Dutton Kevin - Mądrość psychopatów .pdf

SAVE OFFLINE

Tytuł oryginału: The Wisdom of Psychopaths Projekt serii: Mariusz Filipowicz Projekt okładki: Mariusz Filipowicz Konsultacja i redakcja: Aleksandra Bednarska Opracowanie indeksu: Katarzyna Szajowska Korekta: Halina Hałajkiewicz Redakcja techniczna: Andrzej Sobkowski Skład wersji elektronicznej: Robert Fritzkowski © 2012 Kevin Dutton. All rights reserved © for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2014 © for the Polish translation by Monika Wyrwas-Wiśniewska ISBN 978-83-7758-837-6 Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA Warszawa 2014 Wydanie I

Pamięci Johna Richarda Duttona

Umysł jest dla siebie Siedzibą, może sam w sobie przemienić Piekło w Niebiosa, a Niebiosa w piekło – JOHN MILTON, Raj utracony, pieśń 1, wers 297–299, tłum. Maciej Słomczyński, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974

Spis treści Przedmowa Od autora JEDEN Oto nadchodzi skorpion DWA Prawdziwi psychopaci, proszę powstać TRZY Carpe noctem CZTERY Mądrość psychopatów PIĘĆ Uczyń mnie psychopatą SZEŚĆ Siedem cnót śmiertelnych SIEDEM Supernormalność Podziękowania Przypisy końcowe Przypisy

Przedmowa Mój ojciec to psychopata. Kiedy dziś o tym myślę, ta konstatacja wydaje mi się dziwna, a jednak jest prawdziwa. Nie ma co do tego żadnych wątpliwości. Był czarujący, nieustraszony, ale i bezwzględny. Mimo że nigdy nie uciekał się do przemocy, w części jego duszy, którą nazywamy sumieniem, panował taki ruch jak w zamrażarce Jeffreya Dahmera. Choć nikogo nie zabił, paru z pewnością ustrzelił. Łaska boska, że geny to nie wszystko. Prawda? Wystarczył przypadkowy gest czy rzucona w przelocie uwaga, by mój ojciec dostał, co zechciał. Prawdziwy talent, nie uważacie? Zdaniem wielu osób przypominał bardzo cwaniaka Del Boya z serialu Only Fools and Horses, a ja muszę się z tym zgodzić. Co więcej, nie tylko podobnie się zachowywał, ale i parał się tym samym zajęciem – handlował na bazarze. W gruncie rzeczy można by ów serial produkcji BBC uznać za domowe wideo rodziny Duttonów. Pamiętam, jak pewnego razu pomagałem mu sprzedawać kalendarze na Petticoat Lane Market na londyńskim East Endzie. Miałem wówczas jakieś dziesięć lat, był powszedni dzień i powinienem siedzieć w szkole. Te kalendarze stanowiły prawdziwą gratkę dla koneserów – miały tylko jedenaście miesięcy. – Tato, nie możesz ich sprzedawać – protestowałem. – Przecież brakuje w nich stycznia! – Wiem – on na to. – To dlatego zapomniałem o twoich urodzinach. – Po czym zaczął jakby nigdy nic głośno zachwalać swój towar: – Ludzie, ludzie, macie jedyną szansę kupić prawdziwy jedenastomiesięczny kalendarz! Skorzystajcie z naszej specjalnej oferty, a w przyszłym roku dodatkowy miesiąc dostaniecie zupełnie za darmo! I wiecie co? Sprzedaliśmy wszystkie, co do jednego. Zawsze byłem zdania, że osobowość mojego ojca idealnie pasuje do

nowoczesnego świata. Ani razu nie widziałem, żeby spanikował. Albo żeby stracił panowanie nad sobą. Albo zaczął się pocić z jakiegoś powodu. A uwierzcie mi, miał po temu wiele okazji. – Podobno u ludzi strach rozwinął się jako reakcja ułatwiająca przeżycie, żeby mogli ochronić się przed drapieżnikami[1] – powiedział mi kiedyś. – Ale w naszych czasach nieczęsto widuje się tygrysy szablozębne przy stacji metra Elephant and Castle, nie uważasz? I miał rację. Ja przynajmniej nigdy żadnego nie spotkałem. Może jedynie kilka śliskich gadów. No ale te znają wszyscy. Przez długi czas uważałem to powiedzenie mojego taty za jedną z jego straganowych odzywek, za bzdety, które wciskał ludziom – zabawne, ale nic poza tym. Teraz, po latach, zacząłem dostrzegać ukrytą w nich głęboką biologiczną prawdę. W zasadzie mój tatko zadziwiająco precyzyjnie podsumował poglądy dzisiejszych psychologów ewolucyjnych. Kiedyś odczuwanie strachu naprawdę było mechanizmem ułatwiającym przeżycie i chroniącym ludzi przed drapieżnikami. Okazuje się, że na przykład małpy z uszkodzeniem ciała migdałowatego[2] – sortowni uczuć w mózgu – robią bardzo głupie rzeczy, biorą nawet do ręki kobrę. Ale miliony lat później, w czasach, gdy za rogiem nie czyhają na nas dzikie zwierzęta, ten system obronny jest zdecydowanie nadwrażliwy, reaguje na niebezpieczeństwa, które tak naprawdę nie istnieją. Zupełnie jak nerwowy kierowca, który bez przerwy trzyma nogę na hamulcu, zmusza nas do podejmowania nielogicznych, irracjonalnych decyzji. – W plejstocenie nie było giełdy[3], mimo to ludzie mają zakodowaną patologiczną awersję do ryzyka – zauważył George Loewenstein, profesor ekonomii i psychologii w Carnegie Mellon. – Wiele mechanizmów rządzących naszymi emocjami nie jest zbyt dobrze przystosowanych do życia we współczesnych czasach. Mnie, szczerze mówiąc, bardziej odpowiada określenie mojego taty. Fakt, że dziś awersję do ryzyka uznaje się za patologiczną, nie oznacza automatycznie, że tak było zawsze. Równie dobrze tym z nas, którzy cierpią na kliniczną awersję do ryzyka – na przykład chroniczny lęk – mogła się po prostu dostać za duża porcja czegoś skądinąd pozytywnego. Niewykluczone przecież, że w czasach naszych przodków obecność w grupie osobników

hiperwrażliwych na zagrożenia decydowała o przeżyciu – tak przynajmniej twierdzą biolodzy ewolucjoniści. Z tego punktu widzenia chroniczny lęk to ważna korzyść adaptacyjna. Im ktoś wrażliwszy na szelest liści, tym większa szansa, że utrzyma przy życiu siebie, a także swoją rodzinę i innych członków grupy. Nawet dziś niespokojni z natury[4] lepiej wykrywają zagrożenia: to właśnie oni dostrzegą tę jedną wrogą twarz wśród dziesiątków zdjęć szczęśliwych lub obojętnych ludzi – a nie jest to bez znaczenia dla osoby, która w nocy znalazła się na obcym terenie. Czasami i lęk może być pomocny. Pogląd, że zaburzenia psychiczne bywają przydatne – a więc nie tylko skazują dotkniętych nimi ludzi na niepotrzebne cierpienia, ale również przynoszą im niezwykłe, choć czasami dziwaczne korzyści – nie jest oczywiście nowy. Już ponad dwa tysiące czterysta lat temu Arystoteles stwierdził: „nie ma geniuszu bez ziarna szaleństwa”. Ten związek pomiędzy genialnością a szaleństwem stał się ewidentny dla większości zwykłych ludzi dzięki takim przebojom kinowym jak Rain Man czy Piękny umysł, przynajmniej w przypadku autyzmu i schizofrenii. W książce Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem[5] neurolog i psychiatra, Oliver Sacks, opowiada między innymi o swoim spotkaniu z pewnymi bliźniakami. John i Michael, obaj głęboko autystyczni, wówczas dwudziestosześcioletni, mieszkali w ośrodku opiekuńczym. Kiedy ktoś pewnego razu wysypał na podłogę zapałki z pudełka, obaj równocześnie wykrzyknęli „111”. Sacks pozbierał zapałki, policzył i… Niepozbawiony podstaw jest też stereotyp genialnego cierpiącego artysty. Malarz Vincent van Gogh, tancerz Wacław Niżyński i John Nash, ojciec teorii gier (więcej o niej później), byli psychotykami. Zbieg okoliczności? Nie, według Szabolcsa Kériego, badacza z Uniwersytetu Semmelweisa w Budapeszcie, odkrywcy polimorfizmu genetycznego powiązanego ze schizofrenią i zdolnościami twórczymi. Kéri stwierdził[6], że ludzie posiadający dwie kopie pewnej jednoliterowej mutacji DNA w genie o nazwie neuregulin 1, którą poprzednio wiązano z psychozą – jak również ze złą pamięcią i wrażliwością na krytykę – często osiągają dużo lepsze wyniki w testach na kreatywność niż ci z jedną kopią tej mutacji lub niemający jej w ogóle. Osoby z jedną kopią są za to relatywnie bardziej kreatywne niż te zupełnie jej pozbawione.

Nawet depresja może przynieść pewne korzyści. Ostatnie badania wskazują, że przygnębienie pomaga nam myśleć – ułatwia skupienie uwagi i zwiększa zdolność do rozwiązywania problemów. Joe Forgas, profesor psychologii na University of New South Wales przeprowadził pomysłowy eksperyment[7]. Umieścił koło kasy w małym sklepie papierniczym w Sydney różne drobiazgi: ołowiane żołnierzyki, plastikowe zwierzęta i samochodziki. Kiedy kupujący wychodzili ze sklepu, prosił ich, żeby wymienili wszystkie zauważone przedmioty. Ale była w tym pułapka. Gdy padało, Forgas odtwarzał w sklepie Requiem Verdiego; gdy świeciło słońce, klienci słuchali przebojów Gilberta i Sullivana. Wynik eksperymentu okazał się jednoznaczny: „depresyjni” klienci zapamiętywali niemal cztery razy więcej przedmiotów niż „weseli”. Deszcz z całą pewnością podziałał na ludzi przygnębiająco i kazał im zwracać większą uwagę na otoczenie. Morał z tej historii? Kiedy jest ładna pogoda, pamiętaj, żeby przeliczyć w sklepie resztę. Jeśli już raz zacznie się szukać korzyści wynikających z zaburzeń psychicznych, to szybko okazuje się, że w zasadzie każde niesie ze sobą swego rodzaju nagrodę pocieszenia – w takiej czy innej postaci. Nerwica natręctw? Nigdy nie wyjdziesz z domu, zostawiwszy włączone żelazko. Paranoja? Nigdy nie złapiesz się na kruczki prawne zapisane w umowie drobnym drukiem. Lęki i depresja? Strachu i smutku – dwóch z pięciu podstawowych emocji, jakie odczuwamy, obecnych w jakiejś formie we wszystkich kulturach – doświadczamy w którymś momencie naszego życia nieuchronnie. Z jednym istotnym od tej reguły wyjątkiem. Jest bowiem grupa ludzi, którzy nigdy – nawet w najtrudniejszych i najbardziej wymagających sytuacjach – nie doświadczają ani strachu, ani smutku. To psychopaci. Ktoś, kto jest psychopatą[1][8], nie będzie się martwił, nawet jeśli zostawi w domu włączone żelazko. No bo co mu z tego przyjdzie? Jeśli przedstawicie tego rodzaju problem psychopacie, to popatrzy na was, jakbyście to wy zwariowali. Bo widzicie, według psychopaty jemu nic nie może wyjść na złe, wszystko musi wyjść na dobre. Niepodważalny fakt, że rok składa się z dwunastu, a nie z jedenastu miesięcy, związałby ręce każdemu sprzedawcy wybrakowanych kalendarzy, ale nie mojemu ojcu. On potraktował wadę jako zaletę i sprawił, że pracowała na niego. Nie był oczywiście w takim postępowaniu odosobniony. Ani nie odbiegał,

wbrew twierdzeniom niektórych, tak bardzo od normy. Podczas swoich badań poznałem wielu psychopatów wykonujących najróżniejsze zawody – nie tylko tych z własnej rodziny. Jasne, za bramami więzień zetknąłem się z paroma Hannibalami Lecterami i Tedami Bundymi: bezlitosnymi i pozbawionymi sumienia gwiazdami na firmamencie psychopatii. Ale spotkałem również takich, którzy, zamiast niczym rak toczyć społeczeństwo od środka, wzbogacają je i chronią dzięki swym stalowym nerwom, pewności siebie i szybkiemu podejmowaniu decyzji. Niektórzy z nich to chirurdzy, żołnierze, szpiedzy, przedsiębiorcy – a śmiem twierdzić, że i prawnicy. „Nie bądź zbyt zadziorny, wszystko jedno, jaki jesteś dobry. Nie pozwól, żeby się zorientowali w zagrożeniu”, radził młodemu koledze Al Pacino, wcielając się w rolę szefa świetnej kancelarii prawniczej w filmie Adwokat diabła. „Udawaj naiwnego. Bądź prostakiem, kaleką, głupkiem, trędowatym, dziwakiem. Spójrz na mnie – od początku byłem niedoceniany”. Pacino grał w tym filmie diabła, a jego słowa moim zdaniem trafiają w sedno. Jeśli jest coś, co wszyscy psychopaci mają wspólnego, to niezwykła zdolność udawania zwyczajnych, przeciętnych ludzi, choć za fasadą tego wspaniałego przebrania bije zimne jak lód serce bezwzględnego, twardego jak skała drapieżnika. Jak powiedział mi pewien błyskotliwy młody prawnik na balkonie swojego penthouse’u z widokiem na Tamizę: – Gdzieś w środku mnie ukrywa się seryjny morderca. Ale zabawiam go kokainą, wyścigami formuły jeden, forsą i krzyżowym ogniem pytań. Powolutku odsunąłem się od balustrady. To spotkanie na wysokościach (później odtransportował mnie do hotelu rzeką swoim luksusowym ślizgaczem wodnym) stanowi dobrą ilustrację mojej teorii na temat psychopatów: nasza fascynacja nimi wynika w dużym stopniu z faktu, że uwielbiamy iluzje, rzeczy, które na pozór wydają się normalne, a kiedy przyjrzeć im się bliżej, okazuje się, że bynajmniej takimi nie są. Pewien pajęczak, Amyciaea lineatipes, z wyglądu upodobnił się do mrówek, czyli do swego pożywienia. Dopiero gdy już jest za późno, ofiary odkrywają, że popełniły błąd w ocenie jego charakteru. Wielu z moich rozmówców wie dokładnie, jakie to uczucie. A wierzcie mi, że to ci, którzy mieli szczęście.

Spójrzcie na zdjęcie. Ile widzicie na nim piłek? Sześć? Przyjrzyjcie się jeszcze raz. Wciąż jest ich sześć? Na końcu przedmowy (strona 18), znajdziecie rozwiązanie tego testu.

Tacy właśnie są psychopaci. Na pierwszy rzut oka prezentują się świetnie, potrafią wykorzystać swój czar, charyzmę i nienaganny psychologiczny kamuflaż, by odwrócić naszą uwagę od swej prawdziwej natury; choć anomalia kryje się tuż przed naszym nosem, nas otumania ich odurzająca, hipnotyczna aura. Ale psychopatia, jak zauważył diabeł, a raczej jego ekstrawagancki londyński protegowany, przynajmniej w pewnym stopniu może się nam jednak przysłużyć. Podobnie jak lęk, depresja i sporo innych zaburzeń psychicznych, czasami stanowi element adaptacyjny. Wkrótce przekonamy się, że psychopaci posiadają szereg cech – niezwykły magnetyzm i sprawne podszywanie się pod kogoś, kim nie są, to tylko zestaw startowy – które, jeśli tylko wiemy, jak je okiełznać i kontrolować, przynoszą często znaczne korzyści nie tylko w pracy, ale i w codziennym życiu. Psychopatia jest niczym światło słoneczne: jego nadmiar może wywołać raka i zabić, ale jeśli wystawiamy się na jego działanie z umiarem, ma dobroczynny wpływ na jakość naszego życia i nasze zdrowie. Na kolejnych stronach przyjrzymy się szczegółowo tym cechom i dowiemy się, w jaki sposób ich wykorzystanie w ramach własnych umiejętności psychologicznych może zdecydowanie korzystnie wpłynąć na

nasze życie. Oczywiście moim zamiarem nie jest w żadnym razie idealizowanie zachowań psychopatów – a już na pewno nie ich zachowań dysfunkcjonalnych. Byłoby to czymś na kształt poznawczego idealizowania czerniaka: podstępną machinacją dokonywaną na osobowości człowieka. Ale istnieją dowody sugerujące, że psychopatia, przynajmniej w niewielkich dawkach, to coś jak osobowość plus opalenizna – może przynieść zaskakujące korzyści. Widziałem to na własne oczy. Kiedy mój ojciec zrezygnował z handlu na bazarze i przeszedł na emeryturę, bogowie nie patrzyli już na niego zbyt przychylnym okiem. (Choć przecież nie był zbyt wybredny: na pace jego trójkołowej furgonetki sąsiadowały ze sobą figurki Buddy, Mahometa, Najświętszego Serca, Maryi Dziewicy…). Zachorował na chorobę Parkinsona i w przerażająco krótkim czasie z kogoś, kto w dziesięć sekund potrafił spakować walizkę (zaskakująco przydatna umiejętność), zmienił się w kogoś, kto nie potrafi ustać na własnych nogach bez asysty dwóch osób („Kiedyś byliby to gliniarze”, mawiał o tej obstawie). I wtedy jednak miewał swoje momenty, choć odkryłem to, dopiero gdy umarł. Pewnego wieczoru, niedługo po pogrzebie, przeglądałem jego rzeczy i natrafiłem w szufladzie na notes pełen odręcznych notatek. Były to zapiski opiekunek towarzyszących ojcu w ostatnich miesiącach życia (udało mu się, wbrew radom wszystkich, zostać we własnym domu) – swego rodzaju dziennik opieki. Pamiętam, że pierwszą rzeczą, która przykuła moją uwagę w tych zapiskach, była schludność i szczegółowość kolejnych wpisów. Pismo, niewątpliwie kobiece, wiło się zmysłowo po stronicach, odziane skromnie w błękity lub czernie długopisów Bica, każdy szeryf i ligatura znajdowały się na swoim miejscu. Ale im dłużej czytałem, tym bardziej uderzała mnie ich jednostajność – brak jakichkolwiek zmian w ostatnich miesiącach życia ojca. Jakże monotonny, powtarzalny i ponury był jego ostatni występ na straganie życia. Oczywiście, kiedy wpadałem z wizytą, nie dawał nic po sobie poznać. Parkinson może i pożerał żywcem jego ciało, ale nie był żadnym przeciwnikiem dla jego ducha. Za to notatki mówiły same za siebie: „7.30, asysta przy podnoszeniu z łóżka pana Duttona”.

„Golenie pana Duttona”. „Przygotowanie kanapki z ogórkiem dla pana Duttona”. „Filiżanka herbaty dla pana Duttona”. I tak dalej, i tak dalej ad infinitum. Wkrótce znudziłem się i jak to zwykle się dzieje, zacząłem przerzucać po kilka kartek bez czytania. Nagle coś przyciągnęło mój wzrok. Drżącym, pajęczym pismem, wielkimi literami na samym środku strony napisano następujący tekst: „PAN DUTTON ĆWICZYŁ GWIAZDY NA KORYTARZU”. A kilka stron dalej: „PAN DUTTON WYKONAŁ STRIPTIZ NA BALKONIE”. Coś mi podpowiadało, że on to zmyślił. No ale przecież mowa o moim ojcu. Dlaczego miałby zmieniać swoje nawyki? Choć zasady gry uległy zmianie, choć jego dusza znalazła się pod ostrzałem, a obwody i synapsy mózgu zostały zaatakowane bezlitosnym ogniem wroga, choć jego szanse spadły w zasadzie do zera – odchodził, walcząc zażarcie. Gwiazdy i striptiz biją na głowę golenie i kanapki z ogórkiem serwowane w każdy dzień tygodnia. I jakie ma znaczenie, że to tylko kłamstwa? *** No dobrze. Macie rację, piłek jest sześć. A teraz przyjrzyjcie się rękom mężczyzny na zdjęciu. Czy zauważyliście coś niezwykłego?

Od autora Zmieniłem nazwiska oraz wszystkie szczegóły pozwalające zidentyfikować występujące w książce osoby. Ten niezbędny demograficzny kamuflaż nie wpłynął jednak w żaden sposób na wyrażane przez nie poglądy – wiele wysiłku włożyłem w jak najdokładniejsze i najbardziej zgodne z prawdą zrelacjonowanie odbytych spotkań i rozmów. Z powodu ograniczeń w wykorzystywaniu sprzętu nagrywającego, szczególnie w Broadmoor, czasami konieczna okazywała się pewna dawka licentia poetica, żeby zachować równowagę pomiędzy prywatnością pacjenta z jednej strony a prezentacją jego unikatowego sposobu mówienia z drugiej.

JEDEN Oto nadchodzi skorpion Ludzie wielcy i ludzie dobrzy to rzadko ci sami. WINSTON CHURCHILL Skorpion i żaba siedzą nad brzegiem wody. Oboje muszą się dostać na drugą stronę. – Halo, żabo! – woła skorpion przez trzciny. – Czy byłabyś tak dobra i przeniosła mnie przez rzekę na swoim grzbiecie? Mam tam ważną sprawę do załatwienia, a nie potrafię pływać w tak silnym nurcie. Żaba robi się podejrzliwa. – No cóż, skorpionie – odpowiada. – Rozumiem, że masz tam coś ważnego, ale ty też zrozum, proszę, moje wątpliwości. Jesteś skorpionem. Masz wielki kolec na końcu ogona. Jeśli cię wezmę na plecy, ukłujesz mnie, bo leży to w twojej naturze. Skorpion, który spodziewał się obiekcji, protestuje: – Ależ, droga żabo, doskonale rozumiem twoje obawy. Weź jednak pod uwagę, że zupełnie nie leży to w moim interesie. Muszę dostać się na drugą stronę rzeki. I daję słowo, że nic ci się nie stanie. Żaba zgadza się, choć niechętnie, bierze go na plecy i skacze do wody. Z początku wszystko idzie dobrze. Dokładnie według planu. Ale w połowie przeprawy żabę przeszywa nagle ostry ból. Kątem oka widzi, że skorpion wyciąga kolec z jej ciała. Czuje, jak łapy zaczynają jej drętwieć. – Ty głupcze – rechocze. – Mówiłeś, że musisz się dostać na drugą stronę, bo masz tam ważne sprawy. A teraz przez ciebie oboje zginiemy! Skorpion jakby nigdy nic podskakuje na grzbiecie żaby. – Moja droga, przecież sama zauważyłaś, że jestem skorpionem i taka jest moja natura – stwierdza obojętnie.

Po czym i skorpion, i żaba znikają w rwącym nurcie rzeki. I od tej pory nikt ich już razem nie spotkał.

Pointa Podczas procesu w 1980 roku John Wayne Gacy stwierdził z westchnieniem, że tak naprawdę winien jest jedynie „prowadzenia cmentarza bez licencji”. A był to całkiem spory cmentarz. W latach 1972–1978 Gacy zgwałcił i zamordował co najmniej trzydziestu trzech chłopców i młodych mężczyzn (średnia wieku ofiar to osiemnaście lat), po czym ich zwłoki ukrył w niewielkiej przestrzeni pod domem. Robert Donnelly, jedna z jego ofiar, zdołał przeżyć, ale był tak bezlitośnie torturowany, że sam błagał oprawcę, by w końcu z tym „skończył” i go zabił. Gacy zareagował na to zaskoczeniem. – Właśnie się do tego zabieram – odparł. Miałem okazję trzymać w rękach mózg Johna Wayne’a Gacy’ego, uśmierconego w 1994 roku zastrzykiem z trucizną. Doktor Helen Morrison, świadek obrony podczas procesu i jeden z czołowych światowych ekspertów od seryjnych morderców, asystowała podczas autopsji Gacy’ego w szpitalu w Chicago, a następnie zabrała w słoju jego mózg – towarzyszył jej w podróży do domu na fotelu pasażera jej buicka. Morrison chciała sprawdzić, czy coś, na przykład jakieś zmiany chorobowe, guzy czy uszkodzenia, różni go od mózgów zwykłych ludzi. Badania nie wykazały jednak niczego niezwykłego. Kilka lat później rozmawialiśmy o tym fakcie przy kawie w jej biurze w Chicago. – Czy to oznacza – spytałem – że w głębi duszy wszyscy jesteśmy psychopatami? Że w każdym z nas tkwią skłonności gwałciciela, mordercy i sadystycznego oprawcy? Skoro mózg Johna Wayne’a Gacy’ego nie jest inny niż mój mózg, gdzie w takim razie kryje się tajemnica? Morrison wahała się przez chwilę, a potem wyjaśniła mi jedną z najbardziej podstawowych prawd badań nad układem nerwowym.

– Martwy mózg bardzo się różni od żywego – powiedziała. – Na pozór jeden i drugi wyglądają niemal tak samo, ale funkcjonują zupełnie inaczej. Różnica pojawia się wówczas, kiedy światło jest włączone, a nie wtedy, gdy się je zgasi. Gacy to ekstremalny przypadek. Doszłam więc do wniosku, iż za jego czyny coś musi odpowiadać: jakieś uszkodzenie mózgu, może anomalia anatomiczna. Ale niczego takiego nie znalazłam. Mózg był zupełnie normalny. Co tylko dowodzi, jak złożony i nieprzenikniony jest ten organ, jak niechętnie wyjawia nam swoje sekrety. Wychowanie albo jakieś przypadkowe doświadczenia mogą spowodować w wewnętrznych połączeniach neuronów i chemii mózgu subtelne zmiany, które skutkują aberracjami zachowania potężnymi jak trzęsienie ziemi. Porównanie funkcjonowania mózgu do włączonego światła i trzęsień ziemi przypomniały mi plotki, jakie słyszałem kiedyś o Robercie Hare’em, profesorze psychologii z University of British Columbia, jednym ze światowych autorytetów w dziedzinie psychopatii. W latach dziewięćdziesiątych[9] Hare przesłał do pewnego pisma naukowego artykuł, do którego dołączył wyniki badań EEG psychopatów i normalnych ludzi, wykonywanych podczas testu decyzji leksykalnych. Hare i jego zespół pokazywali ochotnikom ciągi liter i prosili, by jak najszybciej powiedzieli, czy dany ciąg zawiera istniejące słowo. Ich ustalenia okazały się co najmniej zaskakujące. Normalni uczestnicy testu identyfikowali słowa posiadające jakiś ładunek emocjonalny, takie jak „r-a-k” albo „g-w-a-ł-t”, szybciej niż słowa neutralne, na przykład „d-r-z-ew-o” czy „t-a-l-e-r-z”. Inaczej było w przypadku psychopatów. Dla nich ładunek emocjonalny nie miał znaczenia. Pismo naukowe odrzuciło ten artykuł. Jak się okazało, przyczyną nie były wnioski Hare’a, tylko coś całkiem innego. Otóż zdaniem recenzentów niektóre wykresy EEG wykazywały anomalie tak wielkie, że nie mogły pochodzić od ludzi. Choć oczywiście pochodziły. Zaintrygowany rozmową o zagadkach umysłu psychopaty odbytą z Morrison w Chicago odwiedziłem Hare’a w Vancouver. – Czy te plotki są prawdziwe? – spytałem. – Czy artykuł naprawdę odrzucono? A skoro tak, to co się dzieje? – Istnieją cztery rodzaje fal mózgowych – wyjaśnił mi Hare. – Fale beta,

które pojawiają się w stanie skupionej uwagi, fale alfa i teta oraz fale delta, które wskazują na głębokie uśpienie. Wszystkie razem stanowią odbicie zmieniającej się aktywności elektrycznej mózgu. U normalnych ludzi fale teta pojawiają się, gdy są senni, medytują albo drzemią. U psychopatów zaś są obecne w stanie czuwania – a czasami nawet w stanie silnego pobudzenia… Dla psychopatów język to tylko słowa. Nie kryją się za nimi emocje. Psychopata może powiedzieć „kocham cię”, ale dla niego znaczy to tyle, co „napiję się kawy”… Między innymi dlatego ci ludzie są tacy opanowani i nieporuszeni w sytuacjach zagrożenia, dlatego dążą za wszelką cenę do zdobycia nagrody i gotowi są podejmować w tym celu ryzyko. Zupełnie jakby światło w ich mózgu było przyćmione. Znów pomyślałem o Gacym i o tym, czego dowiedziałem się od doktor Morrison. – Pocałujcie mnie w dupę – powiedział, gdy prowadzono go na śmierć. Choć uchodził on za zupełnie normalną osobę (był podporą lokalnej społeczności, a raz nawet został sfotografowany z pierwszą damą, Rosalynn Carter), pod płaszczykiem uroku osobistego ukrywał naturę skorpiona. W jego naturze leżało śmiertelne kłucie – a także przekonywanie ofiary, że tego nie zrobi.

Przechadzka Fabrizio Rossi ma trzydzieści pięć lat. Kiedyś żył z mycia okien, aż do chwili, gdy górę wzięła jego skłonność do mordu. Teraz, wyobraźcie sobie, zarabia za jej pomocą na życie. Stoimy obok siebie w pogodny wiosenny poranek, zaglądając niepewnie do sypialni Johna Wayne’a Gacy’ego, a ja pytam, o co w tym wszystkim chodzi. Co takiego jest w psychopatach, na czym polega ich nieodparty urok? Dlaczego nas tak fascynują? Rossi z pewnością nie po raz pierwszy słyszy te pytania. – Moim zdaniem sęk w tym, że z jednej strony wydają się tacy normalni, tacy podobni do nas, a z drugiej są całkowicie inni – odpowiada. – No na

przykład Gacy przebierał się za klauna i występował na przyjęciach dla dzieci… I tak właśnie jest z psychopatami. Na pozór są zupełnie zwyczajni, ale nigdy nie wiadomo, na co się trafi, jeśli zadrapie się powierzchnię i zajrzy do środka. Oczywiście nie jesteśmy w prawdziwej sypialni Gacy’ego, tylko w jej rekonstrukcji na wystawie w Muzeum Seryjnych Morderców we Florencji, które można uznać za najbardziej makabryczne muzeum świata. Znajduje się ono na via Cavour, szykownej bocznej uliczce niedaleko Duomo. A Fabrizio Rossi jest jego kuratorem. Muzeum przynosi dochody. A dlaczego by nie? Znajdziecie tu wszystko, jeśli fascynują was takie rzeczy. I wszystkich, od Kuby Rozpruwacza po Jeffreya Dahmera, od Charlesa Mansona po Teda Bundy’ego. Bundy to interesujący przypadek, mówię do Rossiego. Upiorny przykład ukrytych mocy psychopaty. I delikatna wskazówka, że jeśli przeniknie się dostatecznie głęboko pod powierzchnię, można znaleźć coś więcej niż tylko mroczne sekrety. Rossi jest wyraźnie zaskoczony moimi słowami. – Ale przecież Bundy to jeden z najbardziej osławionych seryjnych morderców w historii – mówi. – I jedna z największych atrakcji muzeum. Może się w nim kryć coś więcej prócz mrocznych sekretów? Otóż może. W 2009 roku, dwadzieścia lat po egzekucji w więzieniu stanowym na Florydzie (kiedy prowadzono Bundy’ego na krzesło elektryczne, miejscowa rozgłośnia radiowa prosiła słuchaczy o wyłączenie urządzeń domowych, by zapewnić więzieniu jak największy zapas mocy), psycholog Angela Book i jej koledzy z Brock University w Kanadzie postanowili sprawdzić jedno z twierdzeń osławionego mordercy. W którymś z wywiadów Bundy, który w połowie lat siedemdziesiątych w ciągu czterech lat zamordował ciosem w głowę trzydzieści pięć kobiet, powiedział z chłopięcym, jakże amerykańskim uśmiechem, że potrafi rozpoznać dobrą kandydatkę na ofiarę po sposobie, w jaki chodzi. – Jestem najzimniejszym draniem, jakiego dane wam było spotkać – stwierdził. I trudno się z nim nie zgodzić. Book zastanawiała się jednak, czy nie był też najsprytniejszy.

Żeby się tego dowiedzieć, obmyśliła prosty eksperyment[10]. Najpierw czterdziestu siedmiu studentów płci męskiej poprosiła o wypełnienie SelfReport Psychopathy Scale[11] – kwestionariuszy samoopisowych służących do oceny skłonności psychopatycznych wśród ogółu społeczeństwa, a nie tylko w więzieniach czy szpitalach psychiatrycznych. Następnie podzieliła badanych na grupy według uzyskanych wyników. Sfilmowała dwunastu innych ochotników, kiedy przechodzili z jednego pokoju do drugiego, żeby wypełnić standardowy test psychologiczny, zawierający między innymi pytania: (1) Czy kiedykolwiek w przeszłości stałeś się ofiarą? (tak/nie) oraz (2) Jeśli tak, to ile razy? Na koniec pokazała nagrania pierwszym czterdziestu siedmiu uczestnikom eksperymentu. Ich zadanie polegało na określeniu, w skali od jednego do dziesięciu, jak bardzo dana osoba nadaje się na ofiarę napadu. Założenie było proste. Jeśli twierdzenie Bundy’ego zawierało w sobie ziarno prawdy i rzeczywiście potrafił rozpoznać czyjąś bezbronność po sposobie chodzenia, wówczas badani, którzy wysoko uplasowali się na skali psychopatii, potrafiliby lepiej oceniać, czy dana osoba to potencjalna ofiara. I takie właśnie wyniki otrzymała. Odkryła coś jeszcze, kiedy przeprowadziła taki sam eksperyment[12] wśród zdiagnozowanych psychopatów przebywających w więzieniu o zaostrzonym rygorze. Studenci o wysokim wskaźniku psychopatii dobrze potrafili identyfikować bezbronność, ale zdecydowanie lepsi byli w tym kliniczni psychopaci. Oni również twierdzili, że to kwestia sposobu chodzenia. Podobnie jak Bundy, dobrze wiedzieli, na co patrzeć.

Mężczyźni, którzy gapią się na kozy[2] Angela Book nie jest odosobniona w swych ustaleniach. W ostatnich latach coraz więcej badań ukazuje psychopatię w nowym, bardziej złożonym świetle – nie tak krwawym jak cień rzucany przez nagłówki gazet i dzieła hollywoodzkich scenarzystów. Chociaż jest to trudne do zaakceptowania, zwłaszcza w makabrycznym muzeum we Florencji. Rossi podchodzi do moich rewelacji ze zdrową dozą sceptycyzmu. – Chce pan powiedzieć, że można być psychopatą i nie robić nic złego? –

pyta z niedowierzaniem. – Nawet więcej – odpowiadam. – Czasami to się wręcz przydaje, bo psychopaci mają przewagę nad innymi ludźmi. Rossi nie wydaje się przekonany. A po rozejrzeniu się wokół łatwo zrozumieć dlaczego. Bundy i Gacy to nie najlepsze towarzystwo. I powiedzmy sobie szczerze: w takim miejscu jak to trudno dostrzec pozytywne strony psychopatii. Muzeum Seryjnych Morderców nie ukazuje nam jednak całej historii. Jak stwierdziła Helen Morrison, los psychopatów zależy od wielu czynników, w tym od odziedziczonych genów, pochodzenia, edukacji, inteligencji i okazji – oraz tego, jak na nie reagują. Jim Kouri, wiceprezes amerykańskiego Stowarzyszenia Komendantów Policji, twierdzi podobnie. Cechy powszechne wśród psychopatycznych seryjnych morderców – wyolbrzymione poczucie własnej wartości, siła perswazji, powierzchowny czar, bezwzględność, brak wyrzutów sumienia i umiejętność manipulowania innymi – dostrzeżemy także u polityków i światowych przywódców, a więc u tych, którzy nie uciekają przed policją, tylko ubiegają się o urząd. Dzięki temu, jak zauważył Kouri, mogą robić to, na co mają ochotę, kiedy mają na to ochotę, bez zważania na społeczne, moralne czy prawne konsekwencje swych czynów. Gdy urodziłeś się pod właściwą gwiazdą i posiadasz nad ludzkim umysłem taką władzę jak Księżyc nad przypływami i odpływami mórz, możesz rozkazać wybicie stu tysięcy Kurdów, a potem iść na szubienicę tak obojętnie, że wzbudzisz perwersyjny szacunek nawet u najbardziej zażartych wrogów. – Niech pan się nie obawia, doktorze – powiedział Saddam Husajn na chwilę przed swą egzekucją. – To coś dla mężczyzn. Gdy jesteś równie brutalny i przebiegły jak pierwowzór Hannibala Lectera, Robert Maudsley, możesz zwabić do swojej celi współwięźnia, rozwalić mu głowę młotkiem, a potem wyjadać jego mózg łyżeczką z takim stoicyzmem, jakbyś jadł jajko na miękko. (Tak przy okazji, Maudsley od trzydziestu lat przebywa w izolatce – kuloodpornej klatce w piwnicy więzienia Wakefield w Anglii). Gdy zostałeś zdolnym neurochirurgiem, opanowanym, potrafiącym działać z zimną krwią w każdej sytuacji, możesz, tak jak człowiek na

potrzeby książki ochrzczony doktorem Geraghtym, spróbować szczęścia na zupełnie innym polu: odległych rubieżach medycyny dwudziestego pierwszego wieku, gdzie ryzyko przypomina wichurę pędzącą z prędkością stu pięćdziesięciu kilometrów na godzinę, a czasu na zastanowienie nie ma prawie wcale. – Nie mam współczucia dla tych, których operuję – powiedział mi Geraghty. – To luksus, na który po prostu mnie nie stać. Na sali operacyjnej jestem zimną, pozbawioną serca maszyną, jednością ze skalpelem, świdrem i piłą. Jeśli igrasz ze śmiercią powyżej linii wiecznej zmarzliny mózgu, emocje do niczego ci się nie przydadzą. Uczucia to entropia, źle wpływają na interesy. W miarę upływu lat udaje mi się je z sukcesem tłumić. Geraghty jest jednym z najlepszych neurochirurgów w Wielkiej Brytanii – i choć jego słowa mogą przerażać, mają swój sens i uzasadnienie. Gdzieś w mrocznym i niebezpiecznym zakątku mózgu kryje się psychopata postrzegany jako samotny i bezwzględny drapieżnik o zabójczym uroku. Gdy tylko słyszycie to słowo, przed oczami natychmiast stają wam obrazy seryjnych morderców, gwałcicieli i szalonych zamachowców samobójców. A gdybym odmalował to inaczej? Gdybym powiedział, że podpalacz waszego domu mógłby, w równoległym wszechświecie, zostać bohaterem, który rzucił się bez wahania w płomienie, by ratować waszych najbliższych? Albo że dzieciak czający się z nożem w ciemnościach na tyłach kina może w przyszłości używać tego narzędzia do zupełnie innych celów? Oczywiście trudno w coś takiego uwierzyć. Niemniej to prawda. Psychopaci są nieustraszeni, pewni siebie, charyzmatyczni, bezwzględni i skupieni na celu. Wbrew powszechnemu mniemaniu niekoniecznie jednak hołdują przemocy. Choć brzmi to mało prawdopodobnie, tak właśnie jest. Albo mogłoby być. W gruncie rzeczy, jak właśnie mieliście okazję się przekonać, wszystko zależy od tego, co kryje się w szafie waszej osobowości. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że ktoś jest psychopatą albo nim nie jest. Istnieją różne obszary tego zaburzenia, przypominające trochę strefy opłat w komunikacji miejskiej. Jak zobaczymy w rozdziale drugim, niemal każdy znajdzie swoje miejsce na peryferiach psychopatii, ale tylko niewielka mniejszość ulokuje się w ścisłym centrum. Istnieją na przykład ludzie, którzy nawet pod presją są jak skała i okazują

dokładnie tyle empatii co spadająca na schronisko lawina (będziemy mieli z nimi do czynienia później, gdy przyjrzymy się bliżej środowisku handlowców i finansistów), a jednak nie zachowują się ani agresywnie, ani antyspołecznie. Co więcej, nie są też pozbawieni sumienia. Ktoś, kto posiada dwie cechy psychopatyczne, oczywiście znajduje się bliżej niebezpiecznej strefy niż ten, kto nie ma żadnej, ale daleko mu do centrum zajmowanego przez ludzi dysponujących całym arsenałem. Nie istnieje jakaś wyraźnie wytyczona granica pomiędzy światowej klasy superpsychopatami a osobami, które są tylko trochę psychopatyczne. Podobnie jak nie istnieje ona pomiędzy tym, kto weekendami gra w golfa dla przyjemności, a powiedzmy, Tigerem Woodsem. Wyobraźcie sobie stół mikserski, pełen suwaków i pokręteł. Gdyby ustawić wszystkie na maksimum, nagranie będzie do niczego. Gdyby ich jednak użyć w ograniczonym zakresie, niektóre przesunąć bardziej niż inne – na przykład ten od nieustraszoności, skupienia, braku empatii i odporności psychicznej – zamiast seryjnego mordercy można by ukształtować wybitnego chirurga. A to tylko jeden z zawodów, w którym psychopatyczny talent może okazać się przydatny. Są też inne. Weźmy na przykład stróżów prawa. W 2009 roku, wkrótce po opublikowaniu przez Angelę Book wyników jej badań[13], postanowiłem sam spróbować swych sił na tym polu. Jeśli psychopaci, jak ustaliła, naprawdę lepiej niż normalni ludzie rozpoznają bezbronność potencjalnych ofiar, to z pewnością istnieją pozytywne przykłady zastosowania tej umiejętności. Na pewno taki talent może też działać na rzecz społeczeństwa. Olśnienie spłynęło na mnie, gdy odbierałem znajomego z lotniska. Wszyscy doświadczamy lekkiej paranoi, kiedy przechodzimy przez odprawę celną, więc wyobraźcie sobie tylko, jak byście się czuli, gdybyście naprawdę coś przemycali! W moim eksperymencie wzięło udział trzydziestu studentów, z których połowa uzyskała wysokie wyniki w kwestionariuszu psychopatii[3], a połowa niskie. Zatrudniłem też pięciu „współpracowników”. Zadanie studentów było łatwe. Mieli zasiąść na widowni i obserwować, jak „współpracownicy” wchodzą jednymi drzwiami, przechodzą przez niewielką podwyższoną scenę, a potem wychodzą drugimi. Rzecz jasna, było pewne utrudnienie. Studenci musieli określić, kto jest winien, to znaczy wskazać tego z piątki moich

„współpracowników”, który ma przy sobie czerwoną chusteczkę. Następnie podniosłem poprzeczkę. Winny otrzymywał sto funtów. Jeśli uniknął podejrzeń, zatrzymywał całą kwotę. Ale gdy ława przysięgłych go zidentyfikowała, to znaczy po przeliczeniu okazało się, że najwięcej głosów padło właśnie na niego, oddawał pieniądze. Kiedy „współpracownicy” przechodzili przez salę, atmosfera zaczęła się zagęszczać. Który ze studentów byłby najlepszym celnikiem? Czy drapieżny instynkt psychopaty znajdzie tu zastosowanie? A może nos ich zawiedzie? Rezultaty były zaskakujące. Ponad siedemdziesiąt procent tych, którzy uzyskali wysoki wynik w kwestionariuszu psychopatii, prawidłowo odgadło, kto przemyca chusteczkę. W drugiej grupie – zaledwie trzydzieści procent. A zatem wyczuwanie cudzej słabości może okazać się przydatne nie tylko dla seryjnego mordercy, ale i dla służb celnych.

Psychopaci na radarze W 2003 roku Reid Meloy[14], profesor psychiatrii w School of Medicine University of California w San Diego, przeprowadził eksperyment, który ukazał drugą stronę tego równania. Otóż wiadomo, że absolutni psychopaci poza tym, że cieszą się reputacją osób potrafiących wyczuć bezbronność, wywołują w nas dreszcze. Co krok można usłyszeć wypowiedzi ludzi, którzy zetknęli się z tymi bezwzględnymi społecznymi drapieżcami, pełne takich określeń jak „włosy stanęły mi dęba” czy „dostałem gęsiej skórki”. Ale czy naprawdę coś się za tym kryje? Czy nasz instynkt potwierdzają badania naukowe? Czy my sami równie dobrze wyczuwamy psychopatów jak oni nas? Żeby się tego dowiedzieć, Meloy zapytał czterystu pięćdziesięciu pracowników wymiaru sprawiedliwości i szpitali psychiatrycznych, czy doświadczali dziwnych reakcji fizycznych, kiedy mieli do czynienia z prawdziwymi psychopatami, czyli brutalnymi kryminalistami. Takimi, o których można by powiedzieć, że w ich wypadku wszystkie „suwaki” ustawione zostały na maksimum. Wynik nie pozostawił wątpliwości. Niemal trzy czwarte badanych potwierdziło, że czuło coś takiego, przy czym kobiety częściej niż mężczyźni (osiemdziesiąt cztery procent kobiet i siedemdziesiąt

jeden procent mężczyzn), lekarze ze stopniem magisterskim lub licencjackim częściej niż ci ze stopniem doktorskim i pracownicy wymiaru sprawiedliwości (osiemdziesiąt cztery procent odpowiednio do siedemdziesięciu ośmiu i sześćdziesięciu jeden procent). Wśród przykładów znalazły się między innymi takie: „poczułem się, jakbym był obiadem”, „obrzydzenie… i fascynacja”, „miałem wrażenie, jakby dotknęło mnie zło w czystej postaci”. Ale co my właściwie odbieramy? W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie Meloy cofnął się do czasów prehistorycznych, by przyjrzeć się niejasnym przesłankom ewolucji człowieka. Istnieje wiele teorii wyjaśniających rozwój psychopatii w społeczeństwie ludzkim. Ale zajmiemy się nimi później, teraz skupimy się na podstawowym pytaniu. Z jakiej perspektywy ontologicznej powinniśmy rozważać ten stan? Z punktu widzenia medycyny – jako zaburzenie osobowości? A może z punktu widzenia teorii gier – jako uzasadniony krok ewolucji, strategię życiową, dającą wymierne korzyści reprodukcyjne w pierwotnym środowisku naszych przodków? Kent Bailey, emerytowany profesor psychologii klinicznej[15] na Virginia Commonwealth University, opowiada się za drugim podejściem. Według jego teorii brutalna rywalizacja pomiędzy członkami grupy oraz pomiędzy poszczególnymi grupami u naszych przodków to główny ewolucyjny czynnik psychopatii (czy, jak to ujmuje Bailey, umysłowości „jastrzębiawojownika”). – Do tropienia i zabijania dużej zwierzyny niezbędna była drapieżność i brutalność, a elitarna grupa „jastrzębi-wojowników” sprawdzała się też w walkach z podobnymi oddziałami sąsiednich grup – twierdzi Bailey. Problem oczywiście tkwi w tym, jak traktować takich osobników w czasach pokoju. Robin Dunbar, profesor antropologii ewolucyjnej na University of Oxford[16], popiera tezę Baileya. Twierdzi, że przykład dobrze ją ilustrujący można znaleźć u wikingów (a więc w okresie średniowiecza, od dziesiątego do dwunastego wieku) w osobach berserków. Wojowników, którzy, jak głoszą sagi, poematy i potwierdzają badania naukowe, walczyli w stanie przypominającego trans brutalnego szału. Jeśli jednak pokopać nieco głębiej

w literaturze przedmiotu, wyłania się bardziej ponury obraz niebezpiecznej elity, zdolnej także zwrócić się przeciwko członkom własnej społeczności. I w tym, zdaniem Meloya, leży rozwiązanie zagadki: tego czegoś, co jeży włos na głowie, i antypsychopatycznego radaru wbudowanego nam przez ewolucję. Ale gdyby drapieżcy wśród naszych przodków, jak twierdzi Kent Bailey, naprawdę wykazywali cechy psychopatii, to byłby to, wedle naszej najlepszej wiedzy o doborze naturalnym, ewolucyjny ślepy zaułek. Bardziej pokojowo nastawieni członkowie społeczności musieliby wówczas wykształcić w sobie odpowiedni mechanizm, jakąś ukrytą neurologiczną technikę wykrywania takich przypadków, która sygnalizowałaby im pojawianie się niebezpieczeństwa w ich poznawczej przestrzeni powietrznej – tajny system wczesnego ostrzegania, pozwalający im się w porę wycofać. W świetle prac Angeli Book i moich własnych badań ze szmuglowaniem czerwonej chusteczki taki mechanizm całkiem wiarygodnie uzasadnia różnice wynikające z płci, ujawnione w eksperymencie Meloya. Niewykluczone, że w odpowiedzi na wyspecjalizowany węch psychopatów, pozwalający im wyczuwać wszelkie oznaki słabości, kobiety otrzymały pewną przewrotną darwinowską rekompensatę za to, że fizycznie są słabsze. One mocniej i częściej wyczuwają obecność psychopatów – podobnie jak pracownicy medyczni o niższym statusie. Jest to oczywiście tylko hipoteza robocza. Im bardziej zagrożony się czujesz, tym bardziej narażony jesteś na włamanie i tym większą wagę przywiązujesz do zabezpieczeń. Nie ulega wątpliwościom, że w czasach naszych przodków naprawdę istnieli bezwzględni, pozbawieni wyrzutów sumienia myśliwi, wykazujący się makabryczną maestrią w mrocznych postępkach drapieżców. Ale czy ci myśliwi to na pewno psychopaci, jakich znamy dzisiaj? Pytanie pozostaje otwarte. Z punktu widzenia diagnostyki głównym problemem jest tu empatia. W czasach naszych przodków najzdolniejsi i najbardziej skuteczni myśliwi nie byli, jak można by się spodziewać, najbardziej krwiożerczy i niezmordowani. Wręcz przeciwnie – to ludzie najspokojniejsi i najbardziej empatyczni. Oni potrafili wczuć się w sposób myślenia swojej ofiary – patrzeć jej oczami, przewidywać jej ruchy i sposoby ucieczki. By zrozumieć, dlaczego tak się działo, wystarczy poobserwować dziecko, które uczy się chodzić. Stopniowy rozwój pionowej postawy, coraz częstsze utrzymywanie się na dwóch nogach zwiastuje nową erę. Swego czasu i naszym przodkom

ułatwiło „chodzenie na zakupy”. Pionowa postawa była dla nich niczym silnik parowy dla transportu – dzięki niej polowanie i zbieractwo na sawannach Afryki stało się łatwiejsze i bardziej wydajne. Polowanie uporczywe, jak określa się to zjawisko w antropologii, stwarza jednak własne problemy. Antylopy i gazele bez trudu mogą prześcignąć człowieka i zniknąć za horyzontem. Tylko kiedy potrafisz trafnie przewidzieć, gdzie się zatrzymają – albo kierując się śladami, jakie pozostawiły podczas ucieczki, albo odczytując ich myśli, albo jedno i drugie – możesz zwiększyć swoje szanse na udane łowy, a więc i na przeżycie. Ale skoro drapieżcy wykazują empatię, w niektórych przypadkach nawet wysoką, to jak mogą równocześnie być psychopatyczni? Jeśli istnieje jakaś cecha psychopaty, co do której zgadzają się wszyscy, to jest nią znaczący deficyt uczuć, wyjątkowy brak zrozumienia innych. Jak więc pogodzić jedno z drugim? Na szczęście pomoc jest już w drodze – w postaci neurobiologii kognitywnej. Z odrobiną szatańskiej filozofii moralnej.

