryzykowną. Z takim planem zgodzili się chyba wszyscy. Przemawiały za tym racjonalne przesłanki wynikające z zasad sztuki wojennej. Przecież każdy wykształcony Rzymianin znał dzieje odwrotu 10 000 hoplitów pod dowództwem Ksenofonta i to na trasie o wiele dłuższej. Skoro Grekom się to udało, to dlaczego lepszym od nich przecież Rzymianom podobny czyn miałby się nie powieść? Kadra oficerska nabrała więc ufności w ocalenie, a niektórzy z młodych trybunów może nawet pomyśleli, jak w przyszłości będą opowiadać wnukom o swojej Anabasis. Pozostali jednak prości żołnierze, do których wyczyny militarne Greków, którymi pogardzali, wobec Persów i ludów Azji, którymi pogardzali jeszcze bardziej, mogły w Germanii nie przemawiać. Wobec znacznych odległości do przebycia nie można było liczyć tylko i wyłącznie na męstwo żołnierzy. Należało rozbudzić w nich nadzieję, aby mieli wytrwałość. Dano im więc nadzieję w postaci równin, a potem rzek. Jednocześnie dowódcy zdali sobie sprawę z tego, że położenie armii będzie z każdym dniem gorsze, jeśli Germanie nie dadzą się sprowokować do bitwy w otwartym polu, gdyż niezależnie od miejsc walki, wyczerpią żołnierzy nieustanną wojną szarpaną. Na rozkaz Warusa spalono większość taborów. Co zostawiono? Otóż wśród znalezisk archeologicznych w Kalkriese znajdują się resztki okuć luksusowego łoża. Wątpliwe jest, by takie łoże dźwigał muł. Musiało ono jechać na wozie. Można zatem przypuszczać, że spalono wszystkie wozy oprócz tych, którymi podróżowały luksusowe bagaże dowództwa, co żołnierzom raczej się nie spodobało. Resztę

223 przedmiotów zniszczono bądź objuczono nimi muły. Ponieważ zwierzę może mniej unieść niż pociągnąć, w dalszą drogę zabrano tylko broń, w tym katapulty, część narzędzi i żywność. Niszcząc tabory, Rzymianie pozbyli się kuli u nogi, która nie dość, że spowalniała marsz, to jeszcze rozbijała szyk. Od tej chwili marsz armii rzymskiej miał być szybki i sprawny. Nastroje Germanów były świetne, zwłaszcza wśród prostych wojaków. Nadciągały nowe oddziały, które dotąd nie brały jeszcze udziału w bitwie. Każdy teraz chciał zasmakować rzymskiej krwi, więc należało raczej powstrzymywać ludzi od walki, niż do niej zachęcać. Ale nie wszyscy w pełni cieszyli się z minionego dnia. Dla dowództwa było jasne, że legiony Warusa wymknęły się z pułapki i to na skutek bałaganu przy prowadzeniu natarć na rzymskie kolumny. Pozwolono na wyrwanie się ostatniego legionu, nie ze względu na brak męstwa, ale przez niedostatek zdyscyplinowania bitewnego. Możliwe, że nie wszystkie oddziały zdążyły z koncentracją lub nie trafiły na jej właściwe miejsce. Niewykorzystana szansa bolała tym bardziej, że było oczywiste, iż Rzymianie błędów minionego dnia już nie powtórzą. Palenie i niszczenie taboru w obozie rzymskim nie uszło uwagi Germanów. Płynął z tego jednoznaczny wniosek, że Rzymianie usprawnią swój marsz, zewrą szyki i będą walczyć jako cała armia, a nie jej rozproszone oddziały. Teraz będzie trudniej się z nią zmagać. Naradzano się szybko, co robić dalej. Uznano, że armii rzymskiej nie można atakować w obozie ani w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Niewątpliwie zasługą Arminiusza było, że pozwolono Rzymianom na swobodny wymarsz, bez próby podjęcia regularnej bitwy. Sześć lat później, w bardzo podobnej sytuacji, gdy cztery legiony Aulusa Cecyny otoczono wśród wzgórz i bagien niedaleko od miejsca

224

Warusowej klęski, „[...] poruszenie panowało wśród Germanów [...] Arminiusz radził, żeby Rzymianom pozwolili wyruszyć, a potem znowu ich na bagnistym i bezdrożnym terenie osaczyć; Inguiomerus gwałtowniejszą i miłą barbarzyńcom wyraził opinię, żeby wał zbrojnymi otoczyć, bo jego zdobycie szybko nastąpi, więcej będzie jeńców, nietknięta zdobycz” 15. Wtedy wiedziano już, jak zwyciężać Rzymian, więc podjęto ryzyko ataku na obóz. Tu zwyciężył rozsądek, gdyż chyba żaden z wodzów germańskich nie pamiętał, by powiódł się jakiś atak na obóz rzymski. Zresztą nie było pośpiechu. Armia Warusa jeszcze nie osiągnęła otwartych przestrzeni, na których mogłaby się w pełni rozwinąć. Musiała jeszcze po drodze pokonać długie ciaśniny zarośnięte lasem. W nich, w wąwozach między wzgórzami, postanowiono urządzić zasadzki, z których rzymskie legiony nie powinny się wydostać. Pogoda znów zdawała się sprzyjać poczynaniom Germanów. Zapewne nocą i za dnia kilka razy padał deszcz. To oznaczało, że nazajutrz ziemia będzie jeszcze wilgotniejsza niż poprzedniego dnia. Taka perspektywa nie nastrajała Rzymian optymistycznie, ale nie mieli już innego wyjścia, niż maszerować. Warus ustawił kolumnę w marszowym szyku ubezpieczonym. Tabor dowództwa, zwierzęta juczne i gromady cywilów zajęły miejsce w środku. Straż przednia i tylna, zapewne z silnymi oddziałami jazdy, zajęła miejsce na czole i końcu kolumny. Po bokach maszerowały legiony w szyku kohortowym. Zapewne postarano się szyk rozszerzyć tak, by boczne oddziały osłonowe miały miejsce na przegrupowania. Dowodzenie wyglądało w ten sposób, że całością i strażą przednią komenderował namiestnik, natomiast skrzydłami prawym, lewym i strażą tylną — legaci legionów. Przyjęte ugrupowanie marszowe można nazwać 15

T a c y t , Roczniki, ks. I, 69, op. cit., skróty autora.

225 kwadratowym, choć miało kształt wydłużonego prostokąta. Szyk miał tę zaletę, że w warunkach spodziewanej walki w osaczeniu, między taborami a rozstawionymi oddziałami wojsk pozostawała przestrzeń, służąca do prowadzenia manewrów po liniach wewnętrznych, „za plecami” oddziałow. Do takich manewrów służyła przede wszystkim jazda, której walorów w ogóle wcześniej nie wykorzystano. Dzięki przyjętemu szykowi całe ugrupowanie marszowe skróciło się do ok. 1 km, choć w zamysłach dowództwa szyk ten miał być pewnie jeszcze krótszy. Niedługo po wymarszu zaczęły się pierwsze utarczki z Germanami, przybierające szybko na sile, zwłaszcza na przedzie i w tyle kolumny. Teraz przyszło walczyć o zachowanie jej kształtu, by nie dać zepchnąć oddziałów osłonowych na tabory ani odciąć skrajnych kohort od reszty armii. Na drodze legionów leżało mnóstwo powalonych drzew, częściowo na skutek burzy, a częściowo położonych rękoma Germanów. Marsz, w zamierzeniu szybki, okazał się równie powolny jak poprzedniego dnia. Żołnierze musieli walczyć z przybierającymi na sile oddziałami napastników, maszerując po zboczach wzgórz. Szybko i raczej jałowo wyczerpano zapasy oszczepów. Pila rzucano przecież przeważnie pod górę, co osłabiało silę ich rażenia. Natomiast miotane z góry oszczepy Germanów nie dość, że miały większy zasięg, to w dodatku uderzały mocniej. Wkrótce powróciła do Rzymian ich własna broń i przekonali się na własnej skórze, jak dużą siłę przebicia i możliwości penetracyjne ma grot pilum. Przy przewadze wysokości w walce objawiła się, paradoksalnie, przewaga uzbrojenia Germanów. Po odrzuceniu oszczepów główną bronią do walki wręcz pozostawał u Rzymian miecz, krótki gladius, a u Germanów włócznia framea. Zarówno Juliusz Cezar, jak i inni historycy podkreślali wprawę, z jaką Germanie posługiwali się włócznią. Wprawa wprawą, ale w tych okolicznościach

226

mogli zadawać ciosy bez narażania się na razy przeciwnika — włócznia miała przecież przewagę długości. Dlatego legioniści, dążąc do nawiązania równorzędnej walki, byli zmuszeni do częstych kontrataków, by doprowadzić do zwarcia i wykorzystania przewagi gladiusa nad frameą w walce w ścisku. W warunkach zadrzewionych wzgórz było to bardzo wyczerpujące, lecz konieczne. Gdy bitwa rozgorzała na dobre, dowództwo rzymskie miało duży kłopot z określeniem wagi wydarzeń na poszczególnych odcinkach. Każdy z nich miał nie tylko określoną samodzielność, ale i wyznaczone miejsce w szyku, którego należało pilnować. Obrona i kontrataki nie mogły zasłonić podstawowego celu, jakim było przedarcie się na kraniec wzgórz Lasu Teutoburskiego. Szybko zrozumiano, że marsz jest nazbyt powolny, by osiągnąć cel przed wieczorem. Ale i Rzymianom zaświtała pewna nadzieja. Jak to lapidarnie ujęto: „[...] maszerowali dalej w lepszym porządku [niż dnia poprzedniego — przyp. aut.] i dotarli, wprawdzie nie bez krwawych strat, nawet na wolne od lasów tereny” 16. Gdy czoło kolumny marszowej osiągnęło teren łąk i polan jakiejś doliny, wszystkim się pewnie wydawało, że są uratowani. Wreszcie było miejsce na rozstawienie i należyte uporządkowanie szyków. Szybko więc „wyciągnięto” z lasów oddziały i rozstawiono je zgodnie z ustalonym porządkiem marszowym. Ale na ofiary dziękczynne bogom było jeszcze za wcześnie. Przed zmęczoną armią pozostało do pokonania ostatnie pasmo wzgórz, może nie najbardziej stromych czy wysokich, ale całkowicie i gęsto zalesionych. Dotarto bowiem do miejsca, gdzie wzgórza Lasu Teutoburskiego przyjmują bardziej regularny, okrągły (patrząc z góry) kształt, a następnie osie ich grzbietów zaczynają przyjmować kierunek wschód-zachód. Ważne było, żeby wreszcie wyrwać się 16

K a s j u s z D i o n , 21.1, op. cit.

227

spośród nich. Żeby tak się stało, należało przejść jeszcze kilka tysięcy kroków. Kotlina, w której się znaleźli, mogła okazać się pułapką. Germanie bardzo sprawnie obsadzali okoliczne wzgórza. Trzeba było szybko maszerować dalej, by nie dać się zamknąć w okrążeniu. „Stamtąd jednak dotarli znów do lasów i tutaj musieli bronić się przed napastnikami. Przy tym właśnie ponieśli największe straty. Byli ściśnięci na niewielkiej przestrzeni, żeby ramię w ramię, piechota i jeźdźcy, mogli odeprzeć ataki, ale tylko przewracali się na siebie lub na drzewa” 17. Zamiar wyprzedzenia Germanów nic powiódł się. Okazało się, że jest ich tak wielu i maszerują tak szybko, że zdążyli obsadzić wąwóz, którym armia rzymska chciała się przedrzeć na skraj wzgórz. Po podejściu do przesmyku Rzymianie zobaczyli rozstawione na wzgórzach i w wąwozie masy wojsk germańskich. Trzeba było walczyć o przebicie. Ponieważ Germanie bronili stoków wzgórz, szyk rzymski uległ niebezpiecznemu zacieśnieniu. Legiony skrzydłowe, w miarę zagłębiania się w żmudnym boju w głąb wąwozu, coraz bardziej zbliżały się do kolumny taborowej, naciskane przez atakujące wojska germańskie. Straż przednia, nie dość, że oczywiście napotkała masę ściętych drzew, to jeszcze została uwikłana w bój w zwarciu. Oddziały straży tylnej miały trasę w dużej części wyczyszczoną przez poprzedników, więc nazbyt szybko podeszły do przodu, powodując ścisk. Jako że szły od strony równiny, być może po raz pierwszy Germanie zyskali sposobność do użycia swojej świetnej jazdy, tak dotychczas i później przez Rzymian cenionej... Legiony utknęły w przewężeniu między wzgórzami. Należało przeć naprzód i tak czyniono w istocie, ale z ogromnym trudem, opłaconym krwawymi stratami. Po 17

Ibidem. 21.2.