Dylemat zwrotnicy Joshua Greene, psycholog, neurobiolog i filozof[17] z Harvard University obserwował, w jaki sposób psychopaci rozwiązują dylematy moralne, jak ich mózgi reagują w etycznych komorach ciśnieniowych. W swojej poprzedniej książce, Split-Second Persuasion, pisałem już, że natrafił przy tym na coś niezmiernie interesującego. Empatia, daleka od jednolitości, posiada cechy schizofreniczne. Istnieją tak naprawdę dwie jej odmiany: gorąca i zimna. Rozważmy jako przypadek pierwszy pewien eksperyment myślowy zaproponowany przez filozof Philippę Foot[18]. Po torach pędzi wagonik kolejki – prosto na pięciu ludzi przywiązanych do szyn. Na szczęście możesz ich uratować. Jeśli tylko naciśniesz guzik, przestawisz zwrotnicę i skierujesz wagonik na inny tor. Ale ma to swoją cenę. Na nowej drodze do szyn przywiązana jest jedna osoba, którą wagonik niewątpliwie zabije. A zatem czy powinieneś nacisnąć guzik? Większość z nas nie ma większych trudności z podjęciem decyzji. Choć perspektywa naciśnięcia guzika nie jest może miła, opcja utylitarystyczna – zabić jedną osobę zamiast pięciu – to w końcu wybór mniejszego zła.

Nieprawdaż? A teraz rozważmy inny wariant, jako przypadek drugi[19], zaproponowany przez filozof Judith Jarvis Thompson. Tak jak poprzednio wagonik mknie po torach w kierunku pięciu osób. Ale tym razem ty jesteś na kładce nad torami. A obok ciebie stoi obcy ci grubas. Jedyny sposób, by ocalić tę piątkę, to zepchnąć go na tory. Wprawdzie on nie przeżyje, ale jego potężne ciało zablokuje drogę i pięć osób zostanie ocalonych. Czy powinieneś go pchnąć? Tu dopiero stajemy przed prawdziwym dylematem. Mimo że zginie dokładnie tyle samo osób co w pierwszym przypadku (pięć albo jedna), decyzja nie jest już tak prosta. Choć właściwie dlaczego? Greene sądzi, że zna odpowiedź – ma to związek z różnymi rejonami klimatycznymi naszego mózgu. Twierdzi, że za pierwszym razem mamy do czynienia z bezosobowym dylematem moralnym. Dotyka on tych obszarów mózgu, przedczołowej kory i tylnej kory ciemieniowej (szczególnie przedniej okolicy kory przyobręcza, bieguna skroniowego i bruzdy skroniowej górnej), które są aktywizowane przede wszystkim podczas doświadczania obiektywnej, zimnej empatii: naszego zdroworozsądkowego i racjonalnego myślenia. Przypadek drugi moglibyśmy nazwać osobowym dylematem moralnym. Wręcz wali on w drzwi centrum emocji mózgu, znanego jako ciało migdałowate, a to nic innego jak obwód gorącej empatii. Podobnie jak większość członków społeczeństwa psychopaci szybko sobie radzą z pierwszym dylematem. Naciskają przycisk i wagonik zamiast pięciu zabija tylko jedną osobę. Jednakże w przeciwieństwie do normalnych ludzi – i tu akcja nabiera przyspieszenia – dobrze radzą sobie również i w drugim przypadku – bez mrugnięcia okiem spychają grubasa na tory. Ta różnica zachowania dość wyraźnie uwidoczniona jest w mózgu. Kiedy dylemat moralny jest bezosobowy, wzorzec aktywacji neurologicznej i u psychopatów, i u ludzi normalnych staje się bardzo podobny. Ale zasadniczo się różni, kiedy do głosu dochodzi aspekt osobisty. Wyobraźcie sobie, że umieszczam was w aparacie do wykonywania funkcjonalnego magnetycznego rezonansu jądrowego (fMRI)[4], a następnie prezentuję wam oba dylematy. Co zaobserwuję, kiedy będziecie przechodzić

przez to podstępne moralne pole minowe? No cóż, w chwili kiedy dylemat wkroczy w zakres osobowy, wasze ciało migdałowate i powiązane z nim obszary mózgu – na przykład przyśrodkowa kora oczodołowo-czołowa – rozświetlą się jak elektryczny bilard. Mówiąc w przenośni, zobaczę, jak uczucia wrzucają monety do automatu. A u psychopaty ujrzę tylko ciemność. Ogromne neurokasyno okaże się mroczne i zupełnie wyludnione. I to niezależnie od tego, czy dylemat będzie miał charakter bezosobowy czy osobowy. Różnica między empatią gorącą a zimną, tym, co czujemy, obserwując innych, a chłodną emocjonalnie analizą, która pozwala nam beznamiętnie określać, co dana osoba może sobie myśleć, powinna być muzyką dla ucha takich teoretyków jak Reid Meloy czy Kent Bailey. Wtedy dochodzimy jednak do drugiego elementu układanki. Tego, który odpowiada za zrozumienie, a nie za czucie. W odróżnieniu od identyfikowania się umożliwia abstrakcyjne, spokojne przewidywanie; w przeciwieństwie do stanu emocjonalnej symbiozy pozwala przetwarzać symbole. Taka zdolność umysłowa, właściwa doświadczonym myśliwym i praktykom zimnego odczytu, wykorzystana nie tylko w środowisku naturalnym, ale i w obszarze stosunków międzyludzkich, sprawia, że psychopaci stają się ligą samą w sobie. Odnosi się wręcz wrażenie, że na jednym silniku empatii lepiej im się lata niż na dwóch – że to właśnie dlatego tak dobrze potrafią przekonywać. Jeśli wie się, który guzik nacisnąć, i zrobi się to bez podniecenia, szansa na wygraną wzrasta. Taki podział empatii to też muzyka dla ucha Robina Dunbara, który podczas przerw w studiowaniu obyczajów wikingów zachodzi czasem do pokoju socjalnego starszej kadry nauczycielskiej Magdalen College. Pewnego dnia, przy popołudniowej herbacie i ciasteczkach w wykładanej dębową boazerią alkowie z oknem na krużganek, opowiedziałem mu o dylemacie zwrotnicy i o różnicach, jakie zaobserwowano w reakcjach mózgów normalnych ludzi i psychopatów. Wcale nie był tym zaskoczony. – Wikingowie mieli dobre pojęcie o tym, co się dzieje – powiedział. – A berserkowie na pewno cenili sobie swoją reputację jako tych, z którymi nie warto zaczynać. W końcu na tym polegała ich praca. Działanie z zimną krwią, okazywanie ogromnej bezwzględności i brutalności, ponieważ… tacy właśnie byli. Bardziej bezwzględni i brutalni niż przeciętni wojownicy, lepiej

zachowujący zimną krew. Gdybyś podłączył takiego berserka do skanera mózgu, wiem, co byś zobaczył. To samo co u psychopatów. Nic. A ten gruby facet byłby już historią. Posmarowałem herbatnik masłem. – Myślę, że każde społeczeństwo potrzebuje osób, które wykonają za nie brudną robotę – ciągnął Dunbar. – Kogoś, kto nie boi się podejmować trudnych decyzji. Zadawać niewygodnych pytań. Wystawiać się na ciosy. Choć takie osoby, już ze względu na samą naturę swych zajęć, nie są ludźmi, z którymi miałbyś ochotę wypić herbatę. Może kanapkę z ogórkiem? Daniel Bartels z Columbia University[20] i David Pizarro z Cornell zgadzają się z nim w pełni. I mogą dowieść swoich racji. Badania wykazały, że mniej więcej dziewięćdziesiąt procent ludzi odmówiłoby zepchnięcia nieznajomego z kładki, mimo świadomości, że gdyby zapanowali nad swoją naturalną wrażliwością moralną, ofiar byłoby pięciokrotnie mniej. Pozostałe dziesięć procent, mniej czysta moralnie mniejszość, nie miała żadnych zahamowań, żeby odebrać życie innej osobie. Kim są ci pozbawieni skrupułów ludzie? Kto się zalicza do tych dziesięciu procent? Żeby się tego dowiedzieć, Bartels i Pizarro przedstawili dylemat zwrotnicy ponad dwustu studentom i kazali im określić na czterostopniowej skali, w jakim stopniu są zwolennikami zepchnięcia grubasa na tory – innymi słowy, jak bardzo są utylitarni. Potem poprosili ich o wypełnienie kwestionariusza do badania cech osobowości, opracowanego tak, by zmierzyć poziom psychopatii uczestników badania. Składał się on ze stwierdzeń typu: „lubię oglądać walkę na pięści” czy „najlepszym sposobem manipulowania ludźmi jest mówienie im tego, co chcą usłyszeć” (zgadzam się/nie zgadzam się w dziesięciopunktowej skali). Czy te dwa pojęcia, utylitaryzm i psychopatia, są ze sobą związane? – zastanawiali się Bartels i Pizarro. Odpowiedzi nie pozostawiły wątpliwości. Przeprowadzona analiza ujawniła znaczącą korelację pomiędzy utylitarnym podejściem do dylematu zwrotnicy (zepchnięcie grubasa z kładki) a zdecydowanie psychopatycznym typem osobowości. Potwierdziło to przepowiednie Robina Dunbara, lecz nadal pozostało dość problematyczne – przynajmniej jeśli chodzi o tradycyjne podejście do utylitaryzmu. Dlaczego? W ogólnej koncepcji społeczeństwa, do której powstania przyczynili się

Jeremy Bentham i John Stuart Mill, dwaj dziewiętnastowieczni filozofowie brytyjscy, twórcy teorii utylitaryzmu, ci ludzie to są właśnie ci dobrzy. „Miarą dobra i zła jest jak największe szczęście największej liczby ludzi”, brzmi sławne powiedzenie Benthama. Gdy pokopać jednak głębiej, pojawia się mniej jednoznaczny, dziwaczniejszy i bardziej mroczny obraz ukazujący bezwzględną selekcję i zdradzieckie wiry moralności. Jeśli zastosujemy się do tej zasady, to w sposób nieunikniony zmuszeni będziemy brutalnie pogwałcić czyjeś interesy. Wynika z niej przecież, że niektórzy muszą przyjąć kulkę w łeb dla dobra większości. Ale kto będzie w stanie pociągnąć za spust? Bartels i Pizarro odkryli w swym laboratorium pewien wzorzec. A jak on się ma do normalnego życia? Czy to tu tak naprawdę ujawnia się psychopatia?

Mroczne tajemnice lądowania na Księżycu Kiedy się dobrze zastanowić, nietrudno odpowiedzieć na pytanie, co jest potrzebne, by odnieść sukces w danym zawodzie. Oprócz określonych umiejętności, w zasadzie w każdej dziedzinie, nie tylko w biznesie i prawie, istnieje pewien zespół cech, które to umożliwiają. W roku 2005 Belinda Board i Katarina Fritzon[21] z University of Surrey przeprowadziły badanie w celu ustalenia, co przesądza o sukcesie w biznesie. Chciały wiedzieć, jakie cechy osobowości odróżniają tych, którzy w samolocie skręcają w lewo, do klasy biznesowej, od tych, którzy skręcają w prawo. Wzięły pod lupę trzy grupy – menedżerów, pacjentów szpitali psychiatrycznych oraz przestępców przebywających na oddziałach zamkniętych psychiatryków (zarówno psychopatów, jak i cierpiących z powodu innych chorób psychicznych) – i porównały ich testy osobowości. Analiza ujawniła, że niektóre cechy psychopatyczne – takie jak powierzchowny czar, egocentryzm, dar przekonywania, brak empatii, niezależność i skupienie na celu – częściej występują u menedżerów niż u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi. Ale główna różnica przejawia się w bardziej antyspołecznych aspektach syndromu: u kryminalistów odpowiedzialne za łamanie prawa, agresję fizyczną i impulsywne działanie

suwaki (by wrócić do naszego wcześniejszego porównania ze stołem mikserskim) ustawione są wyżej. Inne badania zdają się potwierdzać ten obraz. Granica pomiędzy psychopatią funkcjonalną a dysfunkcjonalną wynika nie tyle z obecności cech psychopatycznych per se, co raczej z ich natężenia oraz kombinacji, w jakich występują. Mehmet Mahmut i jego koledzy z Macquarie University[22] wykazali ostatnio, że wzorzec dysfunkcji mózgowej (widoczny w korze oczodołowo-czołowej, obszarze mózgu odpowiedzialnym za percepcję emocji podczas podejmowania decyzji) u tych psychopatów, którzy popełniają przestępstwa, i u tych, którzy tego nie robią, różni się tylko natężeniem. A to oznacza, jak sugeruje Mahmut, że są to nie dwie różne jakościowo grupy tylko dwie różne pozycje na tym samym kontinuum neuropsychologicznym. Działając w podobnym, choć mniej sformalizowanym tonie[23], poprosiłem studentów pierwszego roku, by wyobrazili sobie, że pracują na kierowniczym stanowisku w firmie rekrutacyjnej. – Wasz klient poszukujący zatrudnienia jest bezwzględny, nieustraszony, czarujący, amoralny i bardzo skupiony na celu – powiedziałem. – Jak sądzicie, do jakiej pracy by się nadawał? Ich odpowiedzi, jak przekonamy się nieco później, były bardzo odkrywcze i bliskie prawdy. Menedżer, szpieg, polityk, żołnierz… Oni wszyscy się kwalifikowali. No i seryjni mordercy, płatni zabójcy, rabusie napadający na banki. – Zdolności intelektualne to tylko elegancka ozdoba – powiedział mi pewien człowiek sukcesu. – Niech pan pamięta, że nie bez kozery mówi się o przeszkodach, które trzeba pokonać podczas wspinaczki na szczyt. Zdecydowanie łatwiej jest to robić na czyichś plecach. A jeszcze łatwiej, jeśli ten ktoś sądzi, że coś z tego ma. Jon Moulton, jeden z odnoszących największe sukcesy zarządzających kapitałem wysokiego ryzyka[24], w pełni zgadza się z tą opinią. W niedawnym wywiadzie dla „The Financial Times” stwierdził, że jego trzy najcenniejsze cechy charakteru to determinacja, ciekawość i niewrażliwość. Dwie pierwsze są oczywiste. Ale niewrażliwość? „Dzięki niej mogę spać, kiedy inni nie mogą”, wyjaśnił Moulton.

Mimo wszystko użyteczność cech psychopatycznych w biznesie tak naprawdę nikogo nie dziwi. Ale co powiecie o przestrzeni kosmicznej? Mogłoby się wydawać, zważywszy na ziemską reputację psychopatów, że wysyłanie ich w kosmos nie jest najlepszym pomysłem. No i że posiadane przez nich cechy nie stanowią kryterium naboru astronautów przez NASA. Tymczasem kiedyś usłyszałem historię[25], która doskonale ilustruje, w jaki sposób leniwe fale mózgowe, z badań EEG przeprowadzonych przez Hare’a, mogą w pewnych sytuacjach dawać wymierne korzyści; w jaki sposób niezwykłe skupienie gadziego mózgu i beznamiętność neurochirurga Jamesa Geraghty’ego może czasami zapewnić sukces nie tylko w radzie nadzorczej, na sali sądowej czy operacyjnej, ale też w innym świecie. Oto ta historia. Dwudziestego lipca 1969 roku Neil Armstrong i jego partner Buzz Aldrin, kiedy lecieli tuż nad powierzchnią Księżyca, szukając odpowiedniego miejsca do lądowania, znaleźli się na krawędzi katastrofy. Problemem okazało się zróżnicowanie terenu, które było po prostu za duże, i paliwo, którego było za mało. Rozsiane po całej powierzchni Księżyca skały i kamienie uniemożliwiały bezpieczne lądowanie. Aldrin ocierał pot z czoła. Jednym okiem wpatrywał się we wskaźnik paliwa, drugim w okno. Wreszcie powiedział twardo: „Sadzaj go, i to szybko!” Armstrong był zdecydowanie bardziej flegmatyczny. Być może – kto to wie – nie lubił nerwowych pasażerów? Ale i on zdawał sobie sprawę, że czas się kończy, podobnie jak paliwo, i nadchodzi moment, gdy grawitacja weźmie górę i uniemożliwi im powrót. Powziął ryzykowny zamiar. Polecił Aldrinowi przeliczyć ilość paliwa na sekundy lotu i odliczać na głos. Aldrin zrobił, co mu kazano. „Siedemdziesiąt… sześćdziesiąt… pięćdziesiąt…”, liczył. A Armstrong oglądał nieprzyjazną powierzchnię Księżyca. „Czterdzieści… trzydzieści… dwadzieścia…” Nadal nie było odpowiedniego miejsca. Aż wreszcie, kiedy zostało im zaledwie dziesięć sekund lotu, dostrzegł swoją szansę: srebrzystą pustkę tuż poniżej linii horyzontu. Niczym drapieżnik podkradający się do ofiary osiągnął stan całkowitego skupienia i spokojnie, jakby to był lot na symulatorze, wykonał idealne, książkowe lądowanie w jedynym na przestrzeni wielu kilometrów nadającym się do tego

miejscu. Jeden wielki krok ludzkości. Ale też nieomal wielka kosmiczna klapa.

Co kieruje saperami? Ta niezwykła relacja o niesamowitej kosmicznej beztrosce pokazuje dobitnie, jak żyje się na krawędzi, gdzie tylko cienka linia oddziela triumf od klęski, a każdy ruch może nas przenieść na jedną lub drugą jej stronę. Tym razem droga do katastrofy została odcięta. Chłód Neila Armstronga w napiętej sytuacji ocalił jedno z największych przedsięwzięć człowieka. Ale to nie wszystko. Jak ujawniono później, jego puls ledwie uległ przyspieszeniu. Sadzał lądownik na Księżycu z równie wielkim zaangażowaniem, jakby tankował samochód na stacji paliw. Czyżby to była dziwna wada układu krążenia? Badania naukowe dowodzą, że nie. Jeszcze w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku badacz z University Harvard, Stanley Rachman[26], zauważył podobne zjawisko u saperów. Zapragnął dowiedzieć się, co w tej ryzykownej profesji odróżnia weteranów od amatorów. Wszyscy saperzy są dobrzy w tym, co robią, inaczej już by nie żyli. Ale co takiego mają w sobie ci najlepsi? W swoim badaniu podzielił doświadczonych saperów – takich, którzy przepracowali w tej profesji ponad dziesięć lat – na dwie podgrupy. Tych, którzy zostali odznaczeni, i tych, którzy nie otrzymali nagrody. Potem zbadał pracę ich serca podczas rozbrajania bomby, zadania, które wymagało bardzo dużej koncentracji. To, co odkrył, okazało się zaskakujące. Choć serca wszystkich biły równo, u odznaczonych działo się coś dziwnego. Ich puls stawał się wolniejszy. Gdy tylko weszli w strefę zagrożenia (czyli „na lądowisko”, jak to określił facet, z którym rozmawiałem), koncentrowali się jak podczas medytacji: osiągali stopień świadomości pozwalający im stać się jednością z tym, nad czym właśnie pracowali. Kolejne analizy sięgnęły głębiej i ujawniły przyczynę tego zjawiska, a mianowicie pewność siebie. Saperzy, którzy otrzymali odznaczenie, uzyskiwali wyższe wyniki w testach badających wiarę w siebie niż ich koledzy.

To właśnie dzięki niej stawali się tacy. Zadziwiające ustalenia Stanleya Rachmana zmuszały do postawienia zasadniczego pytania: czy nie powinniśmy przypadkiem baczniej obserwować saperów? Jego odpowiedź była jednoznaczna: „ci, którzy zostali odznaczeni za odwagę, nie wykazywali psychicznych anomalii czy zachowań antyspołecznych”. Przypomniał też, że u żadnego z badanych nie pojawiły się cechy typowe dla psychopatii, takie jak nieodpowiedzialność czy impulsywność. Jednakże w świetle badania Belindy Board i Katariny Fritzon z 2005 roku – ono wykazało, jeśli pamiętacie, że cechy psychopatyczne bardziej rozpowszechnione są wśród biznesmenów niż wśród zdiagnozowanych psychopatów kryminalistów – i komentarza Rachmana dookreślenia wymaga, co dokładnie mamy na myśli, kiedy używamy słowa „psychopata”. Nie wszyscy psychopaci są tak niebezpieczni i nieodpowiedzialni, jak nam się wydaje. Według badań Board i Fritzon to antyspołeczny wymiar zaburzenia, obejmujący takie cechy jak impulsywność i nieodpowiedzialność, tworzy lub niszczy psychopatów – koduje ich, w zależności od tego, jak wysoko suwaki przesunięte są ku dysfunkcjonalności lub sukcesowi. Na dodatek okazuje się – i to kolejny kamyk wrzucony w tryby metodologiczne badań naukowych – że saperzy to niejedyne osoby, których puls zwalnia, kiedy zabierają się do dzieła. Specjaliści od terapii par, Neil Jacobson i John Gottman[27], autorzy popularnej książki When Men Batter Women, zaobserwowali identyczny profil kardiologiczny u pewnego typu domowych oprawców. U tych, którzy, jak pokazały badania, relaksują się bardziej, kiedy biją swe partnerki, niż kiedy wyciągają się wygodnie w fotelu i zamykają oczy. W swej typologii domowych oprawców, często cytowanej, Jacobson i Gottman określają osoby o takim profilu mianem kobry. Kobra, odwrotnie niż pitbull, jej przeciwieństwo, atakuje szybko i zajadle, a mimo to zachowuje pełną kontrolę nad sytuacją. Jest głęboko przekonana, że wolno jej robić wszystko, na co ma ochotę, kiedy tylko chce. Jak sugeruje ten opis, kiedy szykuje się do ataku, staje się spokojna i skupiona. Pitbulle są bardziej niestabilne emocjonalnie, czekają, aż sytuacja się zaogni i wyrwie spod kontroli. Dalsze porównanie obu tych typów to interesująca lektura.

Nieustraszoność może wywodzić się z odwagi – jak zdaniem Rachmana dzieje się u saperów. Może też powstać w wyniku ciągłego wystawiania się na niebezpieczeństwo. Ale są i tacy ludzie, u których jest to cecha przyrodzona, a ich biologia tak zasadniczo różni się od naszej, że pozostają, świadomie i nieświadomie, całkowicie odporni na zarazki niepokoju. Wiem to, ponieważ ich badałem.

Woń strachu Jeśli przeraziła was kiedyś nagła turbulencja podczas podróży samolotem, poczuliście się niepewnie, kiedy pociąg zatrzymał się w tunelu albo doświadczyliście nieprzyjemnego, lecz nieokreślonego uczucia, że coś jest nie tak, być może po prostu zareagowaliście na strach w waszym otoczeniu.

W 2009 roku Lilianne Mujica-Parodi[28], neurobiolog kognitywny na Stony Brook University w Nowym Jorku, przeprowadziła interesujące badanie. Zebrała pot osób po raz pierwszy w życiu skaczących ze spadochronem, używając do tego podkładek absorpcyjnych umieszczanych pod pachą. Następnie w laboratorium przeniosła go – podobnie jak próbki potu ludzi ćwiczących na bieżni, czyli wolnych od strachu – do specjalnie skalibrowanego nebulizatora i rozpyliła przed nosami podłączonych do skanera fMRI ochotników, z których żaden nie miał pojęcia, co wącha. No i wiecie co? Okazało się, że większą aktywność mózgu w obszarze związanym z przetwarzaniem strachu (ciało migdałowate i podwzgórze) zaobserwowano u tych, którzy wdychali zapach potu nie ludzi ćwiczących na bieżni, lecz przestraszonych. Ponadto podczas testu rozpoznawania emocji ochotnicy wąchający pot osób przestraszonych o czterdzieści trzy procent trafniej niż pozostali oceniali, czy twarze na zdjęciach mają groźny czy neutralny wyraz. Powstaje interesujące pytanie: czy strach można „złapać” w taki sam sposób, jak łapie się przeziębienie? Mujica-Parodi i jej zespół skłaniają się ku takiemu wnioskowi. Ich zdaniem niewykluczone, że „istnieje ukryty biologiczny komponent dynamiki społecznej, który sprawia, że stres emocjonalny jest dosłownie zaraźliwy. To oczywiście pociąga za sobą kolejne, jeszcze ciekawsze pytanie. A co z odpornością? Może niektórzy z nas są bardziej podatni na bakcyla strachu niż inni? Może mają do tego nosa? Żeby się tego dowiedzieć[29], przeprowadziłem własne badanie, pewien wariant doświadczenia Mujiki-Parodi. Jednej grupie ochotników pokazałem horror (film Candyman), a drugą zaprosiłem na bieżnię. Potem zabutelkowałem, rzecz jasna nie dosłownie, ich pot. A na koniec rozpyliłem go pod nosami innej grupy ochotników, zajętej emocjonującą grą hazardową. A konkretnie Cambridge Gamble Task, komputerowym testem podejmowania ryzykownych decyzji. Podczas każdej z rozgrywek uczestnikom pokazuje się dziesięć pudełek (czerwonych i niebieskich). Ich zadanie polega na odgadnięciu, które z nich zawierają żółty przedmiot. W każdej rozgrywce proporcje kolorów są inne (na przykład sześć czerwonych przypada na cztery niebieskie, jeden niebieski

na dziewięć czerwonych i tak dalej). Gracze rozpoczynają ze 100 punktami i muszą obstawić wynik określoną ich liczbą (5, 25, 50, 75 lub 95). Co się dzieje później, zależy od pierwszej rozgrywki. Kiedy uczestnik wygrywa, punkty, które postawił, dodaje się do jego początkowej puli, kiedy przegrywa – odejmuje się je. Do następnej rozgrywki przystępuje się już ze zmodyfikowaną liczbą punktów. Oczywiście im wyższy zakład, tym większe ryzyko. Uznałem, że jeśli teoria Mujiki-Parodi ma w sobie ziarno prawdy, wynik testu powinien być jasny. Ochotnicy, którzy wdychali pot widzów horroru, powinni wykazywać większy konserwatyzm i obstawiać bardziej ostrożnie niż ci, którzy wąchali pot ćwiczących na bieżni. Ale była też pewna komplikacja. Połowa moich graczy to psychopaci. Czy oni, znani ze swego spokoju w obliczu stresu, okażą się odporni na cudzy strach? Czy będą wyjątkowo wyczuleni na wszelkie widoczne objawy słabości – jak to ustaliła Angela Book – a odporni na jej zapachowy objaw? Wyniki eksperymentu faktycznie były jednoznaczne. Dokładnie tak, jak przewidywała Mujica-Parodi, ochotnicy niebędący psychopatami grali ostrożniej, gdy wdychali pot przestraszonych ludzi. Psychopaci zaś nigdy nie tracili pewności siebie. Byli śmielsi nie tylko na początku gry, ale i na końcu, raz po raz podejmowali ryzyko – nawet wówczas, kiedy „oddychali strachem”. System odpornościowy psychopatów bezzwłocznie niszczył wirusa – najwyraźniej prowadził politykę „zero tolerancji dla lęku” – a system zwykłych ludzi pozwalał mu się rozprzestrzeniać.

Miecz obosieczny W Mądrości psychopatów oglądanej na wystawie księgarni albo na stronie Amazona, co obecnie bardziej prawdopodobne, razić może tytułowa gra słów. Przyciąga ona wzrok i jednocześnie zadziwia. Zestawienie dwóch egzystencjalnych monolitów, mądrości i psychopatii, prowadzi do drobnego semantycznego kompromisu, niczym w konstruktywnym, pełnym znaczeń i logiki dialogu przy naukowym stole negocjacyjnym. A jednak sugestii, ukrytej za tezą, że zachowanie psychopatów wynika z ich mądrości, nie należy lekceważyć. Choć być może nie jest to mądrość

w tradycyjnym znaczeniu tego słowa – wartość pojawiająca się wraz z wiekiem i zdobywanym doświadczeniem życiowym – tylko pewna wrodzona, nienazwana funkcja ich psychiki. Rozważmy na przykład pewną analogię pochodzącą od kogoś, kogo później poznamy bliżej. Od psychopaty. Kogoś, kto przebywa w wysublimowanym klasztornym odosobnieniu, na oddziale o wzmocnionym nadzorze dla osób z zaburzeniami osobowości. – Nawet najlepszy w swej klasie samochód sportowy nie jest sam w sobie ani dobry, ani zły. Wszystko w rękach tego, kto usiądzie za kierownicą. Utalentowanemu i doświadczonemu kierowcy samochód umożliwi dowiezienie na czas do szpitala rodzącej żony; z osiemnastolatkiem i jego dziewczyną zjedzie z urwiska. Wszystko zależy od obsługi. Po prostu od umiejętności kierowcy… Ma rację. Być może ta jedna, zabójcza cecha, która odróżnia osobowość psychopatyczną od osobowości większości członków społeczeństwa polega na tym, że psychopatę guzik obchodzi, co sobie o nim myślą inni. Po prostu jest mu obojętne, w jaki sposób społeczeństwo może postrzegać jego działania. A w świecie, w którym image i reputacja mają dużo większą wartość niż kiedykolwiek wcześniej – pięćset milionów zarejestrowanych na Facebooku? Dwieście milionów filmów na YouTube? Jedna kamera nadzoru na dwudziestu obywateli Wielkiej Brytanii? – to bez wątpienia jeden z podstawowych powodów tego, że psychopaci tak często wpadają w kłopoty. No i tego, dlaczego uważamy ich za tak czarujących. Ta cecha jednak może również predysponować do wykazania się heroizmem i siłą psychiczną czy tak szanowanymi zaletami jak odwaga, prawość i cnota. Pozwolić na przykład wbiec do płonącego budynku, by uratować uwięzionych w środku ludzi. Albo zepchnąć grubasa na tory, by wykoleić pędzący pociąg. Psychopatia naprawdę przypomina potężny samochód sportowy. Jest jak obosieczny miecz – łatwo się skaleczyć bez względu na to, którą stroną się tnie.

W następnych rozdziałach przedstawię szczegółowo naukową, socjologiczną i filozoficzną historię owego miecza oraz unikatowy profil psychologiczny jednostek, które go wykuły. Zaczniemy od przyjrzenia się, kim dokładnie jest psychopata (skoro nie potworem, za jakiego przywykliśmy go uważać). Zwiedzimy przedmieścia i ścisłe centrum psychopatycznej metropolii, obejrzymy tamtejsze ultraniebezpieczne getta i bardziej przyjazne dla odwiedzających zielone przedmieścia. Jak w przypadku każdej skali czy spektrum, i tu na obu krańcach znajdziemy swoiste aleje gwiazd. Na jednej spotkamy Dahmerów, Lecterów i Bundych – rozpruwaczy, dusicieli i nożowników; na drugiej antypsychopatów, tytanów spirytualizmu takich jak tybetańscy mnisi, którzy przez lata hardcorowej medytacji w odległych himalajskich klasztorach czują jedynie współczucie. Musimy się jednak pogodzić z faktem, że nasze spektrum, jak sugerują ostatnie badania na polu neurobiologii kognitywnej, może mieć kształt okręgu… po przeciwnych stronach linii zmiany daty, oddzielającej normalność od szaleństwa, psychopaci i antypsychopaci siedzą obok siebie na wyciągnięcie ręki. Tak blisko, a jednak tak daleko. Później przejdziemy do archeologii kognitywnej: po naszkicowaniu koordynatów współczesnej psychopatii udamy się na poszukiwania jej początków. Korzystając z najnowszych osiągnięć psychologii ewolucyjnej oraz z narzędzi dostarczanych przez teorię gier, zrekonstruujemy warunki, w których za czasów naszych przodków mogli wyewoluować psychopaci. Zbadamy też inną możliwość – głęboko ukrytą, acz niepokojącą. Być może w społeczeństwie dwudziestego pierwszego wieku psychopaci ewoluują nadal, a zaburzenie to nabiera cech adaptacyjnych. Rozważymy korzyści wynikające z bycia psychopatą – a raczej korzyści, jakie w niektórych sytuacjach daje przesunięcie suwaków nieco wyżej niż normalnie. Przyjrzymy się, co tak naprawdę oznacza u psychopatów nieustraszoność, bezwzględność czy „bycie całym sobą tu i teraz” (psychopaci zwykle mrugają nieco rzadziej niż zwyczajni ludzie; jest to fizjologiczna aberracja, która pomaga im wytworzyć wokół siebie tę denerwującą, hipnotyczną aurę[5]). Destruktywny, olśniewający i bardzo pewny siebie – to epitety, którymi najczęściej określa się tych ludzi. Proszę zauważyć, że to nie oni sami tak o sobie mówią, tylko ich ofiary! Ironia jest tu oczywista. Psychopaci zdają się

posiadać, za sprawą jakiegoś chorego żartu darwinizmu, takie cechy osobowości, za których posiadanie wielu oddałoby życie. W zasadzie wielu rzeczywiście je oddało – i to dlatego nasz stary przyjaciel Fabrizio Rossi nie potrafił uwierzyć, by mogło z nich wyniknąć coś dobrego. Następnie przyjrzymy się bliżej jednemu z najbardziej cenionych oddziałów psychopatów na świecie, a także postawimy psychopatów wobec problemów, dylematów i wyzwań, przed jakimi staje każdy z nas w życiu codziennym. Wraz z neurobiologiem i łowcą psychopatów, Kentem Kiehlem, pojedziemy jego osiemnastokołową ciężarówką ze zbudowanym na zamówienie skanerem fMRI do więzień stanowych Ameryki. A później, podczas niezwykłego eksperymentu, sam przejdę „psychopatyczną przemianę”: światowej sławy specjalista od przezczaszkowej stymulacji magnetycznej pobudzi za pomocą tej mało znanej nieinwazyjnej metody, pokrewnej neurochirurgii, mój psychopatyczny mózg. W czasie naszej podróży po Mądrości psychopatów prawda będzie się do nas zbliżać niczym cichy, pozbawiony skrupułów drapieżnik. Jasne, ci ludzie mogą nas zranić. Ale mogą również ocalić nam życie. A już na pewno mogą nas czegoś nauczyć.

DWA Prawdziwi psychopaci, proszę powstać Kto potrafi narysować na tęczy linię, gdzie kończy się fiolet, a zaczyna oranż? Rzecz jasna, widzimy różnicę pomiędzy kolorami, ale gdzie dokładnie pierwszy przechodzi w drugi? Tak samo jest ze zdrowymi zmysłami i szaleństwem. HERMAN MELVILLE

Dlaczego to zrobiła? Po internecie krąży ciekawa historyjka. Otóż na pogrzebie swojej matki pewna kobieta spotyka mężczyznę, którego kiedyś znała. Dochodzi do wniosku, że jest wspaniały, jest jej bratnią duszą. I natychmiast się w nim zakochuje. Ale nie prosi go o numer telefonu, po pogrzebie nie ma więc pojęcia, gdzie go szukać. Kilka dni później zabija swoją siostrę. Dlaczego? Pomyślcie chwilę nad odpowiedzią. To prosty test, który pokaże, czy myślicie jak psychopaci. Jaki motyw kierował kobietą, kiedy odbierała życie siostrze? Zazdrość? Nakryła ją w łóżku z tym mężczyzną? A może zemsta? Obie odpowiedzi są prawdopodobne, jakkolwiek błędne. Gdybyście myśleli jak psychopata, od razu byście wiedzieli, że zabiła siostrę, bo miała nadzieję, że ukochany pojawi się również na tym pogrzebie. Jeśli doszliście do takiego właśnie wniosku, to nie wpadajcie w panikę. Szczerze mówiąc, nabrałem was. To wcale nie dowodzi, że myślicie jak psychopaci. Podobnie jak wiele innych śmieci, na które natykamy się w internecie, historyjka zawiera mniej więcej tyle samo prawdy co rachunki Berniego Madoffa. Jasne, na pierwszy rzut oka strategia wybrana przez naszą bohaterkę sprawia wrażenie psychopatycznej. Właściwie nie mamy co do

tego wątpliwości: zimna, bezwzględna, pozbawiona emocji, myśli jedynie o sobie. Ale jest pewien problem. Otóż opowiedziałem tę historyjkę prawdziwym psychopatom – gwałcicielom, mordercom, pedofilom i bandytom – oficjalnie zdiagnozowanym za pomocą procedur klinicznych. I zgadnijcie, co się stało? Żaden z nich nie wpadł na taki motyw. Niemal wszyscy optowali za rywalizacją o względy mężczyzny. – Może i jestem szalony, ale na pewno nie głupi – stwierdził jeden z nich. Scott Lilienfeld jest profesorem psychologii na Emory University w Atlancie i jednym z najlepszych specjalistów od psychopatów na świecie. A raczej, jak sam to ujmuje, od psychopatów, którzy odnieśli sukces, czyli tych, którzy swych ofiar szukają na giełdzie papierów wartościowych a nie w ciemnych zaułkach. Pewnego wieczoru w drodze do knajpki w pobliżu jego biura, dokąd idziemy na typowo południową amerykańską ciężką kolację, taco z aligatora, pytam o zagadkę z pogrzebem. O co tu chodzi? Dlaczego podniecają nas takie rzeczy? Wyraźnie poruszyłem jego czułą strunę. – Myślę, że urok takich historyjek tkwi w ich jednoznaczności – odpowiada. – To taka pocieszająca myśl, że wystarczy zadać jedno pytanie, żeby zdemaskować psychopatę i móc się przed nim chronić. Niestety, w rzeczywistości to wcale nie takie proste. Pewnie, możemy ich rozpracować, ale trzeba do tego więcej niż jednego pytania. Właściwie całej masy pytań. Scott ma rację. Nie istnieje jedno uniwersalne pytanie, które ujawnia całą prawdę psychologiczną o drugiej osobie. Osobowość jest zbyt skomplikowanym tworem, by jej sekrety można było poznać w trakcie salonowej zabawy. A spece od osobowości od lat toczą ze sobą zajadłe boje i dopiero niedawno zaczęli brać pod uwagę możliwość rozejmu.

Łowcy osobowości Osobowość ma długą historię – a może nie tyle osobowość, co jej badanie. Wszystko zaczęło się jeszcze w starożytnej Grecji, od Hipokratesa (460–377 p.n.e.), ojca zachodniej medycyny. To on, czerpiąc z wcześniejszej tradycji (na przykład astrologii babilońskiej), która rozprzestrzeniała się po

ówczesnym świecie za pośrednictwem mędrców starożytnego Egiptu i mistyków z Mezopotamii, wyróżnił cztery temperamenty: sangwiniczny, choleryczny, melancholiczny i flegmatyczny (patrz schemat 2.1).

Schemat 2.1. Cztery temperamenty Hipokratesa

Przez kolejne niemal dwa i pół tysiąca lat niewiele się działo. Dopiero w 1952 roku brytyjski psycholog Hans Eysenck[30] tchnął nowe życie w dwoistą taksonomię ojca zachodniej medycyny. Po wyczerpującej analizie licznych kwestionariuszy i wywiadów klinicznych doszedł do wniosku, że osobowość składa się z dwóch podstawowych czynników: introwersji/ekstrawersji oraz neurotyzmu/równowagi emocjonalnej (trzeci, psychotyzm, charakteryzujący się agresją, impulsywnością i egocentryzmem, dodano później). Jeśli te dwa wymiary naniesiemy na osie, idealnie pokryją się z czterema klasycznymi temperamentami Hipokratesa (patrz schemat 2.2).

Schemat 2.2. Model osobowości Eysencka a cztery temperamenty Hipokratesa (za Eysenck i Eysenck, 1985)

Typ choleryczny (niespokojny, drażliwy) pasuje idealnie do neurotycznego ekstrawertyzmu Eysencka; melancholiczny (depresyjny, introspektywny) do neurotycznego introwertyzmu; sangwiniczny (ciepły, dynamiczny) do zrównoważonego emocjonalnie ekstrawertyzmu, a flegmatyczny (spokojny, zamknięty w sobie) do zrównoważonego emocjonalnie introwertyzmu. Jak się wydaje, Hipokrates był nie tylko ojcem zachodniej medycyny. To również znawca ludzkiej natury. Dwudzielny model osobowości Eysencka sprawia wrażenie bardzo oszczędnego w porównaniu z rozbudowanym zespołem cech zebranych przez amerykańskiego psychologa Gordona Allporta[31] jakieś dwadzieścia lat wcześniej. Opierając się w badaniach osobowości na tak zwanej hipotezie leksykalnej, wedle której wszystkie znaczące terminy związane z charakterem są dosłownie zakodowane w używanym języku, Allport

rozpoczął połów na głębokich wodach Webster’s New International Dictionary. Przede wszystkim zadał sobie pytanie, ile jest w nim przymiotników opisujących osobowość. Okazało się, że całkiem sporo – w jego sieć wpadło aż osiemnaście tysięcy określeń. Allport usunął z tej puli wszystkie te, które miały charakter tymczasowy, jak na przykład uradowany czy zawstydzony, i w ten sposób skrócił listę do czterech i pół tysiąca przymiotników. W roku 1946, kiedy Eysenck pracował nad swoim modelem osobowości, liście Allporta przyjrzał się bliżej psycholog z University of Illinois Raymond Cattell[32]. Po wyeliminowaniu wszystkich synonimów i dodaniu kilku określeń wynikających z badań laboratoryjnych ograniczył ją do stu siedemdziesięciu jeden przymiotników, po czym na serio zabrał się do pracy. Na podstawie swojej listy stworzył skalę ocen i rozdał ją ochotnikom. Zadanie było banalnie proste: badani mieli opisać swoich znajomych za pomocą otrzymanej listy słów. Analiza wyników ujawniła całą galaktykę osobowości, określoną przez Cattella dość ezoterycznie mianem sfery osobowości – szatańskiego tworu złożonego z trzydziestu pięciu głównych gromad cech. W ciągu następnych dziesięciu lat, dzięki komputerom pierwszej generacji i tajemnej magii analizy czynnikowej[6], wówczas jeszcze w powijakach, Cattel zdołał ją ograniczyć do szesnastu podstawowych czynników. I w tym momencie postanowił się zatrzymać.

Tabela 2.3. Szesnaście czynników podstawowych osobowości według Cattella (za Cattell, 1957)

Na szczęście i dla psychologów pracy, i dla firm rekrutacyjnych inni teoretycy pociągnęli badania dalej. W 1961 roku dwóch badaczy z amerykańskiego lotnictwa wojskowego, Ernest Tupes i Raymond Christal[33], zdołało wyłuskać spośród cech Cattella tylko pięć powtarzalnych czynników. Były to: surgencja, ugodowość, niezawodność, równowaga emocjonalna i kultura. W ciągu ostatnich dwudziestu lat wysiłki Paula Costy i Roberta McCraego[34] z National Institutes of Health doprowadziły do opracowania wystandaryzowanego testu osobowości NEO Personality Inventory (Inwentarza Osobowości NEO-PI-R). Psychologowie badacze nie dążą do zgody[35], jeśli tylko mogą tego uniknąć. Ale w tym przypadku nie było czego unikać. Otwartość na doświadczenia, sumienność, ekstrawersja, ugodowość i neurotyczność – Opennes to Experience, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness i Neuroticism, w skrócie OCEAN – to podstawowy genom ludzkiej

osobowości. Wszyscy jesteśmy sumą części; nie jesteśmy numerami, jak zarzekał się Patrick McGoohan w serialu The Prisoner. Już prędzej konstelacją numerów. Każdy z nas w bezkresie algorytmów osobowości ma własne, unikatowe koordynaty, wynikające z pozycji, jaką zajmuje na każdym z pięciu wymiarów[7]. Czyli z tego, jak wygląda jego Wielka Piątka[36].

Przybij piątkę Przypadkowemu obserwatorowi osobowość ludzka wydaje się czymś stałym i jednolitym. Dopiero gdy przepuścimy ją przez pryzmat analizy matematycznej, rozpada się na pięć składowych. Można powiedzieć, że Wielka Piątka odpowiada psychologicznie niepodzielnym kolorom podstawowym osobowości, zakotwiczonym na każdym końcu przez krańcowo odmienne odcienie cechy, tworząc zakres tożsamości, który dotyczy nas wszystkich. Pięć czynników wraz z krótkim opisem związanych z nimi cech znajdziecie w tabeli 2.4.

Tabela 2.4. Pięcioczynnikowy model osobowości (McCrae i Costa, 1999, 1990)

Zapewne nie powinniśmy się dziwić, że psychologowie pracy odnieśli wiele korzyści z NEO (i innych podobnych testów osobowości). Rozdają je kandydatom na niemal każde stanowisko, jakie przyjdzie wam do głowy, by zbadać relacje pomiędzy konstrukcją psychiczną a sukcesem w zawodzie. I dzięki temu[37] odkryli uderzającą zależność pomiędzy temperamentem a rodzajem wykonywanej pracy. Pomiędzy tym, jak zostaliśmy stworzeni, a tym, do czego nas zatrudniają. Okazało się, że otwartość na doświadczenia odgrywa ważną rolę w zawodach, w których liczy się oryginalność myśli albo inteligencja emocjonalna – takich jak konsulting, arbitraż czy reklama. Osoby o niższych wynikach na tym wymiarze lepiej sobie radzą w przemyśle i zajęciach mechanicznych. Ci z co najmniej średnim wynikiem na skali sumienności (uwaga: zbyt wysoki wskazuje na obsesję, natręctwa i perfekcjonizm) odnoszą sukcesy we wszystkich zawodach, w przeciwieństwie do ludzi o niskim wyniku. Ekstrawertycy dobrze sobie radzą tam, gdzie ważne są kontakty z ludźmi, introwertycy zaś w zawodach bardziej indywidualnych

czy refleksyjnych, takich jak grafik komputerowy i księgowy. Ugodowość podobnie jak sumienność jest cechą dość uniwersalną, ułatwiającą wykonywanie każdego zawodu. Ale okazuje się szczególnie przydatna w zajęciach kładących nacisk na pracę zespołową lub opiekę nad ludźmi, takich jakie wykonują żołnierz czy pielęgniarka. Inaczej niż w przypadku sumienności niski wynik w tym wymiarze nie dyskwalifikuje – wręcz przeciwnie, przydaje się w zawodach związanych z silną konkurencją, na przykład w mediach, gdzie wciąż dochodzi do starć osobowości i zajadłej rywalizacji o zasoby (pomysły, historie, prowizje). Ostatni czynnik to neurotyzm, prawdopodobnie najbardziej niebezpieczny z całej piątki. Choć równowaga emocjonalna i zachowanie zimnej krwi w sytuacjach stresowych są niezbędne w zawodach wymagających wielkiego skupienia (dwa sztandarowe przykłady to kokpit samolotu i sala operacyjna), nie wolno zapominać, że małżeństwo neurotyzmu z kreatywnością jest niezwykle trwałe. Największe dzieła malarstwa i literatury powstawały nie na płytkich wodach przybrzeżnych umysłu, ale w labiryntach duszy – niezgłębionych i tajemniczych. No dobrze, ale jak te odkrycia psychologów pracy – wiązki cech osobowości predestynujące do sukcesu w wykonywanym zawodzie – mają się do psychopatii? Badanie, które miało to ustalić, przeprowadzili w 2001 roku Donald Lynam i jego koledzy z University of Kentucky[38]. Wkrótce odkryli, że wyjątkowa struktura osobowości psychopaty kryje w sobie wiele mówiącą konfigurację cech. Lynam poprosił grupę najlepszych specjalistów od psychopatii na świecie (uczonych z potwierdzonymi osiągnięciami na tym polu), by ocenili psychopatów na skali od 1 do 5 (gdzie 1 oznacza wynik niezwykle niski, a 5 bardzo wysoki) w zakresie trzydziestu składowych głównych wymiarów Wielkiej Piątki. Wyniki pokazuję w tabeli 2.5.

Tabela 2.5. Profil osobowości psychopatycznej opracowany na podstawie Wielkiej Piątki (Miller i in., 2001)

Jak widzimy, specjaliści przyznają psychopatom niskie oceny na polu ugodowości. Nic w tym zaskakującego, zważywszy na ich skłonność do kłamstwa i manipulacji, bezduszność i arogancję. Czyli zdaniem większości klinicystów podstawowe cechy psychopatyczne. Wyniki osiągnięte na skali sumienności również nie imponują. Jak można się było spodziewać, prym wiodą impulsywność, brak długofalowych celów i unikanie odpowiedzialności. Ale zwróćcie uwagę na wysoką ocenę kompetencji – miarę niewzruszonej pewności siebie wykazywanej przez psychopatów oraz ich obojętności na przeciwności losu. I sposób, w jaki ten wzorzec przenosi się na neurotyczność. Takie cechy jak lęk, depresja, nieśmiałość i bezbronność ledwie manifestują swą obecność. A jeśli dołoży się do tego dobry wynik w ekstrawersji (asertywność i szukanie podniet) i otwartości na doświadczenia (działanie), to powstaje aura surowej, żywiołowej charyzmy. Wyłania się stąd obraz niezwykle silnej, ale jakże mrocznej i zmiennej osobowości. Z jednej strony kogoś olśniewającego i pozbawionego skrupułów, z drugiej zimnego i nieprzewidywalnego.

Obraz amerykańskiego prezydenta?[39] Na pierwszy rzut oka raczej nie. Ale w 2010 roku Scott Lilienfeld, we współpracy ze Stevenem Rubenzerem, psychologiem sądowym, oraz Thomasem Faschingbauerem, profesorem psychologii w Foundation for the Study of Personality in History w Houston w Teksasie, przeanalizował dość zaskakujące dane. W 2000 roku[40] Rubenzer i Faschingbauer rozesłali kwestionariusze osobowości NEO do biografów wszystkich prezydentów Stanów Zjednoczonych[8]. Znajdowały się w nich takie stwierdzenia jak „należy wykorzystać innych, nim oni wykorzystają ciebie” czy „nigdy nie czułem się winny, raniąc innych ludzi”. W sumie było ich dwieście czterdzieści. Był w tym pewien haczyk. To nie osobowość biografów testowano. Poproszono ich, by korzystając ze swej wiedzy, odpowiedzieli na pytania kwestionariusza w imieniu osób, których biografie pisali. Wyniki były naprawdę interesujące. Znaczna liczba prezydentów Stanów Zjednoczonych wykazywała wyraźne cechy psychopatyczne, przy czym na prowadzenie wysunęli się John F. Kennedy i Bill Clinton[9]. Przyjrzyjcie się również temu, jak wypadli obaj Rooseveltowie i inni złoci chłopcy. Czy powinniśmy zacząć się martwić? Czy mamy powód do niepokoju, skoro głowa najpotężniejszego państwa na świecie dzieli, jak zauważył Jim Kouri, znaczącą część cech osobowości z seryjnymi mordercami? Być może. Ale żeby się przekonać, skąd biorą się profile osobowości politycznych opracowane przez Lilienfelda, Rubenzera i Faschingbauera musimy pokopać nieco głębiej i dowiedzieć się, co to dokładnie oznacza być psychopatą.

Kiedy coś się dzieje z osobowością Mówiąc o zaburzeniach osobowości, należy zachować wielką ostrożność, bo w gruncie rzeczy można by się uprzeć, że cierpimy na nie wszyscy. Nieprawdaż? Dlatego od razu powiedzmy sobie szczerze: zaburzenia osobowości to nie przypadłość ludzi, którzy was wkurzają (powszechny błąd popełniany przez osoby narcystyczne). Jest to, zgodnie z definicją Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders[10], trwały wzorzec wewnętrznych doświadczeń i zachowań, który znacząco różni się od standardów kultury, w jakiej żyje dana jednostka”.

Kluczowe jest tu słowo trwały. Zaburzenia osobowości to nie Boże Narodzenie (choć samą esencję wydobywa z nich właśnie Boże Narodzenie). Nie, zaburzenia osobowości charakteryzują się głęboko zakorzenionymi, niezmiennymi wzorcami myślenia, odczuwania i relacji z innymi ludźmi. Albo niezdolnością do kontrolowania czy regulowania impulsów, co wywołuje lęk lub upośledza funkcjonowanie. I występują nie tylko u tych, którzy was wkurzają. A jeśli już ktoś je ma, to ma. I przepadło. DSM klasyfikuje zaburzenia osobowości[41] w trzy osobne grupy[11]: dziwaczno-ekscentryczne, dramatyczno-niekonsekwentne i obawowolękowe. I, wierzcie mi, to prawda. Załapie się na nie ciotka z setką kotów i szklaną kulą, wielkimi kolczykami i kapeluszem jak kapturek na imbryk, która uważa, że w jej sypialni aż kipi od „obecności”, a para z domu naprzeciwko to przybysze z innego świata (zaburzenie schizofreniczne). Obwieszony biżuterią bywalec basenów z trwałą ondulacją, tak bardzo nadziany botoksem, że przy nim nawet Mickey Rourke wygląda normalnie (zaburzenie narcystyczne). I wreszcie sprzątaczka, którą kiedyś zatrudniałem – po trzech godzinach potwornej męki nadal szorowała wannę (zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne). Płaciłem jej od godziny, więc w gruncie rzeczy, które z nas było szalone? Tak tylko się zastanawiam. Prócz kłopotów w życiu codziennym osób nimi dotkniętych zaburzenia osobowości wywołują też starcia wśród psychologów klinicznych. Pierwszą kością niezgody jest już słowo „zaburzenie”. Ponieważ aż czternaście procent populacji jest w taki czy inny sposób zaburzone, powstaje pytanie, czy naprawdę powinniśmy używać tego terminu. Może trafniejsze byłoby samo słowo „osobowość”? No cóż, niewykluczone. Ale tak naprawdę powinniśmy raczej zapytać, czym dokładnie jest zaburzenie osobowości. Czy jest to osobny archipelag patologii, epidemiologicznie oderwany od stałego lądu osobowości? Czy może wręcz przeciwnie, jest to część półwyspu Wielkiej Piątki, odległy posterunek temperamentu w jego najmroczniejszych, najczęściej nawiedzanych przez burze rubieżach? Ten drugi, antyseparatystyczny pogląd[42], wspiera szeroko zakrojone badanie przeprowadzone przez Lisę Saulsman i Andrew Page’a w 2004 roku. Naukowcy przejrzeli literaturę kliniczną – badania dotyczące relacji pomiędzy każdym z dziesięciu zaburzeń osobowości wymienionych w DSM z jednej strony a każdym z wymiarów osobowości Wielkiej Piątki z drugiej –

po czym wszystkie dane wrzucili do jednego kotła. Dalsza analiza ujawniła, że dziesięć wyodrębnionych zaburzeń osobowości można wyjaśnić w ramach struktury modelu Wielkiej Piątki. Ale, i to jest tak naprawdę kwestia kluczowa, największe znaczenie mają tak naprawdę zaburzenia w obrębie Wielkiej Dwójki[43], czyli neurotyzmu i ugodowości. Saulsman i Page stwierdzili na przykład, że zaburzenia charakteryzujące się wzmożonym napięciem emocjonalnym (np. paranoiczne, schizotypowe, z pogranicza, unikowe i zależne) wykazują silne związki z neurotyzmem, a te, w których obecne są kłopoty w relacjach interpersonalnych (paranoiczne, schizotypowe, antyspołeczne, z pogranicza i narcystyczne) związane są, zgodnie z przewidywaniami, z ugodowością. Znaczenie miały również, choć nieco mniejsze, wymiary ekstrawersji i sumienności. Zaburzenia plasujące się na krańcach skali, którą moglibyśmy opisać określeniami: Dusza Towarzystwa – Pustelnik (osobowość histrioniczna i narcystyczna na jednym, a schizoidalna, schizotypowa i unikowa na drugim), charakteryzują się odpowiednio wysokim lub niskim poziomem ekstrawersji. Te po dwóch stronach skali Luzak – Służbista (odpowiednio osobowość antyspołeczna i z pogranicza na jednej, a obsesyjnokompulsywna na drugiej) cechują podobne wyniki w wymiarze sumienności. Zgodzicie się pewnie, że wygląda to dość przekonująco. Jeśli uznamy, że wszechmogąca Wielka Piątka tworzy układ słoneczny naszej osobowości, to wówczas awanturnicza konstelacja zaburzeń osobowości zajmuje po prostu część firmamentu. Ale gdzie tu jest miejsce dla psychopatów?

Maska normalności Psychopatia – jak i sama osobowość – po raz pierwszy wyłania się z mroku w niezwykle przewrotny sposób w przemyśleniach starożytnych Greków. Filozof Teofrast (ok. 371–287 p.n.e.), uczeń i następca Arystotelesa na stanowisku szefa szkoły perypatetyków w Atenach, w swoim dziele Charaktery szkicuje barwny opis trzydziestu temperamentów moralnych. A jeden z nich uruchamia dzwonek alarmowy. „[Człowiek] bezwstydny to ktoś taki, kto np. puściwszy kogoś z torbami, zwraca się doń potem o pożyczkę […]”, lamentuje Teofrast. „[…] Idąc na

zakupy, przypomina rzeźnikowi jakieś przysługi, które mu oddał, a stanąwszy przy wadze, rzuca na nią najchętniej kawałek mięsa albo przynajmniej kość na zupę. Gdy mu się ta sztuka uda, tym lepiej; jeśli nie, porywa ze stołu jakieś flaki i ulatnia się ze śmiechem”[12]. I to na dłuższy czas. Ale jeśli przeskoczymy dwa tysiące lat, do początków dziewiętnastego wieku, ten bezwstydny człowiek powróci, tym razem jako jeden z głównych graczy metafizycznej debaty nad wolną wolą. Czy może się tak zdarzyć, zastanawiali się filozofowie i lekarze, że pewnego rodzaju przestępcy moralni, zupełnie wyjątkowi nicponie, nie są po prostu źli, tylko posiadają niewielkie lub żadne, w przeciwieństwie do innych łajdaków, rozumienie konsekwencji swych czynów? Jeden z nich naprawdę tak myślał. W 1801 roku[44] francuski lekarz Philippe Pinel nagryzmolił w notatniku słowa manie sans délire, gdy pewien człowiek na jego oczach z zimną krwią, spokojnie i planowo skopał na śmierć psa. Jeszcze w tym samym roku stworzył metodyczny, zrozumiały – i do dziś dnia niezwykle ścisły – opis tego syndromu. Rzeczony człowiek nie okazał najmniejszej choćby oznaki żalu z powodu swego czynu, choć w innych sytuacjach wydawał się zupełnie normalny. Sprawiał wrażenie, by użyć tu określenia, z którym zgadza się większość osób mających kontakt z psychopatami, „szalonego, nie będąc szalonym”[13]. Manie sans délire. Nasz Francuz nie był osamotniony w swoich rozważaniach. Benjamin Rush[45], lekarz praktykujący w Ameryce na początku dziewiętnastego wieku, opisał przypadki równie odrażającego zachowania i równie beztroski proces myślowy. Sprawcom takich czynów przypisuje „wrodzone nadnaturalne zepsucie moralne”. Według niego „zapewne istnieje pierwotne uszkodzenie tych części ciała, które zajmują się moralnymi aspektami umysłu”. Wola, ciągnie Rush, może ulec pomieszaniu nawet „w przypadku osób o pełnym rozumieniu […]. Wola staje się mimowolnie narzędziem do złych czynów za sprawą instrumentalności namiętności”. Mówiąc to, Rush wyprzedził nowoczesną neurobiologię o dwa stulecia. Tak więc okazuje się, że neurotsunami szaleństwa nie musi dokonywać apokaliptycznych zniszczeń na krystalicznie czystych wybrzeżach logiki. Można być równocześnie w pełni i nie w pełni władz umysłowych.

Przeskoczmy kolejne półtora wieku, przemierzmy Atlantyk i udajmy się do Medical College of Georgia, gdzie amerykański lekarz Hervey Cleckley bardziej szczegółowo opisał naszą la folie raisonnante. W książce The Mask of Sanity[46] z 1941 roku stworzył następujący, nieco eklektyczny zestaw kryteriów identyfikacji psychopaty. Jego zdaniem to osoba inteligentna, bez poczucia lęku, wstydu i winy, charakteryzująca się ubóstwem uczuć, egocentryzmem, powierzchownym czarem i odpornością na karę; nieprzewidywalna, nieodpowiedzialna, skłonna do intryg i nawiązująca tylko przelotne związki. Jest to w zasadzie taki sam obraz zaburzenia, jaki skonstruowali klinicyści w dwudziestym pierwszym wieku (choć obecnie dzięki laboratoryjnym programom badawczym i technikom takim jak EEG i fMRI nieco lepiej rozumiemy przyczyny jego występowania). Ale w portrecie namalowanym przez Cleckleya odnajdziemy też elementy geniuszu. Jego psychopata jest obdarzony „przebiegłym i sprawnym […] umysłem”, jak również potrafi „mówić interesująco” i posiada „niezwykły urok”. W pamiętnym ustępie Cleckley opisuje wewnętrzną pracę umysłu tych społecznych kameleonów, normalne życie za pozbawioną uczuć lodową kurtyną: [Psychopata] nie zna podstawowych faktów lub danych na temat wartości osobistych i jest absolutnie niezdolny do rozumienia tego typu spraw. Nie potrafi w najmniejszym stopniu zainteresować się tragediami, radością czy dążeniami ludzkości, jakie ukazuje wybitna literatura i sztuka. Jest też obojętny na te kwestie w codziennym życiu. Piękno i brzydota – chyba że w bardzo powierzchownym sensie – dobro, zło, miłość, groza i humor nic dla niego nie znaczą, nie są w stanie go poruszyć. Co więcej, nie potrafi dostrzec, że inni są nimi poruszeni. To tak, jakby mimo wysokiej inteligencji był ślepy na te aspekty ludzkiego istnienia. Nie można mu ich objaśnić, bo w orbicie jego świadomości nie ma nic, co przybliżyłoby mu je za pomocą porównania. Będzie powtarzał usłyszane słowa i gładko zapewniał o swoim zrozumieniu, i żadnym sposobem nie pojmie, że wcale nie rozumie[14].

Można by powiedzieć, że psychopata chwyta słowa, ale nie muzykę uczuć. Zrozumiałem, co próbował opisać Cleckley już podczas pierwszego spotkania z psychopatą. Joe miał dwadzieścia osiem lat, wyglądał lepiej niż Brad Pitt, a jego IQ wynosiło 160. Nigdy nie zdołamy pojąć, co spowodowało, że postanowił pobić do nieprzytomności dziewczynę na parkingu, zawieźć ją na skraj miasta, wielokrotnie zgwałcić, grożąc przy tym nożem, a potem poderżnąć jej gardło i wrzucić zwłoki do kontenera na śmieci na terenie zamkniętej fabryki. Części jej ciała znaleziono później w schowku na rękawiczki w jego samochodzie. Usiadłem przy stole naprzeciwko Joego w dusznej i bezdusznej sali przesłuchań, w której unosił się lekki zapach środków czyszczących – dzieliło nas pięć lat i wiele kilometrów od incydentu na parkingu. Ciekawiło mnie stochastyczne dostrojenie moralnego kompasu takiego umysłu, sposób, w jaki podejmuje on decyzje – a zamierzałem się tego dowiedzieć za pomocą swojej tajnej broni, szatańskiego psychologicznego podstępu. Przedstawiłem Joemu następujący dylemat: Błyskotliwy chirurg transplantolog ma pięciu pacjentów. Każdy potrzebuje przeszczepu innego organu i umrze, jeśli go nie dostanie. Na nieszczęście chwilowo brak organów do transplantacji. Tymczasem w gabinecie naszego lekarza zjawia się na rutynowe badania zdrowy młody człowiek, bawiący w mieście przejazdem. Lekarz odkrywa, że używając organów tego młodzieńca, mógłby uratować swoich pięciu pacjentów. Co więcej, gdyby ten młody człowiek zniknął, nikt nigdy nie powiązałby tego faktu z naszym lekarzem. Czy zatem postąpiłby słusznie, zabijając jedną osobę, by ocalić pięć innych? Ten dylemat moralny stworzyła Judith Jarvis Thomson[47], autorka eksperymentu z grubasem na torach z rozdziału pierwszego. Choć rozwiązanie jest dyskusyjne, większość ludzi nie ma z nim problemu. Byłoby czynem moralnie nagannym, gdyby lekarz odebrał życie młodemu człowiekowi; żaden medyk nie ma prawa zabijać pacjenta, bez względu na to, jak humanitarne i usprawiedliwione mogłoby się to czasami wydawać. To zwykłe morderstwo, nic innego. Ale jak oceni to ktoś taki jak Joe? – Wiem, gdzie leży problem – oświadczył spokojnie, kiedy skończyłem. –

Jeśli po prostu grasz w cyferki, nie musisz myśleć, no nie? Zabijasz faceta i ocalasz pięciu innych. To taki utylitaryzm… Rzecz w tym, żeby za dużo nie myśleć… Gdybym to ja był tym lekarzem, w ogóle bym się nie zastanawiał. To jak kupić pięć w cenie jednego, no nie? Pięć dobrych wiadomości – no wiesz, dla rodzin tych pacjentów, te klimaty – i jedna zła. Prawdziwa okazja, no nie? – Traktują emocje jak liczby – powiedział mi pewien doświadczony psycholog sądowy podczas rozmowy o psychopatach. W przypadku Joego można rzec, że najwyraźniej zupełnie dosłownie.

Kryzys tożsamości Siła perswazji psychopatów jest z niczym nieporównywalna. O ich zdolności przenikania cudzej psychiki krążą legendy. A Joe, zabójca i gwałciciel o lodowato błękitnych oczach i IQ geniusza, z pewnością nie jest od tej reguły wyjątkiem. Kiedy rozmawia się z psychopatą, niekiedy trudno uwierzyć, że coś jest z nim nie tak – rzecz jasna, jeśli się tego z góry nie wie. Między innymi dlatego opracowanie precyzyjnej klasyfikacji, co do której wszyscy badacze byliby zgodni, okazało się takie trudne. Minęły już trzy dekady, odkąd psychopatię oficjalnie uznano za zaburzenie osobowości. W 1980 roku Robert Hare[48] (poznaliśmy go w rozdziale pierwszym) opublikował Skalę Obserwacyjną Skłonności Psychopatycznych[15], pierwszy (i według wielu wciąż najlepszy) test pozwalający wykryć występowanie tego zaburzenia. W 1991 roku skala przeszła lifting[49] i od tamtej pory egzystuje pod nazwą Zrewidowana Skala Obserwacyjna Skłonności Psychopatycznych (Psychopathy Checklist Revised, w skrócie PCL-R). Jest to kwestionariusz złożony z dwudziestu pytań; maksymalna liczba punktów, jaką można uzyskać, to czterdzieści (każda pozycja oceniana jest w trzypunktowej skali, gdzie 0 oznacza brak cechy lub brak zastosowania, 1 – niepewność co do występowania cechy, a 2 – występowanie cechy). Hare opracował to narzędzie zarówno na podstawie obserwacji klinicznych, jak i cech opisanych wcześniej przez Herveya Cleckleya. Większość z nas uzyskuje w teście średnio dwa punkty. Wynik

pozwalający zakwalifikować badanego jako psychopatę to dwadzieścia siedem lub więcej punktów[16]. Zapewne nic w tym zaskakującego – jeśli wziąć pod uwagę zwyczaje teoretyków osobowości – że dwadzieścia pozycji PCL-R, podobnie jak dwieście czterdzieści elementów składających się na NEO, niejednokrotnie poddawano statystycznemu tasowaniu, czyli analizie czynnikowej. Wyniki różniły się w różnych latach, ale ostatnio pewna liczba psychologów klinicznych[50] doszła do wniosku, że tak jak istnieje pięć głównych wymiarów osobowości, tak samo w widmie psychopatycznej mgławicy, która się w niej zawiera, można wyróżnić cztery podstawowe wymiary (patrz tabela 2.6).

Tabela 2.6. Czterowymiarowy model PCL-R (za Hare, 2003)

Innymi słowy, psychopatia to złożone zaburzenie osobowości, na które składa się wiele powiązanych ze sobą elementów tworzących cztery wymiary: interpersonalny, afektywny, behawioralny i antyspołeczny – piekielna mikstura przyrządzona z odpadów osobowości. Które z tych wymiarów są najważniejsze? Czy ktoś, kto uzyskał wysoki wynik w wymiarze antyspołecznym, a niższy, powiedzmy, w wymiarze

interpersonalnym, jest bardziej czy mniej psychopatyczny niż ten, czyj profil jest dokładnie odwrotny? Takie pytania regularnie stawia się w bataliach o duszę psychopaty, w diagnostycznych i empirycznych wojnach o definicję kliniczną. Spójrzmy na przykład, co pisze się w DSM – a jest to pozycja o szczególnym znaczeniu strategicznym w konfliktach epidemiologicznych – o antyspołecznym zaburzeniu osobowości (APD). Oficjalne stanowisko American Psychiatric Association jest takie, że APD i psychopatia to w zasadzie synonimy. Antyspołeczne zaburzenie osobowości określa się jako „utrwalony wzorzec braku poszanowania i pogwałcenia praw innych ludzi, który pojawia się w dzieciństwie lub wczesnej adolescencji i utrzymuje się w dorosłości”. Aby można było zdiagnozować APD, osoba musi mieć ukończone przynajmniej osiemnaście lat, wykazywać zaburzenia zachowania[17], udokumentowane, przed piętnastym rokiem życia, a także spełniać co najmniej trzy z następujących kryteriów: 1. nieprzestrzeganie norm społecznych wymuszających zachowania zgodne z prawem (wielokrotnie popełniane czyny będące podstawą do aresztowania); 2. brak szacunku dla prawdy (powtarzające się kłamstwa, używanie fałszywych nazwisk i pseudonimów, oszukiwanie innych ludzi dla osobistego zysku lub przyjemności); 3. impulsywność lub brak powodzenia w planowaniu; 4. drażliwość i agresywność (wielokrotny udział w bójkach lub napadach); 5. lekkomyślne lekceważenie bezpieczeństwa własnego i innych ludzi; 6. trwała nieodpowiedzialność (wielokrotne niepowodzenia w utrzymaniu stałej pracy, niedotrzymywanie zobowiązań finansowych); 7. brak żalu z powodu złych uczynków (obojętność na wyrządzanie innym krzywdy, znęcanie się nad nimi i okradanie ich lub szukanie racjonalizacji dla takich czynów). Ale czy na pewno antyspołeczne zaburzenie osobowości jest tym samym co psychopatia? Wielu teoretyków twierdzi, że nie. Choć pewne cechy rzeczywiście się nakładają, pojawia się też fundamentalna różnica. Polega ona na różnym rozkładzie akcentów: w przypadku APD nacisk położony jest

na wzorzec zachowań „społecznego dewianta”; w przypadku psychopatii – na zaburzenia emocjonalne, na pozbawioną empatii strefę mroku, będącą domeną psychopatów. Nie bez znaczenia są implikacje, w tym statystyczne. W społeczności więziennej[51] APD to odpowiednik zwykłego przeziębienia. Według Roberta Hare’a od osiemdziesięciu do osiemdziesięciu pięciu procent osadzonych spełnia kryteria tego zaburzenia, podczas gdy tylko dwadzieścia procent z nich można zakwalifikować jako psychopatów. W tym wypadku liczba nie jest jednak adekwatna do znaczenia – mniej więcej pięćdziesiąt procent poważnych przestępstw, takich jak morderstwa czy seryjne gwałty, popełniają właśnie psychopaci. Co więcej, będą je też popełniać w przyszłości[52]. Badania dotyczące prawdopodobieństwa recydywy[53], przeprowadzone wśród więźniów psychopatycznych i niepsychopatycznych, ujawniają, że już w pierwszym roku po zwolnieniu z zakładu karnego jest ono trzykrotnie większe u pierwszych niż u drugich. A gdy dołożymy do tego przemoc, różnica staje się jeszcze wyraźniejsza. Psychopaci wykazują pięciokrotnie większą skłonność do pobić, gwałtów, zabójstw czy okaleczeń. Właściwie należałoby powiedzieć, że związek pomiędzy antyspołecznym zaburzeniem osobowości a psychopatią jest asymetryczny: na każde cztery osoby, u których zdiagnozowano APD, przypada jeden psychopata, ale każdy psychopata posiada cechy APD.

Zabójcza różnica Przyjrzyjmy się bliżej tej różnicy na przykładzie dwóch konkretnych przypadków: Przypadek 1 Jimmy, za morderstwo skazany na dożywocie, ma obecnie trzydzieści cztery lata[54]. Zawsze był wybuchowy, a pewnego wieczoru wdał się w pubie w bójkę, w wyniku której jego przeciwnik odniósł śmiertelne obrażenia głowy. Jimmy jest popularny w więzieniu – zachowuje się poprawnie i nie ma odskoków. Na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie

niedojrzałego, beztroskiego faceta, który próbuje się dogadywać i ze strażnikami, i z kolegami z celi. Karierę kryminalną (na którą składa się jakieś pół tuzina zatargów z prawem) rozpoczął w wieku siedemnastu lat. Wtedy po raz pierwszy został aresztowany za kradzieże w sklepie – choć i wcześniej, zdaniem rodziców, nie zachowywał się poprawnie. Mając piętnaście lat, zaczął wpadać w kłopoty w domu i w szkole. Późno wracał, wstąpił do miejscowego gangu, bez przerwy kłamał, wdawał się w bójki, kradł samochody i dokonywał aktów wandalizmu. Kiedy skończył szesnaście lat, porzucił szkołę i podjął pracę w domu towarowym przy rozładunku dostaw. Zaczął dużo pić, czasami podkradał coś z magazynów, żeby „przeżyć”. Nie potrafił planować wydatków, wciąż brakowało mu pieniędzy na życie, więc sprzedawał marihuanę. Dwa lata później, trzy miesiące po swoich osiemnastych urodzinach, otrzymał wyrok w zawieszeniu, potem zamieszkał razem ze swoją dziewczyną. Wkrótce stracił posadę, następnie kilka kolejnych. Wreszcie znalazł zatrudnienie w warsztacie samochodowym. Pomimo ciągłych kłótni o alkohol, dilowanie i pieniądze nadal był z tą samą dziewczyną. Ze dwa razy przytrafił mu się skok w bok, ale szybko porzucił te kobiety. Twierdzi, że czuł się winny; obawiał się, że jeśli jego dziewczyna dowie się o innych pannach, odejdzie od niego. Po jakimś czasie przestał panować nad piciem. Pewnego wieczoru wdał się w bójkę w miejscowym pubie. Personel natychmiast zainterweniował i wyrzucił go z lokalu. Zwykle w takich sytuacjach uspokajał się, ale tym razem z jakichś powodów nie mógł odpuścić. Wziął kij bilardowy, zaszedł przeciwnika od tyłu i walnął go w głowę z taką siłą, że kij się złamał. Cios spowodował masywny krwotok do mózgu. Kiedy na miejsce przybyła policja, od razu przyznał się do winy. I podtrzymał to na procesie. Przypadek 2 Ian ma trzydzieści osiem lat i odsiaduje wyrok dożywocia za morderstwo. Pewnego wieczoru zajechał do motelu, żeby coś zjeść. Zastrzelił z bliskiej odległości recepcjonistkę, po czym ukradł pieniądze z kasy. W więzieniu zaangażował się w handel narkotykami. Sam też bierze. I wiadomo, że nie tylko to ma na sumieniu. Jest czarujący i pełen optymizmu. Ale rozmowy

z nim zwykle kończą się aktami przemocy lub zachowaniami seksualnymi, co utrudnia pracę damskiemu personelowi. Odkąd został skazany, imał się wielu zajęć, ale jest niesolidny, co w połączeniu z jego wybuchowym, agresywnym charakterem (eksploduje najczęściej wtedy, kiedy nie może działać tak, jak chce) powoduje ciągłe zmiany przydziału. Jeśli zapytać innych więźniów, co o nim myślą, większość przyzna, że budzi w nich lęk i szacunek. Ianowi odpowiada taka reputacja. Karierę kryminalną rozpoczął w wieku dziewięciu lat. Wtedy ukradł komputer z lokalnego klubu dla młodzieży. Mając jedenaście lat, próbował w łazience zamordować kolegę z klasy, bo ten nie chciał mu oddać swoich pieniędzy na lunch. Założył chłopakowi na głowę plastikową torebkę i próbował go udusić. Po interwencji jednego z nauczycieli oświadczył, że chciał, „żeby ten tłusty drań nigdy więcej nie potrzebował kasy na lunch”. Gdy ktoś przypomina mu ten incydent, tylko uśmiecha się i kręci głową. Po odejściu ze szkoły większość czasu spędził w dozorowanych placówkach. Miał skłonności do rozmaitych przestępstw, takich jak oszustwa, kradzieże w sklepach, włamania, napady na ulicy, poważne uszkodzenia ciała, podpalenia, handel narkotykami i stręczycielstwo. Nie potrafił utrzymać posady dłużej niż przez dwa tygodnie, więc albo pasożytował na znajomych, albo żył z dochodów z przestępstw. Przenosił się z kanapy u jednego kumpla na kanapę u drugiego, z jednego hostelu do drugiego. Lubił życie w ruchu, nie miał ochoty nigdzie zapuszczać korzeni. Ponieważ był pewny siebie i czarujący, zawsze ktoś zgodził się użyczyć mu dachu nad głową – zwykle jakaś kobieta, którą poderwał w barze. Ale nieodmiennie kończyło się to łzami. Nigdy się nie ożenił, mimo że mieszkał z wieloma dziewczynami. Jego najdłuższy związek przetrwał sześć miesięcy, ale i w nim dochodziło często do kłótni i przemocy. Zawsze to Ian wprowadzał się do mieszkania partnerki, nigdy odwrotnie. I zawsze „zwalał ją z nóg”. Zdrady były na porządku dziennym. Prawdę powiedziawszy, nie potrafi przypomnieć sobie czasów, kiedy, jak to ujął, „nie miał więcej niż jednej kici na widelcu”. Choć twierdzi, że nigdy nie bywał niewierny. „Zwykle wracałem do nich na noc”, wyjaśnia. „Czego jeszcze mogły chcieć?”. W trakcie procesu przedstawiono mu niepodważalne dowody winy, on jednak nadal twierdził, że jest niewinny. Do dziś dnia nie zmienił zdania.

Kiedy odczytano wyrok, uśmiechnął się do rodziny ofiary i pokazał sędziemu palec. W trakcie pobytu w więzieniu złożył dwie apelacje. Jest przekonany, wbrew opinii adwokata, że dojdzie do ponownego procesu i anulowania wyroku. Jak twierdzi, szampan już się chłodzi w lodówce. *** Wyobraźcie sobie, że jesteście psychologiem więziennym, a Ian i Jimmy to kumple z celi. Siedzą na korytarzu i czekają na konsultację. Czy potrafilibyście wskazać, który z nich jest psychopatą? Na pozór sprawa wydaje się trudna, ale przyjrzyjmy się jeszcze raz kryteriom APD, antyspołecznego zaburzenia osobowości. Obaj, i Jimmy, i Ian, nie potrafią stosować się do norm społecznych i nie panują nad sobą – są impulsywni, agresywni i nieodpowiedzialni. Jeśli o to idzie, moim zdaniem, diagnoza jest łatwa. A teraz przejdźmy do kwalifikatorów psychopatii. Potrzeba stymulacji i pasożytniczy tryb życia? Raczej Ian niż Jimmy, ja przynajmniej bym tak uznał. Ale dopiero wtedy, gdy przyjrzymy się uczuciom, czy raczej brakowi uczuć, „maska normalności” Iana zacznie spadać. To pompatyczny manipulant, czarujący, tyle że zupełnie wolny od empatii i poczucia winy. Świetny w psychopatycznych zachowaniach, zupełnie jakby się w nich ćwiczył. Jakby ostatnio ukończył jakąś sekretną szkołę dla psychopatów – w dodatku z wyróżnieniem. W antyspołecznym zaburzeniu osobowości sfera emocji nie jest trwale wyłączona. Psychopatia zaś to otchłań, zimna i bez śladu uczuć.

Zbrodnicze zaniedbanie To, że psychopatia przenika przez sito strażników DSM, musi intrygować. Jako powód tego zastanawiającego wykluczenia podaje się najczęściej trudność w uzyskaniu potwierdzenia empirycznego. No i domniemane pokrywanie się psychopatii z antyspołecznym zaburzeniem osobowości. Istotnie, wina, wyrzuty sumienia i empatia nie są najbardziej wymiernymi konstruktami. A zdaniem twórców DSM lepiej trwać przy tym, co się da zaobserwować, i unikać w ten sposób posądzeń o subiektywną interpretację.

Postępowanie takie jednak jest problematyczne. Zacznijmy od tego[55], że obecnie wśród klinicystów panuje dość powszechna zgoda co do stosowania PCL-R. Skala ta odznacza się, według nich, dużą rzetelnością. A poza tym, jak mi powiedział pewien doświadczony psychiatra, „psychopatę można wyczuć już po kilku sekundach od jego wejścia do gabinetu”. Ale to niejedyna kość niezgody. Zagadkowa tożsamość psychopaty, to, co dokładnie kryje się pod maską normalności, doprowadziła do kolejnego fenomenologicznego zwrotu z powodu denerwującej obserwacji poczynionej, że się tak wyrażę, nieco bliżej domu. Nie wszyscy psychopaci siedzą za kratkami. Okazuje się, że większość siedzi raczej w pracy. A niektórzy radzą sobie tam całkiem dobrze. Tak zwani psychopaci, którzy odnieśli sukces – podobni do tych, których bada Scott Lilienfeld – stanowią poważny problem i z punktu widzenia antyspołecznego zaburzenia osobowości, i dla zwolenników PCL-R. Badania przeprowadzone niedawno przez Stephanie Mullins-Sweatt[56] ze State University w Oklahomie polegały na przedstawieniu prawnikom i psychologom klinicznym prototypowego opisu psychopaty. Po przeczytaniu go obu grupom zadano to samo pytanie: czy potrafią wskazać znajomą osobę, która w ich opinii pasowałaby do takiego opisu (i która, nie trzeba dodawać, odniosła sukces w swoim zawodzie)? A jeśli tak, to czy mogliby ocenić jej osobowość za pomocą kwestionariusza odwołującego się do Wielkiej Piątki? Wyniki są bardzo interesujące. Zgodnie z oczekiwaniami, ci psychopaci, którzy osiągnęli sukces[18] – wyczarowani, między innymi, ze świata biznesu, nauki oraz z organów ochrony porządku publicznego – okazali się tak samo nikczemni jak ci, którzy go nie odnieśli. Wszystkich ich opisywano jako nieuczciwych, pozbawionych skrupułów, bez poczucia winy, aroganckich lub płytkich. To samo uderzające podobieństwo odnajdujemy w kwestionariuszu. Tak jak w badaniu Donalda Lynama, w którym ocen dokonywali specjaliści, ci psychopaci, którzy odnieśli sukces, uplasowali się wysoko w wymiarze asertywności, szukania podniet i działania, a nisko w wymiarze ugodowości, na przykład w altruizmie, uległości i skromności. Co więcej, z wyjątkiem samodyscypliny (gdzie psychopaci bez sukcesu wypadają słabo, a ci z sukcesem doskonale), profile sumienności są również u obu grup zbieżne – najwyższe wyniki zostały uzyskane w kompetencji, uporządkowaniu

i dążeniu do osiągnięć. Wszystko to wręcz domaga się zadania podstawowego pytania: w czym tkwi kluczowa różnica? Czy jedynie samodyscyplina odróżnia jednych psychopatów od drugich, prezesów firm od pedofilów? Skoro pozostałe czynniki wydają się wspólne, to niewykluczone, że jest to prawda. Zdolność do odsunięcia nagrody w czasie, powstrzymania pragnienia, by chwycić, co się da, i brać nogi za pas, może przeważać szalę i powodować, że zamiast z kryminalistą mamy do czynienia z człowiekiem bardziej opanowanym, mniej impulsywnym i mniej antyspołecznym. Tyle tylko, że kwestia działalności kryminalnej generuje kolejny problem. Zarówno w poprawionej wersji testu – PCL-R – jak i w kryteriach antyspołecznego zaburzenia osobowości podawanych w DSM – „kryminalna wszechstronność” i „wielokrotnie popełniane czyny, które mogą być powodem aresztowania” stanowią podstawę do zdiagnozowania psychopatii. Innymi słowy, takie mają być jej objawy. A jednak, jak wykazuje badanie Mullins-Sweatt, żadnego z nich nie da się odnieść do psychopatów osiągających sukces. Można więc być psychopatą i nie być przestępcą. Czyżby zatem odnoszący sukces psychopaci należeli do innego gatunku? Czyżby istniał jakiś jeden neuron, który odróżnia ich od okrytych złą sławą, nikczemnych odpowiedników? To ryzykowna teza, ale pewien człowiek piętnaście lat temu podjął to ryzyko i spróbował to ustalić. I w rezultacie skończył na kolacji ze mną, w centrum Atlanty, nad talerzem z górą taco z aligatora.

Tajemna ścieżka przez zawiłości psychopatii W 1996 roku Scott Lilienfeld i jego współpracownik Brian Andrews skupili się na tej właśnie łamigłówce. Lilienfeld, doświadczony badacz, który miał do czynienia z wieloma psychopatami, doszedł do niepokojącej konkluzji. Stwierdził, że tam, gdzie chodzi o wstępny konstrukt zaburzenia – tradycyjną koncepcję tego, co tak naprawdę oznacza być psychopatą, jak to zdefiniował nestor Hervey Cleckley – PCL-R i inne testy kliniczne są nieco dziwne. Stopniowo zaczął sobie uświadamiać, że światło reflektora diagnostycznego ma coraz większą średnicę. Najpierw był to szperacz

ukierunkowany na cechy osobowości wskazujące na zaburzenie. Obecnie równie wielki, o ile nie większy, nacisk kładzie się na czyny antyspołeczne. Można powiedzieć, że cyrk psychopatów utknął w błocie medycyny sądowej. Jako przykład Lilienfeld i Andrews wybrali nieustraszoność. W swoim manifeście z 1941 roku Cleckley stwierdził jedynie, że niski poziom lęku to atut w ręku psychopaty i jedna z głównych cech zaburzenia. Ale gdzie dokładnie jest ona oceniana w PCL-R? Zdaniem Lilienfelda takie pominięcia składają się na poważny błąd teoretyczny; różne odłamy klinicystów i badaczy odmiennie postrzegają psychopatię, ponieważ opierają się na dwóch różnych tradycjach: jakościowej analizie lub ilościowej mierze zachowania. Te dwa obozy wywodzą się z jednego epistemologicznego pnia. W jednym zebrali się zwolennicy Cleckleya, dla których głównym obszarem zainteresowań jest osobowość; w drugim behawioryści, opierający się na biblii DSM i ewangelii APD, którzy skupiają się przede wszystkim na przeszłości kryminalnej badanego. Nie trzeba dodawać, że ta schizma nie wpłynęła dobrze ani na spójność badań empirycznych, ani na konsensus diagnostyczny. Ktoś, kto posiada wszystkie niezbędne cechy osobowości psychopatycznej – należący na przykład do klinicznego podgatunku badanego przez Mullins-Sweatt – zostanie uznany za psychopatę przez zwolenników podejścia osobowościowego, ale nie przez behawiorystów, dla których czyny mówią głośniej niż słowa. Taka przynajmniej była konkluzja Lilienfelda i Andrewsa. Działa to w obie strony. Jak zobaczyliśmy na przykładzie Iana i Jimmy’ego, nie każdy kryminalista jest psychopatą. Prawdę powiedziawszy, psychopaci stanowią w tym zbiorze mniejszość. Lilienfeld i Andrews uznali, że trzeba coś zrobić, by zasypać tę rosnącą przepaść diagnostyczną. I znaleźli rozwiązanie. Inwentarz Osobowości Psychopatycznej (Psychopathic Personality Inventory – w skrócie PPI[57]) składa się ze 187 pytań. Nie jest to najbardziej elegancki kwestionariusz świata, no ale zaburzenie, które się nim bada, też do takich nie należy. Na tego psychometrycznego molocha składa się osiem niezależnych wymiarów osobowości – w rezultacie jest to jeden z najbardziej wszechstronnych testów psychopatii, jaki kiedykolwiek opracowano. Co ciekawe, nasz stary przyjaciel, analiza czynnikowa, i tu

wykrył znajomy wzorzec. Tych osiem państw satelickich psychopatycznej osobowości – makiaweliczny egocentryzm (ME); impulsywny nonkomformizm (IN); eksternalizacja winy (Blame Externalization – BE); beztroski brak planowania (Carefree Nonplanfulness – CN), nieustraszoność (Fearlessness – F); potencjał społeczny (Social Potency – SOP); odporność na stres (Stress Immunity – STI) i bezduszność (Coldheartedness – C) – dzielą się i łączą na trzech nadrzędnych osiach. Są to: 1. Egocentryczna Impulsywność (ME +IN + BE + CN) 2. Nieustraszona Dominacja (SOP + F + STI) 3. Bezduszność (C). I ujawniają w osadach statystycznych – kiedy chmura matematycznego kurzu już osiądzie – strukturę DNA czystej, nieskażonej psychopatii. Oto genom, który jako pierwszy sekwencjonował Cleckley, niezniekształcony przez czas i popełniane występki. Każdy z nas, w pewnym sensie, do niego pasuje. Pochłaniamy spokojnie taco i tequilę, a Lilienfeld wyjaśnia, co dokładnie znaczy być psychopatą, i mówi o empirycznych podstawach PPI. – Problem z istniejącymi testami dotyczącymi tego zaburzenia polegał na tym, że większość z nich skupiała się wyłącznie na przestępcach. A wiemy, że ludzie o cechach psychopatycznych funkcjonują bardzo dobrze również poza murami więzienia – i że niektórzy odnoszą nawet sukces. Bezwzględność, odporność psychiczna, charyzma, skupienie, siła perswazji i spokój w sytuacjach stresowych to, jakkolwiek by to ująć, cechy, które różnią mężczyzn od chłopców. Dlatego musimy jakoś zasypać przepaść pomiędzy przetrzymywanymi w więzieniach psychopatycznymi przestępcami a ich należącymi do elity i świetnie funkcjonującymi w społeczeństwie odpowiednikami. Główna droga została już wytyczona. Ale co z bocznymi uliczkami? Założyliśmy, że psychopatia ma pewne spektrum. Badani będą wykazywać jedne cechy, a innych nie. Choć pan i ja moglibyśmy osiągnąć ten sam wynik w PPI, nasze profile w ośmiu podstawowych wymiarach osobowości mogłyby być zupełnie różne. Pan na przykład miałby wysoki wynik w beztroskim braku planowania, ale niski w bezduszności, a ja

dokładnie odwrotnie. Pogląd Lilienfelda ma swój sens. Jeśli uznać psychopatię za przedłużenie normalnej osobowości, to logiczny wydaje się wniosek, że sama też musi być pojęciem o charakterze skalarnym i że jej występowanie, z większym lub mniejszym nasileniem, może w danym kontekście dawać znaczące korzyści. Takie podejście nie jest czymś nowym w annałach dysfunkcji umysłowych (o ile psychopatia jest dysfunkcją, zważywszy na to, jakie potrafi przynosić korzyści). Dla przykładu spektrum autystyczne[58] to kontinuum nieprawidłowości w interakcjach społecznych i sposobach komunikacji: od poważnych upośledzeń (ludzie nimi dotknięci są pozbawieni kontaktu z otoczeniem, milczący; tkwią uwięzieni w stereotypowych zachowaniach, takich jak kiwanie głową albo rytualne poruszanie ciałem) po łagodne zaburzenia (dobrze funkcjonujące w społeczeństwie osoby o aktywnych, choć wyraźnie ekscentrycznych strategiach interpersonalnych, wąskich zainteresowaniach i nadmiernym przywiązaniu do sztywnych zasad i rytuałów). Mniej może znane, choć podobne[59], jest spektrum schizofrenii. Badania nad konstruktem schizotypii wskazują na przykład, że psychotyczne doświadczenia, takie czy inne (zwykle nieszkodliwe i niestanowiące zagrożenia), są dość powszechne w populacji ludzkiej. I zamiast dokonywać jednoznacznych ocen – albo jesteś schizofrenikiem, albo nie – powinno się postrzegać to zaburzenie w całej rozciągłości, z arbitralnie ustanowioną granicą pomiędzy normalnością, ekscentrycznością i chorobą. W ramach tej struktury objawy schizotypowego zaburzenia osobowości (dziwne przekonania, dziwny sposób mówienia, ekscentryczne kontakty z ludźmi) są często czymś w rodzaju oślej łączki na centralnym masywie schizofrenii. Dokładnie tak jak w psychopatii – na niskich i średnich wysokościach „zaburzenie” daje się kontrolować, a czasami nawet przynosi korzyści (związek pomiędzy schizotypią i kreatywnością jest dobrze udokumentowany). Ale powyżej linii wiecznego śniegu robi się naprawdę niebezpiecznie. Takie podejście do zaburzeń psychicznych ma intuicyjny, zdroworozsądkowy urok. Trudno przecież zignorować to dręczące podejrzenie, że w gruncie rzeczy wszyscy jesteśmy nieco dziwni. A jeśli chodzi o traktowanie psychopatii jako pewnego spektrum, to Scott Lilienfeld

z pewnością nie jest w tym odosobniony. Są też inni, którzy stosują jego skalę i mają własne dowody potwierdzające jej słuszność. Wśród nich wyróżnia się Joseph Newman.

To, czego nie wiesz, nie może cię zranić Joe Newman jest profesorem psychologii na University of WisconsinMadison. Godzina w jego gabinecie to jak psychologiczna sesja w tunelu aerodynamicznym albo spływ bystrzami kognitywistyki. Prawie trzydzieści lat spędził w najcięższych więzieniach Środkowego Zachodu. Oczywiście nie jako osadzony – należy do tych nieustraszonych badaczy, którzy pracują z psychopatami ulokowanymi wysoko ponad linią wiecznego śniegu dysfunkcji. Choć zdołał się przystosować do ekstremalnych warunków, przyznaje, że czasami wciąż włosy jeżą mu się na głowie. Wspomina na przykład swoje spotkanie z człowiekiem, który uzyskał czterdzieści punktów w PCL-R. Jeśli pamiętacie, jest to maksymalny wynik w teście. I coś, co zdarza się bardzo rzadko. Ten facet to był psychopata w czystej postaci. – Zwykle podczas wywiadu pojawia się taki moment, kiedy lubimy trochę poprowokować – opowiada Newman. – No wie pan, rzucamy im wyzwanie, żeby ocenić reakcję. Ale kiedy zrobiliśmy to z tym facetem – do tej pory naprawdę miłym: czarującym, zabawnym, po prostu uroczym – jego oczy nabrały zimnego wyrazu. Trudno to opisać, ale od razu wiadomo, o co chodzi. Zupełnie jakby mówił: „lepiej się cofnij!”. I wie pan co? Dokładnie to zrobiliśmy. Wystraszył nas śmiertelnie. Newman, jak sam przyznaje, czasami dostrzega ten wyraz we własnych oczach. Ale nie dodaje, że swój swego rozpozna. Dorastał na ulicach Nowego Jorku, wiedział, jak posługiwać się bronią. Bez śladu ironii mówi, że jest za to wdzięczny losowi. To było jak przedsmak tego, co nadejdzie. Oczywiście na polu nauki. Jest ostrożniejszy niż większość badaczy, jeśli chodzi o wybór kryteriów psychopatii. – Martwi mnie, że z taką łatwością przyczepiamy ludziom etykietkę [psychopaty], bez dostatecznego zrozumienia kluczowych elementów tego

zaburzenia – mówi cichym, niemal przepraszającym tonem. – W rezultacie selekcja nie jest wystarczająco ścisła, za psychopatów uznaje się często zwykłych kryminalistów i przestępców seksualnych, których zachowanie jest odzwierciedleniem pierwotnych czynników społecznych lub problemów emocjonalnych, lepiej poddających się terapii niż psychopatia. Newman jest też bardziej skłonny niż jego koledzy po fachu, mniej zorientowani w składowych osobowości psychopatycznej, przyklasnąć obrazowi psychopaty żyjącego poza murami więzienia i radzącego sobie świetnie jako chirurg, prawnik czy prezes firmy. – Mariaż małej awersji do ryzyka z brakiem poczucia winy czy wyrzutów sumienia, czyli dwóch filarów psychopatii, może, w zależności od sytuacji, pomóc w karierze kryminalisty lub biznesmena. A czasem w jednym i drugim – mówi. Tak więc tu nie ma problemu. Ale Newman nie zgadza się z powszechnie panującymi poglądami, jeśli chodzi o pierwotne przyczyny, czyli etiologię zaburzenia. Uważa się, że psychopaci są niezdolni do odczuwania strachu, empatii i wielu innych emocji, co upośledza ich poznanie społeczne. A to z kolei sprawia, że nie są w stanie tolerować takich uczuć u ludzi, z którymi się stykają. Ten pogląd, wyznawany między innymi przez eksperta od psychopatii Jamesa Blaira z National Institute of Mental Health w Bethesda w stanie Maryland, implikuje, że pierwotną przyczyną zaburzenia jest neurologiczna dysfunkcja, szczególnie w obszarze ciała migdałowatego zarządzającego w mózgu emocjami, oraz blisko związanych z nim struktur – takich jak hipokamp, bruzda skroniowa górna, zakręt wrzecionowaty, przednia część zakrętu obręczy i kora oczodołowo-czołowa. To tu właśnie leżą podstawy psychopatycznej diady, których rezultatem są zachowania będące wyrazem znaczącego upośledzenia emocjonalnego. Newman sądzi inaczej. Jego zdaniem psychopaci wcale nie są niezdolni do odczuwania strachu – nie są pozbawioną uczuć pustką, jak tradycyjnie portretuje się ich w literaturze. Oni go po prostu nie zauważają. Wyobraźcie sobie, na przykład, że cierpicie na arachnofobię i już sama myśl o czymś, co chodzi na ośmiu nogach, sprawia, że oblewa was zimny pot. A następnie, że kilka centymetrów nad waszą głową zwisa tarantula. Jeśli nie będziecie wiedzieć, że ona tam jest, nie wystraszycie się, prawda? Dla waszego umysłu ona po prostu nie będzie istnieć.