228

ściśnięciu szeregów manipułów nie tylko napierającymi oddziałami przeciwnika, ale i własnymi, żołnierze nie tylko nie zyskali wcale sposobności do walki mieczami, ale w ogóle odebrano im możliwość wykonywania jakichkolwiek manewrów. W niektórych miejscach mało kto był w stanie ruszyć ręką, by wyprowadzić pchnięcie, nie mówiąc o podniesieniu tarczy nad głowę. Dotychczas to Rzymianie zgniatali szyki Germanów, wycinając ich, skrępowanych ciasnotą, bez litości, teraz sami znaleźli się w podobnie beznadziejnym położeniu. Ale i stąd Rzymianie zdołali się wyrwać. Być może w porę użyto katapult i manubalist. Grot z katapulty przebijał po kilku ludzi jednocześnie, jeśli stali blisko siebie, i to łącznie z tarczami. Skutki ostrzału z balist wywierały zwykle na przeciwniku tak duże wrażenie, że całe szyki ustępowały przed pewną śmiercią, a bywało, że na sam odgłos spuszczonej cięciwy skorpiona załamywały się nocne szturmy na umocnienia rzymskie. Tu mogło być podobnie. Wprawdzie drzewa ograniczały skuteczność działania pocisków, ale nie każdy chciał wystawić się na pewny strzał. Germanie odstąpili na tym odcinku, co pozwoliło Rzymianom ruszyć z miejsca i poluzować nazbyt ścieśnione szyki. Być może przytomni legaci legionów skrzydłowych jeszcze raz ruszyli je do kontrataków na zbocza, rozszerzając udrożnione przejście. Ale jeśli jakieś kohorty zostały odcięte, nikt im już nie przychodził z pomocą. Armia, nie zważając na straty, zdołała przebrnąć przez ostatni, jak się wydawało, fragment Lasu Teutoburskiego i wyjść wreszcie na otwartą przestrzeń. Czym prędzej oddalono się od wzgórz i wąwozu, w którym tryumfujący Germanie dobijali broniące się resztki oddziałów. Prócz wielu ludzi, znów stracono dużą część taboru i zwierząt jucznych. Zbliżał się wieczór. Należałoby założyć obóz, ale wojska Germanów nie ustawały w walce, a właściwie w pościgu za pokonanymi legionami Warusa. Ten zresztą chciał jak

229

najdalej odbić się od wzgórz z ich zwartymi kompleksami leśnymi, gdyż to, co miało być końcem lasu, tak naprawdę oznaczało tylko zmianę wielkości i gęstości zadrzewienia, po prostu pojawiło się więcej łąk, zagajników, polan, ale ciągle nie dawało się ogarnąć wzrokiem większej przestrzeni, bo teren jeszcze nie był w pełni równinny. Starano się jednak, by odwrót nie przebiegał w panice i bezładzie. Uporządkowano szyki i podjęto marsz w poszukiwaniu miejsca dobrego na obóz. Musiało być ono zabezpieczone z kilku stron, żeby udaremnić znacznie już przeważającym liczebnie Germanom przeszkadzanie w sypaniu wałów. Szczególnie na tym etapie marszu Rzymianom dawała się we znaki jazda germańska. Największe straty, o których mówi Kasjusz Dion, mogły oznaczać, że teraz Warus miał zaledwie połowę albo nawet mniej żołnierzy niż przy porannym wymarszu. Odpowiadałoby to wartością bojową jednemu pełnemu legionowi, łącznie z wojskiem pomocniczym, ale i owym 10 000 Greków Ksenofonta. Z tą siłą trudno było jednocześnie kopać rowy (zwłaszcza że brakło narzędzi) i odpierać ataki 40 000 wojowników. Mimo więc nastania zmroku, a potem ciemności, nie ustawano w marszu i walce. Walki i nieustanny marsz przedłużyły się do późnej nocy. O ich zakończeniu zdecydowało nie zmęczenie Germanów, gdyż ci nękali Rzymian na zmianę, lecz pogoda. Kasjusz Dion pisze o Rzymianach: „Przed świtem trzeciego dnia nadal maszerowali i ponownie nadeszły obfite deszcze i silny wiatr, które nie pozwalały im ani na pójście naprzód, ani na zbudowanie okopów, ani na użycie broni” 18. Jeśli nawałnica nie pozwoliła Rzymianom na sypanie okopów obozowych, to musiała być naprawdę wyjątkowo silna. Jak się wkrótce okazało, to właśnie ona przyczyniła się do ich rychłej zguby. Tymczasem miała efekt uboczny 18

Ibidem, 21.3.

230

w postaci zaprzestania ataków przez Germanów. Choć przyzwyczajeni do złej pogody i znoszenia zimna, i oni musieli bronić się przed wichurą. Opisywana dalej przez Diona łatwość, z jaką Germanie znosili zmiany pogody dotyczy nieco innego aspektu niż walka w porywistym wietrze i ulewnym deszczu. Ale do tego wrócimy, gdy Rzymianie jakoś dotrwają do świtu. Dzień 3. Clades Variana Znużeni żołnierze osłaniali się przed nawałnicą tarczami, które rychło nasiąknęły wodą. Ich warstwowa konstrukcja, idealna niemal, by wykonać osłonę dużą, niezbyt ciężką i wytrzymałą, okazała się mało odporna na deszcz. W suchym klimacie Italii, Iberii, Azji i Afryki tarcze rzymskie spisywały się świetnie. Tu, w Germanii również, pod warunkiem że nie padało lub że w porę osłonięto je przed deszczem pokrowcem. Teraz każda z tarcz wchłonęła do warstw wojłoku i skóry po kilka litrów wody. Litr wody to kilogram. Inaczej dźwiga się tarczę 8-10-kilogramową. a inaczej 11-13-kilogramową, a może i cięższą. Przemoczone ubrania też ważyły swoje. Rzymskie obuwie, tak dobre na skalistych drogach, słabo się sprawdzało w tutejszych warunkach. Sieć rzemieni ciężkich sandałów, pozwalająca na łatwe dopasowanie ich do każdej stopy, zatrzymywała na sobie glinę i stawiała duży opór w przypadku ugrzęźnięcia stopy w błocie. Jeśli chodzi o broń strzelecką, to łucznikom rozmiękły cięciwy łuków, podobnie jak wodą nasiąknęły części machin — cięciwy i wiązki napinające. Przez deszcz ludzie nie zjedli ciepłych, a może i żadnych posiłków, jeśli wziąć pod uwagę straty i nieustanny bój minionego dnia i nocy. Wszystko to razem nie wróżyło Rzymianom niczego dobrego. Dlatego wschodzącego słońca nie przywitali z ulgą, lecz z ogromną obawą, co będzie dalej.

231

Widok, jaki im pokazał nowy dzień, był daleki od upragnionego. Wprawdzie wyszli z górzystych i lesistych wąwozów, ale nie pozbyli się całkiem ich towarzystwa. Mieli wreszcie jakieś równiny przed oczami, ale był to widok złudny. Jak się szybko okazało, owe równiny był to teren w przeważającej części podmokły i grząski, a miejscami bagienny, pełen kałuż, dziur i zarośli. Właśnie połyskiwał zbierającą się wodą z nocnych opadów. Gęsto przecinały go mniejsze i większe strumienie. Dałoby się po nim iść, ale zapadając się po kolana w błocie i moczarach. Po marszu pozostawał wąski pas, sięgający chwilami 100-130 kroków rzymskich (ok. 140-200 m), ciągnący się obrzeżem owych moczarów i wzgórz ze wschodu na zachód. Ci, którzy znali ten teren, zapewniali, że zaledwie o milę dalej jest równoległy do tego szlak, sporo szerszy, graniczący z wielkimi bagnami. Ale, aby do niego dotrzeć, należało najpierw przejść przez moczary. Zresztą — po co? Germanie, zamiast między górami, mogliby z takim samym skutkiem osaczyć armię na moczarach. Zdecydowano się więc skręcić w lewo i iść u stóp wzgórza, na granicy lasu. Dalej teren miał bardziej sprzyjać ciężkozbrojnej piechocie. Wzgórza i moczary, po przejściu najbardziej na północ wysuniętej części gór, powinny się od siebie odsunąć. Ponieważ teren był zamieszkany, las na lekko pochyłym zboczu w dużej części wycięto pod uprawy i pastwiska, była szansa, że wkrótce uda się właściwie rozwinąć szyk, choćby na zalanych wodą po ulewie gruntach ornych. Nie wiadomo, czy rzymskie dowództwo wierzyło w ocalenie. Dotychczasowe walki pochłonęły ponad połowę armii, większość sług obozowych i cywilów towarzyszących taborom. Ale minięcie ostatnich, zalesionych wzgórz Lasu Teutoburskiego dałoby wreszcie ciężkozbrojnym legionom swobodę ustawiania szyków. Jazda chroniłaby skrzydła. Brak oszczepów dałoby się nadrobić odpowiednią taktyką walki. To wszystko razem sprawiłoby, że dążenie do

232

ostatecznego pokonania Rzymian pociągnęłoby za sobą poważne straty u Germanów. Zapewne nadzieją Rzymian były obawy Germanów co do takiego właśnie rozwoju sytuacji. A póki orły legionów były po stronie rzymskiej, nie dało się powiedzieć, że Rzymianie są pobici. Legiony okrojone nawet do 1/2 -1/3 swoich stanów liczbowych nadal pozostawały legionami. Żołnierze mogli iść jeszcze kilka dni żywiąc się choćby mułami i koniną. Przecież nie dali się zniszczyć w całodniowej i niemal całonocnej walce w niesprzyjających im warunkach. To musiało budzić uznanie. Germanie przedsięwzięli więc odpowiednie środki, by wreszcie zatrzymać Rzymian. Współcześni archeolodzy odkryli bardzo rozlegle ślady ostatniej bitwy Warusa, rozproszone na 50 km2, głównie w postaci znalezisk monet rzymskich i drobiazgów z oporządzenia wojskowego. Przeprowadzone dokładniejsze badania terenowe przyniosły rewelacyjne odkrycia: znaleziono i zidentyfikowano szereg militariów, takich jak fragmenty tarcz, okucia pochew od mieczy i sztyletów, groty oszczepów, włóczni, pocisków do katapult, a także ołowiane pociski do proc, wielkości ziarna bobu, a odlane w formie nadającej im kształt ziaren pszenicy — uniwersalnego symbolu życia, czy też piękna maska bojowa w kształcie ludzkiej twarzy. Znaleziska te były na tyle istotne i odkryto je w takich ilościach, że w miejscu bitwy utworzono muzeum i park o nazwie „Museum und Park Kalkriese”. Sama historia odkryć archeologicznych w kotlinie Kalkriese-Niedwelde jest pasjonująca i nadaje się na temat odrębnego opracowania; zresztą ma ogromną literaturę 19. Dziś nikt praktycznie nie kwestionuje tezy, że odkryto miejsce ostatniej bitwy Warusa, gdyż zbyt wiele za tym przemawia. Ale odkrycia dają się różnie interpretować, prowokują więc uczonych do ożywionej dyskusji. Niektóre 19

Część tej literatury uwzględniono w bibliografii niniejszego opracowania

233

z nich, jak choćby wykopany fragment pancerza lorica segmentata ze śladami po rzemieniach, przyczyniły się do zrewidowania dotychczasowych poglądów na temat uzbrojenia rzymskiego. Największe jednak emocje budziły i nadal budzą ślady umocnień fragmentu kotliny, zwanego obecnie „Oberesch”, gdzie prowadzi się większość wykopalisk. Chodzi o wał ziemny, a raczej piaskowy, ze śladami palisady, którego ślady odkryto na przestrzeni prawie 500 m. Wał ten przebiega nie w poprzek marszu Rzymian, ale wzdłuż ich szlaku20. I tu się zaczyna szerokie pole do interpretacji, choć samo pole manewru Rzymian było mocno ograniczone. Wtoku dyskusji uczeni spoza kręgu Kalkriese wymienili kilka zastosowań wału, widząc w nim głównie fragment obozu rzymskiego. Powoływano się na świadectwo Tacyta, będące relacją z odwiedzin Germanika na pobojowisku w sześć lat później. Oto ona: „Pierwszy obóz Warusa przestronnym swym obwodem i wytyczoną główną kwaterą na pracę trzech legionów wyraźnie wskazywał; dalej poznawano po zapadniętym na poły wale i po płytkim rowie, że zdziesiątkowane już resztki armii tu obozowały” 21. Odkryty wał miał być śladem tego drugiego obozu. Sporo na to wskazuje — długość ok. 400 m (czyli bok obozu dwulegionowego), zagięte na północ rogi, przywodzące na myśl narożniki obozu i rów przy wale od strony wzgórza, czyli od strony Germanów. Jego zrekonstruowana wysokość — 1-1,5 m — też zdaje się wskazywać na wał marszowego obozu rzymskiego. Odpór tej tezie dają miejscowi badacze. Wskazują, że przecież historyk, który dał nam najpełniejszy z zachowanych opisów bitwy, czyli Kasjusz Dion, mówi wyraźnie o braku obozu marszowego przed ostatnim dniem bitwy, 20

Na temat kształtu wału i jego przekrojów najwięcej napisała Suzanne Wibers-Rost z Kalkriese. Zachęcam do przeglądu tych publikacji. 21 Tacyt, Roczniki, ks. IV, 62, op. cit.

234

gdyż przeszkodziły temu nawalne deszcze i porywisty wiatr, nie pozwalający nawet na marsz 22. Zatem wał oglądany przez wojsko Germanika musieli usypać Germanie. Ponieważ dotychczas Germanie nie stosowali fortyfikacji polowych, a przy tym nie mogli zrobić tego równie udatnie jak Rzymianie, legionistom Germanika wydawało się, że oglądany przez nich, rozsypany i krzywy wał był dziełem ich nielicznych już wówczas i wyczerpanych fizycznie kolegów 23. Pamiętać należy wszelako, że wśród zwiedzających pobojowisko żołnierzy Germanika byli również świadkowie klęski, oprowadzający kolegów i zwierzchników, i pokazujący im charakterystyczne miejsca bitwy. Czy im również tylko się wydawało, że wał usypali Rzymianie? A może znajdzie się jeszcze inny ślad: marnego, acz usypanego w linii prostej wału rzymskiego obozu, gdzieś na wschód od wału germańskiego, co pogodziłoby obu annalistów (Tacyta i Diona) oraz współczesnych badaczy. Jak widać z powyższego, badania przynoszą nieoczekiwane ustalenia i zapewne jeszcze niejednym zaskoczą. Dotychczas z miejsca „Oberesch”, czyli wokół pozostałości po wale, wyciągnięto 4000 znalezisk, przeważnie drobiazgów, a na razie przebadano zaledwie 1/6 tego terenu! Bitwa rozciągała się wiele dalej, na wschód, zachód i północ od tego miejsca, na co wskazują znaleziska monet, rozproszone po okolicy. Tak więc w ziemi czekają odpowiedzi na różne pytania, a te odpowiedzi zaowocują kolejnymi pytaniami, na które trzeba będzie odpowiedzieć. Jednemu nie da się zaprzeczyć — to właśnie tam, w kotlinie Kalkriese-Niewedde, Germanie zniszczyli Rzymian. W mia22 23

Patrz wyżej cytat z przypisem nr 18.