Za pomocą pomysłowego eksperymentu[60] Newman wykazał, że tak samo może się dziać w przypadku psychopatów. I to nie tylko jeśli chodzi o pająki. Ci ludzie nie odczuwają lęku ani nie zauważają go u innych, ponieważ odgradzają się od wszystkiego, co „nie ma znaczenia”, kiedy skupią się na zadaniu prowadzącym do natychmiastowej nagrody. Doświadczają czegoś w rodzaju tunelowego widzenia emocjonalnego. Newman i jego współpracownicy pokazali psychopatom i niepsychopatom serię źle podpisanych obrazków, podobnych do tych na rycinie 2.7

Rycina 2.7. Test Stroopa, obrazek-słowo (za Rosinski, Golinkoff i Kukish, 1975)

Ich zadanie, prawdziwy faworyt psychologów poznawczych, szczególnie tych zainteresowanych mechanizmami związanymi z uwagą, na pozór było bardzo proste: nazwać przedmiot przedstawiony na obrazku, ignorując niewłaściwy podpis – przy czym ochotnicy musieli to robić pod presją czasu, seriami. Dla większości ludzi to trudne do wykonania. Konieczność nazwania przedstawionej rzeczy pozostaje w ostrym konflikcie z przymusem odczytania niewłaściwego słowa, co skutkuje wahaniem. Jest to efekt

Stroopa, który opisał to zjawisko w 1935 roku. Zadanie służy do pomiaru skupienia uwagi uczestnika badania. Im szybciej ktoś podaje właściwe nazwy, tym bardziej jest skoncentrowany. Im wolniej to robi, tym bardziej rozproszona jest jego uwaga. Gdyby teoria Newmana miała się potwierdzić i psychopaci rzeczywiście cierpieliby z powodu deficytu przetwarzania informacji, łatwo byłoby przewidzieć, jakie będą ich reakcje. Powinni być szybsi w nazywaniu obrazków niż niepsychopaci. Powinni skupiać się wyłącznie na postawionym zadaniu. Wynik badania okazał się absolutnie jednoznaczny. Ochotnicy niepsychopaci wyraźnie gubili się w tym zadaniu – więcej czasu zajmowało im nazywanie obrazków – psychopaci zaś przechodzili przez nie gładko, niemal bez zwracania uwagi na powodujące dystrakcję podpisy. Co więcej – i to właśnie tu sytuacja zaczęła robić się nieco kłopotliwa dla Scotta Lilienfelda i jego psychopatycznej skali – Newman odkrył pewną anomalię: wyraźny brak ciągłości we wzorcu odpowiedzi, kiedy przekroczony został punkt krytyczny. Na oślich łączkach PCL-R wszyscy działają podobnie, wszystkim zadanie sprawia mniej więcej takie same trudności. Ale gdy osiągniemy wysokość klinicznego obozu-bazy, czyli wynik rzędu 28–30 punktów, dynamika zmienia się dramatycznie. Tubylcy zamieszkujący wyżyny nagle uznają zadanie za łatwe. Tak jakby nie przetwarzali tych dodatkowych, zakłócających obraz napisów, których inni nie potrafią zignorować. Rzecz nie w tym, że są na nie uodpornieni. W osobnym badaniu[61] Newman i jego koledzy posadzili psychopatów i niepsychopatów przed monitorem komputerowym i pokazywali im ciągi przypadkowych liter: czerwonych, zielonych i czarnych. Ochotnikom powiedziano, że jeśli na ekranie wyświetli się określona liczba czerwonych liter, zostaną porażeni prądem. Zgodnie z oczekiwaniami, kiedy uwagę ochotnika odwrócono od myśli o wstrząsie elektrycznym (na przykład poproszono go o określenie, czy wyświetlane litery są małe czy duże), psychopaci okazywali znacznie mniej niepokoju niż niepsychopaci. Ale – i to jest właśnie niesamowite – kiedy kierowano uwagę ochotników ku perspektywie porażenia prądem (na przykład prosząc ich o określenie, w jakim kolorze są litery, czerwonym czy zielonym) trend się odwrócił. Tym razem to psychopaci wykazywali więcej

niepokoju! – Ludzie sądzą, że [psychopaci] są bezduszni i pozbawieniu strachu – mówi Newman. – Ale moim zdaniem to coś więcej. Gdy skupimy ich uwagę na zagrożeniu, osobnicy psychopatyczni okazują normalną reakcję [emocjonalną]. Ale jeśli ją skierujemy na coś innego, stają się całkowicie niewrażliwi na emocje. Nieciągłość w reakcji pojawia się dokładnie w tym punkcie PCL-R, w którym badany ze zwykłego przestępcy staje się przypadkiem klinicznym, a tajemnica, czym tak naprawdę jest psychopatia – czy jest to punkt na kontinuum, czy też zupełnie osobne zaburzenie – nagle się pogłębia. A zatem czy psychopatia to tylko kwestia stopnia zaburzenia? A może jednak psychopaci grają we własnej lidze?

Jeden mały krok. Jeden wielki skok Rozsądnie byłoby przyjąć, że odpowiedź na tak postawione pytanie powinna być jednoznaczna. Jeśli psychopatia stanowi pewne kontinuum, to przejście od zaburzeń lekkich do poważnych, powiedzmy od Matki Teresy do Johna Wayne’a Gacy’ego, musi być linearne. A jeśli nie – to widoczne będą na wykresach ostre wzniesienia, takie jak te, które zaobserwował Joe Newman. Ale, jak powie wam każdy, kto gra na loterii, nie jest to takie proste. Sześć wygrywających liczb z pewnością tworzy część kontinuum: od jednego do sześciu. Wielkość waszej wygranej, wahająca się od tysiąca do miliona dolarów, to już jednak całkiem inna sprawa. To funkcja wykładnicza, związek zaś pomiędzy liczbami kontinuum, a tym jak się przekładają (w tym przypadku całkiem dosłownie) na prawdziwe pieniądze, wynika z prawdopodobieństwa. Szanse na wytypowanie wszystkich sześciu liczb (1 do 13983816) nie różnią się w tym samym stopniu od szans wytypowania pięciu (1 do 55492), jak wytypowanie pięciu liczb różni się od wytypowania czterech (1 do 1033). W żadnym razie. Tak więc, mimo że na jednym poziomie wszystko przebiega w sposób przewidywalny, to, co z tego wynika w równoległym matematycznym wszechświecie, już nie. Ewidentnie nabiera własnego życia. Ale wróćmy do restauracji. Przedstawiłem Scottowi Lilienfeldowi moje

zdanie: że zarówno on, jak i Joe Newman mogą mieć rację. Psychopatia może posiadać wymiar, ale gdy jest głęboka, dzieje się coś niewymownie trudnego do zdefiniowania. Tak jakby ktoś nacisnął przełącznik. – Tak, można by w ten sposób pogodzić te dwie perspektywy – odpowiada w zamyśleniu. – Można przyjąć, że ci, którzy osiągają ekstremum, jeżdżą na innym paliwie niż wszyscy inni. Ale to też zależy od punktu wyjścia; od tego, czy postrzegamy psychopatię głównie jako predyspozycję osobowości czy jako zaburzenie przetwarzania informacji, czy chcemy się zajmować deficytami poznawczymi, czy odmiennością temperamentu. Widać to w samym języku, w używanej terminologii: zaburzenie, deficyt, predyspozycja, odmiana… Chciałbym usłyszeć, co Joe ma na ten temat do powiedzenia. Mówił mu pan o tym? Nie. Ale wkrótce potem naprawiłem ten błąd. – Czy to możliwe – spytałem Newmana – że im dalej kogoś się umiejscawia na skali psychopatii – zakładając, że coś takiego w ogóle istnieje – tym lepiej dostrzegamy zachodzenie zmian? Na przykład różnice w mechanizmie skupiania uwagi, to, że im bardziej ktoś jest psychopatyczny, tym lepiej się skupia, gdy jest nastawiony na natychmiastową nagrodę? I że choć wynik PPI albo PLC-R może być linearny, sposób, w jaki się to objawia na poziomie aktywności mózgu, szczególnie u osób z bardzo wysoką punktacją, może wyglądać inaczej? Że może, w gruncie rzeczy, mamy do czynienia ze zmianą wykładniczą? Newman mruży oczy. Ten chytry stary rewolwerowiec nie ma nastroju na gierki. – Jasne – mówi. – To możliwe. Ale kliniczna granica [w PCL-R] to 30. A tak się składa, że w laboratorium, przypadkowo lub nie, w tym punkcie większość empirycznego gówna wpada w wentylator psychologii kognitywnej. – Uśmiecha się i dolewa sobie kawy. – Poza tym nie ma znaczenia, z której strony to ugryziemy – dodaje. – Kliniczny psychopata to dość rzadki okaz. Tak czy siak się wyróżnia. Prawda?

TRZY Carpe noctem Wiem, jaką się miłość Czuje do dziecka przy piersi – karmiłam Nie raz – a przecież wyrwałabym sutek Z bezzębnych dziąseł, z uśmiechniętych błogo Warg, i strzaskałabym czaszkę niemowlęciu, Gdybym przysięgła wcześniej, że to zrobię. Lady Makbet (słysząc, że mąż chce zrezygnować z zamordowania króla Duncana)[19]

Diabeł i morze Trzynastego marca 1842 roku statek „William Brown” wyruszył w rejs z Liverpoolu do Filadelfii. Po pięciu tygodniach podróży, w nocy 19 kwietnia, zderzył się z górą lodową dwieście pięćdziesiąt mil od wybrzeża Nowej Fundlandii i zaczął szybko tonąć. Ponad trzydzieści osób, pasażerów i członków załogi, odzianych w koszule nocne, zdołało upakować się w barkasie przeznaczonym maksymalnie dla siedmiu osób. Był sztorm, zaczął padać lodowaty deszcz i wkrótce pierwszy oficer Francis Rhodes uświadomił sobie, że jeśli ktokolwiek ma przeżyć, to trzeba odciążyć szalupę. To samo przyszło do głowy kapitanowi, George’owi L. Harrisowi, który ratował się w jolce z kilkoma innymi osobami. – Wiem, co musi pan zrobić – powiedział Rhodesowi. – Ale niech pan teraz o tym nie mówi. Niech to będzie ostatnia deska ratunku. Gdy nadszedł świt, odpłynął w kierunku Nowej Szkocji, pozostawiając nieszczęsny barkas własnemu losowi.

Przez następny dzień i większość nocy warunki pogodowe pogarszały się, fale stawały się coraz większe. Łódź zaczęła przeciekać i mimo szaleńczych wysiłków rozbitków, którzy usiłowali wylewać wodę, zanurzała się coraz głębiej. Sytuacja stała się beznadziejna. Dwudziestego kwietnia o dziesiątej wieczorem podjęto decyzję: niektórych pasażerów trzeba poświęcić dla dobra innych. Takie działanie, argumentował Rhodes, nie będzie niesprawiedliwe wobec tych, którzy zostaną wyrzuceni za burtę; jeśli pozostaną w łodzi, to i tak zginą. A jeśli nie podejmie się żadnych kroków, on, Rhodes, będzie odpowiedzialny za śmierć tych, których mógłby uratować. Jak należało się spodziewać, nie wszyscy pasażerowie łodzi się z nim zgodzili. Według niektórych gdy nie zrobi nic i wszyscy utoną, nikt nie będzie odpowiedzialny za ich śmierć. Gdyby usiłował ocalić część rozbitków kosztem choćby jednej osoby, on i pozostali mogliby skończyć jako mordercy. A to jest zdecydowanie gorsze. Rhodesa nie poruszyły jednak te argumenty. Jedyną szansą na przeżycie było utrzymanie łodzi na powierzchni, kogoś należało więc poświęcić. – Boże dopomóż! Załoga do dzieła! – krzyknął i wraz z marynarzem Alexandrem Holmesem rozpoczął makabryczne wyrzucanie ludzi za burtę, prosto we wzburzone czarne wody północnego Atlantyku. Początkowo reszta marynarzy zachowywała się biernie, co sprowokowało go do kolejnego okrzyku: – Załoga! Zabierajcie się do pracy, inaczej wszyscy zginiemy! Liczba ofiar zaczęła rosnąć. Poświęcono czternastu pasażerów płci męskiej, w tym tych, którzy próbowali się schować. Przy życiu pozostawiono dwóch żonatych mężczyzn i chłopca oraz wszystkie kobiety z wyjątkiem dwóch sióstr wyrzuconego za burtę pasażera – one postanowiły same podzielić jego los. Po tym wszystkim nadszedł ratunek – rozbitków przyjął na pokład trawler płynący do Hawru. Po dotarciu do Filadelfii pasażerowie złożyli pozew u prokuratora okręgowego. Trzynastego kwietnia 1842 roku, niemal rok po uniknięciu śmierci w lodowatych wodach Atlantyku, marynarz Alexander Holmes stanął przed sądem oskarżony o morderstwo. Był jedynym członkiem załogi, jakiego odnaleziono w Filadelfii – i jedynym pociągniętym do odpowiedzialności za swe czyny.

Gdybyście to wy zasiadali na ławie przysięgłych, jak rozsądzilibyście tę sprawę? Nim odpowiecie, pozwólcie, że wyjaśnię, dlaczego pytam. Dwa lata temu przedstawiłem ten dylemat grupie studentów, z których część uzyskała wysokie wyniki w teście PPI, część niskie. Każdy miał trzy minuty na rozważenie problemu, po czym wydawał werdykt anonimowo, w zaklejonej kopercie. Chciałem wiedzieć, czy wynik w PPI przełoży się na decyzję w tej sprawie. Szybko miałem się o tym przekonać. Z dwudziestu ochotników, którzy mieli niski wynik w teście PPI, tylko jeden wydał werdykt w przydzielonym czasie. Inni nie potrafili się zdecydować. Ale u dwudziestu badanych z wysokim wynikiem sprawa wyglądała zupełnie inaczej. Wszyscy bez wyjątku podjęli decyzję, a ich werdykt był jednogłośny. Holmesa należało uniewinnić.

Myślenie poza grupą Bez paniki. Nie martwcie się, jeśli nie potraficie utrzymać kierunku w tej etycznej sali luster. Dobra wiadomość jest taka, że nie jesteście psychopatami. Dwudziestego trzeciego kwietnia 1842 roku, dziesiątego dnia od rozpoczęcia procesu, po szesnastu godzinach dyskusji ława przysięgłych podjęła decyzję – zajęło to niemal tyle samo czasu, ile Holmes spędził w szalupie. Uznano go winnym nie morderstwa, a zabójstwa – działał pod taką presją, że pojęcie dobra i zła stało się moralnie nie do rozróżnienia. Sędzia skazał Holmesa na symboliczną karę sześciu miesięcy więzienia i grzywnę w wysokości dwudziestu dolarów[20]. A teraz rozważmy przypadek opisany w „Daily Telegraph” z 2007 roku: Wedle komentarza wyższego oficera policji dwóch posterunkowych nie podjęło interwencji[62], gdy tonął dziesięcioletni chłopiec, bo »nie zostali przeszkoleni«, jak reagować w takich przypadkach. Policjanci stali na brzegu stawu w Wigan, gdy Jordan Lyon ginął w wodzie, usiłując ratować swoją ośmioletnią przyrodnią siostrę. Dziewczynce pomogli dwaj starsi wędkarze, którzy bez wahania wskoczyli

do wody. Przybyli wkrótce potem na miejsce zdarzenia posterunkowi nie próbowali wydostać z wody chłopca – czekali, aż przybędą przeszkoleni ratownicy. Podczas dzisiejszego przesłuchania w sprawie jego śmierci zrozpaczeni rodzice domagali się wyjaśnień, dlaczego nie próbowano ratować ich syna. Jego ojczym powiedział: „[…] Nie trzeba specjalnego przeszkolenia, żeby wskoczyć do wody i wyciągnąć dziecko”. Na pierwszy rzut oka ta sprawa i sprawa marynarza Alexandra Holmesa niewiele mają ze sobą wspólnego, wydają się nawet całkowicie odmienne. Pierwszy przypadek dotyczy nadzwyczajnych środków przedsięwziętych, by ratować życie, drugi zadziwiającej decyzji, by go nie ratować. Przyjrzyjmy się jednak temu nieco bliżej, a zauważymy uderzające podobieństwa. W obu historiach, na przykład, problemem jest łamanie zasad. W wypadku Jordana Lyona policjantów sparaliżował własny kodeks postępowania: nadrzędny imperatyw, by się nie wychylać. Zostali wytresowani niczym cyrkowe foki do tego stopnia, że zasady okazały się silniejsze od instynktu i nie byli w stanie podjąć interwencji, do której nie zostali przeszkoleni. W tragedii „Williama Browna” górę wzięły zasady zakodowane głębiej, bardziej funkcjonalne i bardziej „higieniczne etycznie”. I tym razem jednak były dysfunkcjonalne w zderzeniu z potrzebą chwili. Można powiedzieć, że marynarze znaleźli się dokładnie w tej samej co policjanci łodzi – na moralnym celowniku humanitaryzmu. Musieli działać szybko, zdecydowanie i zlekceważyć konsekwencje. Jedni wypadli w tym teście lepiej niż drudzy. Prócz wyzwania, jakim są dla naszej egzystencjalnej sfery bezpieczeństwa, te dwa przypadki kryją też w sobie dość dziwny paradoks. Nadal mamy ewolucyjnie zakodowaną potrzebę podporządkowania się normom grupy. Co robi zwierzę stadne, gdy tylko poczuje się zagrożone przez drapieżnika? Natychmiast dołącza do grupy. Im bardziej się w nią wtapia, tym większą ma szansę na przeżycie. U ludzi jest to równie prawdziwe, jak u każdego innego gatunku. W naszych ponaddźwiękowych mózgach z turbodoładowaniem wciąż tkwi coś ze starej maszyny parowej darwinizmu, z brutalnych, zlanych krwią pobojowisk prehistorii. Na przykład w ciekawym doświadczeniu[63], którego celem było prześledzenie instynktu

stadnego w cyberprzestrzeni, psycholog społeczny Vladas Griskevicius, wówczas pracujący na Arizona State University, i jego współpracownicy ustalili, że kiedy użytkownicy czatów internetowych poczują się zagrożeni, wykazują tendencję do „trzymania się razem” – wyraźnie podporządkowują się poglądom i opiniom innych. Ale czasami sytuacja się zmienia, a umiejętność wyswobodzenia się z konwencji społecznych, „myślenia poza grupą”, może uratować życie – dosłownie i w przenośni. W 1952 roku socjolog William H. Whyte wymyślił termin „myślenie grupowe”, określający mechanizm ujawniający się w grupach izolowanych. Otóż okazuje się, że członkowie odciętych od wpływów zewnętrznych i bardzo spójnych grup szybko dochodzą do normatywnie „właściwych” poglądów i stają się całkowicie odporni na krytykę. Są obojętni na argumenty pochodzące spoza grupy, wrodzy wobec pojawiających się wewnątrz dysydentów i absolutnie pewni własnych racji moralnych. Psycholog Irving Janis[64], który przeprowadził wiele badań dotyczących tego zjawiska, stwierdził, że jest to „szczególny sposób myślenia, właściwy ludziom głęboko zaangażowanym w działalność spójnej, zamkniętej grupy; w której walka o jednomyślność przeważa nad próbami wypracowania realistycznych alternatywnych sposobów postępowania”. Zgodzicie się zapewne, że nie są to warunki sprzyjające podejmowaniu trafnych decyzji. Za przykład może posłużyć katastrofa promu kosmicznego Challenger. Naukowcy i inżynierowie z NASA, poddani silnej presji politycznej (w tym czasie Kongres zamierzał wycofać dużą część funduszy z programu kosmicznego, a start, z różnych przyczyn, już był opóźniony) stali się wręcz systemowo odporni na obawy zgłaszane przez współpracowników dwadzieścia cztery godziny przed startem. Dotyczyły one uszczelek w zewnętrznych zbiornikach paliwa. Zorganizowano wprawdzie konferencję telefoniczną w celu szczegółowego przedyskutowania tego problemu, a jednak zapadła decyzja o starcie, z perspektywy czasu niepojęta. Nadrzędnym celem grupy stało się podjęcie jakiegokolwiek działania. Skutki tego były tragiczne. Śledztwo wykazało, że przyczyna katastrofy to nie tylko rozszczelnienie uszczelki. Działał też bardziej szkodliwy i podstępny czynnik: zatęchła, duszna atmosfera w grupie. Komisja Rogersa, wyznaczona przez prezydenta Ronalda Reagana do zbadania tego wypadku,

potwierdziła dręczący psychologów społecznych strach: to kultura organizacyjna NASA i proces podejmowania decyzji odegrały znaczącą rolę w doprowadzeniu do tragedii. Było to jasne jak słońce[21]. Czy to może oznaczać, że granie wedle własnych reguł, wbrew społeczeństwu, normatywnej, ale i bezpiecznej przystani, to również cecha zaprogramowana? Są dowody, że istotnie wyewoluowała spośród nas pewna mniejszość – nieustraszona i pozbawiona wahań.

Matematyka szaleństwa Ciekawe, jak psychopatia zdobyła przyczółek w naszej puli genów. Jeżeli jest „zaburzeniem nieadaptacyjnym”, to dlaczego jej występowanie utrzymuje się cały czas na podobnym poziomie? Według szacunków od jednego do dwóch procent populacji to psychopaci. Andrew Colman, profesor psychologii na University of Leicester[65], opracował równie intrygującą odpowiedź, która zawsze pozostanie, jak podejrzewam, bliska mojemu sercu – zwłaszcza po ostatnich doświadczeniach z węzłem komunikacyjnym lotniska w Newark. W 1955 roku do kin wszedł film Buntownik bez powodu. Nigdy wcześniej w przemyśle filmowym nie sportretowano tak pozytywnie postaci zbuntowanego i nierozumianego przez społeczeństwo młodego człowieka. Dość jednak kanapowego krytycyzmu. Naukowców zajmujących się teorią gier zafascynowała w tym filmie jedna scena: ta, w której Jim Stark (grany przez Jamesa Deana) i Buzz Gunderson (grany przez Coreya Allena) pędzą w kradzionych samochodach ku skrajowi przepaści podczas śmiertelnie niebezpiecznej gry w wyzywanki. Colman zaproponował, by spojrzeć na to z punktu widzenia kierowców. Albo raczej rozpatrzeć bardziej znany wariant tej sceny, w którym dwóch rywali pędzi prosto na czołówkę. Każdy z nich ma wybór: może przyjąć rozsądną strategię niepsychopatyczną i skręcić, by uniknąć zderzenia, albo trzymać się ryzykownej strategii psychopatycznej i nie zdejmować nogi z gazu. Jest to klasyczny scenariusz „ja-podrapię-cię-po-plecach-a-potem-tymnie-albo-i-nie”, który możemy modelować za pomocą teorii gier – działu matematyki zajmującego się optymalnym procesem podejmowania decyzji

w sytuacjach, gdzie wynik zależy nie od działania indywidualnego uczestnika, ale raczej od wzajemnych oddziaływań grających (patrz tabela 3.1).

Tabela 3.1. Model ewolucji psychopatii z punktu widzenia teorii gier

Jeśli Jim i Buzz wykażą się rozsądkiem i skręcą, to obaj osiągną drugi w kolejności wynik (3 punkty). A jeśli obaj okażą się psychopatami i postanowią grać do końca, każdy z nich przypłaci to śmiercią – lub w najlepszym razie ciężkimi obrażeniami ciała – i uzyska najgorszy wynik (1 punkt). Colman zwraca uwagę na jeszcze jeden fakt: jeśli jeden kierowca, powiedzmy Jim, zdecyduje się na rozsądne zachowanie, a drugi, Buzz, na szalone, to nagle pojawi się dyferencja. Jim straci punkt za to, że stchórzył (otrzyma więc tylko 2), a Buzz osiągnie najlepszy wynik, czyli 4 punkty. Ten matematyczny mikrokosmos obrazuje, co to znaczy otrzeć się o psychopatę (lub o węzeł komunikacyjny w Newark). I sprawdza się z punktu widzenia biologii: gdy tę grę powtarza się raz po raz na komputerze w laboratorium, zaczyna dziać się coś interesującego. Jeśli punkty przełoży się na darwinistyczne jednostki przystosowania i przyjmie założenie, że ci gracze, którzy uzyskają ich więcej, będą mieli więcej potomstwa, a ono przyjmie dokładnie taką samą strategię gry, to populacja zacznie się równoważyć. I w ten sposób liczba osobników stale wykazujących zachowania psychopatyczne ustali się na poziomie obserwowanym w rzeczywistych populacjach (od jednego do dwóch procent).

Ten, kto trzyma nogę na gazie – kto ma stalowe nerwy – zawsze wygra, pod warunkiem, że jego przeciwnik jest zdrowy na umyśle. Czyli irracjonalne zachowanie może czasami okazać się racjonalne. W 2010 roku Hideki Ohira, psycholog z Nagoya University, i jego doktorant Takahiro Osumi[66], sprawdzili teorię Colmana w praktyce. Odkryli, że psychopaci w szczególnych okolicznościach podejmują lepsze decyzje finansowe niż reszta społeczeństwa dokładnie z tej samej przyczyny, którą tak elegancko zademonstrował Colman. Zachowują się mianowicie w sposób, który w każdej innej sytuacji okazałby się irracjonalny. Ohira i Osumi wykorzystali w swych badaniach grę Ultimatum – paradygmat powszechnie używany w neuroekonomii, nauce badającej sposób, najogólniej mówiąc, w jaki szacujemy zyski. Głównie pieniężne, ale też innego typu. W grze bierze udział dwóch uczestników, którzy wspólnie muszą zdecydować, jak podzielić otrzymaną kwotę pieniędzy. Pierwszy gracz ma prawo zaproponować sposób podziału, a drugi może go zaakceptować lub nie. Jeśli drugi gracz zdecyduje się odrzucić zaproponowany podział, obaj odchodzą z niczym. Jeśli się zgodzi, kwota dzielona jest zgodnie z propozycją pierwszego gracza. Spójrzcie na rysunek 3.2, a zauważycie w tej grze coś interesującego. Oferta proponowana przez pierwszego gracza może być albo sprawiedliwa, albo niesprawiedliwa. Może on na przykład zaproponować, by podzielić pieniądze po połowie lub w proporcjach 80 do 20. Zwykle wynik jest następujący: kiedy propozycja zbliża się do granicy od 70 do 30 procent (na korzyść gracza numer jeden), gracz numer dwa wchodzi w tryb negacji[22]. W końcu nie chodzi przecież tylko o pieniądze. Chodzi również o zasady!

Rysunek 3.2. Gra Ultimatum (1 = gracz nr 1, 2 = gracz nr 2, F = sprawiedliwy podział, U = niesprawiedliwy podział, A = przyjęcie, R = odrzucenie)

Jak odkryli Ohira i Osumi, psychopaci grają w tę grę inaczej. Nie tylko wykazują większą skłonność do przyjmowania niesprawiedliwych podziałów, przedkładając prosty zysk ekonomiczny nad karę za niesprawiedliwość. Pomiędzy nimi a pozostałymi ochotnikami jest także bardzo wymowna różnica w wynikach pomiaru reakcji skórno-galwanicznej (to niezawodny wskaźnik stresu oparty na autonomicznej reakcji gruczołów potowych). Okazuje się, że psychopaci odczuwają dużo mniejszy stres w sytuacji niesprawiedliwego podziału. Grubsza skóra sprawia, że mają grubsze portfele. Czasami, jak stwierdzili Ohira i Osumi, opłaca się być psychopatą – ale w innym sensie niż wykazał to Andrew Colman. Colman dowiódł, że dobrze jest czasem trzymać nogę na gazie, Ohira i Osumi wykazali coś dokładnie odwrotnego. Czasami opłaca się odpuścić. A jeśli potrzebujecie potwierdzenia wartości każdej z tych strategii, spytajcie kogoś, kto był zapuszkowany.

Chcesz się wspiąć na szczyt, wyrób sobie reputację „Są niczym błyskawica przecinająca więzienne niebo”, tak opisał ich pewien prywatny detektyw. I trudno byłoby znaleźć kogoś, kto by się z nim nie zgodził. Bractwo Aryjskie, znane również pod nazwą The Rock, to jeden z budzących największy postrach gangów, jakie kiedykolwiek pojawiły się w amerykańskim federalnym systemie więziennictwa. Według danych FBI jego członkowie odpowiadają za dwadzieścia jeden procent morderstw w amerykańskich więzieniach (mimo że stanowią zaledwie jeden procent skazanych). Można ich rozpoznać na pierwszy rzut oka. Zapuszczają długie jak u morsów wąsy, raczej w typie mieszkańców Dzikiego Zachodu niż współczesnych kryminalistów. Mają charakterystyczny tatuaż: koniczynę z wpisaną w nią swastyką z motywem „666” na liściach. Jeśli zrobicie sobie taki bez pozwolenia, to szybko każą wam go usunąć. Zwykle brzytwą. Ta brutalna elita to siły specjalne więziennego świata. Bractwo powstało w Kalifornii w 1964 roku, na oddziale typu supermax więzienia San Quentin,

a stworzyła je grupa białych rasistów. Było mniej liczne niż inne gangi więzienne, ale już po kilku krwawych miesiącach wybiło się na sam szczyt w hierarchii. Jak im się to udało? Spryt nigdy nie zaszkodzi, to na pewno. Mimo że wielu członków przebywało w innych więzieniach tego typu i często byli zamknięci w pojedynczych celach przez dwadzieścia trzy godziny na dobę, gang sprawnie koordynował swoją działalność pomysłowymi sposobami. Niewidzialny atrament z uryny i liczący sobie czterysta lat kod binarny, wymyślony przez renesansowego filozofa sir Francisa Bacona, to tylko dwa wymowne przykłady. Członkowie gangu byli całkowicie bezwzględni. Żyli (i żyją do dziś) według jednej złowrogiej zasady: „Krew na wejściu, krew na wyjściu”. Ktoś, kto ubiega się o członkostwo, musi mieć na koncie śmierć członka konkurencyjnego gangu; w przyszłości zaś na rozkaz będzie musiał dokonywać kolejnych egzekucji. Jedynym sposobem opuszczenia gangu jest śmierć – albo z bardzo mało prawdopodobnych przyczyn naturalnych, albo (co dużo bardziej prawdopodobne i w wielu przypadkach preferowane) zadana w bardzo brutalny sposób. Jak przyznają sami członkowie gangu, to bezlitośnie minimalistyczna filozofia. Półśrodki nie istnieją, nie stawia się żadnych pytań. Dewiza brzmi: „Nie bój się nikogo i niczego”. Swą niewielką liczebność kompensują beznamiętną brutalnością. Nie trzeba dodawać, że jak wszyscy wysoko zmotywowani psychopaci, są bezwzględnie oddani sprawie. Mając dostęp do bibliotek więziennych oraz innych mniej oficjalnych źródeł, jako przedmiot studiów wybierają zabijanie. Prócz pism Nietzschego, Machiavelliego, Tolkiena i Hitlera, pochłaniają teksty o anatomii człowieka, szukając informacji o częściach ciała najbardziej podatnych na traumę. W wypaczonej czasoprzestrzeni, jaka istnieje chyba tylko w więzieniach typu supermax, dziesięciosekundowe okno to jak tunel do wieczności. W tym krótkim czasie może się odbyć walka o takim natężeniu, że porównać ją można jedynie do dwunastorundowej walki na pięści na relatywnie powolnej orbicie codziennego życia. Podstawą jest szybkość działania. W jedną sekundę można dokonać bardzo wiele: zmiażdżyć tchawicę, wyrwać kość jarzmową, przerwać rdzeń kręgowy, przebić śledzionę i wątrobę. Istotna jest wiedza, co zrobić, kiedy pojawia się okazja. Ale, jak zauważa Barry, były członek The Rock, w nieprzeniknionej,

niewidocznej i niestrzeżonej szczelinie, która pojawiła się w przerażających, mrocznych zakątkach federalnego systemu penitencjarnego, taka strategia mogła powstać jako cecha adaptacyjna – coś w rodzaju gaszenia ognia zamiast jego podkładania. I na dłuższą metę może ograniczać kłopoty, zamiast je prowokować. – Więzienie to wrogie środowisko – wyjaśnia Barry. – Rządzi się innymi prawami niż świat zewnętrzny. To jakby społeczeństwo w społeczeństwie. Jeśli się nie postawisz i nie będziesz się liczyć, prędzej czy później ktoś się do ciebie dobierze. I to na własnych warunkach. Tak więc musisz coś z tym zrobić. Nie trzeba wciąż mordować ludzi. To tak nie działa. Jeden czy dwa razy wystarczą. Zrobisz to raz czy dwa, a wieść się rozniesie: nie tykajcie tego gościa. Chcę przez to powiedzieć, że prewencja jest lepsza niż leczenie. Carpe noctem. Uwaga Barry’ego na temat sposobu rozwiązywania konfliktów jest interesująca. Coś bardzo podobnego, choć nie tak elokwentnie, wyraził Phil Spector, producent muzyczny, odsiadujący karę za morderstwo. „Lepiej mieć broń i jej nie potrzebować, niż nie mieć broni, gdy jest potrzebna”, stwierdził w czasach, kiedy zawsze nosił przy sobie magnum (czy dziś nadal w to wierzy, nie jest już takie pewne). Głębszą uwagę wygłosił chiński strateg Sun Zi w szóstym wieku przed naszą erą. „Największym osiągnięciem jest pokonanie wroga bez bitwy”[23], napisał. Jest to umiejętność, jak przekonaliśmy się chwilę temu na przykładzie Jima i Buzza, trudna do nabycia, zakorzeniona w pewności siebie jednostki. Ale nie w fałszywej, opartej na brawurze, tylko w prawdziwej, opartej na wierze. A oto słowa Deana Petersena, byłego żołnierza sił specjalnych, a obecnie instruktora sztuk walki: „Czasami, kiedy znajdujesz się w sytuacji zagrożenia, najlepsze wyjście to okazać równie wielką agresję jak przeciwnik. A potem pójść o krok dalej. Podnieść stawkę, żeby użyć pokerowej terminologii. I dopiero kiedy zdobędziemy psychologiczną dominację, pokazawszy… w przenośni… kto tu jest szefem, możemy zacząć rozmawiać”. Jak lepiej dowieść swego autorytetu, niż przekonując potencjalnych przeciwników, że zostali pokonani, nim jeszcze do czegoś doszło? Argument Barry’ego ma też szersze implikacje – dla wyselekcjonowania

nie tylko bezwzględności, ale i innych psychopatycznych cech, takich jak nieustraszoność i powierzchowny urok. Okazuje się, że w świecie natury konflikt nie musi być jedynym sposobem na zdominowanie kogoś. Za czasów naszych przodków, podobnie jak dziś w więzieniu, nie było łatwo przeżyć. A choć ceną za przeżycie była przede wszystkim przynależność do grupy, okazuje się, że społeczności zaskakująco wysoko ceniły też ryzykantów. Jeszcze i dzisiaj podobną dynamikę zaobserwować można wśród małp[67]. Samce szympansów (naszych najbliższych krewnych, z którymi mamy wspólne aż dziewięćdziesiąt sześć procent genów) konkurują ze sobą wielkodusznością – dobrowolnie okazując altruizm podporządkowanym osobnikom. Ta wielkoduszność jest zwykle natury gastronomicznej: narażają się na niebezpieczeństwo, by dostarczyć stadu pożywienia, dzielą się zdobyczą i konfiskują ją innym, żeby starczyło dla reszty grupy. Jak stwierdził specjalista od naczelnych Frans de Waal: „Dominant zamiast wyróżniać się tym, że zabiera, umacnia swą pozycję przez to, co daje”[68]. Równie warte uwagi są te naczelne, które walczą ze sobą o status, używając jako broni „usług publicznych” czy przywództwa – co ułatwia współpracę wewnątrz stada. Albo, jeśli wolicie, charyzmy, perswazji i czaru. Dominujące szympansy, małpy bezogoniaste i goryle rywalizują w ramach grupy, interweniując w sporach między osobnikami podporządkowanymi. Wbrew oczekiwaniom, taka interwencja nie faworyzuje automatycznie i z definicji przyjaciół i rodziny. Jest przeprowadzana, jak zauważa de Waal „tak, aby jak najszybciej przywrócić porządek”[69]. W konsekwencji, ciągnie de Waal, zamiast decentralizować rozwiązywanie konfliktów, „grupa szuka wśród swych członków najbardziej efektywnego arbitra, a potem wspiera go, by utrzymał spokój i porządek”[70]. Bezwzględność. Nieustraszoność. Siła perswazji. Urok. Zabójcze połączenie – ale i takie, które czasami może ocalić życie. Czyżby dzisiejsi zabójcy wykorzystywali podstępnie umiejętności wczorajszych rozjemców? Nie jest to wykluczone, choć oczywiście przemoc nie jest nowym zjawiskiem.

Pierwsi psychopaci W 1979 roku, niedaleko wioski Saint-Césaire w południowo-zachodniej Francji, Christoph Zollikofer[71] z zuryskiego uniwersytetu, wspólnie z grupą francuskich i włoskich badaczy, dokonał intrygującego odkrycia. Od czasów epoki lodowcowej, okresu „przejściowego”, kiedy Europejczycy o wydatnych szczękach i wałach brwiowych zaczęli być wypierani przez nowocześniej zbudowanych przybyszów z Afryki, spoczywały tu w antropologicznym uśpieniu szczątki szkieletu, liczące sobie około trzydziestu sześciu tysięcy lat. Stwierdzono, że należały one do neandertalczyka. Czaszka była nieco dziwna: zdeformowana w górnej prawej części na długości około czterech centymetrów. Oczywiście wiadomo, że nie wszystkie osobniki są idealne. Zniekształcenia były czymś spodziewanym. Ale ta czaszka w jakimś sensie różniła się od innych. Rodzaj uszkodzenia wskazywał na premedytację i podstęp. Nastąpiło ono nie w procesie geofizycznej atrofii, tylko raczej w jednej prehistorycznej chwili, ukrytej gdzieś głęboko w mroku przeszłości. Nie powstało przypadkiem. Użyto przemocy, uderzając ostrym narzędziem. Po tym jak Zollikofer dodał dwa do dwóch – umiejscowienie blizny, kształt rany i fakt, że poza tym czaszka nie miała żadnych uszkodzeń – doszedł do nieprzyjemnego wniosku. Otóż agresja wobec osobników własnego gatunku u ludzi ma dłuższy rodowód niż do tej pory sądzono. Robienie krzywdy innym przychodziło nam, można by się tak wyrazić, całkiem naturalnie. To intrygująca myśl, że już czterdzieści tysięcy lat temu po Europie krążyli wędrowni neandertalscy psychopaci. Ale nie jest to wcale tak bardzo zaskakujące. W zasadzie, wbrew przytoczonej właśnie argumentacji, tradycyjne podejście do ewolucji psychopatii koncentruje się, jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, głównie na drapieżnych i agresywnych aspektach zaburzenia. W jednym ze standardowych kwestionariuszy określających stopień psychopatii, Levenson Self-Report Psychopathy Scale (LSRP), typowa pozycja wygląda tak: „Sukces polega na przetrwaniu najlepiej przystosowanych. Nie obchodzą mnie nieudacznicy”. Na skali od 1 do 4 określ swój stosunek do tego twierdzenia (1 oznacza „zupełnie się nie zgadzam”, a 4 – „całkowicie się zgadzam”).

Większość psychopatów całkowicie zgadza się z tego typu stwierdzeniami – ale tak się składa, że nie zawsze jest to takie złe. – Dwie małe myszki wpadły do wiadra ze śmietaną – mówi Frank Abagnale, jeden z najsławniejszych oszustów na świecie, grany przez Leonarda DiCaprio w filmie Złap mnie, jeśli potrafisz. – Pierwsza mysz szybko poddaje się i tonie. Druga nie chce się poddać. Macha łapkami tak zażarcie, że w końcu ubija śmietanę na masło i wydostaje się z wiadra. Ja jestem tą drugą myszką[24]. Na drugim krańcu natrafiamy na zupełnie inne postawy, widoczne w religijnych, duchowych i filozoficznych tekstach. Na wezwania do wstrzemięźliwości i tolerancji oraz wzmianki o ubogich w duchu, którzy odziedziczą ziemię. Kim tak naprawdę jesteś: psychopatą, świętym? Prawdopodobnie kimś pomiędzy – co, jak się okazuje, ma podłoże biologiczne.

Przyznać się czy nie przyznać Już wcześniej widzieliśmy w akcji teorię gier. Jest to gałąź matematyki, stosowana między innymi do badania wyborów najlepszych strategii behawioralnych w sytuacjach, gdy koszty i zyski związane z wyborem czy decyzją nie są stałą, wyrytą w kamieniu, tylko zmienną. Teoria gier operuje samoistnie dynamicznymi scenariuszami. A ponieważ z założenia koncentruje się na relacjach pomiędzy jednostką a grupą społeczną, nic w tym dziwnego, że odnajdujemy ją w różnych aspektach badań nad selekcją naturalną – w modelach i teoriach zajmujących się dociekaniem, jak wyewoluowały określone strategie życiowe czy dany rodzaj zachowania. Psychopatia, jak wykazały prace Andrew Colmana, nie jest tu wyjątkiem. By przyjrzeć się bliżej dynamice psychopatii w ujęciu ewolucyjnym, rozpocznijmy badania od miejsca, gdzie zatrzymał się Colman. Stwórzmy sytuację podobną do tej, w jakiej znaleźli się Jim i Buzz, pędząc ku przepaści – tylko tym razem niech jej charakter będzie bardziej osobisty. Wyobraźcie sobie, że wy i wasz wspólnik jesteście podejrzani o popełnienie poważnego przestępstwa. Policja zaaresztowała was obu i zabrała na przesłuchanie. Rozmawiano z każdym z was osobno. Oficer śledczy, ponieważ nie zebrał

wystarczających dowodów, by postawić was w stan oskarżenia, ucieka się do starej jak świat taktyki wygrywania jednego przeciwko drugiemu. Wykłada karty na stół i proponuje wam układ. Otóż jeśli się przyznacie, to wykorzysta te zeznania jako dowody przeciwko waszemu wspólnikowi i wsadzi go na dziesięć lat do więzienia. Zarzuty wobec was zostaną wycofane i wyjdziecie na wolność. Taki układ wydaje się za dobry, by mógł być prawdziwy? Oczywiście. Jest jeden haczyk. Śledczy informuje was, że to samo zaproponuje też waszemu wspólnikowi. I zostawia was samych, żebyście mogli przemyśleć sprawę. Nagle coś wam wpada do głowy. A jeśli obaj się przyznacie? Co się wtedy stanie? – pytacie śledczego. Czy obaj traficie do więzienia na dziesięć lat? A może obaj odejdziecie wolno? Śledczy uśmiecha się i wyjaśnia, że w takiej sytuacji obaj traficie do więzienia, ale wyrok zostanie zredukowany o połowę – do pięciu lat. A jeśli żaden się nie przyzna? – dociekacie dalej. Też więzienie, ale tylko na jeden rok (patrz tabela 3.3)

Tabela 3.3. Dylemat więźnia

Ten śledczy jest sprytny. Pomyślcie tylko, złożył wam propozycję nie do odrzucenia. Prawda jest banalnie prosta. Bez względu na to, co wybierze wasz wspólnik, wam zawsze bardziej opłaca się przyznać. Jeśli wspólnik postanowi milczeć, to w zależności od tego, czy zrobicie to samo, czy będziecie zeznawać przeciw niemu, albo dostaniecie jeden rok, albo odejdziecie wolno. Z kolei jeśli on postanowi zeznawać, to wy w zależności od tego, czy zachowacie milczenie, czy również go wydacie, albo zostaniecie

skazani na pełny wymiar kary, albo dostaniecie zmniejszony wyrok. Rzeczywistość obu tych rozwiązań jest przeraźliwie paradoksalna. Instynkt samozachowawczy wskazuje, że jedynym logicznym sposobem postępowania jest przyznanie się. A jednak ta sama paraliżująca logika obu was ograbia z szansy zmniejszenia kary, skłaniając do zachowania milczenia. I zauważcie, że kwestia uczciwości – trzymać gębę na kłódkę, bo „tak się godzi” – nie odgrywa tu żadnej roli. Zamiast wikłać nas w wątpliwą moralnie sytuację, w której narażeni jesteśmy na wykorzystanie, dylemat więźnia[72] służy ustaleniu optymalnej strategii zachowania w psychologicznej próżni z zerową moralną grawitacją… Zupełnie jak w świecie natury. Czy to możliwe, że psychopaci mogą mieć rację? Czy naprawdę chodzi o przetrwanie jednostek najlepiej przystosowanych? Z pewnością taka strategia jest logiczna. Gdyby dylemat więźnia rozpatrywać jako jednorazowy przypadek, można by argumentować, że bezkompromisowa walka (czyli strategia zdrady według oficjalnej terminologii) prowadzi do zwycięstwa. A więc dlaczego jej nie wybrać? Powód jest oczywiście prosty. Życie, w swej nieskończonej złożoności, nie składa się z jednorazowych dylematów. Gdyby tak było, a ludzka egzystencja stanowiłaby sumę nieskończonej liczby jednorazowych spotkań, wówczas psychopaci rzeczywiście mieliby rację i szybko odziedziczyliby ziemię. Ale tak nie jest, więc nie obejmą jej w posiadanie. Ekran życia jest gęsto wypełniony miriadami indywidualnych pikseli, których powtarzające się interakcje[73] i związki składają się na pełen obraz. I jesteśmy zdolni, w przeciwieństwie do postaci w dylemacie więźnia, komunikować się ze sobą. Pomyślcie tylko, jak wielka to różnica! No więc dobrze, skoro potrafimy rozegrać dylemat więźnia raz, potrafimy rozegrać go wiele razy. Raz za razem. A jeśli zastąpimy wyrok systemem, w którym można zdobywać lub stracić punkty (patrz tabela 3.4), to jesteśmy w stanie, za pomocą prostej matematyki, symulować złożoność prawdziwego życia w dokładnie ten sam sposób jak w przykładzie z Jimem i Buzzem.

Tabela 3.4. Przykładowa gra w dylemat więźnia

Co się wówczas dzieje? Czy psychopaci potrafią przebić się również w świecie powtarzających się spotkań? Czy może nad ich strategią przeważa coś innego, „bezpieczeństwo w liczbie”?

Święci przeciwko krętaczom By odpowiedzieć na to pytanie, wyobraźmy sobie społeczeństwo nieco inne od tego, w którym obecnie żyjemy. Społeczeństwo, w którym jak za dawnych czasów w piątek wręcza się robotnikom kopertę z wypłatą. Tych robotników można podzielić na dwa typy. Pierwsi są uczciwi, pracują sumiennie i wykonują powierzone im zadania. Nazwijmy ich świętymi. Drudzy są nieuczciwi, leniwi i pasożytują na pracowitych kolegach: w piątki zaczajają się za bramą fabryki i odbierają im ciężko zarobione pieniądze. Nazwijmy ich krętaczami[25]. Początkowo może się wydawać, że zbrodnia popłaca i krętacze wyjdą na swoje. I faktycznie, na krótką metę się opłaca. Święci sumiennie stawiają się do pracy, żeby społeczeństwo mogło funkcjonować, a krętacze odnoszą podwójną korzyść. Nie tylko żyją w społeczeństwie dobrobytu, ale również dostają pieniądze za nic, kradnąc wynagrodzenie świętych. Nie ma co, dla nich to świetne rozwiązanie. Ale popatrzcie tylko, co się stanie, jeśli taki wzorzec zachowania się utrwali. Święci będą mieli mniej pieniędzy, żeby dbać o siebie, zaczną chorować i wymierać. Stopniowo stosunek jednych do

drugich całkowicie się odwróci – krętaczy będzie więcej. A tego właśnie krętacze nie chcą. Kiedy liczba świętych zaczyna spadać, wzrasta prawdopodobieństwo, że krętacze częściej będą napotykać podobnych sobie. Co więcej, nawet kiedy już uda im się spotkać jakiegoś świętego, to mogą odejść z pustymi rękami, bo inny krętacz zdąży ich ubiec. W końcu, jeśli pozostawi się to własnemu biegowi, to sytuacja zatoczy pełne koło. Wahadło wychyli się na korzyść świętych, a społeczeństwo powróci do idei pracy za zapłatę. Ale pamiętajcie, że historia się powtarza. Święci dyktują warunki tylko wówczas, gdy gospodarka jest w recesji, a krętacze biorą górę tylko tak długo, jak święci są w stanie ich utrzymać. To posępna karuzela hossy i bessy. Ta krótka opowieść o dwóch różnych etykach pracy jest niczym innym jak uproszczoną analogią do nieskończenie bardziej złożonej dynamiki. Ale to właśnie uproszczenie, polaryzacja zachowań daje modelowi siłę. Bezwarunkowa agresja i bezwarunkowa kapitulacja muszą ponieść klęskę jako strategie wymiany społecznej, jeśli zachodzą powtarzające się interakcje i wzajemna zależność. Każda strategia jest podatna na wykorzystywanie, kiedy znajduje się w przewadze – gdy jej zwolennicy są tak liczni, że z powodzeniem mogą na nich pasożytować przedstawiciele rywalizującej strategii. By uciec się do socjobiologii: ani całkowita współpraca, ani całkowita rywalizacja nie mogą być postrzegane jako ewolucyjnie stabilne[26] strategie przetrwania. Obie mogą zostać przytłoczone przez inwazyjne lub mutujące kontrstrategie. Ale czy naprawdę można zaobserwować ten proces, takie powtarzające się rozgrywanie dylematu więźnia w rzeczywistości? W końcu rozpatrujemy tylko pewien eksperyment myślowy. Czy te abstrakcyjne obserwacje potwierdzają się też w prawdziwym życiu? Odpowiedź zależy od tego, co uważamy za „prawdziwe życie”. Jeśli słowo „prawdziwe” obejmuje również to, co „wirtualne”, wówczas okazuje się, że mamy szczęście.

Wirtualna moralność Wyobraźmy sobie, że przeprowadzam eksperyment dotyczący reakcji ludzi na niespodziewane zdarzenia i przedstawiam wam następującą

propozycję: za tysiąc dolarów musicie się rozebrać, wejść całkiem nadzy do baru i spotkać się tam z grupą przyjaciół. Musicie usiąść przy stole i rozmawiać z nimi przez pięć minut (wychodzi po dwieście dolarów za minutę). Przez cały ten czas będziecie odczuwać straszliwy wstyd, który z pewnością towarzyszyć będzie temu doświadczeniu. Jednakże po upływie pięciu minut wyjdziecie z baru cali i zdrowi, a ja sprawię, że ani wy, ani nikt z obecnych nie zapamięta tego wydarzenia. Całkowicie wymarzę je z pamięci. Będzie tak, jakby to się nigdy nie zdarzyło, tyle że w kieszeni znajdziecie tysiąc dolarów. Czy zrobilibyście coś takiego? A w zasadzie skąd macie pewność, że już tego nie zrobiliście? Z pewnością są ludzie, którzy bez wahania rozebraliby się choćby w imię postępu nauki. Jakie byłoby to wspaniałe, gdyby gdzieś, w zakamarkach czasu, można było meldować się w zamkniętym świecie eksperymentów, wynajmowanych na godziny. Taki właśnie jest temat filmu Matrix: ludzie zamieszkują wirtualną przestrzeń, która wydaje im się obsesyjnie, wręcz nieodparcie prawdziwa. A co po drugiej stronie? Co z komputerami, które zamieszkują świat należący do ludzi? Pod koniec lat siedemdziesiątych politolog Robert Axelrod[74] zadał sobie dokładnie to samo pytanie w odniesieniu do dylematu więźnia. I wpadł na metodę cyfryzacji paradygmatu, determinowania strategii w powtarzających się interakcjach w sposób pasujący do wszystkich założeń stabilności ewolucyjnej. Dokonał niejako sekwencjonowania genomu codziennej wymiany społecznej. Zaczął od zwrócenia się do najlepszych na świecie naukowców zajmujących się teorią gier i zaproponował im rozegranie dylematu więźnia. Ale partnerami w grze miały być programy komputerowe. Skłonił każdego do napisania programu, który miał wziąć udział w rozgrywce i uosabiać pewną stałą, wcześniej określoną, strategię reakcji – albo nastawioną na współpracę, albo na rywalizację. Kiedy otrzymał już wszystkie programy (było ich w sumie czternaście), rozegrał rundę wstępną, w której konkurowały one ze sobą o punkty. Obliczył, ile punktów uzyskał każdy program i we właściwej rozgrywce przypisał mu taką samą liczbę replik – w doskonałej zgodzie z prawami rządzącymi doborem naturalnym. A potem usiadł i patrzył, co się stanie.

Wynik okazał się dość jednoznaczny. Program, który odniósł największy sukces, był również najprostszy. WET ZA WET, stworzony przez matematyka i biologa rosyjskiego pochodzenia, Anatola Rapaporta, którego pionierskie prace na temat stosunków społecznych i ogólnej teorii systemów znalazły zastosowanie w rozwiązywaniu konfliktów nie tylko w laboratorium, ale i na prawdziwej scenie politycznej, robił dokładnie to, co głosiła jego nazwa. Rozpoczynał od współpracy, a potem powtarzał po prostu ostatnią reakcję partnera. Jeśli na przykład w pierwszej próbie partner współpracował, WET ZA WET też to robił. Jeśli partner rywalizował, to w kolejnych próbach musiał zakosztować własnego lekarstwa… póki znów nie zaczął współpracować. Wdzięk i elegancja strategii programu WET ZA WET wkrótce stały się oczywiste. Nie trzeba geniusza, by przewidzieć, do czego prowadziły. Uosabiał on, w upiornie bezduszny sposób, bez tkanek i synaps mózgowych, te fundamentalne zasady wdzięczności, gniewu i wybaczenia, które czynią nas – ludzi – tym, kim jesteśmy. Nagradzał współpracę współpracą, a potem zbierał społeczne korzyści. Nakładał natychmiastowe sankcje na wszelką rodzącą się rywalizację, unikając opinii mięczaka. A po takich incydentach potrafił powrócić, z zerową rekryminacją, do wzorca współpracy, niszcząc w zarodku potencjał długofalowego odwetu. Dobór grupowy, ta sędziwa ewolucyjna zasada, że to, co dobre dla grupy, przechowywane jest w genach jednostki, nie znalazła tu zastosowania. Jeśli eksperyment Axelroda cokolwiek nam pokazał, to jedynie to: altruizm, choć bez wątpienia stanowi element spójności grupy, może wynikać nie z wyższych wartości, takich jak dobro gatunku czy choćby dobro plemienia, ale ze strategii przeżycia na poziomie jednostki. Makroskopowa harmonia i mikroskopowy indywidualizm są, jak się okazuje, dwoma stronami tej samej monety – ewolucyjnej. Mistycy nie dostrzegają, że dawanie nie jest wcale lepsze niż branie. Prawda głoszona przez radykalną nową ewangelię informatyki społecznej według Roberta Axelroda brzmi: dawanie jest braniem. A co więcej, nie istnieje żadne antidotum. W przeciwieństwie do naszego wcześniejszego przykładu ze świętymi i krętaczami, w którym maksymalne wychylenie wahadła w jedną stronę powodowało jego powrót, WET ZA WET po prostu działał dalej. Był w stanie, jeśli dało mu się dostatecznie dużo czasu, pokonać wszystkie

rywalizujące strategie. On nie wygrał – wygrane są dla początkujących – on po prostu był niezwyciężony.

To co najlepsze z obu światów Przygody Axelroda w świecie cyberprzestrzeni z pewnością wielu zadziwiły. Nie tylko biologów, ale i filozofów. Takie przekonujące zademonstrowanie, że dobro jest nieodłączne od naturalnego porządku rzeczy i że jest to właściwość stosunków społecznych, spowodowało jedynie wbicie jeszcze większego klina pomiędzy tych, którzy walczyli po stronie Boga, a tych, którzy przeciągali Go na swoją stronę. A jeśli okaże się, że nasza „lepsza” natura tak naprawdę nie jest wcale lepsza, tylko jest, no cóż, naturą? Do takiej ohydy już raz doszło, jakieś dziesięć lat przed przedsięwzięciem Axelroda. Przydarzyło się to młodemu biologowi z Harvardu, Robertowi Triversowi[75], który bardzo przewidująco twierdził, że być może dlatego wyewoluowały niektóre ludzkie cechy: by namalować na ścianie świadomości emocjonalną afirmację o tak cudownie prostym schemacie, tak schludną matematycznie jak WET ZA WET. Mantrę, która bez wątpienia służyła dobrze swym wyznawcom w szeregach niższych zwierząt, nim my dostaliśmy ją w swoje ręce. Być może, zastanawiał się Trivers, to właśnie z tego powodu doświadczyliśmy w historii naszej ewolucji tych zaczątków przyjaźni i wrogości, sympatii i antypatii, zaufania i zdrady, które teraz, miliony lat później, czynią nas tym, kim jesteśmy. Z pewnością zgodziłby się z nim siedemnastowieczny angielski filozof Thomas Hobbes. Jakieś trzysta lat temu w Lewiatanie przewidział on dokładnie taką możliwość w koncepcji „siły i podstępu”: siła i podstęp stanowią pierwotną, a w zasadzie jedyną, przyczynę sprawczą. „A co najgorsze jest bezustanny strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci. I życie człowieka jest samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i krótkie”[27]. Według Hobbesa receptę na to znaleźć można jedynie w świątyni zgody. W tworzeniu sojuszy z innymi. Warunki rozgrywki Axelroda stanowiły odbicie tej ludzkiej i przedludzkiej ewolucji. Kilka tuzinów regularnie spotykających się jednostek to mniej więcej właściwa liczba, jeśli chodzi o wczesne

społeczności. A każdy program był wyposażony nie tylko w umiejętność zapamiętywania poprzednich spotkań, ale również modyfikowania swego działania zgodnie z tą pamięcią. Jasne staje się, dlaczego teoria moralnej ewolucji okazała się tak intrygująca, kiedy weźmie się pod uwagę, co zostało wpuszczone w maszynę Axelroda i co z niej wyszło po drugiej stronie. Wygląda na to, że zasada „przeżycia najlepiej przystosowanych” wbrew wcześniejszym poglądom wcale nie nagradza bezkrytycznie rywalizacji. Raczej nagradza ją wybiórczo. Owszem, w pewnych okolicznościach agresja może nam otworzyć drzwi (od razu na myśl przychodzi Jim i Buzz), ale w innych wręcz przeciwnie, może je zamknąć, jak było w przypadku świętych i krętaczy. Okazuje się więc, że psychopaci mają rację tylko w połowie. Nie można zaprzeczyć, że czasami – ze względu na twarde warunki egzystencji – sprawdza się brutalna prawda, że przeżywa najlepiej przystosowany. Ale nie można twierdzić, że tak jest zawsze. Ubodzy w duchu, jak się okazuje, naprawdę przejmą ziemię. Tyle że po drodze poniosą straty. „Jak chcecie, żeby ludzie wam czynili, podobnie wy im czyńcie!”[28] to dobra rada. A teraz, jakieś dwa tysiące lat później, dzięki Robertowi Axelrodowi i Anatolowi Rapaportowi, wreszcie możemy dowieść tego matematycznie. Oczywiście w każdym z nas tkwi coś z psychopaty – to nie ulega wątpliwości. Tak samo jak to, że grube ryby z biura selekcji naturalnej zapewniły psychopatom trwały ewolucyjny azyl. Jasne, moralność świętych i krętaczy wyryta jest w darwinowskim kamieniu – jeśli ktoś ją obali, w końcu nikt z nas nie przetrwa – ale czasami są takie sytuacje, kiedy wszyscy musimy wcisnąć gaz. Kiedy wszyscy, racjonalnie, w zgodzie z prawem i instynktem samozachowawczym, musimy „docisnąć”. Wróćmy po raz ostatni do wirtualnego doświadczenia Axelroda. Powodem znalezienia się WET ZA WET na szczycie w tak bezwzględny i skuteczny sposób było to, że pod maską łagodności kryło się wnętrze ze stali. Kiedy sytuacja tego wymagała, nie miał żadnych problemów z postawieniem swej krzemowej stopy na szyi przeciwnika. A właściwie odwrotnie, gdy tylko pojawiała się okazja, wyrównywał rachunki. Tajemnica sukcesu WET ZA WET polega tak samo na obecności jego bezwzględnej mrocznej strony, jak i na braku strony jasnej; na tym, że kiedy zaczęło się robić nieprzyjemnie, potrafił wspiąć się w górę i zmieszać z najlepszymi.

Konkluzja jest równie jasna, jak niepokojąca. Recepta na sukces programu WET ZA WET z pewnością miała elementy psychopatyczne. Mamy tu i powierzchowny wdzięk, i bezwzględne poszukiwanie zemsty, i nieugiętą pewność siebie, z jaką wracał do normalności, jakby nic się nie stało. WET ZA WET to wprawdzie nie Bractwo Aryjskie, ale słychać tu jego echo. Coś jak: przemawiaj łagodnie, ale noś ze sobą wielki kij. Dobra rada, jeśli chcesz być na przodzie – zarówno w wirtualnym, jak i prawdziwym świecie. Właśnie dlatego, by wrócić po raz ostatni do postawionego wcześniej pytania, psychopaci nadal chodzą po ziemi i nie utonęli bezpowrotnie w zabójczych prądach darwinizmu, które terroryzują pulę genów. W społeczeństwie zawsze będą potrzebni ryzykanci, ci którzy łamią serca i reguły. Gdyby ich nie było, dziesięcioletni chłopcy bez przerwy tonęliby w stawach, a już lepiej sobie nie wyobrażać, co działoby się na morzu. Gdyby pierwszy oficer Francis Rhodes i marynarz Alexander Holmes nie mieli odwagi zrobić rzeczy niesłychanej, nie wiadomo, czy ktokolwiek przeżyłby tę straszną noc w kwietniu 1841 roku, dwieście pięćdziesiąt mil od nieprzyjaznego wybrzeża Nowej Fundlandii, na targanym sztormem, lodowatym północnym Atlantyku.

CZTERY Mądrość psychopatów To, że coś mnie nie obchodzi, nie oznacza, że tego nie rozumiem. HOMER SIMPSON

Postanowienie noworoczne Mój pierwszy przyjaciel jest psychopatą. Znamy się od przedszkola. Pamiętam, jak jedna z opiekunek zaprowadziła mnie do piaskownicy i przedstawiła mi blond grubaska. Bawił się układanką, w której każdy klocek trzeba było włożyć w otwór odpowiadający mu kształtem. Wziąłem gwiazdkę i spróbowałem ją wepchnąć w miejsce, jak teraz podejrzewam, przeznaczone dla papugi. Gwiazdka nie pasowała. Co gorsza, utknęła w tym otworze. Johnny poświęcił jakieś dwadzieścia sekund (to cała wieczność w życiu pięciolatka) na jej wyciągnięcie. A potem dźgnął mnie tym cholerstwem w oko. Ten bezduszny, niczym niesprowokowany i, mówiąc szczerze, jawnie niedojrzały atak, w pewnym sensie stanowił kulminacyjny punkt naszej przyjaźni. Mija dziesięć lat. Obaj z Johnnym chodzimy do tego samego liceum. Jest przerwa. On podchodzi do mnie i pyta, czy może pożyczyć moją pracę domową z historii. Swoją „zostawił w domu”. A zgadnijcie, jaka zaraz będzie lekcja? – Nie martw się – mówi Johnny. – Nikt się nie zorientuje. Przerobię ją. Daję mu swoją pracę. I zgłaszam się do niego po jej odbiór zaraz po dzwonku na lekcję. – Masz moją pracę domową, Johnny – mówię szeptem. On kręci głową.

– Nic podobnego. Zaczynam panikować. Nauczyciel należy do tych nieugiętych – nie masz pracy, nie dostaniesz zaliczenia. I jeszcze zostajesz po lekcjach. – Jak to nic podobnego? – syczę. – To gdzie ona jest? – Słuchaj, Kev, jest tak – wyjaśnia Johnny spokojnie, jakby mi opowiadał bajkę na dobranoc. – Nie miałem czasu jej przerobić, jak obiecywałem. No i przepisałem słowo w słowo. – Ale gdzie ona jest? – pytam rozpaczliwie. Nauczyciel wchodzi już do klasy. Johnny patrzy na mnie, jakbym oszalał. – Przecież nie możemy obaj oddać tej samej pracy, no nie? – mówi. – Nie! – wykrzykuję, nadal nie łapiąc, o co mu chodzi. – Nie możemy! Więc gdzie, do cholery, jest moja?! Johnny wzrusza ramionami i wyjmuje „swoją”, żeby ją oddać nauczycielowi. – W koszu na śmieci – mówi obojętnie. – Za drugim budynkiem. Instynktownie zrywam się z krzesła. Może uda mi się ją przynieść, nim zacznie się lekcja. – Ty dupku – warczę. – Ja cię, kurwa, zabiję! Johnny łapie mnie za ramię i sadza na krześle. – Słuchaj – mówi z pełnym troski, ojcowskim uśmiechem, wskazując za okno. – Leje jak z cebra, zmokniesz. Nie chcesz chyba stracić szansy na pobicie rekordu szkoły w biegu na milę, łapiąc teraz zaziębienie? W tonie Johnny’ego nie ma ani krzty ironii. Znam go dość długo. On szczerze wierzy, że dba o moje interesy. Że naprawdę leży mu na sercu moje dobro. Co najgorsze, w tej sytuacji muszę się z nim zgodzić. Drań ma rację. Nikt nie pobił tego rekordu od sześciu lat, a na treningach szło mi naprawdę dobrze. Głupio byłoby zaprzepaścić tyle ciężkiej pracy, robiąc w ostatniej chwili taką głupotę. Zostaję i usiłuję pogodzić się z losem. – Dobry chłopak – mówi Johnny. – W końcu to tylko praca domowa. Życie jest za krótkie, żeby się tak przejmować.

Nie słucham go. Staram się wymyślić jakieś wiarygodne wyjaśnienie, dlaczego nie mam pracy domowej. Może, jeśli nie przemoknie za bardzo, zdołam ją wysuszyć albo przepiszę ją i oddam później? Nie mam wiele czasu na rozmyślania, bo Ponury Żniwiarz jest już dwa rzędy od nas, a w ręku trzyma garść zwięzłych wypocin na temat wojny francusko-pruskiej. Johnny bierze swoją pracę i przygląda się jej z zadowoleniem. Po czym klepie mnie po plecach, wygląda przez okno i krzywi się na widok deszczu. – Poza tym i tak to by nic nie dało, Kev – dodaje. – Zapomniałem ci powiedzieć, że w koszu jest tylko to, co zostało z twojej pracy. Spaliłem ją, stary. Możecie się zastanawiać, czemu, u licha, przez tyle lat się z nim przyjaźniłem. Czasami, w chwilach refleksji, ja sam się nad tym zastanawiam. Nie zapominajcie, że Johnny to psychopata[29]. A to miewa, o czym wszyscy wiemy, swoje plusy. Jedną z jego zalet jest niesamowita zdolność do obracania dosłownie każdej sytuacji na swoją korzyść – dość częsta cecha wśród bardzo inteligentnych członków tego gatunku. Jest bez wątpienia jednym z najbardziej przekonywających osób, jakie zdarzyło mi się poznać (a znam dość sporo najlepszych oszustów świata). W zasadzie można by go określić mianem geniusza perswazji. Kiedy mieliśmy jakieś pięć czy sześć lat, rodzice Johnny’ego musieli pod koniec grudnia wyjechać na pogrzeb do Kanady. On został w domu. Sylwestra spędzał u nas. Około dziewiątej wieczorem moi rodzice zaczęli robić delikatne aluzje, że czas iść do łóżka. W rodzaju: „Czas do łóżka, chłopcy”. Jak każdy szanujący się sześciolatek, nie chciałem iść spać. – Ale, mamo – jęczałem. – Johnny i ja chcemy poczekać na północ. Proszę… Matka pozostawała nieugięta, co oczywiście nie powstrzymało mnie od wyrecytowania całego katalogu wiarygodnych uzasadnień tej konieczności – od faktu, że wszyscy nasi koledzy mogą nie spać do północy (bardzo oryginalne, prawda?), po głęboką obserwację, że Nowy Rok jest tylko raz w roku. Tymczasem Johnny milczał jak grób. Pamiętam, że po prostu siedział i oglądał rozgrywający się dramat. Zupełnie jak najlepszy adwokat w mieście, który tylko czeka na okazję, by rozłożyć oskarżyciela na łopatki.

Wreszcie mama miała dosyć. – Wystarczy! – powiedziała. – Wiesz doskonale, co będzie, jak pójdziesz późno spać. Zrobisz się marudny, a następnego dnia wstaniesz dopiero w południe. Porzuciwszy wszelką nadzieję, rzuciłem Johnny’emu zrozpaczone spojrzenie. Gra była skończona. Pora powiedzieć „dobranoc”. Tego, co stało się chwilę potem, nie spodziewał się nikt. Idealnie wyczekawszy właściwy moment, właśnie kiedy miałem się poddać i ruszyć na górę, Johnny przerwał milczenie. – Ale, pani Dutton, chyba nie chce pani, żebyśmy wstali bladym świtem i biegali po domu, kiedy będzie pani leżała w łóżku z migreną? – spytał. Poszliśmy spać dopiero o trzeciej nad ranem.

Mroczna triada i psychika Jamesa Bonda Talent Johnny’ego do wyciskania wszystkiego, co się tylko da, z każdej sytuacji, przydał mu się w życiu. Wstąpił do tajnych służb. – Na górze zbiera się nie tylko śmietanka, Kev, ale również szumowiny – zwykł mawiać. – I wiesz co? Ja jestem jednym i drugim. Zależy, co mi bardziej odpowiada. Trudno się nie zgodzić z tak błyskotliwą oceną. Nie trzeba dodawać, że fakt przyjęcia Johnny’ego do MI5 – brytyjskiego odpowiednika FBI – nikogo nie zaskoczył. Cokolwiek dla nich robi, bez wątpienia jest w tym dobry. Ma tak stalowe nerwy, taką charyzmę i demoniczną siłę perswazji, że nawet ze stryczkiem na szyi – jak powiedział mi na przyjęciu jeden z jego kolegów – przekonałby cię, żebyś mu oddał własne spodnie. – Udusiłby cię własną aureolą, a potem założył ją z powrotem, jakby nic się nie stało – dodał. Nie musiał mnie przekonywać. Jeśli Johnny zaczął wam trochę przypominać Jamesa Bonda, to nie jest to przypadek. Trudno pozbyć się podejrzeń, że ten drugi wybitny członek

Tajnych Służb Jej Królewskiej Mości również może być psychopatą. Mroczny świat szpiegów i kontrwywiadu sąsiaduje z tajemniczym światem seryjnych morderców, jego członkowie zamiast niezgłębionego przymusu zabijania posiadają licencję. A gdyby agent, którego wszyscy znamy i kochamy, zamienił swojego Walthera PKK na formularz PPI, mogłoby się okazać, że osiąga wysoki wynik. Ale czy jest jakaś podstawa do takich spekulacji? Co innego fantazja, co innego rzeczywistość. A zatem czy istnieje szansa, że Johnny jedynie przypadkiem znalazł zatrudnienie w tajnych służbach? Człowiek, który zadał sobie podobne pytanie, a potem wyruszył na poszukiwanie odpowiedzi, to psycholog Peter Jonason. W 2010 roku Jonason[76] (wówczas zatrudniony na New Mexico State University) i jego koledzy opublikowali artykuł zatytułowany: Kim jest James Bond? Mroczna triada jako styl społeczny agentów, w którym wykazali, że ludzie posiadający pewien szczególny zestaw trzech cech – ogromne, wystrzeliwujące wręcz w stratosferę poczucie własnej wartości i narcyzm; nieustraszoność, bezwzględność, impulsywność i szukanie podniet właściwe dla psychopaty; oraz skłonność do oszustwa i makiawelizmu – mogą sobie całkiem dobrze radzić w takich środowiskach. I nie tylko. Często miewają również dużą liczbę partnerek seksualnych i większe skłonności do nawiązywania przelotnych związków niż mężczyźni, którzy prawie nie posiadają tych cech. Mroczna triada bynajmniej nie powoduje problemów w nawiązywaniu stosunków z płcią przeciwną, stwierdza Jonason. Wręcz przeciwnie, może wzbudzać zainteresowanie kobiet i w ten sposób, dzięki większemu potencjałowi propagacji genów, stanowić udaną strategię reprodukcyjną. Nawet pobieżne przejrzenie nagłówków artykułów w prasie brukowej i kolumn plotkarskich wskazuje, że ta teoria ma pewne podstawy. I to mocne. Zdaniem Jonasona jednym z najlepszych przykładów jest James Bond. – Nie jest ugodowy, jest za to bardzo ekstrawertyczny i lubi próbować nowych rzeczy – zauważa. – W tym nowych kobiet. I zabijania ludzi. Jonason przetestował dwustu studentów college’u[77] za pomocą kwestionariusza opracowanego w taki sposób, by określał obecność cech mrocznej triady. Ochotników pytano ponadto o ich związki seksualne, w tym stosunek do przelotnych znajomości i partnerek na jedną noc. Okazało się, że ci, którzy posiadali cechy mrocznej triady, zwykle zaliczali więcej panienek

od tych z niskim wynikiem. Sugeruje to, że obecność tych trzech cech osobowościowych – narcyzmu, makiawelizmu i psychopatii – usprawnia szczególny proces godowy osobników alfa, którego celem jest zmaksymalizowanie potencjału reprodukcyjnego. Opiera się on na dwóch zasadach: 1. Zapłodnić tyle kobiet, ile się da. 2. Zwinąć się, nim któraś wystąpi o alimenty. Najwyraźniej taka strategia reprodukcyjna dobrze sprawdza się w praktyce. Bo inaczej, jak zauważa Jonason, jakim cudem takie cechy przetrwałyby u ludzi?[30]

Drugi kraniec psychopatii: biznes Co ciekawe, psychopaci wspinają się na sam szczyt nie tylko w reprodukcji. Psychologowie ewolucyjni[31], tacy jak Peter Jonason, zgadzają się ze specjalistami od teorii gier, takimi jak Andrew Colman, którego poznaliśmy w poprzednim rozdziale, co do tego, że istnieją też inne obszary życia, inne pola, na których opłaca się być psychopatą. Strategia psychopatyczna nie przekłada się jedynie na większy sukces w sypialni. Przydaje się również na naradach zarządu. Dowodzi tego dobitnie badanie przeprowadzone w 2005 roku[78] przez zespół psychologów i neuroekonomistów ze Stanford University, Carnegie Mellon University i University of Iowa. Miało ono formę gry składającej się z dwudziestu partii. Wzięły w nim udział trzy grupy uczestników: osoby zdrowe, pacjenci ze zmianami w obszarach mózgu związanych z przetwarzaniem emocji (ciało migdałowate, kora oczodołowa-czołowa czy kora czuciowo-somatyczna) i pacjenci z uszkodzeniami mózgu niezwiązanymi z emocjami. Na początku gry uczestnik otrzymywał pulę dwudziestu dolarów; w każdej rozgrywce mógł postawić jednego dolara na określony wynik rzutu monetą. Jeśli przegrał, to tracił dolara, ale jeśli wygrał, to zyskiwał dwa i pół. Nie trzeba geniusza, żeby się domyślić, kto wygrywał. – Na logikę najwłaściwszą strategią jest obstawianie w każdej partii –

mówi Baba Shiv, profesor marketingu w Stanford Graduate School of Business. Ale logika, jak stwierdziła raz aktywistka polityczna Gloria Steinem, leży często w oku logika. Jeśli istnieją momenty, co przewiduje teoria gier, w których naprawdę opłaca się wcisnąć gaz – a psychopaci mają cięższą nogę – wówczas, zgodnie z dynamiką gry, uczestnicy badania z istotną patologią uczuć (deficytami w przetwarzaniu emocji) powinni pokonać pozostałe grupy. Dokładnie taki był wynik badania. W miarę jak rozwijała się gra, uczestnicy normalnie przetwarzający emocje (bez względu na inne deficyty) obstawiali coraz mniej chętnie, trzymając się konserwatywnej strategii zachowania już zdobytej wygranej. Ci pozbawieni emocjonalnych pasów bezpieczeństwa, które wszyscy zwykle mocno zapinamy, grali dalej i kończyli grę ze znacząco większym zyskiem niż przeciwnicy. – To chyba pierwsze badanie, w którym wykazano, że osoby z uszkodzeniami mózgu podejmują lepsze decyzje finansowe niż zdrowe – stwierdza George Loewenstein, profesor ekonomii i psychologii w Carnegie Mellon. Antoine Bechara, obecnie profesor psychologii i neurobiologii na University of Southern California, posuwa się nawet o krok dalej. – Badania muszą określić okoliczności, w których emocje mogą być użyteczne lub szkodliwe, [w których] powinny sterować ludzkim zachowaniem, a w których nie – zauważa. – Maklerów giełdowych odnoszących największe sukcesy zapewne słusznie można by nazwać funkcjonalnymi psychopatami, którzy albo lepiej potrafią kontrolować swoje emocje, albo nie doświadczają ich w takim samym stopniu jak my wszyscy. Baba Shiv całkowicie się z nim zgadza. – Wielu prezesów firm i wielu świetnych prawników również może posiadać właśnie takie cechy – brzmi jego dość niepokojący werdykt. Badanie przeprowadzone przez ekonomistę Cary’ego Frydmana i jego kolegów[79] z California Institute of Technology potwierdza obserwacje Shiva. Frydman wręczył ochotnikom po dwadzieścia pięć dolarów, a potem przedstawił im serię podstępnych dylematów finansowych. W krótkim,

określonym z góry czasie musieli zdecydować, czy będą działać ostrożnie i zaakceptują pewny zysk – powiedzmy dwa dolary – czy wybiorą ryzykowną, ale znacznie bardziej dochodową opcję: na przykład możliwość wygrania dziesięciu dolarów albo straty pięciu. Kto się wycofa, a kto zaryzykuje? Jak się okazało, nie była to kwestia przypadku. Część ochotników wybiła się ponad resztę, dokonując w obliczu ryzyka optymalnych wyborów. Przy czym nie były to cudowne dzieci giełdy. Nie byli to też ekonomiści, matematycy ani nawet zawodowi pokerzyści. Byli to nosiciele „genu wojownika” – mutacji genu odpowiedzialnego za produkcję monoaminooksydazy A (MAOA), wiązanej dotąd (co było dość kontrowersyjne) z niebezpiecznym, psychopatycznym zachowaniem. „Wbrew wcześniejszemu stanowisku w literaturze przedmiotu[80] nasze wyniki dowodzą, że pojawiające się wzorce zachowania nie są z zasady nieproduktywne, ponieważ w przypadku wyborów finansowych osoby badane angażowały się w bardziej ryzykowne działania tylko wówczas, kiedy było to dla nich korzystne”, napisał zespół Frydmana. Sam Frydman wyjaśnia to tak: – Jeśli obaj uczestnicy gry liczą karty, ale jeden obstawia częściej niż drugi, to fakt ten może oznaczać, że jest bardziej agresywny albo impulsywny. Nie wiemy jednak, które karty liczy – być może po prostu reaguje na okazje. Ten wniosek wspierają wyniki badań przeprowadzonych przez Boba Hare’a i jego kolegów w 2010 roku[81]. Hare rozdał kwestionariusz PCL-R ponad dwustu przedstawicielom wyższej kadry zarządzającej w Stanach Zjednoczonych, a następnie porównał częstotliwość występowania cech psychopatycznych u ludzi pracujących w biznesie z ich częstotliwością w całej populacji. Okazało się, że biznesmeni nie tylko zdecydowanie wysunęli się na prowadzenie, ale też że psychopatia współwystępuje u nich z charyzmą i stylem prezentacji: kreatywnością, dobrym myśleniem strategicznym i doskonałymi umiejętnościami komunikacyjnymi. No i mamy jeszcze badanie przeprowadzone przez Belindę Board i Katarinę Fritzon, o którym była mowa w rozdziale pierwszym. Porównały one wyniki testów osobowości biznesmenów z wynikami pacjentów szpitala

Broadmoor, pilnie strzeżonej placówki w Wielkiej Brytanii (do której, całkiem dosłownie, wkroczymy później). I tu również, jeśli chodzi o cechy psychopatyczne, wygrali biznesmeni – co jest naprawdę imponujące, bo w Broadmoor przebywa grupa najbardziej niebezpiecznych brytyjskich przestępców. Zwróciłem uwagę Hare’a na fakt, że w ostatnich latach środowisko biznesu, z ciągłymi redukcjami, restrukturyzacjami, fuzjami i przejęciami, stało się prawdziwą wylęgarnią psychopatów. I powiedziałem, że moim zdaniem jest to równie dobra pożywka dla rozwoju psychopatii jak zamieszki polityczne i ogólna niepewność sytuacji. Hare pokiwał głową. – Zawsze twierdziłem, że gdybym nie badał psychopatów w więzieniach, mógłbym to robić na giełdzie – odrzekł. – Bez wątpienia w świecie biznesu odsetek psychopatów jest dużo większy niż w całej populacji. Znajdziesz ich w każdej organizacji, w której pozycja daje władzę i kontrolę nad innymi oraz okazję do czerpania zysków. Współautor artykułu na temat psychopatii w biznesie, nowojorski psycholog pracy Paul Babiak, zgadza się z tym twierdzeniem. – „Psychopata nie ma problemów z konsekwencjami gwałtownych zmian. Prawdę powiedziawszy, właśnie z nich żyje – wyjaśnia. – Chaos organizacyjny dostarcza zarówno stymulacji koniecznej dla właściwego psychopatom poszukiwania wrażeń, jak i odpowiedniej pożywki dla ich umiejętności manipulowania i wykorzystywania innych”[82]. Jak na ironię, osoby odpowiedzialne za ekonomię na świecie naginają reguły, podejmują ryzyko i szukają dreszczyku emocji jak ci, którzy kiedyś utrzymywali się z rabowania wraków statków. Podobnie jak Frank Abagnale są tymi myszami, które wpadłszy do śmietanki, ubijają ją na masło.

Szampan z lodem Wypowiedzi Hare’a i Babiaka – podobnie jak wnioski Board i Fritzon, demograficzne i socjologiczne z natury – stanowią dobrą pożywkę dla dalszych rozważań. A jeśli zestawić je z bardziej empirycznymi

obserwacjami – finansowym fandango neuroekonomistów takich jak Baba Shiv i jego współpracownicy, strategiami prokreacyjnymi polującego na mroczną triadę Petera Jonasona i matematycznymi machinacjami teoretyków gier takich jak Andrew Colman – to nie pozostaje nawet cień wątpliwości, że w naszym społeczeństwie jest miejsce dla psychopatów. Częściowo wyjaśnia to, dlaczego psychopaci nadal chodzą po świecie – dlaczego przetrwały ich mroczne geny – i dlaczego ewolucyjna cena tej niszowej osobowości mimo upływu czasu pozostaje niezmienna. W społeczeństwie są takie pozycje, zawody i role, które ze względu na silną rywalizację, niebezpieczeństwo czy przymus wymagają wynajęcia na psychopatycznym rynku nieruchomości dokładnie takiego biura, do jakiego psychopaci mają klucze. A jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że tego rodzaju zawody – przede wszystkim z powodu związanego z nimi stresu czy ryzyka – często przynoszą bogactwo, status i prestiż wykonującym je osobom i że niegrzeczni chłopcy, jak wykazał Peter Jonason, wzbudzają zainteresowanie pewnego typu dziewczynek, to naprawdę nic w tym zaskakującego, że te geny przetrwały. Można by powiedzieć, że w sensie biologicznym, ich impet jest większy niż waga. Oczywiście podobną charyzmę i spokój w obliczu presji można znaleźć wśród tych, którzy wykorzystują społeczeństwo, na przykład u dobrych oszustów. Taki profil może się okazać naprawdę niszczycielski. Weźmy choćby Grega Moranta. Jest on jednym z najlepszych i najbardziej nieuchwytnych amerykańskich oszustów – a jeśli chodzi o psychopatię, to znajduje się w pierwszej piątce najbardziej czarujących i najbardziej bezwzględnych psychopatów, jakich miałem okazję poznać. Spotkałem się z nim w barze pięciogwiazdkowego hotelu w Nowym Orleanie[83]. Oddał mi portfel dopiero wtedy, kiedy zapłacił za drinki, a dokładniej czterysta dolarów za butelkę szampana Cristal. – Najważniejsza rzecz, jaką musi posiadać oszust, to dobry… radar wykrywający bezbronność – twierdzi Morant, nieświadomie odnosząc się do prac Angeli Book (jak pamiętacie z rozdziału pierwszego, ustaliła ona, że psychopaci lepiej niż niepsychopaci rozpoznają ofiary wcześniejszych napadów po sposobie poruszania się). – Większość ludzi, których spotykasz, nie zwraca uwagi na to, co mówi, kiedy z tobą rozmawia. Słowa znikają zaraz po tym, jak zostają wypowiedziane, ale oszust zwraca uwagę na

wszystko… Jak psychoanalityk, starasz się dotrzeć do wnętrza danej osoby. Na podstawie drobiazgów określić, kim ona jest. A to zawsze są drobiazgi. Diabeł tkwi w szczegółach… Musisz sprawić, by się przed tobą otworzyła. Zwykle najpierw opowiadasz coś o sobie – dobry oszust zawsze ma pod ręką odpowiednią historyjkę. A potem szybko zmieniasz temat. Przypadkowo. Nagle. To może być cokolwiek… ludzie myślą, że po prostu właśnie ci to wpadło do głowy, czy coś… Chodzi o to, żeby przerwać tok rozmowy. W dziewięciu przypadkach na dziesięć rozmówca zapomni, o czym przed chwilą mówił. Potem zabierasz się do pracy – nie od razu, musisz być cierpliwy. Miesiąc czy dwa później. Modyfikujesz to, co ci powiedzieli – orientujesz się, gdzie leżą główne punkty nacisku – a potem opowiadasz tę historię, jakby była twoja własna. I bum! Od tej chwili możesz w zasadzie brać, co chcesz. Dam ci przykład… [Pewien facet] jest bogaty, odnosi sukcesy, pracuje z całych sił… Raz, kiedy był mały, wrócił do domu i okazało się, że jego kolekcja płyt zniknęła. Miał ojca alkoholika, który je sprzedał, żeby kupić gorzałę. A on zbierał te płyty od lat. No to czekaj, myślę sobie. Mówisz mi to po trzech czy czterech godzinach w barze? Coś w tym musi być. Potem załapuję, o co chodzi. To dlatego tak ciężko pracujesz, myślę sobie. To z powodu twojego ojca. Boisz się. Pilnujesz się przez wszystkie te lata. Nie jesteś żadnym dyrektorem. Jesteś przerażonym malcem, który pewnego dnia wraca ze szkoły i odkrywa, że jego kolekcja płyt zniknęła. Jezu, myślę sobie! To przecież śmieszne! I wiesz co? Dwa tygodnie później opowiadam mu, co mi się przydarzyło. Że pewnego dnia wróciłem z pracy i zastałem żonę w łóżku z moim szefem. I że ona zażądała rozwodu. I ograbiła mnie ze wszystkiego. Morant urywa i dolewa nam szampana. – Totalna bzdura! – śmieje się. – Ale wiesz co? Zrobiłem temu kolesiowi przysługę. Wyzwoliłem go z jego nieszczęścia. Jak to mówią, najlepszy sposób na pokonanie strachu to stawić mu czoło. No cóż, ktoś musiał być tatusiem. Słowa Moranta wywołują dreszcze. Tym bardziej kiedy padają z jego ust. Z bliskiej odległości. Doskonale pamiętam nasze spotkanie w Nowym

Orleanie i jak się wtedy czułem. Zbezczeszczony, ale urzeczony. Zafascynowany i przerażony – mniej więcej tak jak lekarze i agenci służb bezpieczeństwa, z którymi rozmawiał Reid Meloy w rozdziale pierwszym. Nie miałem złudzeń co do mojego rozmówcy, mimo jego stylu i aury milionera. Tu, w całej swojej chwale, siedział psychopata. Drapieżny społeczny kameleon. W miarę jak ubywało szampana, a blask zachodzącego słońca Południa odbijał się w szkiełku jego rolexa, bez wysiłku wdzierał się do twojego umysłu, synapsa po synapsie. A ty nawet tego nie czułeś. Dostrzegłem, jako psycholog, prosty, bezsporny geniusz w tym, co robił Morant. Jego modus operandi opierał się na ścisłych naukowych zasadach. Badania dowiodły, że jednym z najlepszych sposobów na skłonienie ludzi do zwierzeń[84] jest opowiedzenie im czegoś o sobie. Obnażenie się przed drugą osobą wymaga rewanżu. A jeśli chcesz sprawić, żeby ktoś czegoś nie zapamiętał[85], to kluczową sprawą jest odwrócenie jego uwagi. Sęk w tym, żeby zrobić to szybko[32]. W psychologii klinicznej, w dosłownie każdej interwencji terapeutycznej[86], pojawia się taki moment, kiedy terapeuta trafia na żyłę złota: tę decydującą chwilę lub zdarzenie, które albo prowadzą wprost do ukrytego problemu, albo go zawierają. Albo jedno i drugie. Nie dotyczy to jedynie dysfunkcji. Wewnętrzna struktura osobowości, style interpersonalne, wartości osobiste – wszystko to najlepiej ujawnia się w informacjach o naszym życiu podawanych małym drukiem. – Za każdym razem, kiedy z kimś rozmawiasz, szukasz rzeczy na pozór błahych – mówi Stephen Joseph, profesor psychologii, zdrowia i opieki społecznej z Centre for Trauma Resilience and Growth na University of Nottingham. – Awantura w biurze dziesięć lat temu z Brianem z księgowości. Moment, kiedy nauczyciel powiedział, że się spóźniłeś i nie będziesz mógł wziąć udziału w zajęciach. Albo sytuacja, kiedy ty wykonałeś całą robotę, a ktoś inny zebrał za nią laury. Szukasz igieł, nie stogów siana. Szrapnela życia głęboko tkwiącego w mózgu. O co chodziło z tym, że ktoś wykonał całą pracę, a ktoś inny zebrał laury? Och, na pewno o nic.

Cała prawda o kłamstwie

Genialni oszuści i genialni agenci specjalni to dwie strony tego samego medalu – jeśli wierzyć jednemu ze starszych stopniem oficerów służb strzegących bezpieczeństwa publicznego w Wielkiej Brytanii, z którym zdarzyło mi się rozmawiać. Jak powiedziała (gdyż była to kobieta), jedni i drudzy polegają na swojej zdolności uchodzenia za kogoś, kim nie są, umiejętności szybkiego myślenia i sprawnego nawigowania w sieci oszustów. Zdziwiłbym się, gdyby Eyal Aharoni się z nią nie zgodził. W 2011 roku Aharoni, doktor psychologii i stypendysta na University of New Mexico, zadał pytanie, którego wcześniej, choć trudno w to uwierzyć, nikt nie postawił. Jeśli w pewnych warunkach bycie psychopatą naprawdę przynosi korzyści[87], to czy czyni nas też lepszymi kryminalistami? Żeby się tego dowiedzieć, przebadał ponad trzysta osób odsiadujących karę w więzieniach o średnim rygorze w stanie Nowy Meksyk. Oszacował „kompetencję kryminalną” każdego skazanego, porównując łączną liczbę popełnionych przez niego przestępstw z liczbą tych, za które nie został ukarany (na przykład siedem przestępstw z dziesięciu nie zakończyło się wyrokiem, co równa się siedemdziesięcioprocentowemu sukcesowi). I odkrył coś interesującego: psychopatia to faktycznie wyznacznik sukcesu kryminalisty. Ale jest pewna granica. Bardzo wysoka dawka psychopatii (wszystkie potencjometry na stole mikserskim ustawione na maksimum) jest równie szkodliwa jak bardzo niska. Najlepsze osiągnięcia mają ci ze średnim wynikiem. Sprawą otwartą pozostaje to, co takiego jest w psychopatii, co czyni kogoś lepszym kryminalistą. Psychopaci, działając pod presją, znakomicie potrafią zachować zimną krew, a to daje im przewagę podczas ucieczki samochodem z miejsca przestępstwa albo w pokoju przesłuchań. Są również bezwzględni i bez trudu mogą zastraszyć świadków zdarzenia. Ale równie prawdopodobne jest, że oprócz nieustraszoności i bezwzględności psychopaci mają jeszcze dodatkowy, bardzo wyrafinowany talent, właściwy także szpiegom i oszustom. W kontrolowaniu uczuć mogą okazać się lepsi, podobnie jak mistrzowie pokera, kiedy stawka jest wysoka i stoją pod ścianą – nie tylko wtedy, gdy planują i wykonują swoje nikczemne czyny, ale i na sali sądowej, gdzie waży się ich los. Aż do 2011 roku dowody w tej kwestii były głównie poszlakowe. Helinä

Häkkänen-Nyholm, psycholog z Uniwersytetu Helsińskiego[88], zaobserwowała – podobnie jak Bob Hare – że psychopatyczni przestępcy się bardziej przekonujący niż niepsychopatyczni, jeśli chodzi o wyrażanie skruchy. Co dziwne, bo przecież jej nie odczuwają. Kontekst tych obserwacji – tuż przed wydaniem wyroku w sądzie, podczas apelacji oraz podczas przesłuchań decydujących o zwolnieniu warunkowym w obecności psychologów i władz więzienia – wzbudził jednak szybko podejrzenia psychologa Stephena Portera. Chodziło mu o „autentyczność afektywną”. Może psychopaci są po prostu lepsi w udawaniu i niewiele ma to wspólnego ze skruchą? – zastanawiał się Porter[89]. Wraz ze swymi współpracownikami opracował pomysłowy eksperyment. Ochotnikom pokazywano zdjęcia, które w założeniu miały wywoływać różne emocje. Mieli oni reagować na nie mimicznie, wyrazem twarzy odzwierciedlającym prawdziwe lub udawane uczucia. Ale był jeden haczyk. Kiedy uczestnicy badania oglądali zdjęcia, Porter nagrywał ich z prędkością trzydziestu klatek na sekundę, a potem przejrzał filmy klatka po klatce. To pozwoliło mu zaobserwować obecność fizjonomicznych błyskawic, nazywanych mikroekspresjami – przelotnych wyrazów twarzy ujawniających prawdziwe, nieskażone emocje, niedostrzegalne w czasie rzeczywistym dla większości ludzi – które wymykają się niepostrzeżenie przez okiennice świadomości (patrz zdjęcie 4.1). I tym samym mógł wykryć oszustwa polegające na ukrywaniu emocji.

Zdjęcie 4.1. Na zdjęciu A przestawiony jest prawdziwy uśmiech, a na zdjęciu C fałszywy, maskujący smutek (opuszczone brwi, powieki i kąciki ust). Na zdjęciu B widzimy neutralny wyraz twarzy. Nawet tak drobne – i chwilowe – zmiany są w stanie całkowicie odmienić twarz.

Porter chciał wiedzieć, czy uczestnicy wykazujący wyższy poziom

psychopatii będą lepsi w ukrywaniu prawdziwej natury swoich uczuć. Odpowiedź brzmiała „zdecydowanie tak”. Obecność cech psychopatycznych, lub ich brak, przekładały się na stopień sprzeczności w wyrażaniu uczuć w przypadku udawania. Psychopaci dużo lepiej pozorowali smutek, kiedy pokazywano im wesołe zdjęcie, albo radość, kiedy oglądali smutny obrazek[33]. I nie tylko. Okazali się w tym równie dobrzy jak ci, którzy mieli wysoką inteligencję emocjonalną. A skoro potrafisz udawać szczerość… Neurobiolog kognitywny Ahmed Karim poszedł o krok dalej. Za pomocą elektromagnetycznej magii potrafił znacząco zwiększyć perspektywy na sukces zarówno u oszustów, jak i agentów specjalnych. Karim i jego zespół[90] na University of Tübingen w Niemczech mogliby uczynić z was lepszego kłamcę. Eksperyment polegał na tym, że ochotnicy mieli na niby ukraść z biura pieniądze, a potem poddać się przesłuchaniu prowadzonemu przez badaczy udających policjantów (dla zachęty ochotnicy, którzy zdołali oszukać „policjantów”, mogli zachować „ukradzione” pieniądze). Karim odkrył, że zastosowanie techniki znanej jako przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS – transcranial magnetic stimulation)[34] w części mózgu odpowiedzialnej za decyzje moralne, czyli w przedniej okolicy kory przedczołowej, podnosi iloraz kłamstwa u uczestników. Innymi słowy, mieli oni wyższe IQ kłamcy. Dlaczego tak się dzieje, nie do końca wiadomo. Badacze rozważają różne wyjaśnienia. Jedno z nich zakłada, że indukowana przez TMS inhibicja działania kory przedczołowej powoduje ograniczenie pobudzenia neuronalnej strefy zakazu lotów sumienia, tym samym oszczędzając kłamcy problemów związanych z konfliktem moralnym. Taka hipoteza jest zgodna z badaniami przeprowadzonymi na psychopatach. Wiemy na przykład z wcześniejszych badań, że mają oni mniejszą ilość szarej substancji mózgu w korze przedczołowej – a ostatnie analizy za pomocą obrazowania tensora dyfuzji (DTI)[35], przeprowadzone przez Michaela Craiga i jego współpracowników z Institute of Psychiatry w Londynie[91], ujawniły również zredukowaną integralność pęczka haczykowatego, rodzaju neuronalnego akweduktu łączącego korę przedczołową z ciałem migdałowatym. Innymi słowy, psychopaci nie tylko mają wrodzony talent do kłamstwa, ale również w mniejszym stopniu niż nas gryzie ich sumienie, gdy go wykorzystują. Nie jest to wcale takie złe, gdy kości zostały rzucone i pod

ostrzałem wroga trzeba podjąć decyzję.

Nerwy ze stali Oczywiście nie tylko kłamcy czerpią korzyści z deficytu moralnego. Wyzwania etyczne można napotkać w każdym zawodzie – nie tylko w kasynach i na salach sądowych. Posłuchajmy choćby wymiany zdań z nakręconego w 1962 roku filmu Wojenny kochanek: Porucznik Lynch: A co z Ricksonem? Nigdy nie wiadomo, jaki numer wywinie. Czy możemy sobie pozwolić na takiego pilota? I czy stać nas na to, żeby z niego zrezygnować? Kapitan Woodman: Ma pan tu przykład cienkiej granicy oddzielającej bohatera od psychopaty. Porucznik Lynch: A po której stronie umieszcza pan Ricksona? Kapitan Woodman: Czas pokaże. Przypuszczam, że ryzykujemy w tej sprawie… Ale w końcu taka jest natura wojny. Akcja Wojennego kochanka rozgrywa się w okresie drugiej wojny światowej. Buzz Rickson, o którym mowa, to arogancki, odważny do szaleństwa pilot bombowców B-17. Podniebne potyczki to raj dla jego bezwzględnej, amoralnej i mrocznej natury. Gdy jedną z misji bombowych odwołano ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe, Rickson, bardzo ceniony przez załogę za niesamowity talent pilota, ignoruje rozkaz powrotu do bazy i traci jeden z bombowców. Jego pierwotny, drapieżny instynkt ujawnia się w sytuacjach zagrożenia. Kiedy nasz bohater zostaje przydzielony do zrzucania ulotek propagandowych, głośno protestuje, co jest powodem przytoczonego tu dialogu pomiędzy nawigatorem a lekarzem polowym. Jak zauważa kapitan Woodman, granica między bohaterem a psychopatą jest cienka. A często zależy od tego, kto ją zakreśla.