Tak pisze Achim Rost w obronie germańskiej genezy wału w artykule Kalkriese — Archäologische Befunde und antike Schriftquellen (Kalkriese — Archeologiczne wyniki i antyczne źródła pisane), [w:] Archaologie In Niedersachsen, Band 6, Oldenburg 2003, s. 25-29.

235 rę upływu lat będziemy świadkami nowych odkryć i jeszcze przyszłe pokolenia archeologów będą badać dziesiątki tysięcy śladów bitwy. I to śladów w znaczeniu dosłownym, zachowały się bowiem nawet odciski rzymskich sandałów, o rożnych wzorach nitów, a więc należące do różnych ludzi. Biorąc pod uwagę dotychczasowe badania, i to nie tylko w Niemczech, ale na świecie, Kalkriese wyznacza zupełnie nową jakość w archeologicznej penetracji pól bitewnych. Po wyjściu z puszczy, Rzymianie musieli jeszcze ominąć ostatnie wzgórze na swojej drodze, zwane dziś Kalkrieser Berg. Jest ono najbardziej wysuniętym na północ fragmentem wzgórz Lasu Teutoburskiego, ostatnim wyraźnym wzniesieniem przed Wielkimi Bagnami. Na północ od bagien są jeszcze wzgórza, ale z tamtego terenu niewidoczne dla oka, gdyż odległe o ponad 7 km i zasłonięte drzewami. Wzgórze Kalkriese jest natomiast jak najbardziej widoczne — od poziomu drogi (ok. 50 m n.p.m.) wznosi się na 100 m (do 157 m n.p.m.). Rozciąga się na 6 km na osi wschód-zachód (czyli w kierunku przemarszu Rzymian), a na osi północ-południe — na 5 km. Na mapie wygląda jak przyklejone do pasma podłużnych wzgórz, skierowanych niemal równolegle do kierunku wschód-zachód, zwanych dziś Wiehengebirge. Wzgórze Kalkriese przypomina z góry rozłożony wachlarz, utworzony przez palczaste pióra wzniesień i regularne wcięcia strumieni, rozpływających się odśrodkowo, a potem zmierzających równoległymi strugami do Wielkiego Bagna. Wielkie Bagno i dziś jest wielkie. Wtedy było jeszcze większe, ale archeolodzy niemieccy stanowczo zaprzeczają, by nawet wówczas mogło ono sięgać bliżej niż na 2 km do wzgórza. Natomiast zarówno przy wejściu do kotliny, jak i przy wyjściu z niej znajdowały się dwa lokalne bagna, położone ok. 1 km od wzgórza. Dla Rzymian nie te odległe bagna były istotne, lecz wspomniane już tereny odpowiednie do marszu. A za takie

236

należy uznać bezleśne obszary między stokami wzgórza a torfiastymi gruntami wokół niego. Gdy o świcie znów podjęli marsz, okazało się, że muszą iść niebezpiecznie blisko granicy lasu. Był też jednak i pierwszy plus wyjścia z puszczy — Germanie mogli ich teraz atakować tylko od strony wzgórz. Prawą flankę legiony miały wreszcie wolną. 100-130 kroków rzymskich wystarczało na swobodę manewru kolumn marszowych, choć było to za mało na właściwe manewry bitewne. Tak czy inaczej był to znaczący postęp w porównaniu do dwóch poprzednich dni. Był to jednak plus jedyny — bój trwał całą dobę, poniesiono krwawe straty, wielu ludzi miało świeże rany, a na dodatek postój spędzono w ulewie, bez ognia i ciepłych posiłków. Żołnierze nie mogli więc w żaden sposób odzyskać zapasów energii — ani przez sen, ani też przez odpoczynek w cieple czy kaloryczne jedzenie. Czekał ich za to wysiłek bitewny. Jednak ten jedyny promyk nadziei robił swoje — wojsko nadal słuchało rozkazów, było zdyscyplinowane i trzymało się szyków. Do walki o życie każdy był gotów wykrzesać z siebie dodatkowe siły. Prawdopodobnie dowództwo tłumaczyło żołnierzom, że teraz Germanom będzie trudniej. Wydano rozkazy do wymarszu z miejsca postoju. Okazało się, że dowództwo germańskie w pełni panowało nad sytuacją. Jeśli Rzymianie chcieli się przebić, musieli przejść wzdłuż ostatniego wzgórza. Linia lasu oddalała się tam nieregularnie od drogi, tworząc zbyt duże, jak na zamysły germańskie, wolne połacie terenu. Postanowiono więc zawęzić Rzymianom drogę i pole manewru tak, by ich kolumny znalazły się w zasięgu rzutu oszczepów. W tym celu usypano naprędce wał, nie przejmując się linią prostą. Zawijasy wału, choć być może nie był to zamiar celowy, utworzyły reduty. Wał wzmocniono długimi palami; zresztą sypanie umocnień zaczęto od wbicia pali w ziemię. Po usypaniu wału wystające z niego pale połączono prawdopodobnie plecionką z gałęzi. Czy tylko na 400-500 m długości ten wał usypano, dokładnie

237 nie wiadomo. Przypuszcza się. że wzmocniono też linię lasu, poprzez zbudowanie zasieków z drzew. Należy przy tym powiedzieć. że linie umocnień germańskich ciągną się w odległości 250-300 m od wyraźnie nachylonych stoków wzgórza. Dzielą więc teren niemal równinny, o bardzo łagodnym nachyleniu (10-15 m spadku na 300 m długości, czyli ok. 5%), na pół, tworząc wąski korytarz. Płynie też z tego wniosek, że wał miał zastąpić Germanom zbocza wzgórz, z których tak skutecznie przez dwa dni razili wrogów. Wał i zasieki miały też powstrzymywać spodziewane a groźne kontrataki rzymskie. Budując umocnienia, Germanie mieli na myśli nie tylko nękanie Rzymian, ale też wydanie im bitwy. Wał miał pełnić funkcję zasadzki, nieruchomego, silnego centrum dla znacznie silniejszych, ruchomych skrzydeł. Jak wskazują współcześni badacze, około 200 m na północny wschód od wału rosła rozległa kępa drzew, tworząca mały las, w którym prawdopodobnie ukryto silny oddział kilku tysięcy wojowników. Ich zadaniem było czekać na odpowiedni rozwój sytuacji i uderzyć w stosownej chwili, tj. po związaniu walką głównych sił rzymskich. Natomiast przy zachodnim krańcu wału, w poprzek do kierunku marszu legionów, na przestrzeni ok. 200-300 m, wzdłuż strumienia, ustawiono żywy mur z wojowników. Germanie mieli wielu ludzi, więc pozwolili sobie na głęboką falangę: 10 szeregów, co daje 5000 zbrojnych. W odwodzie stały oddziały jazdy i inne hufce piesze. Tak wyglądało prawdopodobnie lewe skrzydło germańskie. Prawe skrzydło, złożone podobnie jak lewe z kilkutysięcznych hufców jazdy i piechoty, miało zamknąć drogę odwrotu Rzymianom i wgnieść ich na teren przed wałem, a przede wszystkim nie dopuścić do obejścia wału od południa, co postawiłoby pod znakiem zapytania powodzenie całego planu bitwy. Liczne oddziały nękające miały dezorientować dowództwo rzymskie co do istotnych zamiarów germańskich.

238

Plan w takiej postaci zakładał, że Rzymianie wejdą jakby w worek utworzony przez wał i oddziały skrzydłowe. Potem powinni ulec w starciach z oddziałami skrzydłowymi i dać się zepchnąć na mokradła, gdzie już nie mogliby się skutecznie bronić w swym ciężkim rynsztunku. To oznaczałoby wreszcie koniec legionów. Ślady archeologiczne wskazują, że w ogólnych założeniach plan germański powiódł się, choć były różne momenty przełomowe, a zwycięstwo chwilami oddalało się niebezpiecznie. Po wymarszu kohorty legionów zostały natychmiast zaatakowane przez gromady barbarzyńców. W miarę zbliżania się do wzgórza, teren między jego zalesionymi zboczami a obszarami podmokłymi zwężał się lejkowato. Ten etap marszu od miejsca porannego odpoczynku aż do zasadzki, mógł wynosić ok. 10 km. Ataki Germanów przybierały na sile, ale póki było miejsce, odrzucano je aż do linii lasu. Chwilami oddziały rzymskiej jazdy zapędzały się za daleko, wówczas ruszały im z pomocą legiony. Tym można wytłumaczyć pole znalezisk przy wschodnich krańcach kotliny, między pasmem Wihengebirge a wzgórzem Kalkirese. Wreszcie armia rzymska osiągnęła w marszu wysokość wschodnich zboczy wzgórza. Zdawało się, że plan przebicia sprawdza się. Po przejściu kolejnych strumieni za każdym razem kolumny były atakowane. Dochodziło do kontrataków: Germanów odrzucano lub sami ustępowali, po czym znów podbiegali do Rzymian i wiązali ich walką. Armia jednak niepowstrzymanie parła do przodu, kohorty wymieniały się w walce dla odpoczynku. Kilka z nich starano się przez cały czas zachować w odwodzie. Możliwe, że maszerowano i walczono w trzech równoległych liniach, w szyku potrójnym. W ten sposób po stronie rzymskiej angażowano w bitwie tylko dwie kolumny marszowe, uzupełniające wzajem przerwy między oddziałami. W tym czasie trzeci szyk, maszerując, odpoczywał, po czym w sposobnej chwili

239 wychodził na lewy skraj, do walki w pierwszej linii. Ocalałe z poprzednich walk kohorty pomocnicze stanowiły straż przednią i tylną, wspomaganą oddziałami jazdy, prawdą jest, że ataki Germanów odpierano nie tylko dzięki przyjętemu ugrupowaniu marszowemu, ale też dlatego, że nie były szczególnie zajadłe. Przeszkadzali w marszu, męczyli żołnierzy, zadawali im straty, to fakt, ale nie byli w stanie ich pokonać. Wreszcie żołnierze doszli do miejsca zasadzki. Od kilku godzin byli w nieustannym boju. Ręce im omdlewały od dźwigania przeciążonych tarcz, biegać za Germanami też już nie mieli siły. Tymczasem w odległości ok. 500 m od zasadzki Germanie przypuścili gwałtowniejszy atak, mający początkowo znamiona walnej bitwy. Tym razem walczono w zwarciu, w pełnym szyku, ale krótko, gdyż Rzymianie znów odrzucili ich do puszczy, zapędzając się w las aż na wysokość 80 m n.p.m.; tam już zaczęło być bardziej stromo, więc wrócili na drogę marszu wzdłuż lasu. Przekroczyli kolejny strumień. Teraz nikt im praktycznie nie przeszkadzał przez następne 500 m, aż doszli do przewężenia z wałem. W pierwszej chwili miejsce to mogli wziąć za obóz germański, ubezpieczony nasypem ziemi. Żeby go obejść od południa, należałoby wejść do pełnego kałuż lasu, na co po dwóch dobach walk w puszczy nikt nie miał ochoty. W poprzek drogi nie było widać żadnych umocnień, więc dla rzymskiego dowództwa funkcja wału nie była jasna. Żeby przetrwać, należało przejść wzdłuż tego wału. Ponieważ twarda droga wiodła w bezpośrednim sąsiedztwie nasypu, należało go zdobyć, by nie dać się bezkarnie obrzucać pociskami. Być może w dowództwie rzymskim powstał pomysł, by ten wał zdobyć atakiem z dwóch stron i wykorzystać go jako osłonę przemarszu taborów i rannych. Możliwe też, że naprawdę uznali, iż umocniony nasyp jest fragmentem germańskiego obozu,

240

a zdobycie obozu nieprzyjaciela, położonego w tak strategicznym punkcie, nie dość, że osłabiłoby ducha barbarzyńców, to pozwoliłoby legionistom na odpoczynek. Zdobycie obozu przeciwnika zwykle było momentem przełomowym bitew... Niezależnie od tych przypuszczeń, wał dawał pierwszą okazję do zaatakowania Germanów, gdyż dotychczas to oni atakowali, a Rzymianie się bronili. Po zdobyciu wału legioniści czuliby się jak w obwarowanym obozie marszowym, a więc bezpiecznie. Tylko czy zauważono, że teraz przyjdzie walczyć z wojownikami nie biorącymi jeszcze tego dnia udziału w walce, a więc w pełni wypoczętymi? Germanie nie dali Rzymianom wiele czasu do namysłu. Podczas przeprawy przez strumień zaatakowali kolumnę rzymską, co oczywiście spowodowało kontratak kilku kohort. Ponieważ rozwijał się on nad podziw dobrze. Rzymianie nie zatrzymali się, tylko spróbowali w ślad za ustępującymi Germanami obejść wał od południa. Jednocześnie przystąpili do szturmowania wału od strony drogi. Kolejne kohorty przechodziły za plecami oddziałów szturmowych, zganiały Germanów za wał i przystępowały do jego zdobywania. Ponieważ każdy oddział skręcający w stronę wału odsłaniał swoją prawą flankę, następny musiał przeć do przodu. Być może atak jazdy rzymskiej oczyścił północne przedpole wału do lepszych manewrów. Wkrótce przez wschodni strumień przeszły tabory i zwierzęta juczne. Między wałem a terenami podmokłymi zrobiło się przez to ciasno, gdyż ostatnie wozy rzymskie, z najcenniejszym dobytkiem najwyższej kadry oficerskiej, grzęzły po osie w nasączonej wodą ziemi, a przeciążone muły zapadały się w błocie. Tymczasem lewe skrzydło rzymskie, próbujące obejść wał od południa, natrafiło na twardy opór i umocnienia w lesie. Okazało się, że Rzymianie nie są w stanie przekroczyć strumienia. Mało tego — ściągnęli na siebie