Osoby takie jak Rickson nie istnieją wyłącznie na ekranach kinowych. Badałem wielu żołnierzy sił specjalnych i wszyscy uzyskali wysokie wyniki w teście PPI – co nie jest niespodzianką, biorąc pod uwagę rodzaj wykonywanych przez nich zadań. Jak to ujął sarkastycznie jeden z nich: „Chłopaki, które złapały bin Ladena, nie grały w paintball…”. Spokój i skupienie, właściwe psychopatom, stały się przedmiotem badań psychologa i neurobiologa Adriana Raine’a i jego kolegów z University of Southern California[92] w Los Angeles. Raine porównał sposób działania psychopatów i niepsychopatów w prostym zadaniu polegającym na uczeniu się. Odkrył, że kiedy za błędy karano bolesnym wstrząsem elektrycznym, psychopaci wolniej przyswajali sobie regułę niż niepsychopaci. Ale to nie wszystko. Kiedy nagrodą za sukces było nie tylko uniknięcie bólu, ale i gratyfikacja finansowa, ci pierwsi uczyli się szybciej. Wniosek jest dość jednoznaczny. Jeśli psychopata może skorzystać w danej sytuacji, to nie zwraca uwagi na ryzyko czy możliwe negatywne konsekwencje. Kiedy tylko oferowana jest jakaś nagroda, dąży do jej uzyskania. Nie tylko zachowuje zimną krew w obliczu zagrożenia czy przeciwności, potrafi też niesamowicie skupić się i dołożyć wszelkich starań, by osiągnąć cel. Badacze z Vanderbilt University[93] postanowili sięgnąć nieco głębiej. Przyjrzeli się, jak ta niczym niezakłócona, wręcz drapieżna koncentracja na celu, obserwowana często u psychopatów, uwidacznia się w mózgu. Ich odkrycie całkowicie zmieniło nasze pojęcie o tym, jakie to uczucie być psychopatą i co dokładnie czyni ich tak odpornymi. W pierwszej części badania ochotników podzielono na dwie grupy: o wysokim i o niskim poziomie cech psychopatycznych. Następnie badacze podali im działkę speedu (inaczej zwanego amfetaminą) i za pomocą pozytonowej emisyjnej tomografii komputerowej (PET)[36] obserwowali, co dzieje się w ich mózgach. – Nasza hipoteza zakładała, że niektóre cechy psychopatyczne [impulsywność, dążenie do nagrody oraz podejmowanie ryzyka] są […] powiązane z dysfunkcją w dopaminowym układzie nagrody – wyjaśnia kierujący badaniem Joshua Buckholtz. Kiedy psychopata skupia się na celu, by uzyskać nagrodę, z powodu nadmiernego wydzielania dopaminy nie jest zdolny przenieść uwagi na nic innego aż do momentu osiągnięcia celu.

Okazało się, że założenie jest słuszne. Ochotnicy z wysokim poziomem cech psychopatycznych pod wpływem działania bodźca uwalniali niemal cztery razy więcej dopaminy niż ich niepsychopatyczni koledzy. Ale to nie wszystko. Podobny wzorzec aktywności mózgu zaobserwowano również w drugiej części eksperymentu, kiedy zamiast podawania speedu uczestnikom po prostu zapowiedziano, że po wykonaniu prostego zadania otrzymają nagrodę pieniężną. (Uwaga dla zespołu badawczego: jeśli potrzebujecie więcej ochotników, zwróćcie się do mnie!) Zgodnie z oczekiwaniami fMRI ujawniło, że mózgi osób o cechach psychopatycznych odznaczały się zdecydowanie większą aktywnością jądra półleżącego, części układu nagrody w mózgu, od mózgów osób, które tych cech nie posiadały. – Istnieje długa tradycja badań nad psychopatią, które skupiały się na braku wrażliwości na karę i niezdolności do odczuwania strachu[94] – komentuje współautor badania David Zald, profesor nadzwyczajny w dziedzinie psychologii i psychiatrii. – Te cechy nie są jednak szczególnie dobrymi wskaźnikami, jeśli chodzi o przemoc czy łamanie prawa… W gruncie rzeczy ci ludzie tak mocno motywowani są nagrodą – tak bardzo pociąga ich marchewka – że w ogóle nie zważają na ewentualne ryzyko, strach przed kijem w ich wypadku nie istnieje… Nie chodzi o to, że psychopaci nie dostrzegają potencjalnego zagrożenia, tylko o to, że chęć zdobycia nagrody przeważa nad obawami. Dowodów na poparcie tej tezy dostarcza lingwistyka sądowa. Okazuje się, że sposób, w jaki ktoś opowiada o popełnionej zbrodni, zależy od tego, jakiego typu jest mordercą. Jeff Hancock[95], profesor nauk informatycznych w Cornell, oraz jego koledzy z University of British Columbia porównali zeznania czternastu psychopatycznych i trzydziestu ośmiu niepsychopatycznych morderców płci męskiej i odkryli znaczące różnice. Nie tylko w zakresie niedojrzałości uczuciowej (psychopaci używają dwa razy częściej słów odnoszących się do potrzeb materialnych, takich jak pożywienie, seks czy pieniądze, niż niepsychopaci, którzy kładą większy nacisk na potrzeby społeczne, takie jak rodzina, religia i duchowość), ale i w sposobie uzasadniania zbrodni. Analiza komputerowa nagranych zeznań ujawniła, że psychopatyczni zabójcy używali więcej łączników typu „ponieważ”, „gdyż”, „a więc”. Sugerowali w ten sposób, że zbrodnia „musiała zostać dokonana”, aby mogli

oni osiągnąć określony cel. Co ciekawe, często podawali ze szczegółami, co jedli w dniu morderstwa. Czyżby był to upiorny przejaw pierwotnego drapieżnictwa? Wszystko jedno, konkluzja nie pozostawia wątpliwości. Psychopata za wszelką cenę dąży do uzyskania nagrody, lekceważąc konsekwencje i pomijając w swoich kalkulacjach ryzyko. Do pewnego stopnia wyjaśnia to, dlaczego Belinda Board i Katarina Fritzon odnalazły więcej cech psychopatycznych u biznesmenów niż u przestępców przebywających w szpitalach psychiatrycznych. Pieniądze, władza, status i kontrola są domeną typowego dyrektora przedsiębiorstwa i dobrem poszukiwanym ze względu na siebie samo – razem stanowią nieodpartą pokusę dla psychopatów zorientowanych na biznes, kiedy wspinają się po korporacyjnej drabinie. Przypomnijcie sobie tę trudną do zaakceptowania, proroczą uwagę Boba Hare’a: „Znajdziecie ich [psychopatów] w każdej organizacji, gdzie pozycja i status przekładają się na władzę i kontrolę nad innymi. I gdzie jest szansa na zysk materialny”. Czasami robią naprawdę kawał dobrej roboty. Ale czasami, co nieuniknione, wręcz przeciwnie. Kiedy etyka nagradzania wydobywa się spod kontroli, łatwo o nieszczęście. Aroganckich i nieustraszonych Buzzów Ricksonów można znaleźć wszędzie, w zasadzie na każdym polu. Łącznie, co może trochę dziwne, z bankowością. A Rickson, na wypadek gdybyście się zastanawiali, co się z nim stało, zginął: rozbił się o białe urwiska Dover i skończył jako kula ognia.

Gorące odczyty Nieustraszoność psychopatów i ich koncentrację na celu tradycyjnie przypisywano deficytom w przetwarzaniu emocji, dokładniej dysfunkcji ciała migdałowatego. Do niedawna badacze wierzyli, że psychopaci nie tylko nie odczuwają strachu, ale i empatii. Tymczasem badanie przeprowadzone w 2008 roku przez Shirley Fecteau i jej kolegów z Beth Israel Deaconess Medical Center w Bostonie rzuciło zupełnie inne światło na tę kwestię, sugerując, że psychopaci posiadają jednak zdolność rozpoznawania emocji – mało tego, są w tym od nas lepsi.

Fecteau i jej koledzy[96] wykorzystali TMS do stymulowania w mózgach ochotników o wysokich wynikach w PPI kory czuciowo-somatycznej – części mózgu, która przetwarza informacje sensoryczne i reguluje doznania fizyczne. Poprzednie badania wykazały, że kiedy badany obserwuje zadawanie bólu innej osobie, pod wpływem działania TMS następuje u niego zmniejszenie pobudzenia w części kory czuciowo-somatycznej odpowiadającej miejscu, w które zadawany jest ból; reakcją zajmują się wysoko wyspecjalizowane struktury mózgu, tak zwane neurony lustrzane[97]. Jeśli zatem to prawda, że psychopatom brakuje empatii, stwierdziła Fecteau, to wówczas reakcja ta powinna być wyraźnie słabsza u osób, które uzyskały wysokie wyniki w PPI, dokładnie z tego samego powodu, dla którego psychopaci wykazują mniejszą skłonność, w porównaniu z resztą społeczeństwa, do zarażania się ziewaniem[98][37]. Jednakże badaczy czekała spora niespodzianka. Ku swemu zaskoczeniu Fecteau i jej współpracownicy uzyskali rezultaty dokładnie odwrotne do tego, czego się spodziewali. Wysoki wynik w PPI – szczególnie u tych, którzy najwięcej punktów zebrali w zakresie bezduszności, bezpośrednio odnoszącej się do empatii – przekładał się na jeszcze większe osłabienie pod wpływem TMS. To sugeruje, że psychopaci nie są upośledzeni, jeśli chodzi o rozpoznawanie emocji innych, wręcz przeciwnie, mają do tego prawdziwy talent. A także to, że problem polega nie na rozpoznawaniu emocji per se, ale na dysocjacji pomiędzy składowymi sensorycznymi i afektywnymi: leży w braku połączenia pomiędzy wiedzą o uczuciach a ich doświadczaniem. Psycholog Abigail Baird dokonała podobnego odkrycia. Badając rozpoznawanie emocji za pomocą fMRI[99], stwierdziła, że choć ochotnicy z wysokim wynikiem w PPI wykazują zredukowaną aktywność ciała migdałowatego w porównaniu z osobami o niskim wyniku, kiedy segregują twarze według wyrażanych przez nie uczuć (co zgadza się z deficytem w przetwarzaniu emocji), wykazują zwiększoną aktywność zarówno w obszarze kory wzrokowej, jak i grzbietowo-bocznej kory przedczołowej. Zdaniem Baird i jej zespołu dowodzi to, że „osoby o wysokich wynikach w PPI rozpoznają emocje, polegając na obszarach mózgu związanych z percepcją i rozumieniem”. Pewien psychopata, z którym rozmawiałem, ujął to tak: – Nawet daltoniści wiedzą, kiedy należy zatrzymać się na światłach. Byś

się zdziwił, co jeszcze potrafię. Albo też, jak przypomniał nam wcześniej Homer Simpson, obojętność i niezrozumienie to zupełnie różne sprawy. Oczywiście, rozwinięta u psychopatów zdolność do rozpoznawania cudzych emocji w pewnym stopniu tłumaczy ich wyjątkową siłę perswazji i manipulanctwo – podobnie jak udawanie emocji, zjawisko, które opisaliśmy wcześniej. Umiejętność oddzielania empatii sensorycznej, zimnej, od empatii emocjonalnej, gorącej, przynosi jednak i inne korzyści – przede wszystkim w zawodach, gdzie konieczne jest zachowanie pewnego dystansu emocjonalnego. Na przykład w medycynie. Tak opowiada o swoich doznaniach, kiedy wchodzi na salę operacyjną, jeden z czołowych brytyjskich neurochirurgów: – Czy się denerwuję przed poważną operacją? Nie, nie powiedziałbym. Ale mam wrażenie, że to jest tak jak przy każdym występie. Musisz się nastroić. I koncentrować na czekającym cię zadaniu. Nie możesz się rozpraszać, bo musisz zrobić to dobrze. Mówiłeś przed chwilą o żołnierzach z sił specjalnych. Przypuszczam, że mentalność chirurga i żołnierza elitarnej jednostki, który za chwilę rusza do szturmu na budynek, jest dość podobna. I tu, i tu o zadaniu mówi się „operacja”. I tu, i tu „zbroisz się” w narzędzia i zakładasz maskę. W obu wypadkach ani lata praktyki, ani szkolenia nie mogą cię uchronić przed niepewnością, kiedy robisz pierwsze nacięcie; przygotować na ten radosny ułamek sekundy, kiedy „wchodzisz z hukiem” lub odsuwasz skórę… i nagle uświadamiasz sobie, że jesteś w środku. Czy jest jakaś różnica między milimetrowym błędem przy strzale w głowę a takim samym błędem popełnionym, kiedy torujesz sobie drogę pomiędzy dwoma dużymi naczyniami krwionośnymi? W obu przypadkach czyjeś życie jest w twoich rękach, musisz podjąć brzemienną w skutki decyzję. Balansujesz na ostrzu noża – w wypadku chirurgii całkiem dosłownie. Ten facet uzyskał zdecydowanie wyższy wynik w PPI niż przeciętny człowiek. Ale jeśli słowa padające z ust sławnego neurochirurga was zaskakują, posłuchajcie tego. Yawei Cheng z National Yang-Ming University[100] w Tajwanie i jej koledzy postanowili za pomocą fMRI zajrzeć do mózgów grupy lekarzy, którzy mieli przynajmniej dwuletnie

doświadczenie w akupunkturze, oraz grupy osób niezwiązanych z medycyną. Chcieli zobaczyć, co się stanie, kiedy będą oglądać na wideo wbijanie igieł w usta, ręce i stopy. To, co zaobserwowali, było dość interesujące. Kiedy nagranie oglądali badani z grupy kontrolnej, obszary kory czuciowosomatycznej odpowiadające obszarom ciała, w które wbijano igły, rozbłyskiwały jak światełka na choince, podobnie jak inne obszary mózgu, takie jak istota szara okołowodociągowa (koordynator reakcji panicznej) i przednia część obręczy (która odpowiada za przetwarzanie błędów, konfliktów i bólu). Dla kontrastu w mózgach lekarzy zajmujących się na co dzień akupunkturą aktywność związana z bólem ledwie dała o sobie znać. Zamiast tego następowała u nich aktywacja górnej i środkowej części kory przedczołowej i skrzyżowania skroniowo-ciemieniowego, a zatem obszarów mózgu związanych z regulacją emocji i teorią umysłu[38]. Co więcej, lekarze zajmujący się akupunkturą ocenili pokazywane materiały jako znacząco mniej nieprzyjemne niż grupa kontrolna – co przywodzi na myśl liczne badania laboratoryjne ukazujące osłabione reakcje fizjologiczne (np. częstość pulsu, reakcję skórno-galwaniczną [GSR] i poziom kortyzolu) u psychopatów skonfrontowanych z bodźcami wzbudzającymi strach, obrzydzenie lub pobudzenie seksualne, jak również z surowymi testami badającymi poziom stresu społecznego, jak na przykład test Triera[39][101]. To, co eksperci zdobywają za pomocą doświadczenia, psychopaci mają od początku.

Psychopata w wersji light? Niedługo po zapoznaniu się z badaniami Yawei Cheng wsiadłem w samolot do Waszyngtonu i udałem się do National Institute of Mental Health na spotkanie z Jamesem Blairem, jednym z najlepszych na świecie specjalistów od psychopatów. Podobnie jak Joe Newman w zasadzie widział już wszystko. – Czy opłaca się być psychopatą? – spytałem go. – No dobrze, może nie przez cały czas, ale wtedy, gdy sytuacja tego wymaga? Blair był ostrożny. Zapuszczaliśmy się na niebezpieczny teren. – To prawda, że kiedy dzieje się coś złego, takie osoby mniej się tym

przejmują – odpowiedział. – Jednakże nie jest do końca jasne, czy ich sposób podejmowania decyzji w takich sytuacjach jest lepszy. Co więcej, jeśli nie ocenią prawidłowo poziomu zagrożenia, to mogą znaleźć się w niebezpieczeństwie, zamiast go uniknąć. Innymi słowy, gdybyśmy mogli odmrozić nieco rozsądek i usunąć trochę chłodu z logiki, to tak – psychopatyczne cechy mogłyby przynieść nam korzyść. Inaczej lepiej o nich zapomnieć. Ale chwila, pomyślałem. Czy to nie to samo, co podziwiamy u naszych bohaterów? A ich nikt by nie oskarżył o podejmowanie złych decyzji. Co z badaniami Bechary, Shiva i Loewensteina nad funkcjonalnymi psychopatami? Co z wojownikami Frydmana? (No dobrze, posiadanie mutacji MAOA, odpowiedzialnej za podejmowanie ryzyka i agresję, niekoniecznie kwalifikuje człowieka jako psychopatę, ale jakiś związek na pewno jest). Z tych badań wynika przecież, że w danych warunkach oni wszyscy podejmują decyzje lepsze niż ty czy ja. A więc może o to chodzi? Może równanie wymaga pewnej poprawki? Funkcjonalny Psychopata = (Psychopata – Podejmowanie Złych Decyzji)

O drugą opinię zwróciłem się do łowcy psychopatów Kenta Kiehla. Kiehl jest profesorem nadzwyczajnym w dziedzinie psychologii i neurobiologii na University of New Mexico i dyrektorem Mobile Imaging Core and Clinical Cognitive Neuroscience w Mind Research Network w Albuquerque. Jak sugerują jego tytuły, ma huk roboty. Kiedy się umawialiśmy, był w podróży – i w zasadzie nadal jest. Nie w takiej zwyczajnej, pociągiem czy samolotem, ale odbywanej osiemnastokołową ciężarówką. Jest naprawdę wielka. Dziwię się, że nie wymagają od niego zezwolenia nadzoru budowlanego za każdym razem, gdy ją parkuje. Ale jakichś zezwoleń na pewno potrzebuje – w środku przewozi zbudowaną na zamówienie maszynę fMRI wartą dwa miliony dolarów. Krąży z nią po więzieniach stanowych Nowego Meksyku, próbując rozwikłać neurologiczne podstawy psychopatii. Zadałem mu to samo pytanie co Jamesowi Blairowi. Czy czasami opłaca być psychopatą? I podobnie jak Blair odniósł się do tego ostrożnie. – Z pewnością coś jest w stwierdzeniu, że cechy psychopatyczne są obecne w normalnym społeczeństwie – odparł. – Ale różnica pomiędzy psychopatami z krańca skali a osobami o cechach psychopatycznych polega

na tym, że ci pierwsi nie mogą wyłączyć [nieustraszoności] w sytuacjach, kiedy byłoby to wskazane. Prezes firmy w pewnych obszarach swej aktywności może być pozbawiony awersji do ryzyka, ale raczej nie będzie przechadzał się samotnie nocą po niebezpiecznej dzielnicy. Psychopata nie jest w stanie dokonać takiego rozróżnienia. Jego dewiza brzmi: wszystko albo nic. Co dodaje trzeci element do naszego równania: Funkcjonalny Psychopata = (Psychopata – Podejmowanie Złych Decyzji)/Kontekst

Czyli, jeśli pominąć tę całą algebrę, to widać, że funkcjonalność psychopatii zależy od kontekstu. W języku teorii osobowości jest to stan, a nie cecha. I to właśnie, w pewnych okolicznościach, może zwiększyć prędkość i jakość podejmowania decyzji.

W latach osiemdziesiątych socjolog John Ray doszedł do podobnych wniosków[102]. Jego zdaniem związek pomiędzy psychopatią a sukcesem

życiowym najlepiej oddaje funkcja w kształcie odwróconej litery U (patrz wykres 4.2). Jak powiedział: – Zarówno bardzo wysoki, jak i bardzo niski poziom psychopatii[103] może się okazać nieadaptacyjny, wartości średnie przeważnie są adaptacyjne. O tym, że wysoki poziom psychopatii jest nieadaptacyjny, świadczą kłopoty, w które często pakują się kliniczni psychopaci. Wniosek, że niski poziom również może być nieadaptacyjny, wypływa z powszechnej obserwacji dotyczącej lęku w psychopatii: psychopata zdaje się go nie odczuwać. A jak działa wysoki poziom lęku, nikomu nie trzeba tłumaczyć. W normalnej populacji zatem relatywna odporność na lęk może przynosić psychopatom korzyści. Jak na ironię, Eyal Aharoni dokładnie to samo odkrył w populacji kryminalistów. Ani wysoki, ani niski poziom psychopatii nie sprzyja sukcesowi w popełnianiu przestępstw – jedynie poziom średni. Ten fakt nie umknął też uwadze Boba Hare’a i Paula Babiaka, prowadzących badania w obszarze psychopatii korporacyjnej. Badacze ci opracowali narzędzie o nazwie Biznes Skan (w skrócie B-Skan)[104] – kwestionariusz dla badanego, składający się z czterech skal, takich jak styl osobowości, styl emocjonalny, efektywność w organizacji i odpowiedzialność społeczna. Został on tak skonstruowany, by na podstawie uzyskanych wyników można było oceniać obecność cech psychopatycznych nie w społeczności więziennej (jak w wypadku PCL-R) czy w całej populacji (jak w wypadku PPI), ale wyłącznie w środowisku korporacyjnym (patrz tabela 4.3). W takim środowisku cechy psychopatyczne mogą przemienić się w zalety charakteryzujące dobrego lidera. Aby dostrzec ich obecność, ocenić nasilenie – i nie stracić z oczu kontekstu – trzeba zadać właściwe pytania, użyć właściwej frazeologii i języka. Taki jest właśnie cel B-Skanu, w którym są sformułowania typu: „Kłamstwo jest dopuszczalne, aby sfinalizować transakcję” – zgadzam się/nie zgadzam się (od 1 do 4). Obecnie prowadzimy badania na niezależnej próbce prawników, maklerów i żołnierzy brytyjskich sił specjalnych, by określić, jak to jest w ich przypadku. To rodzaj psychologicznej biopsji dokonywanej w celu przyjrzenia się różnym wysokooktanowym profesjom.

Tabela 4.3. B-Skan: cechy przywódcy i ich psychopatyczne odpowiedniki

Siedzimy w kawiarni, niedaleko firmy konsultingowej Babiaka w stanie Nowy Jork, a ja powtarzam mu rozmowę, jaką przeprowadziłem kiedyś z jednym z najlepszych brytyjskich adwokatów w jego mieszkaniu w śródmieściu Londynu. – Na sali sądowej potrafię zetrzeć ludzi na proch, czasami ukrzyżowuję ich na miejscu dla świadków – powiedział mi. – Nie mam absolutnie żadnych problemów z doprowadzeniem do łez domniemanej ofiary gwałtu. Wiesz dlaczego? Ponieważ na tym polega moja praca. Za to płacą mi moi klienci. A pod koniec dnia mogę odwiesić togę i perukę, iść do restauracji z żoną i w ogóle o tym nie myśleć, choć wiem, że być może zrujnowałem życie ofiary. Ale kiedy, powiedzmy, moja żona kupi sobie suknię w domu towarowym, zgubi rachunek i prosi mnie, żebym ją mimo wszystko zwrócił… No, to zupełnie inna historia. Nienawidzę takich sytuacji. Staję się wtedy zupełnie bezradny. Prawdziwa dupa… Babiak kiwa głową. Doskonale wie, do czego zmierzam. Dokładnie do tego służy B-Skan. Popijamy kawę i patrzymy na rzekę Hudson. Nad lodowatoszarą powierzchnią wody płyną po niebie obojętne chmury. – Co o tym sądzisz? – pytam. – Myślisz, że znajdziemy ten wynik w BSkanie? Złotą liczbę skorelowaną z optymalnym zachowaniem?

Wzrusza ramionami. – Może – odpowiada. – Ale podejrzewam, że to będzie raczej jakiś zakres, nie liczba. I może się lekko różnić, w zależności od zawodu. Też tak sądzę. Nie mogę przestać myśleć o Johnnym i o tym, w którym miejscu skali on by się ulokował. James Bond miał licencję na zabijanie, ale nie zabijał bez skrupułów. Robił to, kiedy musiał. Za to bez mrugnięcia okiem.

Szaleni, źli czy… supernormalni? Na koniec przedstawiłem swoją teorię optymalnej, funkcjonalnej psychopatii mojemu przyjacielowi Tomowi, który jest członkiem brytyjskich sił specjalnych i działał pod przykrywką w najbardziej niebezpiecznych miejscach na Ziemi. Uwielbia swoją pracę, więc opowiedziałem mu o grach, testach na rozpoznawanie uczuć, przezczaszkowym magnetycznym wzmacniaczu kłamstw Ahmeda Karima i lekarzach wykonujących akupunkturę. Potem powtórzyłem mu opinie Jamesa Blaira, Kenta Kiehla, Boba Hare’a, Paula Babiaka i Petera Jonasona. – O co ci tak naprawdę chodzi? – pyta, kiedy już udowodniłem mu przekonująco, że skradanie się po ciemku z nożem w jaskiniach talibów w północnym Afganistanie to nie jest zadanie dla przeciętnego żołnierza. – Że jestem szalony? Że jestem jakimś pomyleńcem, który łazi tam, gdzie nie wejdzie nikt normalny? I jeszcze mu za to płacą? Kiedy już udaje mi się uwolnić głowę od nelsona, Tom opowiada mi historyjkę. Pewnej nocy, kilka lat temu, wracał z dziewczyną do domu po obejrzeniu w kinie Piły. Nagle z bramy wyszedł facet z nożem w ręku. Dziewczyna wpadła w panikę i zaczęła się hiperwentylować, a Tom najspokojniej w świecie rozbroił faceta i posłał go precz. – Wiesz, co było zabawne? – spytał. – Że ten film wydał mi się straszny, ale kiedy sam znalazłem się nagle w niebezpiecznej sytuacji, poczułem się tak, jakbym się przełączył na zupełnie inny tryb. Byłem zupełnie spokojny. Zero nerwów. Żadnych dramatów. Nic z tych rzeczy. Neurochirurg, którego wypowiedzi poznaliśmy wcześniej, ma podobne

doświadczenia. Pasja według świętego Mateusza Bacha zawsze wzrusza go do łez. A jeśli chodzi o piłkę nożną i o zespół, któremu kibicuje od dzieciństwa… czasami po prostu nie może patrzeć, jak grają. – Psychopata? – pyta. – No nie wiem. Nie jestem pewien, co by o tym pomyśleli moi pacjenci! Ale to dobre słowo. Tak, kiedy szykuję się do trudnej operacji po plecach chodzą mi ciarki. Mogę to porównać jedynie do upojenia. Tylko to wyostrza zmysły, zamiast je przytępiać. Odmienny stan świadomości, w którym zamiast braku spójności i jasności jest precyzja i klarowność… Może najlepiej opisywałoby go słowo „supernormalny”. Jest mniej złowieszcze. Bardziej, no nie wiem, uduchowione… Śmieje się. – Chociaż niewykluczone, że brzmi jeszcze bardziej wariacko.

PIĘĆ Uczyń mnie psychopatą Wielkie epoki naszego życia są tymi momentami, gdy zdobywamy się na odwagę, aby przechrzcić nasze wady na nasze cnoty. FRYDERYK NIETZSCHE

Czasy się zmieniają Kiedy bawicie się w coś tak długo jak Bob Hare, macie prawo dość wybiórczo podchodzić do kwestii, z kim będziecie rozmawiać na konferencjach. W 2011 roku w Montrealu miało się odbyć biennale Society for the Scientific Study of Psychopathy. Chciałem umówić się z tym znanym profesorem na spotkanie i uznałem, że najlepiej będzie zachować oficjalną formę mejlową. Zaproponowałem nieśmiało, byśmy wypili razem kawę podczas przerwy. Odpowiedź nadeszła błyskawicznie. „Od kawy wolę dobrą szkocką”, odpisał Hare. „Znajdziesz mnie w barze hotelowym. Ja stawiam”. Wszystkie trzy punkty okazały się prawdą. Postanowiłem zacząć ostrożnie. – Powiedz mi, jaki jest twój wynik w PCL-R, Bob? – pytam, kiedy już usiedliśmy nad dwudziestoletnią single malt. Hare zaczyna się śmiać. – Bardzo niski – wyznaje. – Jeden czy dwa punkty. Moi studenci mówią, że powinienem trochę nad tym popracować. Ale niedawno zrobiłem coś naprawdę psychopatycznego. Wykosztowałem się na całkiem nowe sportowe

BMW. – Świetnie! Może twoi studenci wywierają na ciebie większy wpływ, niż sądzisz. Moje drugie pytanie było już poważniejsze. – Kiedy rozglądasz się wokół siebie i patrzysz na współczesne społeczeństwo, czy nie odnosisz wrażenia, że staje się coraz bardziej psychopatyczne? Tym razem Bob zastanawia się nad odpowiedzią. – Myślę, że ogólnie tak, społeczeństwo robi się bardziej psychopatyczne – mówi wreszcie. – Dzieją się dziś rzeczy, o których nie słyszeliśmy dwadzieścia czy nawet dziesięć lat temu. Nastolatki stają się znieczulone na normalne zachowania seksualne, bo wcześnie stykają się z pornografią w internecie. Coraz większą popularność zyskują w sieci portale typu wynajmij-sobie-przyjaciela, bo ludzie są albo zbyt zajęci, albo zbyt ekscentryczni, żeby zawierać normalne przyjaźnie. Czytałem niedawno raport, który łączył wzrost liczby żeńskich gangów ze wzrastającą brutalnością nowoczesnej kultury gier wideo[105]. Jeśli szukasz dowodów na to, że społeczeństwo staje się bardziej psychopatyczne, to ostatni wzrost przestępczości kobiet, prawdę powiedziawszy, dowodzi tego bardzo jasno. Tylko mi nie wspominaj o Wall Street! Opinię Hare’a na pewno zrozumieją ci, którzy choć przelotnie interesują się tym, co czytają w gazetach, widzą w telewizji albo na co trafiają w sieci. W Japonii w 2011 roku siedemnastoletni chłopiec sprzedał własną nerkę, żeby sobie kupić iPada. Kiedy na targu w Chinach dwuletnie, pozostawione bez opieki dziecko zostało na oczach tłumu przejechane nie raz, a dwa razy, pełni oburzenia obywatele zwrócili się do rządu z petycją, by wydał „prawo dobrego samarytanina” mające zapobiec takim wypadkom. Ale przecież w społeczeństwie zawsze zdarzały się złe rzeczy. Psycholog z Harvardu, Steven Pinker, pisał o tym ostatnio w swojej książce The Better Angels of Our Nature[106]. W zasadzie poszedł nawet o krok dalej. Stwierdził mianowicie, że przemoc wcale nie wzrasta, tylko spada. I że brutalne zabójstwa i inne okropne czyny trafiają na pierwsze strony gazet nie dlatego, że są powszechne, tylko raczej dlatego, że jest dokładnie odwrotnie. Rozważmy jako przykład zabójstwo. Po przejrzeniu akt sądowych w kilku

krajach europejskich[107] uczeni stwierdzili, że odsetek morderstw drastycznie spadł. W czternastowiecznym Oksfordzie na przykład na 100 tysięcy mieszkańców przypadało 110 morderstw, a w połowie dwudziestego wieku w Londynie było to już tylko jedno morderstwo na 100 tysięcy mieszkańców. Podobny wzorzec odkryto w innych krajach[108] – we Włoszech, w Niemczech, w Szwajcarii, w Holandii i w Skandynawii. Tak samo jest z wojnami[109]. Pinker oblicza, że nawet w pełnym konfliktów dwudziestym wieku na polach bitew zginęło około 40 milionów ludzi z około 6 miliardów żyjących – czyli zaledwie 0,7 procenta. Dodajmy do tego zgony powiązane z wojną, a więc tych, którzy zmarli w wyniku chorób, głodu i ludobójstwa, a liczba ofiar wzrośnie do 180 milionów. Choć wydaje się ona ogromna, z punktu widzenia statystyki nadal pozostaje mało znacząca, oscyluje wokół skromnych 3 procent. A teraz porównajmy te liczby z odpowiednimi danymi dotyczącymi społeczeństw prehistorycznych. Otrzymamy gigantyczny wynik 15 procent. Czy już zaczynacie rozumieć, o czym mówię? Rozbita czaszka neandertalczyka, którą Christoph Zollikofer i jego koledzy, jak może pamiętacie, znaleźli w południowo-zachodniej Francji, to tylko czubek góry lodowej. Oczywiście, w obliczu takich danych od razu nasuwają się dwa pytania. Czy, po pierwsze, pasują one do idei społeczeństwa, które staje się mniej brutalne i bardziej psychopatyczne? I po drugie, co takiego zaszło – jeśli społeczeństwo staje się mniej brutalne – że tak dramatycznie ograniczone zostały nasze mordercze impulsy? Zacznijmy od drugiego pytania. Prawo – to oczywista odpowiedź, a przynajmniej ta, która od razu przychodzi nam do głowy. W 1651 roku w Lewiatanie Thomas Hobbes jako pierwszy wysunął tezę, że bez kontroli państwa zamienimy się w bandę dzikich. W tym stwierdzeniu jest więcej niż ziarno prawdy. Ale Pinker stawia swoją hipotezę raczej z perspektywy społeczeństwa niż władzy. Choć nie umniejsza znaczenia ograniczeń narzucanych przez prawo, sugeruje proces stopniowego dojrzewania kulturowego i psychicznego: „Europejczycy, którzy wyłonili się na początku jedenastego czy dwunastego wieku i dojrzeli w wieku siedemnastym i osiemnastym, z czasem

coraz lepiej powstrzymywali swoje impulsy i przewidywali długofalowe skutki swoich zachowań, a także coraz bardziej brali pod uwagę myśli i uczucia innych ludzi”, pisze. Kultura honoru – gotowość do zemsty – ustąpiła kulturze godności – gotowości do kontrolowania uczuć. Te ideały wyrosły ze wskazówek udzielonych arystokratom i szlachcicom przez arbitrów kultury, to dzięki nim zdołali się wyróżnić spośród złoczyńców i prostaków. Ideały te stosowano w socjalizacji coraz młodszych dzieci, aż stały się ich drugą naturą. Później standardy zaczęły przenikać z klasy wyższej do burżuazji, która starała się je naśladować, a z niej do niższych klas, w końcu stając się częścią kultury jako całości[110]. Z perspektywy historycznej i socjologicznej takie twierdzenie ma swój sens. Ale w obserwacjach Pinkera kryją się dwa krytyczne punkty o bardziej bezpośrednich implikacjach: subtelne, socjobiologiczne klucze, które, jeśli zostaną szczegółowo zbadane, mogą pomóc domknąć koło interesującego kulturalnego paradoksu i w pewnym stopniu udzielić odpowiedzi na pierwsze z naszych dwóch pytań: dlaczego społeczeństwo staje się coraz mniej brutalne, a jednocześnie coraz bardziej psychopatyczne. Zastanówmy się na przykład nad rolą owego „kulturalnego arbitra” z eleganckiego wywodu Pinkera jako nośnikiem ideologicznej zmiany. Tradycyjnie, w dawnych czasach, tacy arbitrzy byli duchownymi. Albo filozofami. Albo poetami. A niekiedy nawet monarchami. Dziś jednak, kiedy społeczeństwo staje się coraz bardziej świeckie i stoi wobec wykładniczej ekspansji nieskończonego wirtualnego wszechświata, są to osoby całkowicie innej natury: gwiazdy pop, aktorzy, prezenterzy, magnaci świata gier wideo, którzy zamiast rozpowszechniać nakazy godności, poświęcają je na ołtarzu kreatywnej psychopatii. Wystarczy włączyć telewizor. W Nieustraszonych (Fear Factor), reality show emitowanym przez telewizję NBC, widzimy ludzi, którzy zajadają się robakami i owadami. W The Apprentice słyszymy co i raz obojętne stwierdzenie: „Wylatujesz”. Simon Cowell nie słynął raczej z delikatności,

prawda? I aż nie chce mi się myśleć o tym, co się dzieje w majtkach Ann Robinson, kiedy wbija w przegrywającego uczestnika swój stalowy wzrok i oznajmia niczym obłąkana domina: „Jesteś najsłabszym ogniwem. Żegnam”. Ale przekazywane nam przez kulturę normatywne ograniczenia to tylko jedna strona socjobiologicznego równania Pinkera. Czymś zupełnie innym jest ich społeczna absorpcja jako standardu zachowania, aż do momentu, w którym „stają się naszą drugą naturą”. Weźmy na przykład świat finansjery… Chciwość i korupcja zawsze czaiły się na skraju wielkiego biznesu. Wiemy o ludziach, którzy dorobili się na wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych, wiemy o skandalach z obrotem akcjami, wywołanych przez osoby będące w posiadaniu poufnych informacji, które wrzały pod powierzchnią kapitalistycznej thatcherowskiej Wielkiej Brytanii. Ale nowe tysiąclecie jak żadne dotąd zalane zostało falą korporacyjnych przestępstw. Szwindle inwestycyjne, konflikty interesów, zła ocena i te wiecznie młode sztuczki przedsiębiorców, czyli oszustwo i sprzeniewierzenie, nabrały obecnie bezprecedensowego wymiaru. Zarówno co do swego zasięgu, jak i ogromu. Analitycy korporacyjni podają wiele przyczyn tego, że obecnie rozwinął się brudny typ biznesu. Oczywiście jest wśród nich chciwość – kręgosłup Gordonów Gekków. Ale znajdziemy tam również tak zwaną księgowość kreatywną. W czasach kiedy Wall Street i giełda londyńska wciąż spodziewają się zysków, a złożoność i tempo zawierania transakcji zmieniają się niepomiernie, łamanie zasad nagle stało się normą. – Przy obecnych, nieskończenie bardziej złożonych systemach zabezpieczeń[111] i praktykach księgowych dużo łatwiej jest ukryć oszustwo – zauważa Seth Taube, prawnik zajmujący się prawem handlowym. Clive R. Boddy, były profesor w Nottingham Business School, nie ma wątpliwości – w ostatnim wydaniu „Journal of Business Ethics”[112] utrzymuje, że u źródła tych problemów stoją psychopaci. Jak wyjaśnia, językiem nieco przypominającym ten używany przez Boba Hare’a i Paula Babiaka, wykorzystują oni „relatywnie chaotyczną naturę nowoczesnej korporacji”, przede wszystkim „szybko zachodzące zmiany, ciągłe odnowy” i wysoką rotację „kluczowego personelu”. Te okoliczności nie tylko umożliwiają im zawędrowanie do narożnych biur wielkich spółek

finansowych dzięki „ekstrawertycznemu czarowi i charyzmie”, ale również czynią „ich zachowanie niewidocznym” i, co gorsze, sprawiają, że „wydają się normalnymi, a nawet idealnymi przywódcami”. Oczywiście, kiedy tacy korporacyjni Attylowie już znajdą się na miejscu, „są zdolni”, wedle analizy Boddy’ego, „wpływać na klimat moralny całej organizacji” i zdobyć „znaczną władzę”. Boddy kończy pełnym potępienia oskarżeniem. To psychopatów, konkluduje, należy winić za światowy kryzys finansowy, ponieważ ich „samolubna pogoń za władzą i zyskiem prowadzi do wykluczenia z organizacji wszystkich innych czynników, do porzucenia niemodnej koncepcji noblesse oblige, równości, sprawiedliwości czy idei odpowiedzialności społecznej korporacji”. Nie da się zaprzeczyć, że może mieć rację. Ale przecież jest i ogół społeczeństwa, stwierdza Charles Elson[113], dyrektor Weinberg Center for Corporate Governance na University of Delaware. Uważa on, że zamiast przypisywać całe zło grubym rybom z korporacji, powinniśmy winić również kulturę moralnego nadużywania władzy, w której prawdę rozciąga się na wieszaku własnych interesów, a granice etyczne są tak rozmyte, że trudno je dostrzec. Zlewiskiem brudów, według Elsona, była afera prezydenta Clintona z Moniką Lewinsky oraz fakt, że jego administracja, rodzina i (w wielkim stopniu) jego spuścizna przetrwały to wszystko relatywnie nietknięte. Trudno. Nie jest to jedyny obszar, na którym panuje kryzys zaufania. Policję obwinia się o instytucjonalny rasizm. W sporcie pełno afer dopingowych. A kościół katolicki walczy z oskarżeniami o pedofilię. Samo prawo również stoi pod znakiem zapytania. Podczas procesu o porwanie Elizabeth Smart w Salt Lake City, prawnik reprezentujący Briana Davida Mitchella – bezdomnego ulicznego kaznodzieję i samozwańczego proroka, który porwał, zgwałcił i więził czternastoletnią Elizabeth przez czternaście miesięcy (według zeznania Smart przez cały ten okres gwałcił ją w zasadzie codziennie) – prosił sędziego o łagodne potraktowanie jego klienta, ponieważ „panna Smart wyszła z tego. Przeżyła. Zatriumfowała nad tym”[114]. Kiedy prawnicy uderzają w taki ton, możemy skończyć praktycznie wszędzie.

Pokolenie Ja Podczas lunchu w Harvard Faculty Club powiedziałem Pinkerowi, że mamy przed sobą prawdziwą łamigłówkę. Z jednej strony nie brakuje dowodów, że społeczeństwo staje się mniej brutalne, ale z drugiej wiele wskazuje na to, że robi się bardziej psychopatyczne. Pinker zwraca mi uwagę na ważną rzecz. – Okej, powiedzmy, że społeczeństwo naprawdę staje się bardziej psychopatyczne – mówi. – To niekoniecznie pociąga za sobą erupcję przemocy. Jeśli dobrze pana zrozumiałem, to psychopaci w większości są nastawieni pokojowo. Zadają głównie ból psychiczny, nie fizyczny… Oczywiście, jeśli psychopatia naprawdę zaczyna się zakorzeniać, możemy zauważyć minimalny wzrost przemocy w porównaniu do tego, co widzieliśmy, powiedzmy, czterdzieści lub pięćdziesiąt lat temu. Ale istnieje duże prawdopodobieństwo, że niebawem zaczniemy odkrywać inny wzorzec przemocy. Taki na przykład, że będzie ona bardziej przypadkowa. Albo bardziej instrumentalna. Moim zdaniem społeczeństwo musiałoby się stać naprawdę bardzo psychopatyczne, żebyśmy znów zaczęli żyć jak w wiekach średnich. A z czysto praktycznego punktu widzenia taki poziom jest po prostu nieosiągalny. Nie zaskoczyłoby mnie wcale odkrycie, że subtelne zmiany w osobowości lub w stylu stosunków społecznych zachodzą już od kilku dekad. Obyczajowość i etykieta nowoczesnej cywilizacji są w nas jednak tak głęboko zakorzenione, tak bardzo wniknęły w naszą naturę, że nie dadzą się zniszczyć uderzeniem, czy pchnięciem, co bardziej prawdopodobne, ku ciemnej stronie mocy. Pinker ma rację, psychopatia nie jest w stanie utrzymać się w długim okresie. Jak mogliśmy przekonać się na przykładzie teorii gier opisanym w poprzednim rozdziale, to kiepski pomysł z punktu widzenia biologii. Pinker ma również rację co do zmian zachodzących w motywach przemocy. W badaniu, przeprowadzonym niedawno przez Crime and Justice Centre w King’s College w Londynie[115], zapytano stu dwudziestu skazanych kieszonkowców o powód kradzieży. Ich odpowiedzi wiele mówią o życiu

ulicy we współczesnej Anglii. Robili to dla frajdy. Pod wpływem impulsu. Dla statusu. I dla korzyści materialnych. Dokładnie w tej kolejności. Jest to właśnie taki niefrasobliwy i bezduszny wzorzec zachowania, jaki często obserwuje się u psychopatów. Czy można zatem powiedzieć, że na naszych oczach powstaje subpsychopatyczna mniejszość, dla której społeczeństwo nie istnieje? Nowa rasa ludzi – bardzo słabo pojmująca normy społeczne, cechująca się brakiem szacunku dla uczuć innych i obojętna na konsekwencje swych czynów? Może Pinker ma rację co do tych subtelnych zmian zachodzących we współczesnej strukturze osobowości oraz przesunięć ku mrocznej stronie. Jeśli uznać za poprawne wyniki niedawnego badania przeprowadzonego przez Sarę Konrath[116] i jej zespół z Institute for Social Research na University of Michigan, to wówczas odpowiedź brzmi: tak. W badaniu, które dotąd objęło czternaście tysięcy ochotników rekrutujących się spośród studentów college’ów, Konrath ustaliła, że wyniki dotyczące poziomu empatii (mierzonego za pomocą Indeksu Reaktywności Interpersonalnej[40][117]) przez ostatnie trzy dekady cały czas spadają – w zasadzie od opracowania tej skali w 1979 roku. Szczególnie wyraźny spadek nastąpił w ciągu ostatnich dziesięciu lat. „Dzisiejsi studenci college’u wykazują o około czterdzieści procent mniejszą empatię niż ci sprzed dwudziestu czy trzydziestu lat”, donosi Konroth[118]. Zdaniem Jean Twenge[119], profesora psychologii na San Diego State University, bardziej martwi to, że w tym samym okresie poziom narcyzmu studentów, również mierzony za pomocą kwestionariuszy samoopisowych, wzrasta. I to błyskawicznie. „Wiele osób uważa obecnych studentów college’ów, często nazywanych Pokoleniem Ja, za najbardziej egocentryczną, narcystyczną, nastawioną na rywalizację, pewną siebie i indywidualistyczną grupę w całej historii”[120], dodaje Konrath. Nic zatem zaskakującego, że były szef brytyjskich sił zbrojnych, lord Dannatt, oświadczył ostatnio, że w ramach szkolenia podstawowego rekruci przechodzą edukację moralną, gdyż wielu wykazuje braki w podstawowym systemie wartości.

– Ludzie nie znajdują się obecnie pod takim wpływem tradycyjnych wartości, jak w poprzednich pokoleniach, więc uważamy za konieczne danie im jakichś podstaw moralnych[121] – mówi. Kiedyś postulowano, by przestępców wcielać do wojska. Teraz już nie. Jest ich tam wystarczająco wielu. Nie jest do końca jasne, z czego wynika ten upadek wartości społecznych. Zapewne swą rolę spełniają tu jak zwykle złożony wpływ środowiska, wzorce zachowań i edukacja. Zalążek bardziej fundamentalnej odpowiedzi znajdziemy być może w wynikach kolejnego badania, przeprowadzonego przez Jeffreya Zacksa i jego zespół[122] z Dynamic Cognition Laboratory na Washington University w St. Louis. Z pomocą fMRI Zacks i jego koledzy wejrzeli w mózgi grupy ochotników, kiedy czytali oni książki. To, co odkryli, dało interesujący wgląd w sposób, w jaki nasz mózg tworzy poczucie własnego ja. Kiedy bohater książki przemieszczał się (na przykład badany natrafiał na zdanie „wyszedł z domu na ulicę”), następował wzrost aktywności w obszarach płatów skroniowych odpowiedzialnych za orientację w przestrzeni i percepcję, kiedy wchodził w interakcję z jakimś obiektem (na przykład pojawiało się zdanie „wziął do ręki ołówek”), podobny wzrost aktywności pojawiał się w rejonie płata czołowego, który pełni ważną rolę w kontrolowaniu ruchów chwytających. Najważniejsze jest jednak to, że gdy zmieniał się cel bohatera, uaktywniał się obszar kory przedczołowej, którego uszkodzenie, jak wiemy, powoduje upośledzenie rozumienia porządku i struktury zaplanowanych celowych działań. Wynika z tego, że wystarczy sobie coś wyobrazić. Kiedy czytamy książkę, nasz poziom zaangażowania jest taki, jak powiedziała prowadząca badania Nicole Speer, że „w myślach symulujemy każdą napotkaną sytuację”. Nasze mózgi wplatają te sytuacje w wiedzę i doświadczenie pochodzące z naszego własnego życia; tworzą z nich organiczną mozaikę dynamicznych umysłowych syntez. Czytanie książek wytycza całkiem nowe szlaki nerwowe w prastarej skale pokładowej naszego mózgu. Zmienia sposób, w jaki widzimy świat. Czyni nas, jak to ujął Nicholas Carr w swoim ostatnim artykule[123] zatytułowanym Dreams of Readers, „bardziej wrażliwymi na wewnętrzne przeżycia innych”. Z otwartymi ramionami witamy wampiry, nie ryzykując pogryzienia – innymi słowy, stajemy się bardziej empatyczni. Książki

sprawiają, że spostrzegamy otoczenie w sposób, jakiego nie zapewnia nam ani beztroskie surfowanie po internecie, ani wirtualny, wciąż zmieniający się świat, jaki tam znajdujemy[41][124].

Winny, choć to nie jego wina Tymczasem w Montrealu Bob Hare zamawia następną kolejkę whiskey. Rozmawiamy o empatii i perspektywach, o pojawieniu się neuroprawa[125], nowej dyscypliny zrodzonej z rosnącego zainteresowania sądów najnowszymi osiągnięciami neurobiologii. Przełomowe badania w tym zakresie opublikowano w 2002 roku[126]. Wskazywały, że funkcjonalna mutacja genu metabolizmu neurotransmiterów może stanowić wskaźnik zachowań psychopatycznych u mężczyzn, którzy byli krzywdzeni w dzieciństwie. Gen, o którym mowa – określany przez media, jak już wcześniej wspomniałem, mianem „genu wojownika” – kontroluje produkcję enzymu o nazwie monoaminooksydaza A (MAOA), którego niski poziom wcześniej wiązano z agresywnym zachowaniem u myszy. Avshalom Caspi i Terrie Moffitt z Institute of Psychiatry w King’s College w Londynie poszli tym tropem dalej. Na podstawie obserwacji osób od wieku pokwitania do osiągnięcia dorosłości ustalili podobny wzorzec u ludzi. W wypadku zaniedbywanych albo maltretowanych chłopców, u których występuje mutacja genu kodująca niskie poziomy MAOA, wzrasta ryzyko, że wyrosną na brutalnych psychopatów. Chłopcy bez tej mutacji, pochodzący z równie dysfunkcjonalnych rodzin, rzadko miewają podobne problemy w dorosłym życiu. Implikacje tego odkrycia przetarły szlak na salę sądową[127] i mogą się przyczynić do fundamentalnych zmian w sposobach karania za przestępstwa. To, czy jesteśmy dobrzy czy źli, częściowo zależy od naszych genów, a częściowo od środowiska. A skoro sami nie wybieramy ani jednego, ani drugiego, to czy można powiedzieć, że w ogóle mamy wolność wyboru? W 2006 roku obrońca Bradleya Waldroupa[128], Wylie Richardson, wezwał jako eksperta obrony profesora Williama Berneta, psychiatrę sądowego z Vanderbilt University w Nashville w stanie Tennessee. Bernet stał przed poważnym zadaniem, gdyż Waldroup został oskarżony o jedną

z najbardziej brutalnych i ohydnych zbrodni w historii stanu. Kiedy w zamieszkiwanej przez niego przyczepie odwiedziła go żona, z którą był w separacji, wraz z czwórką ich wspólnych dzieci oraz swoją przyjaciółką, w Waldroupie, jak to sam określił, coś pękło. Wziął strzelbę i zrobił przyjaciółce osiem dziur w plecach, a potem rozpłatał jej głowę maczetą. Następnie zaatakował maczetą żonę, odciął jej palec i zadał wiele innych ran, po czym zmienił narzędzie i pobił ją do nieprzytomności łopatą. Jakimś cudem żona Waldroupa przeżyła. Ale jej przyjaciółka niestety, nie. To oznaczało, że gdyby został uznany winnym, groziłaby mu kara śmierci. Richardson miał pewien pomysł. – Czy to prawda – spytał Berneta – że oskarżony posiada mutację genu, który koduje niski poziom MAOA? – Tak – odparł Bernet. – Czy jest również prawdą – ciągnął Richardson – że w dzieciństwie był często i brutalnie bity? – Tak – odparł Bernet. – Proszę nam zatem wyjaśnić, w jakim stopniu człowiek, który stoi tu przed panem, jest odpowiedzialny za swoje czyny? – naciskał Richardson. – W jakim stopniu jego wolna wola determinowana jest przez genetyczną predyspozycję? To było przełomowe pytanie – szczególnie dla Bradleya Waldroupa – gdyż od tego zależało jego życie. Odpowiedź była równie przełomowa. Na tyle, by sędziowie oczyścili go z zarzutu morderstwa pierwszego stopnia i uznali winnym świadomego zabójstwa. Na tyle, by jego proces miał historyczne znaczenie. Dzięki genetyce pewną w zasadzie karę śmierci zamieniono mu na dożywotnie więzienie. Temat neuroprawa wypłynął w kontekście szerszej dyskusji nad neurobiologią kulturową[129]: nauką, która bada, w jaki sposób wartości, praktyki i wierzenia społeczne kształtują genomiczne, neurologiczne i psychologiczne procesy w różnych okresach i kulturach i w jaki sposób same są przez nie kształtowane. Jeśli społeczeństwo staje się bardziej psychopatyczne, to czy istnieje gen, który odpowiada za pojawienie się

większej liczby psychopatów? Czy też, jak dowodził Steven Pinker w swoim wywodzie o kulturze godności, jest to skutek procesu, w trakcie którego zwyczaje i reguły zostają przyswojone tak głęboko, że stają się naszą drugą naturą? Hare uważa, że chodzi po trochu o jedno i o drugie. Że w tej chwili psychopaci mają lekką przewagę, a im jest ona większa, tym bardziej normatywne staje się ich zachowanie. Zwraca moją uwagę na pojawienie się epigenetyki, nowego odgałęzienia głównego nurtu genetyki[130], która zajmuje się – w pewnym uproszczeniu – obserwowaniem aktywności genów niezwiązanej ze strukturalnymi zmianami w kodzie genetycznym per se, niemniej przekazywanej kolejnym pokoleniom. Okazuje się, że ekspresją genu sterują wbudowane na szczycie genomu małe „przełączniki”. I to one, a nie skomplikowane zmiany w kodzie genetycznym, sprawiają, że takie czynniki środowiskowe jak dieta, stres czy nawet odżywianie w życiu płodowym mogą spowodować ujawnienie zmiany – niczym przebiegłe biologiczne poltergeisty włączają i wyłączają nasze geny, strasząc w prastarych, odziedziczonych po przodkach, komnatach naszego mózgu. Hare opowiedział mi o badaniu przeprowadzonym w Szwecji w latach osiemdziesiątych[131]. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku w prowincji Överkalix na północy kraju dochodziło na przemian do klęsk urodzaju i nieurodzaju, lata głodu przeplatane były latami obfitości. Kiedy naukowcy porównali dane z archiwów rolniczych z aktami medycznymi kolejnych pokoleń, odkryli coś niezwykłego: epidemiologiczny wzorzec dziedziczenia, który postawił na głowie całą genetykę. Okazało się, iż synowie i wnukowie mężczyzn, których lata życia przed pokwitaniem[42] przypadły na czasy głodu, byli mniej zagrożeni chorobami układu krążenia (takimi jak zawał, wysokie ciśnienie tętnicze czy choroba wieńcowa) od synów i wnuków tych, których lata życia przed pokwitaniem przypadły na czasy urodzaju. Ci ostatni częściej zapadali na choroby powiązane z cukrzycą. Odkrycie to wydaje się niewiarygodne. Kolejne pokolenia mężczyzn nie miały pojęcia, że ich przyszłość kardiologiczną i endokrynologiczną zaprogramował wybryk natury sprzed ponad stu lat! – Czy jest więc możliwe – spytałem, próbując powiązać ze sobą to

wszystko: Pinkera i jego kulturalnych arbitrów, Boddy’ego i jego korporacyjnych Hunów; całą tę historię z epigenetyką – że psychopaci rzucili kości, a my, w miarę upływu czasu, coraz częściej gramy po ich stronie? Hare zamawia jeszcze jedną kolejkę. – Nie tylko – odpowiada. – W miarę upływu czasu, jeśli za kulisami nadal będzie mieszać ręka epigenetyki, te kości nabiorą większego znaczenia. Nikt już nie wątpi, że pewne elementy osobowości psychopatycznej umożliwiają wdrapanie się na sam szczyt. A kiedy psychopaci już tam się znajdą, oczywiście będą grać w sposób odpowiadający takim jak oni sami… Popatrz, co się stało na Wall Street… Przykład idzie z góry, ale w miarę jak się zakorzenia, ci z niższych poziomów, lepiej przystosowani do radzenia sobie w takim środowisku, zaczną się wspinać coraz wyżej… W latach sześćdziesiątych był pewien pisarz, Alan Harrington[132], który uważał, że psychopatia to kolejny krok ewolucji. Następna sztuczka, jaką trzyma w zanadrzu dobór naturalny w sytuacji, gdy społeczeństwo przyspiesza, a więzi społeczne stają się coraz luźniejsze. Może miał rację? Nie sposób tego jeszcze stwierdzić, ale w laboratoriach genetycznych prowadzi się interesujące badania. Czy wspominałem ci o artykule[133], w którym jest mowa o tym, że ludzie o wysokim poziomie testosteronu i z długimi allelami genów transportera serotoniny wykazują stłumioną reakcję ciała migdałowatego, kiedy stykają się z zagrożeniami płynącymi z dominacji społecznej? To może być potencjalnie gen psychopatii. Masz tu równocześnie wysoki poziom agresji i niski poziom strachu…

Oczy Gary’ego Gilmore’a Patrzę na zegarek. Jest trochę po dziewiątej, bar powoli się zapełnia. W tle leci piosenka zespołu Adverts Gary Gilmore’s Eyes[134] – postpunkowy staroć. Wokalista zastanawia się, jak by to było spojrzeć na życie oczami Gary’ego Gilmore’a. To interesujące pytanie – w dodatku takie, na które ktoś już zna odpowiedź. Gilmore wyraził życzenie, by po egzekucji jego rogówki użyto do transplantacji. Zgodnie z wolą dawcy kilka godzin po jego śmierci wszczepiono ją dwóm osobom.

Gilmore, niegdyś zwykły sprzedawca butów, należy do superpsychopatycznych przestępców – rzadkiego podgatunku, u którego wszystkie suwaki na stole mikserskim zostały ustawione na maksimum. W styczniu 1977 roku został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny w małym i poza tym niczym się niewyróżniającym miasteczku Draper w Utah. W lipcu poprzedniego roku zastrzelił pracownika tamtejszej stacji benzynowej – nie był do końca pewien z jakiego powodu – a potem spokojnie poszedł do kina ze swoją dziewczyną. Następnego dnia znów zabił, tym razem strzelił w głowę recepcjoniście w hotelu. Sześć miesięcy późnej, po ostatnim posiłku złożonym z hamburgerów, jajek i ziemniaków, stanął przed plutonem egzekucyjnym w więzieniu stanowym w Utah. Pluton składał się z pięciu mężczyzn. Strażnik więzienny zacisnął skórzane pasy na głowie i piersi Gilmore’a, a do klatki piersiowej przyczepił mu okrągłą tarczę strzelniczą z materiału. Potem wyszedł z sali i obserwował egzekucję przez okno pomieszczenia dla widzów. Tylko cudowne ułaskawienie mogło ocalić Gilmore’a, ale w owym czasie w Draper nie zdarzały się cuda. Zresztą kilka miesięcy wcześniej on sam zrezygnował z możliwości apelacji. Powiedział swojemu obrońcy, że chce umrzeć. O ósmej rano członkom plutonu egzekucyjnego rozdano broń. Zgodnie z tradycją nałożono skazanemu na głowę czarny worek, a strażnik, który miał to zrobić, zapytał Gilmore’a (również w zgodzie z tradycją), jakie są jego ostatnie słowa. Skazany popatrzył prosto przed siebie, a jego oczy były zimniejsze niż Great White, kiedy przez jego duszę przetaczał się głuchy grom śmierci. – Zróbmy to – powiedział. Słuchając piosenki, zwracam się w zamyśleniu do Hare’a: – Zastanawiam się, jak by to było popatrzeć oczami Gilmore’a. Tak naprawdę. Gdyby ktoś mógł mnie zmienić na godzinę w psychopatę, jakie to by było uczucie? Hare zaczyna się śmiać. – Może ja się w niego zmieniam. I to w moim wieku. Ale najpierw trzeba by mi było odebrać kluczyki od BMW.

Kończymy drinki i rozstajemy się. Słowa piosenki zmusiły mnie do myślenia, więc krążę po ulicach starego Montrealu, a po głowie chodzi mi szalony pomysł. Przypomniałem sobie badania Ahmeda Karima, w których czynił ludzi lepszymi kłamcami, wyłączając czasowo obszar mózgu odpowiedzialny za decyzje moralne – przednią okolicę ich kory przedczołowej – za pomocą przezczaszkowej stymulacji magnetycznej. A może, skoro potrafimy przesunąć wyżej jeden potencjometr, uda się przesunąć kilka innych?

Magnetyczna osobowość TMS, czyli technika przezczaszkowej stymulacji magnetycznej[135], zostało opracowane przez doktora Anthony’ego Barkera i jego kolegów z University of Sheffield w 1985 roku. Ale tak naprawdę ma dłuższą historię. Nauka o pobudzaniu nerwów i mięśni za pomocą prądu elektrycznego powstała w latach osiemdziesiątych osiemnastego wieku, jakieś dwieście lat wcześniej, nim Barker wziął sprawy w swoje ręce. Włoski anatom i fizyk Luigi Galvani i jego rodak Alessandro Volta odkryli – za pomocą prostego generatora prądu elektrycznego i dwóch łap żaby – że nerwy to wcale nie rurki z wodą, jak utrzymywał Kartezjusz, tylko przewody elektryczne, które są nośnikiem informacji w systemie nerwowym. Od tamtej pory uczyniono wielki postęp. Baker i jego zespół po raz pierwszy zastosowali TMS, aby zademonstrować przewodzenie impulsów nerwowych od kory motorycznej do rdzenia kręgowego poprzez stymulowanie prostego kurczenia się mięśnia. Obecnie urządzenie służy do czegoś zupełnie innego i ma liczne zastosowania praktyczne zarówno w diagnostyce, jak i terapii wielu schorzeń neurologicznych i psychiatrycznych – od depresji i migreny po udary i chorobę Parkinsona. Przesłanka, na której został oparty TMS, jest taka, że mózg działa na zasadzie przesyłu sygnałów elektrycznych. I podobnie jak we wszystkich tego rodzaju systemach, zmiana środowiska elektrycznego może modyfikować jego działanie. Na standardowe wyposażenie składają się silny elektromagnes, który generuje impulsy stałego pola magnetycznego o określonej częstotliwości, oraz pętla w plastikowej osłonce umieszczana na

czaszce pacjenta, która kieruje te impulsy do wybranych rejonów mózgu i w ten sposób stymuluje korę. O psychopatach wiemy tyle, że włączniki światła w ich mózgu nie działają dokładnie tak samo jak u nas – i że jednym z obszarów, w których przede wszystkim ujawniają się zmiany, jest ciało migdałowate, struktura wielkości fistaszka znajdująca się w samym środku mózgu. Jak dowiedzieliśmy się wcześniej, to wieża kontrolna emocji: strzeże naszej uczuciowej przestrzeni powietrznej i odpowiada za to, co czujemy. Problem w tym, że u psychopatów część przestrzeni, która odpowiada za strach, jest pusta. Pozostańmy przez chwilę przy porównaniu do włącznika światła. TMS można uznać za coś w rodzaju płynnego regulatora jego natężenia. Kiedy przetwarzamy informacje, nasz mózg generuje słabe sygnały elektryczne, które podróżują nerwami do naszych mięśni, ale również wędrują głęboko do mózgu, niczym efemeryczne ławice danych elektrycznych, składających się na nasze myśli, wspomnienia i uczucia. TMS może zmienić siłę tych sygnałów. Przepuszczając promieniowanie elektromagnetyczne przez starannie wybrany obszar kory mózgowej możemy je albo wzmocnić, albo stłumić – innymi słowy, albo pomóc płynąć tej ławicy, albo ją powstrzymać. Jeśli wyłączymy sygnały płynące do ciała migdałowatego – podobnie jak Ahmed Karim i jego koledzy z uniwersytetu w Tübingen zrobili z obszarem związanym z moralnością – będziemy na dobrej drodze do zamienienia kogoś w psychopatę. Liane Young i jej zespół w MIT[136] posunęli się nieco dalej niż Karim i wykazali, że zastosowanie TMS w prawym skrzyżowaniu skroniowo-ciemieniowym wpływa w sposób znaczący nie tylko na zdolność do kłamstwa, ale i na zdolność do rozważań moralnych: szczególnie na przypisywanie premedytacji działaniom innych ludzi. Dzwonię na komórkę do mojego starego przyjaciela, Andy’ego McNaba. Akurat rozbija się po pustyni w Nevadzie na swoim motocyklu Harley V-Rod Muscle. I to bez kasku, jak się zdążył pochwalić. – Hej, Andy – mówię. – Masz ochotę na małe wyzwanie, kiedy już wrócisz? – Jasne! – wrzasnął. – A o co chodzi? – Chcę sprawdzić w laboratorium, jacy z nas zimni dranie. I udowodnić, że ja jestem lepszy.

Andy zanosi się wariackim śmiechem. – Uwielbiam takie historie – mówi. – Nie ma sprawy. Jest tylko jeden problem Kev. Jak niby chcesz tego dokonać? – Bez trudu – ja na to.

Specjalne usługi autorskie Na wypadek, gdyby ktoś z was mieszkał przez dwadzieścia lat w jaskini na odludziu (nie biorę tu pod uwagę talibów), wyjaśniam, że Andy McNab to zapewne najsławniejszy brytyjski żołnierz, jaki kiedykolwiek służył w Siłach Zbrojnych Jej Królewskiej Mości. Oczywiście dopóki w 2005 roku książę Harry nie porzucił ostatecznie swojego kija do polo. Podczas pierwszej wojny w Zatoce Andy dowodził oddziałem Bravo Two Zero, ośmioosobowym patrolem sił specjalnych, któremu przydzielono zadanie zebrania danych wywiadowczych o podziemnej łączności pomiędzy Bagdadem a północno-zachodnim Irakiem oraz wytropienia i zniszczenia wyrzutni scudów wzdłuż głównych dróg zaopatrzeniowych na tym obszarze. Okazało się jednak, że chłopcy będą mieli co innego do roboty. Dwa dni po wyruszeniu zostali zdemaskowani przez pasterza wypasającego kozy. Nie pozostało im nic innego, jak załatwić sprawę honorowo i ewakuować się sto osiemdziesiąt pięć mil przez pustynię, ku granicy z Syrią. Tylko jeden żołnierz tego dokonał. Trzech zginęło w drodze, a czterech pozostałych, w tym Andy, dostało się do irackiej niewoli. Wkrótce wyszło na jaw, że żaden z ludzi, którzy ich schwytali, nie znajdzie zatrudnienia jako gospodarz własnego talk show… ani nie zapisze się na kartach historii chirurgii plastycznej. Powszechnie wiadomo, że istnieją lepsze sposoby wprowadzenia swobodnej atmosfery podczas pogawędki niż gaszenie papierosa na karku rozmówcy. I że wypłowiała od słońca kolba AK-47 to nie jest najbardziej precyzyjne narzędzie do zmieniania kształtu żuchwy. Dzięki bardziej zaawansowanym brytyjskim technikom medycznym Andy ma teraz w ustach więcej porcelany niż wszystkie łazienki w pałacu Buckingham razem wzięte. Sprawdził to osobiście – w 1991 roku odwiedził pałac, by odebrać od królowej medal za wybitną służbę. Medal był zaledwie początkiem. W 1993 roku Andy wydał książkę[137],

w której opowiedział historię patrolu ze wszystkimi ponurymi detalami i nadał nowy kształt, w zasadzie na kolanie, pamiętnikom współczesnych wojskowych. Jak powiedział wówczas oficer dowodzący Special Air Service (SAS), to, co przydarzyło się Bravo Two Zero, „na zawsze pozostanie w pułkowej historii”. Nie żartował. Obecnie jest to nawet część szerszej historii kultury. A Andy stał się marką. Kilka lat temu podczas nocnego lotu do Sydney przelatywaliśmy nad terytorium Afganistanu. Nagle w głębokiej i niebezpiecznej ciemności gór Hindukusz zauważyłem przez szczeliny w pokrywie chmur maleńkie iskierki świateł. Co to, do diabła? – zastanawiałem się. Ogniska nomadycznych pasterzy? Tajemne kryjówki jednookich przywódców talibów? W tym momencie przez interkom odezwał się pilot. – Ci z państwa, którzy siedzą po prawej stronie, zauważyli zapewne światła laptopów żołnierzy SAS. Czytają właśnie swoje najnowsze bestsellery. Pilot się wyłączył, a wszyscy w samolocie zaczęli się śmiać. Andy pewnie też by się śmiał, gdyby tam był. Ale mam wrażenie, że przelatywaliśmy wtedy właśnie nad nim. Kiedy poznajecie Andy’ego, bardzo szybko przekonujecie się, że gówno go wszystko obchodzi. Nic nie jest święte. I nic nie jest w stanie zbić go z pantałyku. – Miałem dwa dni, jak mnie znaleźli – powiedział, kiedy spotkaliśmy się po raz pierwszy, na stacji London Bridge. – Tuż za rogiem, na schodach Guy’s Hospital. Podobno leżałem zawinięty w torbę od Harrodsa. – Żartujesz – ja na to. – Poważnie? – Jasne. – Cholera, aż trudno uwierzyć. Myślałem, że jesteś facetem od T.J. Maxxa! – Ty gnoju! – on na to. – Ale trafiony. Podoba mi się. Występował wraz ze mną w audycji radiowej, którą realizowałem dla BBC. Nazywała się Extreme Persuasion[138]. Chciałem ustalić, ile cech psychopatycznych przydatnych jest żołnierzom SAS. Na przykład obojętność na docinki. I nie rozczarowałem się. Zamierzacie się zaciągnąć, dam wam

radę. I to całkiem za darmo. Jeśli macie jakiś problem ze swoim pochodzeniem, lepiej zostańcie w domu. – W obozie zauważysz przede wszystkim dokuczanie innym – mówi Andy. – W zasadzie na okrągło. Każdy dokucza każdemu i próbuje go wkurzyć. Wiesz, ma to swój powód[139]. Jeśli cię złapią, masz być szarym człowiekiem. Zachowywać się, jakbyś był zmęczony i jakby cię to nie dotyczyło. Żeby przesłuchujący odnieśli wrażenie, że gówno wiesz. Że do niczego im się nie przydasz. Jeśli są dobrzy, zaczną szukać twoich słabości. Będą obserwowali najdrobniejsze reakcje – mikroekspresje, drobne ruchy gałek ocznych – które ujawnią im prawdziwy stan twojego umysłu. A jeśli coś zauważą, wywloką to z ciebie. Już po wszystkim, koleś. Gra skończona. Ujmijmy to tak: jeśli masz problem z rozmiarem swojego fiuta, to pokój przesłuchań w Iraku nie jest najlepszym miejscem, żeby to sobie uświadomić. Tu wszystko jest fair. Dokuczanie pełni określoną funkcję. To skuteczny sposób budowania odporności psychicznej. Szczepionka przeciwko gównu, z jakim się zetkniesz, jeśli cię złapią. To jest zło, ale właściwego rodzaju, jeśli rozumiesz, o co mi chodzi. Plus, no wiesz… Nie ma to jak dobra podpucha, no nie? Pewnie nie. Ale silna psychika to niejedyna wspólna cecha żołnierzy sił specjalnych i psychopatów. Dwa lata temu w piękny wiosenny poranek dwanaście tysięcy stóp nad Blondi Beach w Sydney wykonałem pierwszy skok spadochronowy. Poprzedniego wieczoru, nieco zaniepokojony tą perspektywą, w jednym z barów nad morzem zaesemesowałem do Andy’ego z prośbą o ostatnie rady. „Nie zamykaj oczu i panuj nad zwieraczem”, brzmiała odpowiedź. Tak też zrobiłem. Ale skok w nocy, na terenie objętym wojną, z dwukrotnie większej wysokości i z dziewięćdziesięcioma kilogramami ekwipunku, to zupełnie inna sprawa. A jakby tego było mało, nawet na trzydziestu tysiącach stóp zabawa trwa. – Zwykle rozrabialiśmy i zanosiliśmy się od śmiechu – wspomina Andy. – No wiesz, wyrzucaliśmy wyposażenie, a potem próbowaliśmy je dogonić. Albo już w powietrzu łapaliśmy kumpla od tyłu i patrzyliśmy, który pierwszy stchórzy – kto pierwszy pociągnie za rączkę. Fajnie było.

No… tak. Skoro tak twierdzisz, Andy. Ale zabijanie nie było zabawne. Spytałem go, czy kiedykolwiek żałował czegoś, co zrobił. Tych ludzi, których zabił podczas tajnych misji na całym świecie. – Nie – odparł obojętnie, a w jego zimnych niebieskich oczach (tak na marginesie takie oczy można zobaczyć na zdjęciach oskarżonych za kratami) nie pojawia się najmniejszy choćby ślad uczuć. – Tak naprawdę do tego się nie wraca. Kiedy jesteś na wrogim terenie, myślisz tylko o tym, żeby pociągnąć za spust, nim zrobi to ten drugi. A jak już pociągniesz, lecisz dalej. To proste. Po co tam stać i myśleć o tym, co się zrobiło? Jak raz pójdziesz tą drogą, jest duża szansa, że ostatnia rzecz, jaka przejdzie ci przez głowę, to kula z M16. Motto pułku brzmi: „Śmiali wygrywają”. Ale czasami żołnierze wyrażają tę myśl bardziej dosadnie. „Pieprzyć to”.

Więzy obojętności Jeśli ująć sprawę w ten sposób, to nietrudno wyobrazić sobie, jak bardzo w pewnych sytuacjach taka patologiczna pewność siebie może się przydać – czasami może być wręcz cechą adaptacyjną. Jeden z rodaków Andy’ego, Colin Rogers, były członek sławnego zespołu zabójców SAS, który podczas operacji „Nimrod” w 1980 roku zapukał lekko w okna ambasady irańskiej w Londynie, powiedział coś bardzo podobnego. Przechwycenie terrorysty wśród kurzu, ognia i gruzów, czyli w zwykłych warunkach forsowania wejścia za pomocą ładunków wybuchowych, to nie jest coś, nad czym żołnierze sił specjalnych lubią deliberować – zwłaszcza kiedy mają w ręku najnowszy pistolet maszynowy Hecker & Koch MP5 wyrzucający z siebie osiemset pocisków na minutę, a margines błędu to często kwestia kilku milimetrów. Jeśli tylko masz okazję do strzału, to strzelasz. Jesteś skupiony, spokojny i na zimno naciskasz spust. Wahanie nie wchodzi w grę. Można powiedzieć, że w pewnym sensie ci ludzie są ognioodporni – potrafią działać w samym ogniu wydarzeń. Przede wszystkim chodzi o to, żeby nie czuć żaru. – Jesteś napompowany adrenaliną. Jasne, że jesteś – mówi mi Colin, kiedy siedzimy w jego ulubionym pubie na East Endzie, który ewidentnie najlepsze

dni ma już za sobą. – Ale to jest coś, do czego przygotowywałeś się przez lata. Sześć, siedem godzin dziennie. To jak z jazdą samochodem. Choć żadna podróż nie jest taka sama jak poprzednia, potrafisz sobie poradzić w większości sytuacji. Twoje reakcje stają się automatycznie. Oczywiście, oceniasz sytuację, ale nawet to jest rezultatem szkolenia. Trudno to opisać komuś, kto tego nie przeszedł. To tak, jakbyś miał podwyższoną świadomość wszystkiego, co się wokół ciebie dzieje. Jakby przeciwieństwo zalania się w trupa. Ale równocześnie jesteś jakby na zewnątrz. Jakbyś oglądał film. Ma rację. I to nie tylko, kiedy chodzi o szturmowanie ambasad. Pamiętacie słowa neurochirurga z poprzedniego rozdziału? „Upojenie, które wyostrza zmysły, zamiast je przytępiać”, tak opisał stan, w który wchodzi, nim rozpocznie trudną operację. Prawdę powiedziawszy, w każdym kryzysie najbardziej efektywnie działają ludzie, którzy zachowują spokój – są w stanie reagować na potrzebę chwili, a równocześnie zachowują pewien dystans. Rozważmy na przykład wyjątek z wywiadu, jaki przeprowadziłem z instruktorem amerykańskich sił specjalnych na temat żołnierza poddawanego chyba najbardziej wyczerpującej fizycznie i psychicznie procedurze selekcji na świecie – do SEALs. Czyli do facetów, którzy złapali bin Ladena. Robiliśmy wszystko co w naszej mocy, żeby złamać drania. W zasadzie, jeśli mam być szczery, pracowaliśmy nad nim nieco bardziej niż nad innymi. To było dla nas swego rodzaju wyzwanie. Plus to, że… gdzieś w głębi duszy mieliśmy świadomość, że on wiele przełknie. Stracił rodziców w wieku jedenastu lat, jakoś prześlizgnął się przez sieć opieki społecznej, żył na własny rachunek i jeszcze zajmował się młodszym bratem i siostrą. No wiesz, kradnąc i kombinując. Kiedy miał szesnaście lat, pobił kogoś tak mocno, że gość zapadł w śpiączkę. No i wtedy dostaliśmy go w swoje ręce. Biały szum. Deprywacja snu. Deprywacja sensoryczna. Woda. Stres. I tak dalej. Wypróbowaliśmy na nim wszystko. W końcu, po czterdziestu ośmiu godzinach, zdjąłem mu opaskę z oczu, przysunąłem twarz do jego twarzy i wrzasnąłem:

– Chcesz mi coś powiedzieć? Ku mojemu zdumieniu, a muszę przyznać, że również rozczarowaniu – jak już mówiłem, facet był twardy jak skała, a w tym momencie sami już chcieliśmy, żeby przeszedł – powiedział, że tak. Chce mi coś powiedzieć. – Co takiego? – spytałem. – Ogranicz czosnek, gościu. To był jedyny raz w ciągu moich piętnastu lat pracy instruktora, kiedy się odsłoniłem. Na ułamek sekundy nie zapanowałem nad mimiką i uśmiechnąłem się. Nic nie mogłem na to poradzić. Podziwiałem tego gościa. I wiesz co? Nawet w takim stanie ten skurwiel to zauważył. Zauważył! Przywołał mnie bliżej. A w jego oczach zobaczyłem czystą, no nie wiem… przekorę? Diabli wiedzą, co to było. – Koniec gry – szepnął mi w ucho. – Oblałeś. Co? To ja mu to miałem powiedzieć! Dopiero wtedy zorientowaliśmy się, że to jeden z tych „niełamliwych”. Najtwardszy z twardzieli… Ale to był bezwzględny skurwysyn. A jeśli nawet miał sumienie, to ja go nigdy nie zauważyłem. Był zimny jak lód. I to po obu stronach lufy. Co w tym biznesie nie jest takie złe.

McNab w laboratorium Pewnego grudniowego poranka, okropnie zimnego, Andy zjawia się w Centre for Brain Science na University of Essex. Tu czeka już na nas człowiek, który przez następne dwie godziny będzie naszym katem. Doktor Nick Cooper to jeden z czołowych ekspertów od TMS na świecie. Tego ranka wyglądał tak, jakby większość doświadczenia zdobył na sobie. Nick wprowadza nas do laboratorium. Pierwsze, co widzimy, to dwa skórzane fotele z wysokim oparciem, stojące obok siebie. A tuż koło nich chyba największa na świecie rolka ręcznika papierowego. Wiedziałem, po co ten ręcznik: do wycierania nadmiaru żelu przewodzącego do elektrod EEG, które zamierza podłączyć nam Nick; to one będą odbierać sygnały z głębin naszych mózgów. Andy’emu musi wystarczyć wyobraźnia.

– Jezu – mówi, wskazując rolkę. – Jak to jest papier toaletowy, to ja spadam! Nick zaprasza nas na fotele i zapina nam pasy. Potem podłącza nas do urządzenia monitorującego pracę serca, rejestratora EEG i sensora reakcji skórno-galwanicznej, oceniającego poziom stresu po aktywności elektrycznej skóry. Kiedy kończy przygotowania, obaj wyglądamy, jakbyśmy utknęli w ogromnej przełącznicy telefonicznej. Na głowie czuję zimny żel do elektrod. Ale Andy się nie skarży. Wreszcie do niego dotarło, po co jest ta wielka rolka ręcznika papierowego. Jakieś trzy metry przed nami na ścianie wisi ogromny ekran. Nick wciska guzik i budzi go do życia. Potem przełącza się na tryb naukowca. Puszcza muzykę ambient, a przed naszymi oczami połyskuje w zachodzącym słońcu spokojne jezioro. – Kurde – wykrzykuje Andy – To jak z reklamy podpasek! – No dobra – mówi Nick. – Posłuchajcie. W tej chwili oglądacie spokojną, sielską scenę, której towarzyszy cicha muzyka relaksacyjna. Chcę w ten sposób uzyskać materiał wyjściowy, na podstawie którego będziemy mogli mierzyć siłę waszych reakcji. Za jakąś minutę obraz na ekranie się zmieni. Pojawią się sceny pełne przemocy albo obrzydliwe. Wtedy zarejestruję zmiany w pracy waszego serca, przewodnictwie skóry i aktywności EEG i porównam z poziomem wyjściowym, który właśnie zarejestrowaliśmy. Jakieś pytania? Andy i ja kręcimy głowami. – Wszystko w porządku? Kiwamy głowami. – No dobra – mówi Nick. – To ruszamy z tym koksem. Znika nam za plecami, a my z Andym dalej oglądamy reklamę podpasek. Później okazało się, że kiedy czekaliśmy, aż coś się stanie, nasze odczyty były dość podobne. Obaj mieliśmy znacznie przyspieszony puls, wyczekując niespokojnie na zmianę. Ale kiedy Nick przesunął dźwignię, albo coś zrobił za naszymi plecami, żeby zmienić obraz, gdzieś w umyśle Andy’ego jakby wyskoczył bezpiecznik i jego miejsce zajął lodowowatozimny żołnierz SAS. Gdy na

ekranie pojawiały się żywe, soczyste sceny amputacji, okaleczeń, tortur i egzekucji (tak żywe, że później Andy wyznał, iż niemal czuł krew: „taki mdląco słodki zapach, którego nigdy się nie zapomina”), i towarzyszyła im już nie muzyka ambient rodem ze spa, lecz wyjące syreny i dokuczliwy biały szum, jego reakcje fizjologiczne zaczęły się odwracać. Spadła aktywność elektryczna skóry, dramatycznie osłabła aktywność mózgu, na co wskazywał odczyt EEG. W zasadzie, kiedy pokaz się skończył, wszystkie trzy odczyty reakcji Andy’ego wskazywały na niższe pobudzenie niż podczas oglądania reklamy podpasek. Nick nigdy nie widział czegoś podobnego. – Zupełnie jakby się szykował na wyzwanie, a kiedy się pojawiło, jego umysł zareagował wstrzyknięciem do żył płynnego azotu – powiedział. – Błyskawicznie wyeliminował wszystkie nadmiarowe emocje i wszedł w stan bezwzględnego skupienia. Kręci głową skonsternowany. – Gdybym sam nie zarejestrował tych odczytów, nie wiem, czybym w to uwierzył – ciągnie. – No dobra, nigdy wcześniej nie badałem żołnierzy z sił specjalnych, ale ten facet kontroluje sytuację w sposób absolutny. Tak się do niej dostosowuje, jakby się zupełnie wyłączał. Z czymś podobnym zetknął się Bob Hare: odczyty są tak dziwaczne, że naprawdę zaczynasz się zastanawiać, od kogo pochodzą. Wróćmy jednak do testu. Nie trzeba dodawać, że moje fizjologiczne reakcje wystrzeliły pod sufit. Podobnie jak u Andy’ego nasiliły się znacznie, kiedy czekałem na początek jatki. Ale na tym kończy się wszelkie podobieństwo. Zamiast opaść wśród całej tej krwi i wybebeszonych flaków, wzrosły jeszcze bardziej. – Przynajmniej mamy potwierdzenie, że sprzęt działa jak trzeba – stwierdza filozoficznie Nick. – I że jesteś całkiem normalny. Patrzymy krzywo na Andy’ego, który zabawia grupę doktorantek Nicka, wpatrzonych w liczne monitory. Bóg jeden wie, co o nim myślą. Właśnie oglądały odczyty obrazujące jego reakcje; żel posklejał mu włosy i ma fryzurę jak Don King w tunelu aerodynamicznym. Ja nadal próbuję dojść do siebie po szoku. Jest mi niedobrze. Czuję się

roztrzęsiony. I niezbyt pewnie stoję na nogach. Może i moje odczyty są normalne, jak twierdzi Nick, ale na pewno nie czuję się normalnie, przeglądając dane. Różnica jest po prostu żenująca. Moje EEG przyrównać można do widoku drapaczy chmur w Nowym Jorku – same ostre szpice matematycznie wyliczonych loftów. Za to Andy’ego wygląda jak luksusowe pole golfowe na jednej z wypielęgnowanych wysepek na Oceanie Indyjskim. Jest jednolite. Zwarte. I szalenie symetryczne – wręcz nieprawdopodobnie. – Jest nad czym myśleć, no nie? – zwracam się do Nicka. – Czym tak naprawdę jest normalność? Wzrusza ramionami i resetuje komputer. – Może się tego dowiesz – odpowiada.

Uczyń mnie psychopatą Andy ewakuuje się do luksusowego hotelu na wsi – później mam się tam z nim spotkać, żeby zdać mu raport. Wcześniej jednak dzielnie stawiam czoło drugiej fazie eksperymentu, w której dostanę swoją drugą szansę – zostanę przerobiony na psychopatę. Obejrzę kolejną sesję mordów, jatek i rozlewów krwi, tylko tym razem z całkiem inną głową. A to dzięki TMS, które stosowali w swoich badaniach nad lojalnością Ahmed Karim i Liane Young. – Ale to mija? – upewnia się Andy. – Bo wiesz, hotel nie chciałby mieć dwóch psycholi na barze. – Efekty znikną w ciągu pół godziny – zapewnia Nick, prowadząc mnie do czegoś, co przypomina fotel dentystyczny z zagłówkiem, oparciami na ręce i pasami do unieruchamiania głowy. – Wyobraź sobie, że TMS to elektromagnetyczny grzebień, który przeczesze w określonym kierunku neurony w twoim mózgu i zrobi ci tymczasową neurologiczną fryzurę. Która, jak każda nowa fryzura – jeśli nie będziesz o nią dbał – sama powróci do punktu wyjścia. W oczach Andy’ego widzę znaki zapytania. Co to ma być? Laboratorium czy salon fryzjerski? Nick sadza mnie na groźnie wyglądającym fotelu i klepie nieco zbyt

protekcjonalnie po ramieniu. Kiedy kończy przywiązywanie i podłączanie do urządzeń, wyglądam jak Hannibal Lecter w salonie optycznym. Ustawia nad moją czaszką głowicę TMS, przypominającą uchwyt gigantycznych nożyczek, i włącza maszynę. Od razu mam wrażenie, jakby jakiś sprytny człowieczek zaczął mi grzebać głęboko w głowie, posługując się młotkiem geologicznym. Nie jest to bolesne, ale jakoś nie chcę, żeby to był dopiero wstęp do mojej neurogeologicznej przemiany. – Pole elektromagnetyczne przenika twój nerw trójdzielny, odpowiedzialny za czucie na twarzy i za niektóre funkcje motoryczne, takie jak gryzienie, żucie i przełykanie – wyjaśnia Nick. – Zapewne odczuwasz to w zębach trzonowych, prawda? – Aha – kiwam głową. – Próbuję właśnie odszukać konkretny fragment twojej kory ruchowej, odpowiedzialny za ruch małego palca u prawej dłoni. Kiedy go znajdziemy, posłuży nam za swego rodzaju obóz-bazę i pozwoli wyznaczyć koordynaty tych obszarów mózgu, którymi naprawdę jesteśmy zainteresowani. Twoje ciało migdałowate i obszar odpowiedzialny za decyzje moralne. – No to lepiej się pospiesz – mówię. – Bo jeszcze trochę, a uduszę cię własnymi rękami. Nick się uśmiecha. – A niech mnie – mówi. – Już działa. Bierze się do pracy i po jakichś dwudziestu sekundach czuję, że bezwiednie poruszam małym palcem. Początkowo delikatnie. Potem coraz mocniej. Wkrótce mój palec kiwa się tak, jakby chciał się oderwać od ręki. Nie jest to najmilsze uczucie na świecie – siedzieć przywiązanym w fotelu, w źle oświetlonej sali, ze świadomością, że nie ma się kontroli nad własnym ciałem. Dość przerażające. Poniżające. Dezorientujące… I w dodatku ma się wrażenie, jakby cała wolna wola dostała środki uspokajające. Jedyna moja nadzieja w tym, że Nick nie jest w nastroju do żartów. Z tym całym sprzętem, jaki ma do dyspozycji, mógłby mi kazać robić gwiazdy po całym laboratorium. – No dobra – mówi. – Teraz już mamy umiejscowiony punkt wyjścia.

Zaczynamy. Mój mały palec przestaje się kiwać, kiedy Nick przesuwa swą upiorną neurologiczną różdżkę nad moją głową. Muszę bezczynnie siedzieć i czekać, aż moja grzbietowo-boczna część kory przedczołowej i prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe zostaną wyczesane elektromagnesem. TMS nie może przeniknąć dostatecznie głęboko do mózgu, by dosięgnąć bezpośrednio okolic odpowiedzialnych za emocje i decyzje moralne. Ale pobudzając lub wygaszając rejony kory mózgowej, które mają połączenia z tymi obszarami, można stymulować efekty właściwe dla głębszego, bardziej agresywnego wpływu. Wkrótce zaczynam zauważać niewyraźną, ale wszechobecną i bardziej egzystencjalną zmianę. Przed eksperymentem byłem ciekaw, jak długo potrwa, nim zacznę coś odczuwać. Teraz znam odpowiedź: dziesięć do piętnastu minut. Zapewne tyle samo czasu trzeba, żeby większości ludzi zaszumiało w głowie po wypiciu piwa albo kieliszka wina. Efekt jest bardzo podobny. Czuję swobodną, niefrasobliwą pewność siebie. Transcendentalne zwolnienie zahamowań. Rodzące się we mnie subiektywne poczucie moralności: dumną i dziwnie uduchowioną świadomość, że kurde, kogo to wszystko obchodzi? Ale jest jeden znaczący wyjątek. Jedna wyraźna i niewątpliwa różnica pomiędzy tym, co czuję, a skutkami alkoholu. Brakuje towarzyszącej temu ostatniemu ociężałości. Zachowuję czujność i uwagę – a właściwie mam wrażenie, że one się wyostrzyły. Ogarnia mnie nieodparte wrażenie, że jestem bardziej świadom tego, co wokół. Jakby moje sumienie dostało dawkę moralnego rohypnolu, wszelkie niepokoje zostają utopione w kilku shotach przezczaszkowego magnetycznego Jacka Danielsa. Równocześnie całe moje jestestwo jakby zostało całkowicie oczyszczone przez światło. Moja dusza, czy jak tam to sobie nazwiecie, zanurza się w duchowej zmywarce. A więc to takie uczucie, być psychopatą, myślę sobie. Patrzeć oczami Gary’ego Gilmore’a. Iść przez życie z wiedzą, że bez względu na to, co powiem albo zrobię, wina, skrucha, wstyd, żal, strach – wszystkie te znajome, codzienne sygnały ostrzegawcze, które normalnie zapalają się na mojej psychicznej tablicy kontrolnej – nie będą mi już dokuczać. Nagle doznaję olśnienia. Mówimy o różnicach wynikających z płci, klasy,

koloru skóry, inteligencji. I wiary. Ale najbardziej fundamentalna różnica pomiędzy jednym człowiekiem a drugim polega na obecności sumienia lub jego braku. Sumienie sprawia nam ból, kiedy wszystko wydaje się w porządku. Ale co będzie, jeśli stanie się twarde jak stary but? Jeśli będzie miało tak wysoki próg bólu, że nawet nie drgnie, kiedy inni będą wić się w agonii? Hmm. Jeszcze ważniejsze jest inne zagadnienie: czy moje psychopatyczne implanty sprawią, że stanę się bardziej cool niż Andy McNab? Znów siadam w fotelu i podłączony do aparatury oglądam rozgrywający się na ekranie horror: obrazy zmodyfikowano, żeby uniknąć efektu przyzwyczajenia. Tym razem jednak jest zupełnie inaczej. – Wiem, że temu facetowi przede mną zrobiło się niedobrze na widok tego wszystkiego – słyszę własny głos. – Ale tym razem te widoki raczej wzbudzają mój śmiech. Linie i robaczki na ekranach potwierdzają moje wyznanie. Tam, gdzie wcześniej mój mózg reagował tak mocno, że tylko cudem najnowszy rejestrator EEG nie buchnął płomieniami, po psychopatycznej przemianie jego aktywność znacznie osłabła. Być może nie jest aż tak dystyngowanie symetryczna jak u Andy’ego, ale z pewnością nastąpiła zmiana w pożądanym kierunku. Ani jednego nowojorskiego drapacza chmur w zasięgu wzroku. Podobnie jest z rytmem serca i reakcją skóry. Prawdę powiedziawszy, w przypadku tej ostatniej przebijam Andy’ego. – Czy to już oficjalne? – pytam Nicka, kiedy oglądamy wyniki. – Czy mogę zgodnie z prawdą twierdzić, że jestem bardziej cool niż Andy McNab? Nick wzrusza ramionami. – Pewnie tak – mówi. – Przynajmniej chwilowo. Ale korzystaj, póki możesz. Masz jeszcze jakiś kwadrans. Góra. Kręcę głową. Już mam wrażenie, że magia się rozprasza. Elektromagnetyczne czary przestają działać. Czuję się na przykład znacznie bardziej żonaty niż jeszcze przed chwilą – i mam znacznie mniejszą ochotę podejść do asystentki Nicka i zaprosić ją na drinka. Zamiast tego idę z Nickiem do baru studenckiego i biję swój rekord w Gran Turismo[43]. I to jak biję! Po prostu zrównuję go z ziemią. Ale jakie to ma znaczenie?

W końcu to tylko gra. – Nie chciałbym teraz siedzieć z tobą w prawdziwym samochodzie – mówi Nick. – Masz jak dla mnie zdecydowanie za duże jaja. To wspaniałe uczucie. Może już nie takie jak wcześniej, kiedy byliśmy w laboratorium, niezupełnie tak samo… no nie wiem… niepodważalne. Ale nadal jest, to pewne. Życie wydaje mi się pełne możliwości, moje psychiczne horyzonty są dużo szersze. Dlaczego nie miałbym pojechać w ten weekend do Glasgow, na wieczór kawalerski kumpla, zamiast wlec się do Dublina, żeby pomóc żonie umieścić jej matkę w domu opieki? Dlaczego nie zrobić inaczej niż zwykle. I do diabła z tym, co ludzie sobie pomyślą. No bo niby co się stanie? W przyszłym roku o tej porze… Co ja mówię, w przyszłym tygodniu o tej porze nikt nie będzie o tym pamiętał. Do odważnych świat należy, no nie? Biorę dwa funty ze stolika obok – napiwek dla kelnerki, ale przecież nikt o nim nie wie – i próbuję szczęścia na kolejnych automatach. Docieram do stu tysięcy dolarów w Milionerach. Przewalam niestety sprawę, bo nie decyduję się skorzystać z koła ratunkowego pół na pół. No bo jestem przecież pewien, że akcja American Psycho toczy się w Los Angeles i nonszalancko naciskam guzik, mimo obiekcji Nicka. Okazuje się, że w Nowym Jorku. – Myślałem, że przynajmniej na to potrafisz odpowiedzieć. – Nick się śmieje. Potem wszystko zaczyna się zmieniać – i to naprawdę szybko. Kolejna tura Gran Turismo to porażka. Błyskawicznie robię się ostrożniejszy i kończę wyścig na szarym końcu. I nie tylko to. Nagle zwracam uwagę na kamerę ochrony w rogu i myślę o napiwku, który sobie przywłaszczyłem. Na wszelki wypadek postanawiam go zwrócić. Nick patrzy na zegarek. Wiem, co teraz będzie – nie musi mi mówić. – Nadal jesteś bardziej cool niż McNab? Uśmiecham się i wychylam piwo. Psychopaci. Nigdy nie zatrzymują się na dłużej. Gdy tylko impreza dobiega końca, przenoszą się na inną – niewiele myśli poświęcając przyszłości, a jeszcze mniej przeszłości. A ten, który przez dwadzieścia minut był mną, nie jest żadnym wyjątkiem. Zabawił się i załapał

na darmowego drinka. A teraz, kiedy eksperyment przeszedł do historii, ruszył znów w drogę i zniknął z miasta. Miejmy nadzieję, że pojechał daleko i nie zjawi się znienacka w barze hotelowym, gdzie mam się spotkać z Andym. Bo albo świetnie byśmy się ze sobą dogadali, albo wcale. Jeśli mam być szczery, nie wiem, która możliwość przeraża mnie bardziej.

SZEŚĆ Siedem cnót śmiertelnych Uczucie to aberracja przegrywających.

chemiczna

właściwa

dla

SHERLOCK HOLMES[44]

Przekraczanie granicy Krąży taki dowcip, że trudniej wejść do Broadmoor, niż z niego wyjść. Tyle że to wcale nie jest żart. – Ma pan przy sobie coś ostrego? – pyta kobieta w recepcji, kiedy przy wejściu wykładam całą zawartość swojej teczki – laptop, telefon, długopisy i tak, mojego niezawodnego glocka 17 – do szuflady z pleksiglasowym frontem. – Tylko dowcip – odpowiadam, parodiując odpowiedź, jakiej udzielił Oscar Wilde amerykańskiemu celnikowi. Recepcjonistka wyraźnie nie jest fanką. Moją ani Oscara. – Aż taki ostry nie jest, synu – odparowuje. – A teraz niech pan przyłoży tutaj palec wskazujący prawej ręki i popatrzy w obiektyw. Kiedy przejdzie się przez pierwszą kontrolę w Broadmoor, trafia się do maleńkiej śluzy powietrznej, tymczasowej szklanej celi położonej pomiędzy recepcją a właściwym budynkiem szpitala. Tu trzeba czekać, aż pojawi się osoba, którą pragnie się odwiedzić. Oczekiwanie jest denerwujące i podszyte klaustrofobią. Przeglądam stare pisma i powtarzam sobie w myślach, dlaczego tu jestem – z powodu mejla, którego otrzymałem po rozpoczęciu programu Great British Psychopath Survey[140]. To unikatowe badanie: pierwsze, które pozwoli ocenić rozpowszechnienie cech psychopatycznych w populacji osób pracujących

w naszym kraju. Uczestnicy trafiali na moją stronę internetową[141], gdzie wypełniali Self-Report Psychopath Scale Levensona, po czym otrzymywali wynik badania. Ale to nie wszystko. Podawali też informacje o wykonywanym zawodzie. Bardzo chciałem się dowiedzieć, która profesja okaże się najbardziej psychopatyczna w Wielkiej Brytanii. A która najmniej. Przedstawione wyniki to z pewnością interesująca lektura – szczególnie jeśli ktoś ma słabość do niedzielnych kazań. PSYCHOPATIA+ 1. wyższa kadra zarządzająca 2. prawnicy 3. pracownicy mediów (telewizja/radio) 4. handlowcy 5. chirurdzy 6. dziennikarze 7. policjanci 8. kapłani 9. kucharze 10. urzędnicy administracji państwowej PSYCHOPATIA – 1. płatni opiekunowie osób niepełnosprawnych 2. pielęgniarki/pielęgniarze 3. terapeuci 4. rzemieślnicy 5. stylistki/kosmetyczki 6. pracownicy fundacji dobroczynnych 7. nauczyciele 8. artyści 9. lekarze 10. księgowi

Dwa tygodnie po zakończeniu badania w mojej skrzynce odbiorczej pojawił się e-mail od jednego z uczestników – adwokata, i to jednego z najlepszych w Anglii. Wynik, jaki osiągnął, musiał zwrócić moją uwagę. Ale jego zdaniem nie było w tym nic niezwykłego. Zupełnie. „Dość wcześnie w dzieciństwie zauważyłem, że patrzę na rzeczy inaczej niż inni ludzie”, napisał. „Zwykle pomagało mi to w życiu. Psychopatia (jeśli upiera się Pan nazywać to w ten sposób) jest jak lekarstwo na nowoczesne czasy. Jeśli przyjmuje się je z umiarem, to może przynieść znaczne korzyści; zmniejszyć wiele dolegliwości życiowych, których padamy ofiarą, gdyż nasz delikatny psychiczny system odpornościowy nie jest w stanie nas przed nimi ochronić. A jeśli się je przedawkuje, to jak przy wszystkich lekach, mogą pojawić się dość nieprzyjemne działania niepożądane”. E-mail zmusił mnie do myślenia. Czy to możliwe, że ten znakomity obrońca, występujący w niejednej sprawie kryminalnej, może mieć rację? Czy psychopatia to „lekarstwo na nowoczesne czasy”? Czy przyjmowanie go w umiarkowanych dawkach, przesuwanie suwaków trochę wyżej na naszym psychopatycznym mikserskim stole – w pewnych momentach, w pewnych określonych kontekstach – może przynosić nam coś dobrego? To interesująca możliwość. I intuicyjnie czuję, że niepozbawiona podstaw. Przyjrzyjmy się przez chwilę tym potencjometrom: bezwzględność, urok, skupienie, silna psychika, nieustraszoność, uważność, działanie. Kto spośród nas, w pewnym punkcie życia, nie odniósłby korzyści, gdyby miał je ustawione ciut wyżej? Tak naprawdę ważne jest, by umieć je w odpowiednim momencie przesunąć w dół. Postanowiłem przetestować tę teorię – i to na żywym organizmie. Zamierzałem odwiedzić kilka szpitali, żeby porozmawiać z kolegami po fachu. Może wejść też na oddział? – pomyślałem. A może oprócz rozmów z lekarzami odbyć kilka spotkań z pacjentami? Przedstawić im problemy właściwe dla zwykłego, codziennego życia, coś takiego, na co żalimy się w pubach, i zobaczyć, jak je rozwiążą? Poznać ich sugestie? Aż do tej chwili byłem pewien, że to bardzo dobry pomysł. – Profesor Dutton? – ktoś przerwał moje rozmyślania. Na progu mojej przeszklonej klatki stanął blondyn po trzydziestce. – Cześć, jestem Richard Blake, pracuję w Paddock Centre. Witamy w Broadmoor. Oprowadzić pana?