241

atak luźnych watah barbarzyńskich, nękających ich od świtu. Germańska jazda, przemieszana z piechotą, natarła na tylną straż rzymską, grożąc odcięciem zapędzonego na południe lewego skrzydła rzymskiego. Większość armii przeszła już przez strumień i znalazła się między wałem a moczarami. Dowodzący lewym skrzydłem legat, bojąc się utraty kontaktu z kolumną marszową, nakazał odwrót i marsz w ślad za oddziałami centrum. To zapoczątkowało zamknięcie worka zasadzki od wschodu. Tymczasem na odcinku centralnym Rzymianie szturmowali wał zajadle, ale raczej bez sukcesów. Germanie zasypywali ich gradem pocisków, na co legioniści mogli odpowiedzieć jedynie pojedynczymi strzałami z łuków czy ocalonymi z poprzednich zmagań oszczepami. Możliwe, że doszło do całkowitego przemieszania pocisków i Rzymianie rzucali w barbarzyńców ich własnymi oszczepami, a jednocześnie na Rzymian leciały ich pila. Wobec oporu Germanów rozstawiono ocalałe z walk katapulty. Tymczasem uformowano szyk marszowy straży przedniej jako prawego skrzydła armii i przystąpiono do przeprawy przez strumień, stanowiący zachodnią flankę pola bitwy. Oznaczało to, że siły rzymskie przyjęły następujący rozkład — jeden legion na lewym skrzydle, zamykający szyk, jeden, uformowany w „żółwie”, szturmujący wał i jeden na prawym skrzydle, otwierający drogę na zachód. Gdy część jego oddziałów przeszła przez strumień, nastąpił atak germańskiego lewego skrzydła. Oddziały zwarły się w walce. Przewaga liczebna Germanów nie gwarantowała im jeszcze zwycięstwa, gdyż nie zachowując odstępów między wojownikami, sami się pozbawiali możliwości użycia broni. Ale w momencie pełnego zwarcia zaatakowały oddziały germańskie ukryte dotychczas w północno-zachodnim zagajniku na terenach podmokłych. Przez przerwy w wale wyszły barbarzyńskie oddziały szturmowe, odpychając uwikłanych w oblężenie wału legionistów. Nie mieli oni

242 dokąd się wycofać, gdyż za nimi stał tabor. Od wschodu na teren międzywala weszły oddziały legionu zamykającego marsz. Okazało się przy tym, że wprawdzie ziemia na północ od drogi jest zbyt grząska dla ciężkozbrojnych żołnierzy i taboru, ale Germanie swobodnie się po mej poruszają. „Wojsko, dzielne i karne jak żadne w państwie, sprawnością we władaniu bronią i doświadczeniem wojennym pierwsze wśród armii rzymskich [...] zostało osaczone ze wszystkich stron. Odebrano mu nawet swobodę walki, którą pragnęło podjąć, co więcej, żołnierzy, którzy z rzymską odwagą chwycili za broń, spotkała surowa kara” 24. Teraz w walce brali udział wszyscy potrafiący udźwignąć broń. Niektórzy żołnierze omdlewali z wysiłku i szyki rzymskie zaczęły się chwiać i cofać. Co gorsza, raniono Warusa. Wieść o tej ranie mogła być punktem zwrotnym w bitwie, łatwo zrozumiana jako wieść o śmierci naczelnego wodza. Widząc osaczenie armii, bezradnego i rannego wodza, ogólny zamęt, niektórzy postanowili wziąć sprawy we własne ręce. Ostatkiem sił podjęto kontratak, udrażniając przejście na zachód. Części oddziałów udało się dzięki temu wyrwać się z matni, ale szybko zostały otoczone: nie uszły dalej niż na półtora kilometra od zasadzki. To jednak wystarczyło, by spowodować zamieszanie w szykach germańskich. Spróbował to wykorzystać „legat Warusa, Numoniusz Wala, skądinąd prawy i zrównoważony człowiek [który — przyp. aut.] w tym dniu dał również złowrogi przykład: opuścił ogołoconą z konnicy piechotę, a sam na czele oddziałów jazdy pierzchł w kierunku Renu” 25. Możliwe, że to ślady jego ucieczki wyznaczają rzymskie znaleziska na szlaku, prowadzącym w kierunku dzisiejszej miejscowości Engter, położonej 10 km na południowy 24

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 119, op. cit.. s. 104, skrót autora. 25

Ibidem, s. 105.

243 zachód od miejsca bitwy. W pościg za jazdą rzymską ruszyła natychmiast liczna i świetna jazda germańska, przez to Numoniusz Wala „[...] nie przeżył zdradzonych, lecz zginął zdrajcą” 26. Tymczasem sytuacja zasadniczej części armii rzymskiej przedstawiała się beznadziejnie. Jazda uciekła, pozostawiając piechotę własnemu losowi. Kilka kohort, których dzielna postawa pozwoliła na ucieczkę jazdy, odcięto od reszty szyku i wybijano. Kontrataki rzymskie kończyły się źle; Germanie trwali w boju i sami atakowali. W miejscach szczególnie ważnych rosły stosy trupów. W dodatku straty na Germanach nie robiły żadnego wrażenia; przecież było ich wielu, natomiast podobne straty bojowe u Rzymian poważnie i w sposób widoczny uszczuplały ich szeregi. Ale Rzymianie nie porzucali broni. Pozostali legaci zeszli się razem. Próbowano jeszcze coś zaradzić, ale coraz wyraźniej dawało się wyczuć nastroje kapitulanckie. Ranny Warus nie chciał się zdawać na łaskę przeciwnika, którym wcześniej tak głęboko gardził, a wiedział, że dalszych trudów odwrotu nie przeżyje. Do Renu było 155 km, do najbliższego obozu warownego (poza Anreppen, odległym o 82 km na południe od miejsca bitwy) ponad 100 km 27. Zresztą, nawet gdyby się udało, kogo przyprowadziłby Augustowi z tej klęski? Trzy kohorty z trzech legionów? Jak kilku Rzymian przed nim, na których spoczęła odpowiedzialność za poniesioną klęskę, „[...] idąc za wzorem ojca i dziadka przebił się mieczem” 28. Z tą chwilą jednolite dowództwo w armii rzymskiej przestało istnieć. Wciąż jednak można było jeszcze walczyć. Świadczy o tym fakt, że żołnierze zdążyli urządzić stos pogrzebowy 26

Ibidem. Dane z wieży widokowej muzeum w Kalkriese: Haltern — 101 km, Oberaden — 111 km, Xanten — 137 km, Rzym — 1600 km... 28 W e l l e j u s z P a t e r k u 1 u s, op. cit., s. 104. 27

244 namiestnikowi Germanii — wprawdzie skromny, ale jako że ktoś te czynności musiał osłaniać swoją walką, wielu widać było takich, którzy widzieli w tym sens. Najwyraźniej żołnierze nie oceniali swego wodza tak surowo jak historycy i nie winili go za klęskę. Duża część oddziałów postanowiła przebić się z mieczem w ręku i albo zginąć w walce, albo skorzystać z cienia szansy na wyrwanie się z tego piekła. Uciekali przez mokradła, na północ. Tam, w pobliżu Wielkiego Bagna, w odległości 1 km od zasadzki, dopadł ich pościg. Pechowo trafili na wąski pas bagna, do którego przypierali ich Germanie. Tam walczyli jeszcze na długości 2 km. Inni nie myśleli już o walce. Poczucie klęski i zmęczenie zrobiły swoje. Cześć żołnierzy nie mających już sił do walki, wzorem Warusa, popełniła samobójstwo, nie chcąc dostać się żywcem w ręce nieprzyjaciela. Tak postąpili legaci legionów — ci póki mogli, walczyli i jeśli nie padli w walce 29, poranieni przebili się mieczami 30. „Z dwu komendantów obozu wspaniale zachował się Lucjusz Eggiusz, haniebnie natomiast Cejoniusz, który, gdy bitwa pochłonęła przeważającą część armii, zgłosił kapitulację, woląc zginąć w męczarniach niż na polu chwały” 31. Za przykładem prefekta obozu poszło kilku trybunów i kilkudziesięciu centurionów. Zginął w walce primipilus XVIII legionu Maniusz (lub Marek) Celiusz, któremu kilkadziesiąt lat później potomkowie wystawili okazały pamiątkowy nagrobek w pełnej gali orderowej. Poddało się też kilkuset żołnierzy, którzy zrozumieli, że dalsza walka jest bezsensowna. Zresztą wieść o śmierci — czy to z ręki wroga czy własnej — najwyższej kadry dowódczej ostatecznie pozbawiła ich woli walki. Gdy wieść o samobójstwie legatów rozeszła się po szeregach, „[...] reszta ludzi nie stawiała oporu, nawet wtedy, kiedy byli jeszcze przy siłach. Większość 29 Tacyt (Roczniki, ks. I, 62, op. cit.) mówi o miejscach, w których padli legaci. I że mogli paść od ciosów wroga lub z własnej r ęki. 30

K a s j u s z D i o n, 21.5, op. cit.

31

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , op. cit., s. 105.

245

naśladowała swoich dowódców, podczas gdy inni sami złożyli broń, ponieważ ucieczka nie była możliwa” 32. Taki był koniec bitwy. Po bitwie Germanie upajali się zwycięstwem; wreszcie mogli odegrać się na Rzymianach za doznawane do tej pory upokorzenia. Jeńcom kazano wykopać jamy i tam ich wrzucono, by nie uciekli, co popsułoby przyszłą zabawę, kilkunastu żołnierzy zdołało zbiec, zrzucając pęta. Kilkunastu uratowało się, udając nieżywych, a potem przekradając się przez puszcze do Renu. Niektórych jeńców Germanie zachowali sobie na pamiątkę zwycięstwa, a jeszcze inni przeżyli w niewoli aż czterdzieści lat, nim wrócili do ojczyzny. Większość jednak czekał okrutny los. Trybunów i centurionów ścinano przy ołtarzach bóstw, torturując ich przedtem okrutnie. Jeden z nich, Celiusz Kaldus, uprzedził los: „[...] trzasnąwszy głową w kajdany, którymi go skuto, z taką siłą, że z rany popłynęła krew z mózgiem, natychmiast wyzionął ducha” 33. Niektórych jeńców uśmiercano w sposób nader pomysłowy, przybijając im głowy do pni drzew 34. Wielu jeńców powieszono. Głowy ściętych nadziewano na obcięte konary drzew. Osobliwie pastwiono się nad prawnikami, a wśród nich nad obrońcami sądowymi, co było swoistym pokłosiem prawa rzymskiego, jakie siał w Germanii Warus. „Jednym wyłupili oczy, drugim obcięli ręce, a jednemu z nich zaszyli usta po uprzednim wycięciu języka, który barbarzyńca trzymał w ręku, mówiąc: «Nareszcie, wężu, przestałeś syczeć»” 35. 32

K a s j u s z D i o n, 22.1, op. cit.

33

W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , op. cit., s. 106. T a c y t , Roczniki, ks. I, 62, op. cit.

34 35

F l o r u s Lucjusz Anneusz, Zarys dziejów rzymskich, 30, op. cit.

246

Odnaleziono trupa Publiusza Kwintyliusza Warusa. Stos pogrzebowy był byle jaki, a drewno wilgotne. „Na wpół zwęglone ciało Warusa dzicz nieprzyjacielska rozszarpała, lecz głowa wodza, odcięta i przekazana Marobodowi, przez niego zaś odesłana Cezarowi, została uczczona pogrzebem i złożona w rodzinnym grobie” 36. Przesyłając głowę Warusa królowi Markomanów, Marbodowi, Arminiusz wskazał inicjatora powstania germańskiego. Marbod nie chciał ściągnąć na siebie odwetu rzymskiego, więc czym prędzej odesłał głowę namiestnika do Augusta. To jednak zdarzyło się później. Tymczasem trwała radość z odniesionego zwycięstwa. Z pola bitwy zebrano ogromne łupy. Mienia było tak dużo, że część wdeptaną w piasek pominięto, dzięki czemu do dziś, choć przez tysiąc lat były tam ziemie uprawne, śladów jest tak dużo. W ręce germańskie dostały się wszystkie sztandary kohort, manipułów, vexilla jazdy i orły wszystkich trzech legionów. Ponadto zwycięzcy zawładnęli 20 000 pełnych rynsztunków bojowych, z czego wykorzystali głównie miecze, inną zdobycz traktując jako pamiątkę. Trzeba jednak pamiętać, że klęska Rzymian przyniosła Germanom nie tylko miecze, lecz też i wolność. Cała Germania stanęła w ogniu powstania przeciw Rzymianom. Wszędzie oblegano garnizony okupacyjne. Wiadomo tylko o dwóch, którym udało się ujść cało na lewy brzeg Renu. Jednym była dwulegionowa armia Lucjusza Noniusza Asprenasa, której zabrakło Warusowi. „Pełniąc służbę wojskową jako legat pod komendą swego stryja, Warusa, Asprenas dzięki energii i męstwu ustrzegł przed katastrofą dwa legiony powierzone swej pieczy i, posuwając się pospiesznie ku leżom zimowym nad dolnym Renem, utwierdził w wierności ludy osiedlone z lewej strony rzeki, które zaczęły okazywać wahanie”. Ponoć przy okazji 36

W e l l e j u s z P a t e r k u 1 u s, op. cit., s. 105.

247 zagarnął depozyty pieniężne żołnierzy legionów XVII, XVIII i XIX. Budzącego większy podziw czynu dokonał Lucjusz Cedycjusz, komendant obozu Aliso. Germanie obiegli tamtejszy garnizon, a więc też rzymskich osadników, kupców i ich rodziny. „Oblężeni pokonali wszelkie trudności. Nie złamał ich głód przekraczający wytrzymałość człowieka, nie zmogła niezwyciężona potęga wroga. Dalecy zarówno od lekkomyślnych planów, jak opieszałej przezorności, wyczekawszy odpowiedniej okazji, żelazem utorowali sobie powrót do swoich” 37. Czy jednak zabrali ze sobą cywilów? Wątpliwe. I na tym skończyły się chwalebne czyny militarne Rzymian. Inne garnizony padły, a ponieważ złożone były głównie z kohort posiłkowych, więc do strat rzymskich z bitwy w Lesie Teutoburskim można dopisać 24 kohorty tych wojsk, rozrzucone po fortach w całej Germanii. Wszędzie też zabijano rzymskich i galijskich kupców, nie mówiąc o innych cywilach. Cała administracja prowincji, łącznie z większą częścią armii, zostały w niedługim czasie zniszczone. Wypomina się dziś ówczesnym Germanom, że nie poszli na zachód. Mówi się o niewykorzystaniu dobrej okazji do opanowania przepraw na Renie i dalej, do najazdu na Galię. Istotnie, można było tak zrobić. Tylko że w Galii bano się Germanów, a zareńscy Germanie, Ubiowie i Batawowie, podobnie jak Fryzowie, wytrwali w wierności Rzymowi. Likwidacja garnizonów rzymskich zajęła trochę czasu, potem przyszła słotna jesień... A jeszcze później Rzymianie podjęli środki zaradcze.

37

Ibidem, s. 106.

SERIA RZYMSKICH LĘKÓW, CZYLI O UTRWALANIU GRANICY IMPERIUM NA RZECE REN

Wieść o rzezi Warusa w Rzymie, pochłoniętym przygotowaniami do organizowanych na ogromną skalę zaległych i teraźniejszych tryumfów Tyberiusza, przyjęto początkowo z niedowierzaniem, potem z osłupieniem, a wreszcie z przerażeniem. Wyglądało to na drwinę bogów — niemal w tej samej chwili imperium zakończyło pomyślnie wielką wojnę w Dalmacji i doznało tak dotkliwej klęski w Germanii! Zakończenie wojny w Ilirii uznano w tej sytuacji za bardzo korzystny zbieg okoliczności: „Nikt nie wątpił, że zwycięscy Germanowie połączyliby się z Panończykami, gdyby Iliria nie została wcześniej pokonana” 1. Ale zwycięskie legiony nadal przebywały w Dalmacji, a ponieważ w Germanii ocalały tylko dwa, z nielicznymi wojskami pomocniczymi, cała Galia stała przed Germanami otworem. Inna sprawa, czy rzymskie wojska dalmatyckie, po wojnie, w gruncie rzeczy polegającej na ciągłym głodowaniu, byłyby zdolne do następnej wyprawy, i to przeciw zwycięskim Germanom. 1

S w e t o n i u s z , Tyberiusz, 17, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit.

249 Jedyną siłą wojskową pozostawały więc praktycznie owe dwa wystraszone legiony, nic nieznaczące wobec potencjału germańskiego. A ponieważ z Galii do Italii niedaleko, pamięć o wyczynach Cymbrów i Teutonów zaś nadal była żywa we wszystkich warstwach społeczeństwa, pomyślano, że lada dzień można spodziewać się hord germańskich pod Rzymem. Do spotęgowania takich odczuć przyczynił się w dużej mierze sam Pierwszy Obywatel. ŻAŁOBNE ZAWODZENIA AUGUSTA — KONIEC 9 ROKU

W powyższym wstępie przedstawiono pokrótce sposób rozumowania człowieka ogarniętego paniką, jakiej uległ August. Rzym w swojej historii ponosił już większe klęski, a wychodził z nich silniejszy niż był przedtem. Niektóre z owych 15 legionów w Dalmacji można było przerzucić na teren Germanii w ciągu kilkunastu dni; wszak w pełni panowano nad leżącymi po drodze ziemiami, a Panonię, Recję i Windelicję pokrywała sieć dobrych dróg. Nawet bez tych 15 legionów sytuacja nie wyglądała tragicznie. Oczywiście, dwa legiony to było za mało, by obronić Ren, ale nie cała przecież Germania chwyciła za broń, choć wszędzie powstało zrozumiałe w tej sytuacji poruszenie. Fryzja pozostała wierna Augustowi, podobnie jak lewobrzeżne nadreńskie plemiona Uzytepów, Batawów i Kanninefatów. Prowincje galijskie też miały jakieś siły wojskowa, a Rzym i miasta italskie nie pozostawały bezbronne. Wszak w okolicach Rzymu stacjonowała wyborowa gwardia pretoriańska, licząca 9 kohort po 1000 ludzi (niemal 2 legiony), a prócz tego liczne oddziały straży nocnych (wigilów, zwane w niektórych opracowaniach „strażakami”), pełniących funkcje policyjne. Czy to było mało? Dla spanikowanego Augusta — tak. Zawsze wygrywał dzięki dwóm czynnikom: przewadze liczebnej i świetnym dowódcom, stojącym u jego boku. To on przecież jeszcze

250 niedawno pchał do Ilirii legiony i wojska pomocnicze, nie bacząc, czy Tyberiusz ma czym je wyżywić. Teraz też, jak wówczas, gdy otrzymał wiadomość o powstaniu w Dalmacji, powołał pod broń legiony złożone z wyzwoleńców i jak najszybciej wyprawił je do Galii, a potem dalej, nad Ren. Sam tam jednak nie pojechał, jak za klęski Loliusza. Gwardia pretoriańską pozostała więc w Italii, „by zapobiec panice” 2. August klęskę Warusa odebrał jako swoją, bo w pewnej mierze przez swoje instrukcje spowodowaną. Bardzo długo nie mógł dojść do siebie, aż zauważyli to współcześni. „[...] Podobno tak był tym przybity, że przez szereg miesięcy nie golił brody ani włosów nie strzygł. Nieraz tłukł głową o ścianę, wołając głośno: «Kwintyliuszu Warusie, oddaj legiony !»” 3. Dla tego starego człowieka Germania stała się symbolem największej w życiu porażki. Tam zginął przecież lubiany przez wszystkich Druzus, tam utracono łącznie cztery legiony, razem z kadrą dowódczą i wszystkimi sztandarami. W podbój tego kraju inwestowano przez 25 lat, a teraz w jednej chwili powrócono do punktu wyjścia. Widząc w tym jakieś fatum, August uznał, że podbicie Germanii jest nierealne. Dlatego w pozostawionym testamencie politycznym nakazał swoim następcom, by nie przekraczali Renu. W istocie nakaz ten miał na celu zaczarowanie rzeczywistości, był próbą odwrócenia fatalnego losu od Imperium, bo nadal miało ono i siły, i środki do ponownego podbicia tej krainy. Za życia Augusta było to jednak, ze względu na jego sprzeciw, niemożliwe. Miarą jego strachu i poczucia klęski może być fakt, że natychmiast po otrzymaniu wiadomości o clades Variana oddalił od siebie przyboczną straż złożoną z Germanów. Strach Augusta szybko zresztą przybrał wymiar instytucjonalny. Legionów o numerach XVII, XVIII i XIX nigdy 2 3

S w e t o n i u s z , Boski August, 23, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit. Ibidem.

251 nie odtworzono, dodając tym samym owe liczby do szeregu dat i cyfr feralnych, rytualnie zakazanych. Niedobitkom z armii Warusa August zakazał wstępu na teren Italii, mimo że uratowali się dzięki osobistej dzielności. Ponadto August ślubował wystawienie wielkich igrzysk Jowiszowi Najlepszemu i Największemu, aby tylko zechciał pomóc swoim Rzymianom i odwrócić zły los. Póki August żył rocznice klęski czczono żałobą. Wśród tych wszystkich zabobonnych gestów, zaklęć i biadań, August wydał dwa zarządzenia prawdziwie pożyteczne: przedłużył okres urzędowania wszystkim namiestnikom prowincji, tak by w chwili niepewnej w podbitych krajach rządzili ludzie z nimi obeznani, oraz wysłał do Germanii Tyberiusza. PRZEMYŚLENIA TYBERIUSZA — LATA 10-11

Chcąc nie chcąc, Tyberiusz, zamiast odbyć w Rzymie tryumf nad ponownie podbitymi krainami iliryjskimi, musiał poprzestać na samych tylko oznakach tryumfalnych — wszak zarządzono powszechną żałobę. W roku 10 podążył nad Ren, gdzie już wcześniej skoncentrowano niebagatelne siły rzymskie. Tam zlustrował stan armii i umocnień, odbudował zniszczone mosty i zaplanował przedsięwzięcia ofensywne. Zaszła konieczność zdyscyplinowania wojska i to na wszystkich szczeblach. W celu wywarcia odpowiedniego wrażenia, Tyberiusz zganił nawet publicznie jednego z legatów. Widząc, w jakim stanie jest wojsko, postanowił zadziałać nieco inaczej niż zwykle. Ostrożny był z natury, ale tu przeszedł samego siebie, wypełniając zapewne usilne prośby Augusta, by niczego nie przedsięwziął w sposób ryzykowny: „Zawsze w innych wojnach wszystko sam rozstrzygał i poprzestawał jedynie na swoim zdaniu. Wtedy zaś wbrew przyzwyczajeniu naradzał się z mnóstwem osób

252

nad sposobem prowadzenia wojny” 4. Po naradach, jak to nieco na wyrost mówi jego etatowy pochlebca, „prowadził wojnę zaczepną tam, gdzie ojciec i ojczyzna byli gotowi poprzestać na skutecznej obronie” 5 — czyli przeszedł na prawy brzeg Renu, choć ojciec i ojczyzna zalecali obronę rzeki. Kronikarze podkreślają skromność naczelnego wodza, jego bliskie przebywanie z żołnierzami i wspólne dzielenie trudów wojny. A wszystko to dlatego, że za nic innego nie dało się w tej kampanii Tyberiusza pochwalić. Nie stoczył żadnej bitwy, nie zagarnął do niewoli tysięcy jeńców, nie wyciął w pień żadnego plemienia, a samo spustoszenie mizernych pól i nędznych germańskich szałasów powodem do chwały być nie mogło. Tyberiusz zwyczajnie niewiele zdziałał, bo przeciwnik uchylał się od bitwy z jego 10 legionami. Wreszcie „[...] okryty chwałą, odprowadza bez uszczerbku na leże zimowe oddziały, z którymi się przeprawił — czyli wrócił na lewy, bezpieczny brzeg Renu, co było właściwą miarą odniesionych przecież sukcesów. W następnym, 11 roku Tyberiusz przedsięwziął wyprawę morsko-lądową, podobnie jak po swoim powrocie z Rodos. Wyprawa ta, zakrojona na ogromną skalę, nie wywarła żadnego wrażenia na Germanach, a w sensie militarnym miała efekt taki, jak poprzednia, czyli żaden. Germanie nauczyli się unikać starć z nazbyt silnymi Rzymianami. Starannie obmyślone uderzenia Tyberiusza trafiały w próżnię. Wojsk znów nie dało się rozmieścić na leżach zimowych w Germanii. To, że powróciły wszystkie z dalekich podróży, było marną pociechą w porównaniu z kosztami eskapady i jej efektami. Zdarzyło się przy tym coś, co sternikom rzymskiej nawy państwowej nakazało jeszcze większą ostrożność. Naczelny wódz, „[...] mimo pomyśl4 5 6

S w e t o n i u s z , Tyberiusz, 18, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit. W e l l e j u s z P a t e r k u l u s , Historia rzymska, ks. II, 120, op. cit. Ibidem.

253

nego wyniku wojny, o mały włos nie zginął z ręki pewnego Bruktera, który zdołał wśliznąć się między najbliższe otoczenie Tyberiusza” 7. Jakiż to kontrast w porównaniu do prośby o dotknięcie dłoni „boga” sprzed kilku lat, nad Labą! Możliwe, że to właśnie wtedy, po nieudanym zamachu, Tyberiusz doszedł do wniosku, iż Germanii nie da się podbić ani szybko, ani łatwo, o ile w ogóle będzie to możliwe. Ale Augustowi to wystarczyło. Dwuletnie działania Tyberiusza w Germanii propaganda przedstawiła w Rzymie jako pełne zwycięstw. August odwołał Tyberiusza i wreszcie zrównał go ze sobą we wszystkich prawach. Tyberiusz odbył w Rzymie zaległe tryumfy, zastanawiając się już nie tyle nad dalszym postępowaniem w Germanii, co nad przejęciem władzy. August nie miał już najlepszego zdrowia, więc rozsądek i Liwia nakazywali, by Tyberiusz nie odjeżdżał za daleko. Do Germanii skierowano zatem Germanika, syna Druzusa, co tak pięknie się kiedyś zapowiadał. ZWYCIĘSTWA GERMANIKA I SEN CECYNY

Działalność Tyberiusza nad Renem miała jeszcze ten efekt, że zreorganizował on podział terytorialny prowincji Galia Belgica. Wydzielono z niej dwa obszary nadreńskie, zwane Germania Interior (Dolna) i Germania Superior (Górna), nazwane Germaniami, choć w istocie większość mieszkańców stanowili Galowie, a owe obszary jedynie nieopodal Germanii leżały. Ale co propaganda, to propaganda. Germania Interior obejmowała obszar przyujściowy Renu, wybrzeże Fryzów i Chauków, poddane władzy rzymskiej, oraz ziemie nad środkowym Renem, zamieszkane przez Ubiów i Uzytepów. Na południe od ujścia rzeki 7

S w e t o n i u s z , 19, op. cit.

254 Mozeli do Renu rozciągały się ziemie Germanii Superior sięgające w głąb Galii na zachód, aż do Alezji, Vesontio i Aventicum. Bieg Renu był więc podzielony na pół. Każdego odcinka broniły 4 legiony. Formalnie rzecz biorąc nadzór nad całością sprawował namiestnik prowincji Galia Belgica, ale nie mógł rozkazywać dowódcom garnizonów. Funkcję dowódców owych dwóch armii czterolegionowych pełnili szczególnie zaufani ludzie, w tym przypadku Aulus Cecyna i Gajusz Syliusz. Reorganizacja miała na celu zabezpieczenie Renu, co wymuszało stosowanie dużych sił (w liczbie 8 legionów), a jednocześnie miała zabezpieczyć Rzym przed uzurpatorem. Wszak z armią liczącą około ośmiu legionów Cezar wszczął wojnę domową. Germanika mianowano namiestnikiem prowincji Galia Belgica, co dawało mu jednocześnie, jako członkowi rodziny cesarskiej, władzę nad wszystkimi ośmioma legionami. Młodzieniec ten wykazał się już walecznymi czynami u boku Tyberiusza podczas powstania w Ilirii, teraz zaś zyskał możliwość pójścia w ślady ojca. Szedł w te ślady dosłownie, gdyż jego wzorem przybył do Galii ożeniony; August dał mu za żonę swoją wnuczkę, Agryppinę. Małżeństwo to (podobnie jak małżeństwo Druzusa z Antonią) było bardzo szczęśliwe i szybko dochowało się potomstwa. Początkowo młody namiestnik robił to, co każdy świeżo przybyły administrator — zapoznawał się ze stanem prowincji, jej zasobami, ludźmi, wreszcie lustrował umocnienia, stan floty i nastroje w armii. Można o nim powiedzieć, że rwał się do czynów walecznych, ale rozsądni ludzie z Rzymu studzili jego zapał. Należało trwać w pogotowiu, gdyż stan zdrowia Augusta nie był najlepszy, a jak wskazywały dzieje Imperium, zmiana władzy łączyła się zwykle z wielkimi zaburzeniami. I tym razem nie było inaczej — po otrzymaniu wieści o śmierci Augusta bunt podniosły legiony w Panonii i Germanii Dolnej.

255 Germanika sposoby na bunt

Powodem buntu legionów był nazbyt długi czas służby (ponad 20 lat), dłuższy nawet niż w wojskach pretoriańskich (16 lat), a także niewypłacenie przez Tyberiusza upominków w związku ze zmianą władcy, w tym sum zawarowanych w testamencie Augusta. Do uśmierzenia buntu w Panonii Tyberiusz wysłał swojego syna Druzusa. Udało mu się wykonać to zadanie nad wyraz łatwo, gdyż żołnierze uwierzyli, że zaćmienie księżyca, jakie się akurat przytrafiło (tłumaczone im jako pożeranie bogini Luny przez potwora), wywołała ich niewierność. Zrozpaczeni wojacy podjęli środki zaradcze — dęli w trąby, szczękali bronią, słowem — hałasowali jak najgłośniej. Gdy bogini zaczęła się ponownie wyłaniać, okazali jej swoją prawowierność — rzucili się na prowodyrów buntu i albo sami ich pozabijali, albo zaciągnęli ich przed trybunał Druzusa. Germanik miał trudniejsze zadanie. Wiele wskazywało na to, że nie ma do czynienia z takimi prostakami, jak Druzus. Tutejsze hasła były radykalniejsze; w końcu żołnierze zażądali od niego, by sam, w miejsce Tyberiusza, został princepsem (a oni — jak się należy domyślać — gwardią pretoriańską). Germanik zagroził wtedy samobójstwem, ale groźba wypadła na tyle nieprzekonująco, że jeden z żołnierzy ofiarował dowódcy swój miecz jako ostrzejszy. Spełniono większość żądań żołnierskich — zwolniono ze służby weteranów, żołnierzom z ponad 16-letnią wysługą podwyższono żołd i skierowano ich do prac tymczasowych. Bunt jednak nie ustawał. Ponieważ sytuacja zaczęła wyglądać groźnie, Germanik wyprawił Agryppinę do miasta galijskich Trewerów. Żona namiestnika, będąca wtedy w zaawansowanej ciąży, wyszła z obozu pieszo, prowadząc za ręce małe dzieci, a ulubieńca prostych żołnierzy, dwulatka Kaligulę, niosła na ręku. Dla armii był

256 to wstrząs, porównywalny z zaćmieniem księżyca w Panonii — wódz naczelny nie wierzy, by jego rodzina była bezpieczna wśród jego wojska! Bardziej ufa Galom! W nocy doszło do formalnej bitwy między buntownikami a lojalistami, z ustawianiem szyków, użyciem sygnałów bojowych i miotaniem oszczepów. Ponieważ nastroje w armii nadal były podłe, a kac moralny po utracie kolegów i towarzyszy broni to łagodne określenie stanu duchowego żołnierzy, Germanik znalazł na to lekarstwo w wojnie z Germanami. Początkowo operacja wojskowa rozwijała się nader pomyślnie. Jak zwykle, plemię Marsów znalazło się pierwsze na drodze atakującej armii rzymskiej, liczącej „dwanaście tysięcy legionistów, nadto dwadzieścia sześć sprzymierzonych kohort i osiem szwadronów jazdy” 8. Niech te liczby nie mylą — Germanik wziął ze sobą pełne cztery legiony, ale zwolnienia weteranów i dławienie buntu spowodowały bardzo poważne ubytki w szeregach, sięgające 8000 ludzi. Marsowie akurat coś świętowali, a że od dawna Rzymianie unikali z nimi starcia, nie spodziewali się najazdu. Spustoszono teren o szerokości 50 mil, przy czym „ani płeć, ani wiek nie znajdowały, litości” 9. Na powracających Rzymian czekali w leśnych zasadzkach Germanie z plemion Brukterów, Tubantów i Uzytepów (miarą zamętu było to, że ci ostatni byli zapewne zbiegami ze strony rzymskiej), zapewne w niezbyt licznych oddziałach, ze względu na zaskoczenie i krótki czas na zebranie sił. Ale Germanik nie powtórzył błędu Warusa i prowadził armię ubezpieczonym marszem. „Część jazdy i kohorty posiłkowe otwierały pochód, potem szedł pierwszy legion, a bagaże umieszczono w środku; lewe skrzydło żołnierze dwudziestego pierwszego legionu, prawe piątacy zamykali; dwudziesty legion umocnił tyły, a za nim 8 9

T a c y t , Roczniki, ks. I, 49, op. cit. Ibidem, 51.

257 postępowała reszta sprzymierzeńców” 10. Germanie zaatakowali na całej długości, raczej dla odwrócenia uwagi, za to z całą mocą, straż tylną, złożoną z wojsk pomocniczych. Żołnierze ci znaleźli się w opałach, „[...] gdy wtem Cezar, nadjeżdżając do dwudziestaków, woła donośnym głosem, że to właśnie jest pora wymazania buntu z pamięci: niech prą naprzód, niech się śpieszą winę swą w chlubę obrócić” 11. Obrócili, odrzucając przeciwnika. Po tym wypadzie, bo nie można całej operacji nazwać planową wojną, Germanik nabrał chęci do poważniejszych czynów. Kwestia opłacalności

W następnym roku (15 n.e.) Germanik przeprowadził wielką operację przeciwko Chattom, a potem przeciw Cheruskom. Z tymi ostatnimi o tyle korzystnie się starto, że ruszono na pomoc Segestesowi, wiernemu sprzymierzeńcowi okupantów rzymskich, i uwolniono go od oblężenia przez jego nielubianego zięcia, Arminiusza. Bowiem między klęską Warusa a obecną wojną Arminiusz zdążył się zakochać w córce swego największego wroga i rywala w plemieniu Cherusków. Imię tej wybranej było Tunselda. Germanik zdążył z pomocą Segestesowi, uwalniając go od oblężenia. Jednocześnie wzięto do niewoli brzemienną Tunseldę. Z radością i wyrazami powierzchownego szacunku wysłano ją do Rawenny w Italii. To miasto miało się w dalekiej przyszłości stać stolicą Germanów. Zesłanie tam żony germańskiego bohatera narodowego było jednym z pierwszych kroków w tym kierunku, co prawda, powziętych całkowicie nieświadomie. Ale nie był to koniec wydarzeń wojennych. Arminiusz po uprowadzeniu mu żony doprowadził szybko Germanię 10 11

Ibidem. 51. Ibidem.

258

do stanu wrzenia. Nie chodziło tu bynajmniej o współczucie dla nieszczęśliwego męża, ale o wspólne bezpieczeństwo. Nikt nie wątpił, że po kilku uwieńczonych powodzeniem akcjach Rzymianie zechcą dokonać ponownego podboju Germanii. Germanik wstąpił na drogę do zwycięstwa, jaką podążali jego ojciec Druzus i stryj Tyberiusz — po początkowych wyprawach lądowych postanowił przeprowadzić kampanię lądowo-wodną, z użyciem floty wojennej. Obmyślił plan koncentrycznego uderzenia nad rzeką Ems (Amizją). Cecyna z czterema legionami miał tam się udać przez kraj Brukterów. Jeden z prefektów, niejaki Pedon, miał poprowadzić jazdę przez ziemie Fryzów. Sam Germanik z czterema legionami podążył do koryta rzeki Ems okrężną drogą morską. Celem wyprawy, prócz Brukterów, byli oczywiście Cheruskowie. Początkowo wszystko rozwijało się po myśli Germanika. Na ziemiach Brukterów odzyskano orła XIX legionu, co samo w sobie było powodem do chwały. Brukterów wyparto z ich ziem, bijąc ich w nieustannych potyczkach. Ponieważ Rzymian wsparli Chaukowie, wydawało się, że i Cheruskowie tego lata stracą swoje siedziby. Stało się jednak inaczej. Najpierw cała, połączona armia doszła do miejsca klęski Warusa w Lesie Teutoburskim. Rozstawiono straże i legiony przeszły przez cały obszar bitwy, oglądając jej etapy. Wszędzie leżały niepogrzebane kości Rzymian i ich sprzymierzeńców — znak najwyższej hańby. „Ogarnęło więc Cezara [Germanika — przyp. aut.] gorące pragnienie, aby oddać ostatnią posługę żołnierzom i ich wodzowi [..,]” 12. Pogrzebano zatem szczątki zmarłych, a Germanik pierwszy położył kawał darni na ich mogile. Ale armię jakby opuścił duch zwycięstwa. Tyberiusz miał później pretensje do Germanika, że „[...] obraz poległych i nie 12

Ibidem, 60.

259 pogrzebanych armię do walki oziębił i wobec wrogów lękliwszą uczynił [...l” 13. Ponadto Tyberiusz uważał, iż przykładanie ręki do pogrzebu przez naczelnego wodza, piastującego godności kapłańskie, to sprowadzanie fatum na żywych. Możliwe, że żołnierze też tak sądzili, gdyż Rzymian opuściło dotychczasowe powodzenie wojenne. W kraju Cherusków Arminiusz zwabił rzymską jazdę w zasadzkę; ledwo ją uratowano. I choć miał to być sukces, Germanik natychmiast zarządził odwrót. Nad rzeką Ems zapakował swoje legiony na okręty. Konnica miała wrócić wybrzeżem morskim. Natomiast „[...] Cecyna, który własne hufce prowadził, otrzymał wskazówkę. aby pomimo swej znajomości dróg powrotnych — przez «długie mosty» jak najrychlej się przeprawił. Była to wąska ścieżka wśród rozległych moczarów, którą niegdyś Lucjusz Domicjusz był wymościł; reszta była namulista, lepka od ciężkiego błota albo wskutek strumieni niepewna” 14. O co chodziło Germanikowi, można się tylko domyślać. Być może klucz do tej niemądrej decyzji tkwił w tym, że owe cztery legiony to były te same, które zbuntowały się wcześniej, a teraz słabo spisały się w walce. Wódz naczelny wymyślił im przeto swoistą karę. Przy okazji ukarał wiernego Cecynę, który wcześniej nie najlepiej radził sobie z buntownikami. Cecyna z rozkazem nie dyskutował i szybko utknął wydłużonym pochodem między bagnami. Natychmiast obok borykających się z błotem Rzymian pojawili się Cheruskowie. Zmagania trwały cały dzień, a sytuacja była tak trudna, że Cecyna, z braku lepszego miejsca, założył obóz praktycznie na moczarach. Jedni żołnierze walczyli niepomyślnie z Germanami, inni wyciągali wozy z mazi, a jeszcze inni lepili wały z błota. W końcu wszyscy musieli się 13 14

Ibidem, 62. Ibidem, 63.

260

bronić przed napastliwością Germanów, którzy cofnęli się dopiero w nocy. Ale nie był to koniec walki Rzymian z trudnościami, gdyż pomysłowi Cheruskowie postanowili ich podtopić, kierując na teren doliny strumienie z okolicznych wzgórz. Wały obozu rozmywały się. W końcu Cecyna dał odpocząć ludziom, rozstawiając wokół silne straże. W nocy od Germanów dochodziły radosne śpiewy, natomiast u Rzymian „[...] słabo płonęły ognie, przerywane tylko słyszano nawoływania, a oni sami w rozsypce leżeli przy wale, błąkali się między namiotami, bezsenni raczej niż czujni. Także wodza przeraził pełen grozy sen; zdawało mu się bowiem, że Kwintyliusza Warusa zbryzganego krwią i wynurzającego się z bagien widział i jakby jego wołanie słyszał, że jednak za nim nie poszedł i wyciągniętą ku sobie jego rękę odepchnął” 15. Cecyna nie dał się upiorom. Od rana legiony, ustawione w szyku kwadratowym, miały bronić pozycji tak długo, aż tabor z rannymi bezpiecznie przebędzie bagna. Oznaczało to znów całodzienny bój. Germanie nie atakowali, póki tabory ugrzęzły na dziurawej i rozmytej drodze. Legiony skrzydłowe, zamiast tkwić na wyznaczonych pozycjach, opuściły je ze względu na podmokłość terenu i poprzesuwały się na suchsze miejsca, odsłaniając tabor. Powstało duże zamieszanie. Wówczas Arminiusz „[...] rozkazuje Germanom natrzeć, wołając: «Oto Warus i tym samym losu zrządzeniem po raz wtóry skrępowane legiony!»” 16. Zaatakowano wszystkie wojska, prócz pierwszego legionu, idącego w straży przedniej. Rzymianie utracili cały tabor z żywnością, namiotami, narzędziami i innym dobytkiem, a ich wódz, Cecyna, omal nie zginął, spadłszy z ubitego z łuku konia. Sytuację uratował pierwszy legion, który zawrócił z drogi, oraz większa skłonność Germanów do brania łupów niż do 15 16

Ibidem, 65. Ibidem.

261

walki. Dzięki temu rzymscy żołnierze w dużej części przedarli się przez bagna, stając wreszcie o zmierzchu na twardym gruncie. Nie utracono znaków bojowych, więc można powiedzieć, że legiony ocalały. Nastroje w armii jednak na to nie wskazywały; wszyscy czuli, że następny dzień będzie ich ostatnim, jak armii Warusa. Chyba tylko Aulus Cecyna nie stracił ducha. W nocy w obozie rzymskim wybuchła panika, wywołana przez zerwanego z wędzidła konia. Wódz musiał własnym ciałem zastawić drogę uciekającym żołnierzom. Z samego rana zebrał ich i poinformował o planie bitwy. Postanowił sprowokować Germanów do ataku na obóz, a potem natrzeć na związanych walką pod wałami, zadając im jak największe straty. Zamiar powiódł się całkowicie, gdyż Germanie nie posłuchali Arminiusza. Proponował on natarcie na Rzymian, gdy ruszą oni pochodem. Zapalczywość jednak wzięła górę nad rozsądkiem i Germanie ponieśli porażkę. Rzymianie wprawdzie uratowali życie, lecz ich stan fizyczny był opłakany i znacząco uszczuplony liczebnie. Druga armia rzymska, na skutek niełaskawości Neptuna, poniosła bardzo wysokie straty w wyposażeniu, broni, taborach, zwierzętach jucznych i koniach bojowych. Po prostu dwa maszerujące wybrzeżem morskim legiony i całą jazdę zaskoczył przypływ wspomagany sztormem. Stracono praktycznie cały dobytek, tabor i wyposażenie bojowe, przy czym wielu żołnierzy potonęło. Ogółem straty były tak poważne, że aby je uzupełnić, sięgnięto do zasobów Galii, Hiszpanii i Italii. W końcu sześć legionów jednocześnie utraciło całe tabory, artylerię i narzędzia saperskie, jazda wszystkie niemal konie, a dwa legiony z konfrontacji z oceanem wyszły bez broni. Ale Germanik zaplanował na rok 16 następną wielką operację, przy czym rolę główną miała odegrać flota wojenna, złożona z 1000 okrętów różnej wielkości.

262

Rzeką Wezerą wyprawa dotarła w głąb Germanii. W dwóch wielkich bitwach Rzymianie pokonali Germanów; jeńców nie brano. „Germanik, aby tym lepiej być rozpoznanym, zdjął hełm z głowy i błagał żołnierzy, aby w dalszym ciągu mordowali: «Na nic nam jeńcy — wołał — jedynie zagłada plemienia położy kres wojnie!»” 17. Zdawało się obu stronom konfliktu, że Rzymianie znów opanują Germanię. Germanik kazał wznieść pomnik zwycięstwa ze zdobycznej broni nieprzyjaciół. Ponieważ sezon letni już się kończył, część legionów odesłał na leża zimowe drogą lądową, a większą część armii załadował na okręty. Na morzu Neptun ponownie zesłał nawałnicę na rzymską flotę, jakby chciał pomścić Germanów. Straty znów były bardzo dotkliwe, zwłaszcza w broni i koniach. Jakie były straty w ludziach, zatajono. Na wieść o rzymskiej klęsce w wojnie z morzem Germanie znów chwycili za broń. Germanik urządził wyprawę na Marsów, odzyskując orła jednego z warusowych legionów. Było to pociechą, ale tylko propagandową. Klęska na morzu zniweczyła zwycięstwa na lądzie. Germanik na rok następny planował nowe wyprawy, ale tu przeszkodził mu cesarz Tyberiusz. Młody wódz przeczytał w listach następujące pouczenia: „Wygrał pomyślne i wielkie bitwy; niech także o tym pamięta, że wiatry i fale, wprawdzie bez winy wodza, jednak ciężkie i srogie wyrządziły szkody. On sam [czyli Tyberiusz — przyp. aut.], dziewięciokrotnie przez boskiego Augusta wysłany do Germanii, więcej roztropnością niż przemocą zdziałał. [...] Gdyby jeszcze trzeba było wojnę prowadzić, niech pozostawi pole do sławy swemu bratu Druzusowi, który dla braku na razie innego nieprzyjaciela, tylko w Germanii może tytuł imperatora osiągnąć i wawrzyny zdobyć” 18. 17 18

Ibidem, ks. II, 20. Ibidem, 27.

263

W istocie, podbój Germanii kosztował coraz więcej. Ale podbój Germanii groził też wzrostem autorytetu Germanika, a osiem legionów mogło wystarczyć do przeprowadzenia zmian na szczytach władzy. I tego również obawiał się Tyberiusz, nie mniej niż próżnego wyrzucania pieniędzy w germańskie błota. Choć nie dawał tego po sobie poznać, chyba niepokoił się o ostateczny wynik tych zmagań. Germanik miał duże skłonności do ryzyka, nazbyt śmiało szafował zdrowiem i życiem żołnierzy. O stratach, jakie ponosił przy okazji wszystkich tych wypraw, nie mówi się jasno, poza tym, że były „srogie”. Możliwe, że owe straty po zsumowaniu okazały się liczebnie poważniejsze, niż utrata trzech Warusowych legionów. Dwie zwycięskie kampanie, omal nie zakończone klęskami, po których wyposażenie armii i jej stan liczebny trzeba było odnawiać, to było za dużo jak na cierpliwego i ostrożnego Tyberiusza. Germanika odwołano również i z tego powodu, by przez swoją lekkomyślność nie powiódł wojska na zgubę. Jak Druzus załatwiał sprawy germańskie

Wyjazd Germanika równał się ustąpieniu Rzymian z Germanii. gdzie doszło wówczas do wielkich zaburzeń i wojen międzyplemiennych. Germania podzieliła się na dwa obozy: Arminiusza, władcy Cherusków, i Marboda, króla Markomanów. Po stronie Arminiusza opowiedzieli się Semnonowie i Longobardowie, a po stronie Marboda — część Cherusków ze stryjem Arminiusza, Iguiomerusem. Arminiusz wygrał wielką bitwę. Państwo Marboda rozpadało się, a on sam poprosił o pomoc Tyberiusza. „Odpowiedziano mu, że nie ma prawa przeciw Cheruskom rzymskiego oręża wzywać, skoro przeciw temuż wrogowi walczących Rzymian żadną nie wsparł pomocą” 19. Ale wysłano do Germanii 19

Ibidem, 46.

264 Druzusa, żeby wykorzystał zawieruchę wśród Germanów do ich osłabienia, co miało być najlepszą gwarancją pokoju. Druzus nie był człowiekiem tak utalentowanym i zdeterminowanym militarnie jak Germanik, ale, jak to się już okazało w czasie likwidacji buntu panońskich wojsk, bardzo pomysłowym. Wkrótce „[...] zdobył sobie Druzus niemałą chwałę przez to, że Germanów do wewnętrznej niezgody pobudzał [...]” 20. Dzięki tej polityce już niebawem kolonia germańska w Rawennie powiększyła się o Marboda, który spędził tam następnych osiemnaście lat jako rzymskie straszydło na Swebów, akurat urosłych w siłę. Polityka Druzusa szybko stała się normą w postępowaniu z Germanami. Dokonywano potem wypadów zbrojnych, ale w charakterze interwencji zwiększających zamęt, nie próbując, z racji ograniczonych sił, trwałego podboju. Zabiegano o sojuszników po drugiej stronie Renu i Dunaju, wspierano ich, po czym, gdy nazbyt się umocnili, bez wahania ich utrącano, promując następnych ambitnych ludzi na dorobku. Podsycano spory. W jednej z bitew między Germanami poległo aż 60 000 ludzi, co oznaczało kres znienawidzonego przez Rzymian plemienia Brukterów. Była to więc stara zasada „dziel i rządź”, przynosząca tu niezłe efekty. Wkrótce, dzięki rzymskim intrygom, „[...] Arminiusz, który po ustąpieniu Rzymian i wygnaniu Maroboduusa do władzy królewskiej dążył, [...] ze zmiennym walczył szczęściem i padł wskutek podstępu swych krewnych — bezsprzecznie oswobodziciel Germanii [...]” 21 — oddał sprawiedliwość bohaterowi Germanów Korneliusz Tacyt. Śmierć Arminiusza nie rozwiązała problemów rzymskich, za to skomplikowała sprawy germańskie. Rzymianie nie skorzystali jednak z okazji do ponownego zawładnięcia utraconą prowincją. Tyberiusz bał się powierzyć całość sił 20 21

Ibidem, 62. Ibidem, 88.

265 ludziom spoza swojej rodziny, zresztą bał się nawet swojej rodziny. Wkrótce w Syrii zmarł otruty Germanik, Druzusa otruła Liwilla, jego żona, a siostra Germanika; potem Tyberiusz zgładził dwóch synów Germanika... Kto w takiej sytuacji miałby głowę do zainteresowania się Germanią? Następcy Tyberiusza chcieliby, ale się bali — z tych samych względów, co Tyberiusz. SATRAPA KALIGULA, BIUROKRATA KLAUDIUSZ I ŚPIEWAK LIRYCZNY NERO — A SPRAWA GERMAŃSKA

Następcą Tyberiusza został Gajusz Kaligula, jedyny ocalały po panowaniu Tyberiusza syn Germanika. Pewnego dnia, w czasie idyllicznej wycieczki nad przemiłą rzekę Klitumnus, ktoś mu zwrócił uwagę, „[...] że warto uzupełnić cesarską gwardię Batawów. Wówczas powziął myśl wyprawy na Germanię” 22. Wyprawę zakrojono na ogromną skalę, ale już na miejscu okazało się, że nic z tego nie wyjdzie. Jak przypuszcza Roland Auguet 23, cała wyprawa miała na celu nie tyle podbicie Germanii, choć i taki był zamiar Kaliguli, co rozbicie groźnego spisku, zawiązanego między rzymskimi senatorami i dowódcami armii germańskich: Lucjuszem Aproniuszem i jego zięciem Lentulusem Getulikiem. W tym celu cesarz ściągnął nawet legiony z Hiszpanii i Afryki. Zamiary Kaliguli powiodły się połowicznie: spiskowców ukarał, ale wielkiej ofensywy przeciwko Germanii nie przedsięwziął, mimo niebagatelnych możliwości. Kronikarze tłumaczą to jego szaleństwem, ale wspomniany już Auguet twierdzi, iż po prostu żołnierze armii germańskich, przez kilka lat traktowani nazbyt łagodnie przez dowódców, chcących się im przypodobać, stracili możliwości bojowe. To możliwe, wszak niegdyś Scypion Afrykański Młodszy zastał w Hiszpanii armię 22 23

S w e t o n i u s z , Gajus Kaligula, 43, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit. R. A u g u e t , Kaligula, przeł. W. Gilewski, Warszawa 1990, s. 77-90.

266

w takim rozprzężeniu i lenistwie, że zwątpił w jej sprawność bojową i w wojnie numantyjskiej unikał jakichkolwiek starć w otwartym polu, mimo iż w końcu przywrócił żołnierzom dyscyplinę i wysoki poziom wyszkolenia. Kaligula postąpił podobnie — przeprowadził czystkę wśród kadry oficerskiej i przywrócił dyscyplinę, wyznaczając kompetentnych i wiernych na dowódców. Ale ofensywy za Ren nie przeprowadził; wszak doprowadzenie armii do „stanu używalności” musiało zająć trochę czasu, a on sam nie miał przecież w wojnach żadnego doświadczenia. Z podobnych przyczyn próba podbicia Brytanii skończyła się... zbieraniem muszli. Stryj Kaliguli, Klaudiusz, miał wysoki respekt dla pamięci brata. Nie sądził, żeby ktoś mógł Germanika prześcignąć w wyczynach militarnych, a i okazji ku temu nie dawał. Sam przedsięwziął udaną wyprawę na Brytanię, czyniąc z niej, przy pomocy Aulusa Plaucjusza Sylwana i Flawiusza Wespazjana, rzymską prowincję. Za Klaudiusza odniesiono jednak pewne sukcesy i w Germanii: odzyskano trzeciego orła Warusowego. Wyczynu tego dokonał Publiusz Gabiniusz, dowódca armii Germanii Dolnej. Orła znaleziono aż w kraju Chauków. Zanosiło się też, że wielkich czynów w Germanii dokona Domicjusz Korbulon, który z dużą energią, zmyślnością i powodzeniem przywiódł na powrót do posłuszeństwa zbuntowanych swego czasu Fryzów. Gdy już brał się za Chauków, doręczono mu pismo cesarza Klaudiusza, zaniepokojonego tymi działaniami. W otoczeniu cesarza po imieniu nazywano powód, dla którego Germanii nie można podbić. Gdy odważny wódz rzymski — krakano — pociągnie na Germanię, „niepowodzenia spadną na państwo, a gdyby mu się powiodło, to groźny dla pokoju będzie mąż tak wybitny i dla ospałego cesarza zbyt niewygodny” 24. Pismo zakazujące wojny doręczono Korbulonowi w czasie, gdy już miał 24

T a c y t , Roczniki, ks. XI, 19, op. cit., podkreślenie autora.

267 zakładać obóz na ziemi Chauków. „Jakkolwiek był nim zaskoczony i wiele mu się myśli na raz do głowy tłoczyło, jak obawa przed imperatorem, pogarda ze strony barbarzyńców, urągowisko u sprzymierzeńców — przecież prócz słów: «Szczęśni niegdyś Rzymu wodzowie» nic więcej nie powiedział i dał hasło do odwrotu” 25. Ostatecznie gdzie indziej — bo na wschodzie Imperium — znalazł Korbulon swoje szczęście wodzowskie. Pobił Partów, a tym samym przypieczętował swoją zgubę — za sprawą wystraszonego tym powodzeniem cesarza Nerona. Śpiewak Nero, podobnie jak zgładzony przezeń Klaudiusz, obawiał się nazbyt kompetentnych dowódców. Do Germanii nie miał żadnych pretensji ani nie wiązał z nią nadziei — i tak nikt by tam przecież nie docenił jego głosu. Sam nigdy nie był wodzem, a wśród żołnierzy zyskał sobie opinię „tanecznika", co oznaczało człowieka zasługującego na najwyższą pogardę, nie dość, że oddającego się zajęciu nie licującemu z powagą przodków, to jeszcze nazbyt „przystępnego seksualnie”, łagodnie to określając, dla zbyt wielu mężów. A skoro nawet rzymskich żołnierzy to raziło... Zresztą Nero „nigdy nie zapragnął ani nie spodziewał się powiększyć albo rozszerzyć granic państwa” 26, gdyż to wymagałoby od niego osobistego zaangażowania, a co wtedy z jego śpiewem?... A on bardzo nie lubił odrywać się od zajęć śpiewaczych i aktorskich czy wyścigów rydwanów. W ten sposób w ciągu kilkudziesięciu lat ugruntowano zasadę, że, zgodnie z przedśmiertnymi zaklęciami Augusta, trwałą granicą Imperium pozostaje Ren. Przesunięciu jej nie przeszkadzały ani niewątpliwa dzielność Germanów, ani też oczywista niegościnność ich ziemi. Nawet za Nerona zdawano sobie sprawę z germańskiego zagrożenia. Przecież to Seneka, wychowawca Nerona i jego przewodnik 25 26

Ibidem, 20. S w e t o n i u s z , Nero, 18, [w:] Żywoty Cezarów, op. cit.

268 w początkach władzy, sformułował opinię o Germanach: „Niechby tylko kto owym ciałom, owym duchom, co nie znają rozpieszczenia, zbytku i bogactw, przydał rozum i dyscyplinę, więcej mówić nie chcę, ale to pewne, że musielibyśmy wrócić znowu do starorzymskich obyczajów” 27. Zdawano więc sobie sprawę z niebezpieczeństwa, ale z przyczyn politycznych nie decydowano się na jego likwidację. Do podboju Germanii potrzebny był wódz, który jednocześnie dzierżyłby najwyższą władzę w państwie. Każdy inny po szczęsnej dlań wojnie germańskiej groził uzurpacją. Po śmierci Nerona rozgorzała kilkuletnia wojna domowa, w której dużą rolę odegrali Germanie. Tym razem zbuntowali się nawet Batawowie, mający dosyć rzymskich nadużyć. Mało tego — w czasie tej wojny największą walecznością wykazały się kohorty wojsk pomocniczych, złożone w całości z Germanów, wyćwiczonych na wzór rzymski. Ale i to nie spowodowało szerzej zakrojonych akcji w Germanii. Pod koniec panowania Domicjana niewygodna dla Rzymian wojna w Germanii rozgorzała na dobre, stanowiła ona jednak zaledwie drugorzędny teatr zmagań wojennych w porównaniu do wojen na ziemiach Mezji, Tracji i Panonii. Tam był groźniejszy przeciwnik Rzymu — Dakowie pod ich królem Decebalem. Doszło nawet do tego, że Rzym płacił Dacji daninę wojenną. W tej sytuacji działania wojenne w Germanii sprowadziły się do skrócenia frontu i zluzowania nadliczbowych legionów. Dzieła tego dokonał Marek Ulpiusz Trajan, namiestnik Germanii, a potem cesarz. Zbudowano ogromne umocnienia między środkowym biegiem Renu a górnym biegiem Dunaju, przyłączając do Germanii Górnej tzw. Agri Decumates. W ten sposób do wojny w Dacji zwolniono dwa legiony. Pozostałych sześć legionów otrzymało zadania 27

S e n e k a, O gniewie, I, 11,3, cyt. za wstępem S. Hammera do Dziel Tacyta, op. cit., s. 39-40.

269 defensywne. Limes stał się faktem i trudną do pokonania granicą mentalną. Bo jeśli nawet Trajan, najlepszy z cesarzy, nie zdecydował się na jego przekroczenie, to kto miałby to potem uczynić? LIMES

Do decyzji Rzymian o utrwaleniu granicy na Renie przyczynili się w dużej mierze sami Germanie, ale nie tyle swoją niewątpliwą dzielnością, co — paradoksalnie — brakiem chęci do rajdów dalekiego zasięgu. Co przez to należy rozumieć? Powyżej przedstawiono bezowocność wysiłków rzymskich, wynikającą głównie z braku konsekwencji i obaw cesarzy co do zachowania władzy, wykazano też, że wojna byłaby właściwie nieopłacalna, bo pociągałaby za sobą duże straty w ludziach i sprzęcie. Z drugiej strony Rzym nieraz przecież prowadził wojny, zdawałoby się, straszliwie rujnujące gospodarkę, ale w myśl zasady: każdy, kto zaczepi Rzym, musi ponieść srogie konsekwencje swego czynu. Tu odstąpiono od tej zasady, gdyż podczas sporządzania bilansu strat i zysków ktoś zadał pytanie: „Czy Germanie rzeczywiście nam zagrażają?”. Okazało się, że nie. Nie tylko dlatego, że nie są w stanie sforsować granicznych umocnień, ale też dlatego, że wyprawy na Rzym zwyczajnie ich nie interesują. Po cóż więc ryzykować, że zwycięski wódz ogłosi się imperatorem i sam pociągnie na Rzym w towarzystwie Germanów? Zdaje się, że w miarę upływu czasu dynastia julijsko-klaudyjska używała hasła „Germania” do straszenia ludności Rzymu i senatu, natomiast sama w te strachy nie wierzyła. Za to realnym niebezpieczeństwem dla dynastii były bunty żołnierzy i spiski pałacowe. Do uśpienia czujności rzymskiej przyczyniły się też w dużej mierze wspomniane wyżej wydarzenia z czasów

270

wojny domowej po śmierci Nerona. W efekcie umiejętnego dowodzenia, jasnego wytyczenia celów i trafnych gestów politycznych wobec Galów, Germanie, wyćwiczeni przez Rzymian, pobili ich armie kilka razy w polu, a dwa nadreńskie obozy warowne obiegli i przymusili do sromotnej kapitulacji. Na skutek tego pas nadreńskich ziem otrząsnął się z rzymskiej okupacji. Za broń chwycili Galowie z dalej na zachód położonych ziem. Ale Rzymianie, po rozstrzygnięciu wojny domowej na korzyść Wespazjana, szybko poradzili sobie z tym powstaniem. Wkrótce legiony maszerowały po zareńskiej Germanii w akcjach pacyfikacyjnych. Nie skorzystano jednak z okazji i wycofano się, wzorem przodków, lekceważąc zupełnie ten niby groźny zryw, tak łatwo zażegnany... Trajan, ostatni w pełni i owocnie ofensywny cesarz rzymski, skierował wojska na bardziej zagrożone odcinki, przy czym podbijał kraje o rozwiniętych strukturach władzy i bogate w złoto — Dację (wspomaganą przez germańskich Burów i Kwadów) i państwo Partów. Prowadził więc wojny, które niejako same się finansowały. Być może, gdyby pożył dłużej, rozszerzyłby władzę Rzymian na dalej położone ziemie germańskie. Następca Trajana, Hadrian, zupełnie zrezygnował z myśli ofensywnej w polityce. Wycofał się nawet ze zdobyczy Trajana na wschodzie (tj. z Babilonii), uznając, iż jest zbyt droga w utrzymaniu. Podjął przy tym znamienną decyzję o umocnieniu i zapewnieniu nienaruszalności wszystkich granic. To właśnie jego należy uznać za twórcę wszelkich limesów — geograficznych i politycznych. W ciągu jednego pokolenia armia z ofensywnej, przeobraziła się w defensywną, ze wszystkimi tego skutkami — rozwojem życia koszarowego, przywiązaniem do zajmowanego odcinka, niechęcią do opuszczania garnizonów... Armia nie przynosiła przez to żadnych zysków, przeto jej utrzymanie w całości było finansowane z podatków. Ustawiczne

271 inspekcje, prowadzone przez Hadriana, miały utrzymać wojsko w sprawności bojowej, ale najlepsze ćwiczenia nigdy nie zastąpią prawdziwej wojny z jej niebezpieczeństwami i trudami. Pokój był błogi, państwo trwało w dobrobycie, ale armia przechodziła kryzys formy, choć zewnętrznie prezentowała się świetnie, jak nigdy w historii. Skutki tego boleśnie odczuli następcy Hadriana — Marek Aureliusz i jego współrządca Werus. To za ich czasów ziściły się paniczne obawy Augusta. Germanie przerwali limes i nie zatrzymywani przez żadne wojska — wszak rozmieszczono je wzdłuż granicznych umocnień — dotarli do Italii. Wojny germańskie zajęły filozofowi Aureliuszowi całe jego panowanie. Przeszły one do historii pod nazwą „wojen markomańskich”. Tak oto po 150 latach zemścił się brak konsekwencji Tyberiusza. Oczywiście, brali w nich udział nie tylko Markomanowie, lecz niemal cała północna Germania, a prócz tego Sarmaci. Wojny były bardzo trudne, gdyż przeciwnik zdążył się wiele nauczyć od Rzymian. Bitwy często pozostawały nierozstrzygnięte. Ofensywy rzymskie sięgały daleko w głąb Germanii, ale tylko czasami przynosiły pożądane skutki. Marek Aureliusz zrozumiał, że wojnę należy prowadzić do końca, to jest do zniszczenia lub absolutnego podporządkowania plemion germańskich. Zabrakło mu czasu. I choć na łożu śmierci upominał następcę, by wojny nie kończył, ten postąpił zupełnie na odwrót. Wszak było mu spieszno do Rzymu, do chwały gladiatorskiej. Kommodus bardzo wysoko cenił sobie występy na arenie, wygodę i luksusowe rozrywki, a życie na wzór ojca, w namiocie wojskowym, wśród grożących niedostatków i niebezpieczeństw, wcale mu się nie uśmiechało. Można go zrozumieć — w końcu cesarzem zostaje się po to, żeby mieć lepiej, a nie gorzej niż przeciętni ludzie. Ale potem było już tylko gorzej...

WYKAZ ILUSTRACJI

Centurion. Uwagę zwracają bardzo pokaźnych rozmiarów odznaczenia (za dzielność, odwagę i rany krwawe) oraz kij z pędu winorośli, dzierżony w dłoni. Tym kijem bił swoich żołnierzy, na Germanów używał miecza. Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu republikańskiego. Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu przejściowego. Rzymski piechur legionowy w uzbrojeniu typu cesarskiego. Człowiek w żelaznej masce, czyli chorąży manipułu. Żelazną maskę znaleziono na pobojowisku w Kalkriese. Chorążowie nosili maski, gdyż musieli odważnie stawiać czoła pociskom, a tarcze — jak widać — mieli małe, ręce zaś zajęte dzierżonym znakiem. W prawdziwie trudnej sytuacji byli chorążowie, noszący orły legionowe. Zwyczaj nakazywał im iść do boju bez nakrycia głowy, więc o masce też nie było mowy. Żołnierz rzymskich wojsk pomocniczych. Dobrze uzbrojony piechur germański. Inny dobrze uzbrojony piechur germański. Wszyscy ich się bali — jazda germańska wymieszana ze specjalnie szkoloną piechotą. Droga legionów Warusa wiodła przez gęsty las. Na zdjęciu widać jej najlepszy odcinek. Po przejściu wichury z ulewą, na drodze armii znalazło się wiele zwalonych drzew. W następnych dniach w dużej części za sprawą Germanów. Aby odpierać ataki Germanów, należało często wspinać się na zbocza w ciężkim uzbrojeniu.