Kiedy zagłębiamy się w medyczne czeluści szpitala, mijając liczne boczne korytarze i śluzy w rodzaju tej, przy której przyszło mi czekać – „bańki bezpieczeństwa”, jak je nazwał Richard (złota zasada Broadmoor mówi, że nigdy nie wolno otwierać drzwi, jeśli te za nami nie są zamknięte na klucz) – mój przewodnik podaje mi garść informacji na temat celu naszej wędrówki. Paddock Centre to zamknięta część szpitala, w której przebywają pacjenci z zaburzeniami osobowości[142]. Składa się z sześciu oddziałów po dwanaście łóżek każdy. Około dwudziestu procent tutejszych pacjentów to, jakkolwiek by to określić, psychopaci w stanie czystym. Przebywają na dwóch, przystosowanych do ich obserwacji i leczenia, oddziałach niebezpiecznych i poważnych zaburzeń osobowości (dangerous and severe personality disorders, w skrócie DSPD). Reszta pacjentów cierpi na tak zwane zaburzenia osobowości z osi II: objawiają wiele cech psychopatycznych (czego potwierdzeniem jest umiarkowanie wysoki wynik w PCL-R), ale również cechy kojarzone z innymi zaburzeniami osobowości – na przykład osobowości z pogranicza, paranoicznej czy narcystycznej. Albo mają objawy wskazujące na pierwotne symptomy psychotyczne: najbardziej charakterystyczne z nich to urojenia i halucynacje. Nagle dopada mnie rzeczywistość. To nie jest poczekalnia, gdzie człowiek siedzi, popija kawę i myśli nerwowo: rany, zaraz tam będę. To samo jądro ciemności, domena najbardziej złowieszczej neurochemii w tym biznesie, gdzie stan umysłu może całkiem dosłownie balansować na czubku noża. Jest tu rozpruwacz z Yorkshire. I dusiciel ze Stockwell. To jeden z najbardziej niebezpiecznych budynków świata! – Ale hmm… nic mi się nie stanie, prawda? – pytam dziwnie piskliwym głosem, kiedy wychodzimy na dużą otwartą przestrzeń, ogrodzoną dość groźnie wyglądającym drutem ostrzowym. Richard uśmiecha się szeroko. – Nic panu nie będzie – odpowiada. – Prawdę powiedziawszy, kłopoty na oddziałach DSPD zdarzają się rzadko. Dla psychopatów przemoc jest przede wszystkim narzędziem, środkiem prowadzącym do celu, więc w takim środowisku jak to w dużym stopniu jej unikamy. A jeśli coś się tu dzieje, szybko daje się opanować. Dużo niebezpieczniej jest na oddziale dla psychotyków.

No tak. Jeśli porównać psychopatów z cierpiącymi na inne zaburzenia, to okazuje się, że współpraca z nimi jest łatwiejsza. Chętniej biorą udział w zorganizowanych zajęciach niż na przykład ci z osobowością paranoiczną czy z pogranicza. Może dlatego, że mają niski próg nudy: po prostu lubią się bawić. – Poza tym – dodaje Richard z leciutką przyganą – już trochę za późno, żeby się wycofać, prawda?

Poznaję miejscowych – Jesteśmy elitą zła – mówi Danny i wbija drugiego gola dla Chelsea, główką z szesnastu metrów. – Nie idealizuj nas. Ale nie przeginaj też w drugą stronę i nie odczłowieczaj. Rzuca na mnie okiem znad konsoli Nintendo. Wszystko idzie świetnie – i na boisku, i poza nim. Chelsea wygrywa z Manchester United dwa do zera, a ja siedzę z nogami na stole i przyglądam się rozgrywce w towarzystwie grupki psychopatów na jednym z zamkniętych superoddziałów DSPD w Broadmoor. Nastrój tu nie jest taki, jak się spodziewałem. Przypomina raczej dobrze wyposażone dormitorium w college’u niż szpital. Wszędzie jasne, gładkie drewno i równie jasne światło. Matematycznie oczyszczona przestrzeń. Jest tu nawet stół do bilardu, dziś nakryty niestety prześcieradłem – a z chęcią odzyskałbym pieniądze wydane na bilet kolejowy. Larry, okrągły szpakowaty facecik z wąsami, który w żakardowym swetrze i beżowych spodniach wygląda jak sympatyczny wujaszek – jeśli zamierzasz wyjść wieczorem na miasto, lepiej by jednak było, gdybyś do opieki nad dziećmi wynajął Heroda, a nie jego – zapałał do mnie wyraźną sympatią. Albo znudziła mu się piłka nożna. – Wiesz – mówi, ściskając moją dłoń i przeszywając mnie swoim sennym, księżycowym wzrokiem – podobno jestem jednym z najbardziej niebezpiecznych ludzi w Broadmoor. Możesz w to uwierzyć? Chodź, oprowadzę cię. Obiecuję, że cię nie zabiję. Prowadzi mnie na koniec oddziału, gdzie zaglądamy do jego pokoju.

Przypomina zwykły jednoosobowy pokój w dowolnym szpitalu, choć ma nieco więcej wygód. Na przykład komputer. I biurko. I podstawkę do czytania książek w łóżku. Larry wyczuwa zapewne moją ciekawość, bo przysuwa się bliżej. – Jestem tu od dwudziestu lat – mówi mi prosto w ucho. – To masa czasu do… – odchrząkuje i uśmiecha się konspiracyjnie – …zabicia. Nadążasz? Następnym przystankiem jest ogród: wyłożone szarą kostką patio mniej więcej wielkości kortu tenisowego z ławkami i iglakami. Werdykt Larry’ego? – Trochę mi się opatrzył po dwudziestu latach. No tak. Miał prawo. Ruszamy na drugą stronę oddziału – układ jest symetryczny: sześć pokoi po jednej stronie, sześć po drugiej, na środku oddzielający je południk, konsola dla personelu – i wpadamy prosto na Jamiego. – Ten facet jest z Cambridge – przedstawia mnie Larry. – I pisze o nas książkę. Jamie zastępuje nam drogę, wyraźnie dając do zrozumienia, że lepiej się wycofać. Co też robimy – i to dość pospiesznie. Jamie wygląda zupełnie inaczej niż Larry. To prawdziwy potwór: metr osiemdziesiąt osiem, ciemny zarost i przenikliwie kobaltowe oczy. Otacza go groźna, niemal sataniczna aura samotnego bezwzględnego zabójcy. Koszula w kratę i ogolona głowa dopełniają obrazu. – No więc o czym ta książka? – pyta w chrapliwym gangsterskim cockneyu, stojąc w progu pokoju z rękami założonymi na piersi i podpierając brodę ogromną pięścią. – Te same bzdury co zawsze? Zamknijcie ich i wyrzućcie klucz? Nie masz pojęcia, jak nas to rani, ta mściwość społeczeństwa. Prawda, Larry? Larry śmieje się teatralnie i przyciska ręce do serca, niczym odgrywający lęk aktor szekspirowski. Tymczasem Jamie ociera nieistniejące łzy. To wspaniałe. Właśnie po coś takiego tu przyszedłem. Stoickie lekceważenie nieustających przeciwności losu, które przydałoby się nam wszystkim. – Wiesz co, Jamie? – mówię. – Próbuję zrobić dokładnie coś odwrotnego. Doszedłem do wniosku, że moglibyście nas czegoś nauczyć. Pewnego stylu

funkcjonowania, którego nam brakuje. Oczywiście z umiarem. To ważne. Czegoś takiego jak lekceważenie tego, co sobie o was myślą ludzie. W codziennym życiu w pewnych warunkach byłoby to bardzo zdrowe. Jamiego najwyraźniej bawi sam pomysł, że ktoś mógłby zasięgać jego rady; że spolaryzowany punkt widzenia psychopaty może nieść zwykłym ludziom cenną perspektywę wobec dylematów codziennego życia. Ale nadal jest nieufny. – Chcesz powiedzieć, że ja i ten tu kapitan McAllister możemy mieć za dużo czegoś, co w gruncie rzeczy jest dobre? – warczy. – Że wóz jest świetny, tylko kierowca jeździ za szybko? To interesująca analogia. – W pewnym sensie – odpowiadam. – Interesuje cię zdjęcie nogi z gazu i zatrzymanie się na chwilę? Jamie mruży oczy. – Nie zatrzymuję się dla nikogo – odpala. – Ale jeśli chcesz się przejechać, wskakuj. Wracamy tam, skąd przyszliśmy, na drugi koniec oddziału. Chelsea prowadzi cztery do zera. A Danny – no bo któż inny – został właśnie wybrany strzelcem meczu. – Widzę, że cię nie zabił – mówi obojętnie, rzucając szybko okiem w stronę kapitana McAllistera. – Miękniesz z wiekiem, Larry. Śmieję się i uświadamiam sobie, że to nerwowy śmiech. W wydawanych przeze mnie dźwiękach jest coś z manii. Ale Larry jest śmiertelnie poważny. – Nie łapiesz chłopcze? – mówi z naciskiem. – Powiedziałem, że cię nie zabiję, i nie zabiłem, prawda? Nagle świta mi, że może Larry wcale nie żartował. Że może kontroluje swoje zachowanie bardziej, niż się wydaje. I że moje nerwowe zmieszanie i próba pokrycia tego śmiechem, zamiast pomóc mi osiągnąć ten szlachetny cel, tylko mnie obnażyły w jego oczach. – No nie, Larry… – mówię pospiesznie. – Załapałem, jasne. Dzięki. Jestem ci bardzo wdzięczny. Jamie się uśmiecha. Jego zdaniem to zabawne. Ale dla mnie, który muszę

ślizgać się po tym wyjątkowo cienkim lodzie, nie ma w tym nic śmiesznego. Łatwo zapomnieć, że z tymi facetami wszystko jest możliwe. Że nie ma żadnych granic. Ale jeśli brak moralnych hamulców, a pod maską kryje się dwunastocylidrowe ciało migdałowate, nie trzeba wiele, żeby wóz zjechał z drogi. Kończy się mecz. Danny odkłada grę i siada wygodnie w fotelu. – A więc książka, tak? – pyta. – Tak – odpowiadam. – Interesuje mnie sposób, w jaki rozwiązujecie problemy. Patrzy na mnie pytająco. – Jakie problemy? – Codzienne – odpowiadam. – No wiecie, takie jakie ma większość ludzi. – Spoglądam na Larry’ego i Jamiego. – Może dam wam przykład? Danny zerka na zegarek. – Czemu nie? – wzdycha. – O ile nie potrwa to dłużej niż pięć lat. – Spróbuję się streszczać – obiecuję i opowiadam im o moich przyjaciołach, którzy próbowali sprzedać dom.

Bezwzględność Jak się pozbyć niechcianego lokatora? Takie pytanie stanęło przed Donem i jego żoną Fran, kiedy zniedołężniała matka Fran się do nich przeprowadziła. Wcześniej Flo mieszkała przez czterdzieści siedem lat we własnym domu, a ponieważ już go nie potrzebowała, Don i Fran wystawili go na sprzedaż. Znajdował się w Londynie w dobrze zapowiadającej się okolicy i mogliby za niego dostać całkiem interesującą sumę. Ale był pewien szkopuł: lokator, którego wcale nie zachwycała perspektywa przeprowadzki. Don i Fran byli u kresu wytrzymałości. Już stracili jednego kupca, bo lokator nie chciał się wynieść. Kolejny taki przypadek to byłaby dla nich katastrofa. Jak się pozbyć tego gościa? – Rozumiem, że przemoc nie wchodzi w grę? – upewnia się Danny. – Prawda?

– Prawda – przytakuję. – Nie chcielibyśmy skończyć tutaj, no nie? Danny pokazuje mi palec. Ale sam fakt, że zadał takie pytanie, obala mit, że przemoc to dla psychopatów jedyne narzędzie osiągania celu. – A może tak – odzywa się Jamie. – Skoro staruszka jest u dzieciaków, są duże szanse, że facet siedzi sam w domu, no nie? No to podaj się za gościa z rady osiedla, idź do niego i powiedz, że chcesz rozmawiać z właścicielem. Facet otworzy i powie, że starszej pani nie ma. Trudno, ty na to. Żaden kłopot. A jaki jest do niej numer? Bo musisz z nią pilnie pogadać. W tym momencie gość się zaciekawi. A o co chodzi? – zacznie się dopytywać. No wie pan, jest poważny problem, nawijasz. Przeprowadzono w okolicy rutynowe pomiary ilości azbestu i tak się składa, że w tym domu jest go tyle, że Czarnobyl przy nim to spa. Dlatego musisz się natychmiast skontaktować z właścicielem nieruchomości. Trzeba przeprowadzić szczegółowe badania. A wszyscy mieszkańcy muszą się wynieść na czas, aż znów będzie bezpiecznie. To powinno załatwić sprawę. Jak będziesz miał farta, skurwiel będzie wiał aż miło, nim dojdziesz do kwestii: „powolna i bolesna śmierć z powodu raka płuc”. Potem, rzecz jasna, będziesz musiał zmienić zamki. To dopiero będzie jazda, jak wróci. A jeśli chodzi o jego rzeczy, to możesz zorganizować wyprzedaż garażową, powinna ci się zwrócić forsa wyłożona na nowe klucze… Ja tam bym poszedł tym tropem i pozbył się gościa. A facet byłby przekonany, że zrobiłem mu przysługę! Eleganckie, choć dość nieortodoksyjne rozwiązanie dylematu Dona i Fran przedstawione przez Jamiego nieco mnie oszołomiło. Ale na swoją obronę miałem doskonałe usprawiedliwienie: nie jestem bezwzględnym psychopatą! Nawet nie wpadło mi do głowy, żeby pozbyć się gościa w takim tempie. I żeby wylądował na ulicy. Ani żeby sfinansować wymianę zamków z pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży jego rzeczy! A jednak, jak całkiem słusznie powiedział Jamie, są w życiu takie chwile, kiedy wszystko jest kwestią „najmniej złego wyboru”. Czasami, żeby znaleźć najlepsze możliwe wyjście z sytuacji, po prostu robisz to, co musisz. Ale to nie wszystko. Jego zdaniem to jest właściwe postępowanie. Co więcej, etyczne z obiektywnego punktu widzenia.

– Dlaczego gościa nie wykopać? – pyta. – No sam pomyśl. Mówisz, że trzeba robić „to, co słuszne”. Ale co jest gorsze z punktu widzenia moralności? Pobić kogoś, kto na to zasługuje, czy dać się pobić, chociaż się na to nie zasługuje? Gdybyś był bokserem, zrobiłbyś wszystko, co w twojej mocy, żeby wyautować przeciwnika najszybciej, jak się da, no nie? Tak więc ludzie tolerują bezwzględność w sporcie, ale nie w codziennym życiu? A jaka to różnica? Większość ma problem, bo uważa za cnotę to, co jest wadą w przebraniu. Łatwiej wierzyć, że jest się rozsądnym i cywilizowanym, niż że jest się miękkim i słabym, no nie? Dobrzy ludzie śpią spokojnie w swoich łóżkach, ponieważ źli ludzie gotowi są popełniać gwałty w ich imieniu, zauważył kiedyś George Orwell. Ale może, jeśli wierzyć jednemu z najniebezpieczniejszych psychopatów na świecie, wszystkim nam przydałaby się pobudka.

Urok i koncentracja Rozwiązanie, jakie znalazł Jamie dla Dona i Fran, bez wątpienia nosi znamiona bezwzględności. Jak dowodzi jednak wstępna kwalifikacja dylematu dokonana przez Danny’ego – „rozumiem, że przemoc nie wchodzi w grę” – ta bezwzględność wcale nie musi rzucać się w oczy. Im bardziej pomysłowe jej użycie, im bardziej kreatywne, tym większe szanse, że ujdzie bezkarnie. Sztylet wyrachowanej interesowności można całkiem zręcznie ukryć pod płaszczem nieprzejrzystego czaru. Zdolność psychopatów do oczarowywania ludzi jest, nie trzeba dodawać, dobrze udokumentowana. Podobnie jak ich umiejętność koncentrowania się na celu i „wykonywania roboty”. To potężna i elegancka kombinacja. Wszyscy odnieślibyśmy z niej korzyść, gdybyśmy ją posiadali. Dołącza do nas Leslie, który ma dość ciekawe podejście do kwestii czaru. – Trzeba rozwijać czerwony dywan przed tymi, których nie możesz znieść, żeby móc ich usunąć, tak szybko i efektywnie, jak to tylko możliwe, w dodatku w kierunku, w jakim chcesz – wyjaśnia. Ma nienagannie ułożone blond loki i nieskazitelny akcent z wyższych sfer.

Jego wygląd i sposób mówienia wzbudzają mimowolny szacunek. – Możesz sprawić, żeby ludzie byli mili – tłumaczy. – Co oczywiście daje ci nad nimi wielką władzę. Leslie ma również ciekawe poglądy na temat koncentracji na celu, szczególnie na zdobywaniu tego, czego się chce. W dość młodym wieku uświadomił sobie, że to, co się dzieje w jego głowie, opiera się na zupełnie innych zasadach działania niż u większości ludzi – i bezwzględnie wykorzystał tę wiedzę dla własnych korzyści. – Kiedy byłem w szkole, unikałem bójek – opowiada. – Jako dorosły zresztą też. Chyba podobnie jak Jamie. Wyraźnie z siebie zadowolony Jamie uśmiecha się. – Widzisz, dość szybko doszedłem do wniosku, że ludzie nie dostają tego, czego chcą, bo często sami nie wiedzą, jak do tego dojść. Zbyt się angażują i przez to schodzą z właściwej drogi, a w tym momencie zmienia się cała dynamika. Przestaje chodzić o to, czego chcesz. Chodzi przede wszystkim o to, żeby widziano, że dostajesz, co chcesz. Chodzi o wygrywanie. Jamie wspomniał chwilę temu o boksie. Słyszałem raz wypowiedź jednego z najlepszych trenerów. Powiedział, że jeśli wchodzisz na ring z postanowieniem, że poślesz gościa na deski, jest duża szansa, że sam zostaniesz pokonany. Ale jeśli skoncentrujesz się na tym, żeby wygrać walkę, po prostu dobrze wykonać swoją robotę, może się zdarzyć, że ten drugi wyląduje na deskach. Słowa Lesliego mają dla mnie osobiste znaczenie. Przypomniała mi się sprawa sprzed kilku lat. Choć łatwo mogła się przerodzić w odwet, tym razem zwyciężył czar i koncentracja na celu. Dai Griffiths, metr dziewięćdziesiąt pięć wzrostu i ponad sto kilo żywej wagi, zbudowany jest raczej jak grecka restauracja niż grecki bóg. Ma za sobą dwadzieścia trzy lata ciągłej służby w brytyjskich siłach policyjnych i wynik w PPI, który wskazuje, że w psychopatii jest lepszy niż ci, których wsadził za kratki. Zapewne widział już wszystko. – Dwadzieścia procent ludzi, którzy przechodzą przez te drzwi, zajmuje osiemdziesiąt procent naszego czasu – oznajmił, wskazując wejście do aresztu.

Chciał przez to powiedzieć, że tak naprawdę to kwestia recydywistów. Takich jak na przykład Iain Cracknell. Cracknella można by nazwać pijakiem z powołania. Regularnie jak w zegarku, w piątek lub w sobotę wieczorem, trafiał do aresztu, oderwany siłą od butelki Jacka Danielsa. I diabli wiedzą ilu piw. Kontredans, jaki potem następował, był tak dobrze przećwiczony, że najlepsze wykonanie Jeziora łabędziego sprawiało przy nim wrażenie ludowego tańca. Cracknell zaczynał szaleć, więc zgodnie z wymogami prawa wzywano dyżurnego psychiatrę, by ocenił stan jego umysłu. Kiedy tylko zjawiał się lekarz – a to ci dopiero niespodzianka – on znów był normalny. Pijany, jasna sprawa, ale na pewno nie szalony. Psychiatra wychodził, mamrocząc coś pod nosem o niekompetencji policji i nieludzkiej porze, a Cracknell, pokładając się ze śmiechu, lądował w celi i odsypiał zajście. Kropka w kropkę to samo powtarzało się przy następnej okazji. Problem wydawał się nierozwiązywalny. W jaki sposób położyć kres jego popisom? Jak wielu recydywistów, znał system lepiej niż sama policja i wiedział, jak go wykorzystać na swoją korzyść. I tak policjanci stawali przed wyborem: albo zostawić go w spokoju, albo aresztować i pogodzić się z konsekwencjami. Zwykle był to ochrzan ze strony jakiegoś szczerze wkurwionego psychiatry. I tak to trwało. Aż którejś nocy Griffithsowi wpadł do głowy pewien pomysł. Jak zwykle wepchnął Cracknella do jego weekendowej celi i posłał po dyżurnego psychiatrę. Ale tym razem zaraz potem podszedł do szafy ze znalezionymi rzeczami i przebrany w kostium klauna – no wiecie, taki z rudą peruką, przyczepianym nosem i dzwoneczkami – udał się do celi Cracknella i grzecznie zapytał go, co chciałby dostać jutro na śniadanie. Cracknell był, łagodnie mówiąc, zaskoczony. Czasami, jeśli miał szczęście, to dostawał rano szklankę wody, a właściwie nawet nie szklankę, tylko plastikowy kubek. Tymczasem teraz traktowano go jak gościa honorowego. Po prostu nie mógł uwierzyć we własne szczęście. – A jakie jajka lubisz? – dopytywał się Griffiths. – Jajecznica, w koszulce, smażone, gotowane? Starannie, jak maître d’hôtel z najlepszej knajpy, zanotował wszystko,

o co poprosił Cracknell. Nawet sok ze świeżo wyciśniętych pomarańczy. Potem wyszedł. Dziesięć minut później wrócił z dyżurnym psychiatrą, znów ubrany w mundur. – A więc – zagaił psychiatra – na czym dziś polegał problem? Cracknell był wyraźnie zaniepokojony. – Nie ze mną powinien pan rozmawiać, tylko z nim – palnął. – Nie uwierzy pan, ale chwilę temu był tu przebrany w kostium klauna i pytał mnie, co zjem na śniadanie! Psychiatra rzucił na Griffithsa podejrzliwe spojrzenie. Ten tylko wzruszył ramionami, – Proszę robić swoje, doktorze. Uwierzcie mi na słowo, Dai Griffiths to nie jest facet, którego chcielibyście mieć za przeciwnika. Masa ludzi próbowała – większość ma teraz zdecydowanie mniej zębów, niż to przyjęte. Nie bez kozery nosi przezwisko Dentysta. Widać jednak, że potrafi grać na więcej niż jednej strunie. Mógł przecież dać Cracknellowi porządną nauczkę. Wszyscy wiedzą, że pijacy miewają „wypadki” i chodzą posiniaczeni. A jednak Griffiths postąpił inaczej, poszedł całkiem inną drogą. Uniknął pułapki, przed którą tak elokwentnie ostrzegał Leslie – pokusy, żeby nie tylko dostać to, czego się chce, ale również pokazać innym, że się to dostaje. Mógł za zamkniętymi drzwiami pokazać Cracknellowi, kto tu jest szefem i niepotrzebnie przenieść sprawę na poziom osobisty, ale wolał rozwiązać ją raz na zawsze. Skupił się na problemie, jaki miał przed sobą, rozwinął czerwony dywan i wykorzenił problem u źródła. W ten weekend psychiatrzy naprawdę mieli co robić. Oczywiście nic w tym zaskakującego. Urok osobisty, koncentracja na celu i bezwzględność – trzy najlepiej rozpoznawalne cechy psychopatów – stanowią podstawę udanego rozwiązywania problemów. Jeśli wprawnie nimi żonglować. Ale ten triumwirat predysponuje również – pod warunkiem że bogowie się do ciebie naprawdę uśmiechną – do trwałego życiowego sukcesu. A to już zupełnie inna sprawa. Weźmy choćby Steve’a Jobsa.

Jak stwierdził niedługo po jego śmierci dziennikarz John Arlidge[143], Jobs osiągnął swój status „nie dlatego, że był skupionym na celu perfekcjonistą (zdaniem jednego z byłych kolegów, płonął jak piec), bezkompromisowym i nieustępliwym jak młot pneumatyczny. Wszyscy przedsiębiorcy, którzy odnieśli sukces, są właśnie tacy, bez względu na to, jak bardzo ich wysoko opłacani spece od PR próbują nam wmówić, że to wyluzowani goście, dokładnie tacy, jak my […]”. Nie. W nim było coś więcej. Arlidge zwraca uwagę na jego charyzmę. Jobs miał wizję. Potrafił, jak ujawnił dziennikarz Walt Mossberg, nawet na prywatnych spotkaniach zasłaniać prześcieradłem swój produkt, tkwiący intrygująco na środku lśniącego stołu konferencyjnego, by potem odkrywać go zamaszystym gestem. Apple to najbardziej innowacyjna firma na świecie. Nic dalszego od prawdy. Raczej świetna w odgrzewaniu cudzych pomysłów. To nie oni jako pierwsi zaczęli sprzedawać komputery osobiste, tylko IBM. To nie oni zrobili pierwszego smartfona, tylko Nokia. Jeśli chodzi o innowacje, często zdarzało im się schrzanić sprawę. Czy ktoś pamięta Newtona albo Power Mac G4 Cube? Ale Jobs miał w sobie styl, wyrafinowanie i ponadczasowy urok. Na całym świecie rozwijał przed klientami czerwony dywan prowadzący prosto do sklepów Apple’a z mieszkań, biur, firm projektowych, przemysłu filmowego – skąd tylko chcecie.

Odporność psychiczna Niepowodzenia Apple’a na drodze ku światowej dominacji (na początku naprawdę niewiele brakowało, żeby padli) to dobre przypomnienie o pułapkach czyhających na nas w życiu. Nikt nie może zawsze dostawać tego, czego chce. Każdy w tym czy innym punkcie życia „zostawia kogoś na podłodze”, jak śpiewał Leonard Cohen. I jest duża szansa, że tym kimś – dziś, jutro, w jakiś inny dzień – będziesz ty. Psychopaci, o ile Jamie i chłopcy nie wyprowadzą nas z błędu, nie mają problemu z ułatwianiem innym kontaktu z podłogą. Ale dobrze sobie radzą również wtedy, kiedy los się od nich odwraca i to oni lądują na deskach.

Wnętrze zimne jak stal i niezmierzona obojętność w obliczu nieszczęścia to coś, co na pewnym etapie życia na pewno przydałoby się nam wszystkim. James Rilling, profesor nadzwyczajny antropologii na Emory University[144], postanowił sprawdzić rzecz w laboratorium. W tym celu powtórzył eksperyment z dylematem więźnia, o którym mówiliśmy w rozdziale trzecim. Odkrył zaskakujący, a jednak pocieszający, paradoks psychopatów. Zapewne nie wprawi was w osłupienie wiadomość, że psychopaci wykazują w takich samych warunkach większą skłonność do zdrady niż ich niepsychopatyczni wspólnicy, co z kolei wywołuje u tych ostatnich złość i agresję (zawartą w dynamice „współpracy-zdrady”). Kiedy sytuacja się odwraca, psychopaci po prostu nie przejmują się trudnościami. Rilling i jego współpracownicy doszli do wniosku, że jeśli osoby o cechach psychopatycznych zderzają się z tym, że ich próby współpracy nie są odwzajemniane, to w ich mózgach rejestruje się znacznie zredukowaną aktywność ciała migdałowatego niż u milszych, bardziej prawych uczestników badania. Coś w rodzaju neutralnego nadstawiania drugiego policzka… Czasami może się to objawić w dość niespodziewany sposób. – Jak byliśmy mali – opowiada Jamie – to konkurowaliśmy ze sobą na różne sposoby. Na przykład kto więcej ustrzeli danej nocy. No wiesz, chodzi o dziewczyny. Chociaż w przypadku starego McAllistera pewnie nie tylko. Larry patrzy na mnie skonsternowany. – No więc facetowi, który zaliczył najwięcej razy przed świtem, następnej nocy kumple wszystko stawiali. W naszym interesie leżało zaliczyć jak najwięcej, no nie? Noc na mieście, kiedy za wszystko płacą kumple? Coś pięknego. Ale zabawne było to, że jak już wlałeś w siebie dość gorzałki, robiło się trudniej. Zaczynałeś się robić arogancki. Waliłeś prosto z mostu. A niektóre dziewczyny to kupowały! Uśmiechnij się do odrzucenia, a ono uśmiechnie się do ciebie.

Nieustraszoność Jamie i spółka nie są pierwszymi, którzy zauważyli związek pomiędzy odporną psychiką a nieustraszonością.

Na przykład Lee Crust i Richard Keegan z University of Lincoln[145] wykazali, że większość ryzykantów uzyskuje wyższe wyniki w testach badających ogólną odporność psychiczną od tych, którzy unikają ryzyka, przy czym wynik na skali „wyzwanie/otwartość na nowe doświadczenia” jest doskonałym wskaźnikiem skłonności do podejmowania ryzyka fizycznego, a na skali „pewność siebie” – ryzyka psychicznego. Psychopaci mają tu tyle punktów, ile dusza zapragnie. Przypominacie sobie Andy’ego McNaba z poprzedniego rozdziału? Mówił, że kiedy działasz w siłach specjalnych, wiesz, że możesz zginąć podczas misji, dostać się do niewoli albo wylądować na spadochronie gdzieś na środku morza i zniknąć w falach wielkich jak domy. Ale pieprzyć to. I tak w to wchodzisz. To, że członkowie sił specjalnych są nieustraszeni i odporni psychicznie (często w stopniu psychopatycznym, co sam stwierdziłem u wielu badanych żołnierzy) nie ulega żadnej wątpliwości. Podczas brutalnego, wręcz bestialskiego kursu wstępnego SAS (trwa on dziewięć miesięcy i kończy go tylko garść kandydatów) instruktorzy szczególnie zwracają uwagę na takie cechy – a świadczą o tym koszmary, przez które muszą przejść rekruci. O jednym z nich opowiedział mi facet, który wspiął się na sam szczyt. To dobra ilustracja odporności psychicznej, odróżniającej mężczyzn od chłopców, oraz elitarnego układu psychicznego tych, którzy przetrwają. – To nie przemoc cię łamie – zwierzył mi się. – To groźba przemocy. Świadomość, że zaraz stanie się coś okropnego i że to coś czai się za rogiem, toczy cię jak rak. A potem powiedział mi coś, co sprawiło, że przestałem mieć ochotę samodzielnie grzebać pod samochodem: – Zwykle na tym etapie kandydat jest już wyczerpany… Kiedy zakładamy mu worek na głowę, ostatnią rzeczą, jaką widzi, jest ciężarówka. Kładziemy go na ziemi, a wtedy słyszy odgłos podjeżdżającego samochodu. Po jakichś trzydziestu sekundach jest już nad nim – silnik pracuje dosłownie kilka centymetrów od jego ucha. Kierowca przez chwilę przegazowuje, potem wysiada, zatrzaskuje drzwiczki i odchodzi. Silnik nadal pracuje. Trochę później, gdzieś w oddali ktoś pyta, czy zaciągnął hamulec ręczny. W tym momencie jeden z nas – ten, co leży na ziemi, nie ma pojęcia, że on tam jest –

delikatnie zaczyna dotykać jego skroni oponą zapasową. No wiesz, ręcznie. Stopniowo zwiększa nacisk. Inny członek zespołu dodaje trochę gazu, żeby się wydawało, że ciężarówka rusza. Po kilku sekundach cofamy oponę i zdejmujemy kaptur… Zdarza się często, że ludzie wymiotują wtedy w ręcznik. Zabawiam moich nowych kolegów – Danny’ego, Larry’ego, Jamiego i Lesliego – opowieścią o moim własnym teście rodem z rekrutacji SAS, który przeszedłem podczas kręcenia telewizyjnego pilota. Przykuty do podłogi w zimnym, źle oświetlonym magazynie obserwowałem – skrajnie przerażony – jak wózek widłowy podnosi blok betonu zaledwie kilka metrów od mojej głowy, a potem opuszcza go tak, że nierówna podstawa zaczyna naciskać lekko na moją pierś. Po jakichś piętnastu sekundach słyszę ponad złowieszczym hydraulicznym hałasem okrzyk: – Kurwa, mechanizm się zaciął! Nie mogę podnieść cholerstwa… Po gorącej kąpieli i kilku drinkach pojąłem, że właściwie przez cały czas byłem bezpieczny. Blok z betonu był tak naprawdę z pomalowanego styropianu. To było dla mnie prawdziwe zaskoczenie, podobnie jak dla kandydatów do sił specjalnych, którzy przechodzą podobne próby podczas selekcji. Jak opisywałem w Split-Second Persuasion, kiedy coś takiego się dzieje, wydaje się straszliwie realne. Najwyraźniej na Jamiem moja opowieść nie robi wrażenia. – Nawet gdyby mechanizm się zaciął, to przecież nie znaczy, że ten ciężar by na ciebie spadł, no nie? Tylko że utknąłeś pod nim na jakiś czas. I co z tego? No wiesz, ja bym o tym nie myślał. Podobno odwaga jest cnotą, no nie? A jeśli nie potrzebujesz odwagi? Co wtedy? Jeśli nie czujesz strachu, nie potrzebujesz odwagi, żeby go przezwyciężyć, prawda? Ten numer z oponą i betonem nie zrobiłby na mnie wrażenia, stary. To tylko igraszki umysłu. Ale to nie czyni mnie odważnym, skoro od początku gówno by mnie to obchodziło. No więc widzisz, ja tego po prostu nie kupuję. Mam wrażenie, że tak wam zależy na odwadze, tak jej potrzebujecie, bo staracie się wejść na poziom, na którym ja funkcjonuję na co dzień. Możesz to sobie nazywać cnotą, ale według mnie to naturalny talent. Odwaga to po prostu emocjonalna domieszka we krwi.

Uważność Siedzenie na kanapie naprzeciwko wielkiego psychopatycznego skinheada, który działa jak wielki psychologiczny magnes na twój moralny kompas, nie jest zbyt miłe. Mimo że jestem świadom siły perswazji psychopatów, nie mogę opędzić się od myśli, że Jamie ma trochę racji. To, co bohater robi wbrew synaptycznym protestom instynktu samozachowawczego, psychopata czyni obojętnie – i nawet się przy tym nie spoci. Tymczasem Leslie wprowadza kolejną egzystencjalną zagadkę, czym sprawia, że igła mojego moralnego kompasu zaczyna się kręcić jak szalona. – Nie chodzi przecież tylko o funkcjonalność, prawda? – pyta. – Problem ze strachem, czy raczej z tym, jak ja rozumiem strach – jeśli mam być szczery, nie sądzę, żebym kiedyś naprawdę go poczuł – polega głównie na tym, że zwykle i tak jest nieuzasadniony. Jak to mówią? Dziewięćdziesiąt dziewięć procent tego, czego boją się ludzie, nigdy się nie ziszcza. Jaki więc w tym sens? Moim zdaniem ludzie tyle czasu poświęcają na martwienie się, co będzie, że kompletnie tracą z oczu teraźniejszość. Całkiem umyka im fakt, że w tej chwili wszystko jest w zupełnym porządku. To bardzo wyraźnie widać w tym twoim ćwiczeniu z przesłuchaniem. Co powiedział ten facet? Że to nie przemoc cię łamie, tylko jej groźba? No więc dlaczego nie trzymać się chwili obecnej? To znaczy pomyśl o tym. Jamie ma rację – kiedy leżałeś pod tym blokiem betonu, przecież nie działo się nic złego, no nie? No dobra, w łożu królewskim byłoby ci wygodniej, ale gdybyś spał, nawet nie byłbyś świadomy zagrożenia, prawda? Temu, że się bałeś, winna była wyobraźnia. Twój mózg działał w trybie przewijania do przodu, pokazywał ci wszystkie możliwe nieszczęścia, jakie mogą z tego wyniknąć. Chociaż nie wynikły. Cała sztuka polega na tym, żeby kiedy tylko to możliwe powstrzymać mózg od wybiegania do przodu. Rób tak, a prędzej czy później odwaga stanie się przyzwyczajeniem. – Albo możesz wykorzystywać wyobraźnię na swoją korzyść – włącza się Danny. – Kiedy następnym razem znajdziesz się w przerażającej sytuacji,

pomyśl sobie: „Powiedzmy, że wcale tak nie czuję. Co bym wtedy zrobił?”. I po prostu to zrób. Dobra rada – dla kogoś, kto ma jaja i da radę wprowadzić ją w życie. Kiedy się słucha Jamiego, Lesliego i Danny’ego człowiek zaczyna się czuć tak, jakby siedział w towarzystwie trzech starych buddyjskich mnichów w drodze do nirwany. Oczywiście jest dokładnie odwrotnie, ale zakotwiczenie myśli wyłącznie w teraźniejszości, skupianie się całkowicie na tu i teraz, to dyscyplina umysłowa wspólna dla psychopatów i ludzi, którzy dostąpili duchowego oświecenia. Mark Williams, profesor psychologii klinicznej[146] na wydziale psychiatrii University of Oxford, włącza tę zasadę do swojej opartej na uważności terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) przeznaczonej dla cierpiących na lęki i depresję. – Uważność to zasadniczo buddyzm plus wypolerowana podłoga, no nie? – drażnię się z Markiem w jego gabinecie w Warneford Hospital. Częstuje mnie słodką bułeczką. – Zapominasz o światłach reflektorów i telewizorze plazmowym – sprzeciwia się. – Ale tak, w wielu teoriach i praktykach można odnaleźć elementy filozofii Wschodu. Mark daje mi przykład, w jaki sposób program oparty na uważności może pomóc komuś zwalczyć fobię czy na przykład strach przed lataniem. Jamie, Leslie i Danny nie mogliby ująć tego lepiej. – Można na przykład zabrać taką osobę do samolotu i posadzić koło entuzjasty latania. No wiesz, kogoś, kto uwielbia przebywać w powietrzu. W trakcie lotu skanujesz ich mózgi. Jeden jest szczęśliwy. Drugi pełen lęku. Mózg w stanie przerażenia. „Te dwa obrazy”, mówisz im, „pokazują, co się dzieje w waszych głowach teraz, w tym momencie. A skoro są tak różne, żaden z nich nic tak naprawdę nie oznacza, prawda? Żaden nie przewiduje fizycznego stanu, w jakim znajduje się samolot, ponieważ to zależy nie od was, tylko od silników. No więc powiedzcie mi, co te obrazy tak naprawdę symbolizują?”. „Naprawdę”, wyjaśniasz dalej, „one odzwierciedlają… stan waszego umysłu. Nic więcej. Nic mniej. To, co czujecie w tej chwili. Wasze uczucia.

Neurologiczną sieć, elektryczny obwód, chemiczny układ stworzony przez myśli, które dryfują w waszej głowie tu i tam, pojawiają się i znikają jak chmury. Jeśli zdołacie zaakceptować ten fakt, z dystansem obserwować waszą wewnętrzną wirtualną rzeczywistość, pozwolić chmurom dryfować, a cieniom padać, gdzie tylko chcą; jeśli zdołacie skupić się na tym, co się dzieje wokół was – w każdej sekundzie waszego życia – to z czasem wasz stan zacznie się poprawiać”.

Działanie Pragmatyczne podejście Jamiego i spółki do uważności – choć niekoniecznie dokładnie takiej jej egzystencjalnej odmiany, jaką wychwala szanowany profesor z Oksfordu – jest typowe dla psychopatów. Ich przemożna skłonność do życia chwilą, polegająca na tym, żeby „dać jutru kopniaka i zabrać dzisiaj na imprezę” – jak dość wymyślnie ujął to Larry – jest dobrze udokumentowana. I czasami (odłóżmy na bok implikacje terapeutyczne) może przynieść zdumiewające korzyści. Weźmy na przykład świat finansjery. Don Novick był przez szesnaście lat maklerem giełdowym. Pracował na własny rachunek i nie stracił ani grosza. Tak się składa, że jest również psychopatą. Przeszedł już na emeryturę, choć ma zaledwie czterdzieści sześć lat, mieszka sobie spokojnie na wyżynach Szkocji, kolekcjonuje wina i stare zegarki. Nazywam go psychopatą, ponieważ on sam tak siebie określił, przynajmniej na pierwszym naszym spotkaniu. Żeby się upewnić, postanowiłem przeprowadzić kilka testów. Ich wyniki okazały się pozytywne. Siedząc w jednej z bawialni w jego wznoszącym się na odludziu jakobickim zamku – podjazd jest tak długi, że przydałyby mu się ze dwie stacje benzynowe – zadaję Donowi, całkiem dosłownie, pytanie za milion dolarów. Czego dokładnie trzeba, żeby odnieść sukces na giełdzie[147]? Nie interesuje mnie różnica między dobrym a złym maklerem, zaznaczam. Interesuje mnie różnica pomiędzy dobrym a bardzo dobrym. Don nie wymienia nazwisk, ale bez wahania odpowiada na to pytanie

obiektywnie – z kwalitatywnego, analitycznego punktu widzenia. – Powiedziałbym, że największą różnicę, jeśli chodzi o tych naprawdę dobrych maklerów, widać na zamknięciu sesji, kiedy transakcje już się skończyły i wszyscy wychodzą z pracy – mówi. – No wiesz, to jest zawód, który może cię zniszczyć, jeśli tylko nosisz w sobie jakąkolwiek słabość psychiczną. Widywałem, jak pod koniec trudnej sesji maklerzy płaczą albo są fizycznie chorzy. Presja, otoczenie, ludzie… to bardzo brutalna gra. Ale o tych z samej góry, kiedy wychodzą z biura pod koniec dnia, nie jesteś w stanie nic powiedzieć. Patrząc na nich, nie potrafisz określić, czy właśnie zgarnęli dwa miliardy, czy też cały ich portfel poszedł się pieprzyć. I to jest sedno sprawy. Na tym polega fundamentalna zasada bycia dobrym maklerem. Kiedy grasz na giełdzie, nie możesz dopuścić, żeby jakiś członek rady nadzorczej emocji w twoim mózgu zaczął się dobijać do drzwi sali, w której podejmuje się decyzje. Albo jeszcze gorzej, zasiadł przy stole decyzyjnym. Musisz bezwzględnie, niemiłosiernie, nieustępliwie trzymać się teraźniejszości. Nie możesz sobie pozwolić, żeby coś, co się stało wczoraj, wpłynęło na to, co się dzieje dzisiaj. Kiedy to zrobisz, ani się obejrzysz, jak utoniesz. Jeśli masz tendencję do emocjonalnego kaca, to nie przetrwasz dwóch sekund na parkiecie. Obserwacje Dona, wynik szesnastu lat balansowania na giełdowym ostrzu noża, mocno przypominają wyniki laboratoryjne uzyskane przez Babę Shiva, Antoine’a Becharę i George’a Loewensteina w badaniu z grą hazardową. Oczywiście, logiczne rozwiązanie to inwestować w każdej rundzie. Ale w miarę rozwoju gry niektórzy uczestnicy woleli zachować zyski, zamiast obstawiać. Innymi słowy, zaczynali „żyć przeszłością” – pozwalając, jak to obrazowo określił Don, członkom rady nadzorczej emocji dobijać się do drzwi centrum decyzyjnego. Złe posunięcie. Inni uczestnicy wciąż żyli w teraźniejszości. I okazywało się na końcu rozgrywki, że wypracowali całkiem spory zysk. Ci funkcjonalni psychopaci, jak określił ich Antoine Bechara – osoby, które albo lepiej panują nad swoimi emocjami, albo nie odczuwają ich z taką intensywnością jak pozostałe – nadal inwestowali i traktowali każdą kolejną rundę jak pierwszą. Co dziwne, przechodzili od siły do siły. I dokładnie tak, jak przewidział

Don, kiedy opowiedziałem mu o tym eksperymencie, sprzątnęli pulę sprzed nosa swoim ostrożniejszym, niechętnym ryzyku współzawodnikom. Ale historia na tym się nie kończy. Kilka lat temu, kiedy wieść o tym badaniu trafiła do prasy, opublikowano ją pod nagłówkiem: Poszukiwani psychopaci w celu ustrzelenia rynku. Zdaniem Dona ten tytuł miał ukrytą wymowę. – Zawodowy morderca, na przykład kat, zapewne niczego nie odczuwa, kiedy odbiera komuś życie – wyjaśnia. – Wyrzuty sumienia czy żal po prostu nie wchodzą w grę. Podobnie jest z maklerami. Kiedy makler zakończy transakcję, nazywa to egzekucją. To powszechnie używany żargon. A kiedy już wykona egzekucję – jeśli należy do tych naprawdę dobrych, czyli takich, jacy cię interesują – nie będzie miał żadnych wyrzutów sumienia z powodu tego, co zrobił. Nie będzie go dręczyć żadne dlaczego i żadne po co, żadne za i żadne przeciw – nie będzie rozważał, czy było to dobre, czy złe. To coś zupełnie niezależnego od wyniku transakcji – wszystko jedno, czy zarobił dwa miliardy, czy wrzucił je do kibla. Wyjście z transakcji jest chłodną decyzją kliniczną, bez żadnych uczuć, żadnych psychicznych efektów ubocznych… Myślę, że zawodowe zabijanie, czy to na parkiecie, czy gdzie indziej, wymaga pewnej zdolności do szufladkowania. Do skupiania się na pracy, którą trzeba wykonać. A kiedy się ją wykona, trzeba umieć odejść i zapomnieć, że to się kiedykolwiek zdarzyło. Oczywiście życie w przeszłości to tylko jedna strona równania. Życie w przyszłości, wybieganie naprzód, dopuszczanie, by nasza wyobraźnia zaczęła mącić – jak w moim doświadczeniu z blokiem betonu – może działać równie destruktywnie. Na przykład badania nad skupieniem poznawczym i emocjonalnym w kontekście dysfunkcyjnego podejmowania decyzji wykazały, że kiedy oceniamy codzienne zdarzenia – takie jak skok do basenu albo zadzwonienie do kogoś ze złą wiadomością – wyobrażona rzeczywistość jest znacznie gorsza od prawdziwej[148]. Co wyjaśnia nasze nieodparte tendencje do odwlekania takich spraw. A psychopaci nigdy niczego nie odwlekają. Między innymi dlatego zwykle chętnie biorą udział w zajęciach organizowanych na oddziale, jeśli pamiętacie, co powiedział mi wcześniej

Richard Blake, mój przewodnik w Broadmoor, należący do zespołu klinicznego w Paddock Centre. Psychopaci muszą coś robić. Nie ma takiej opcji, żeby nic nie robili. – Ja po prostu muszę się czuć dobrze – stwierdził Danny, kiedy wbił swoją czwartą bramkę dla Chelsea. – Lubię jeździć górską kolejką życia, obracać kołem fortuny, badać różne możliwości. Zmarszczył brwi i poprawił czapeczkę baseballową. – Przynajmniej tak było, nim tu trafiłem – dodał i wzruszył ramionami. To stwierdzenie typowe dla psychopaty – pewnie wszystkich nas byłoby na nie stać, gdybyśmy potrafili wyciągnąć z życia choć ciut więcej. – Kiedy byłem mały – opowiada Larry – jeździliśmy co roku na wakacje do Hastings. Pewnego dnia – nigdy tego nie zapomnę – przyglądałem się, jak moja siostra bawi się w morzu. Nagle przyszła wielka fala i nakryła ją. Siostra uciekła z morza z płaczem. I to wystarczyło, by nigdy więcej do niego nie weszła. Gdy zobaczyłem, co się stało – a miałem wtedy siedem czy osiem lat – pamiętam, że powiedziałem sobie: „Jak stoisz tam, gdzie przełamują się fale, to w końcu coś ci się stanie. Masz więc dwa wyjścia. Możesz albo zostać na brzegu i wcale nie wchodzić do morza. Albo wejść głębiej, żeby fale cię unosiły, a łamały się nad tobą”. Jamie wstaje. – Cała tajemnica polega na tym, żeby nie wejść za daleko – mruczy pod nosem. – Inaczej lądujesz w takim miejscu.

Mentalność WPPS[45] – No więc wiesz, gdzie jestem. Nigdzie się nie wybieram. Jamie i ja ściskamy sobie ręce na pożegnanie. Właśnie mu powiedziałem, że na pewno do niego wpadnę, kiedy będę w okolicy. Larry i Leslie już się pożegnali. Leslie ukłonił mi się nawet z zamaszystym gestem, a Larry zasalutował. Może staruszek naprawdę był kiedyś kapitanem statku. Danny wrócił do piłki nożnej. Kiedy znów idę strzeżonymi korytarzami łączącymi oddział DSPD ze światem zewnętrznym, czuję się trochę tak, jakbym wracał z kosmosu.

– Dobrze było? – pyta Richard, kiedy wychodzimy na peryferia psychologii klinicznej. Uśmiecham się. – Zacząłem się tam czuć jak w domu. Jadę pociągiem do Londynu i przyglądam się twarzom pasażerów. Większość wraca właśnie do domu z pracy w mieście. Niektórzy są spięci i niespokojni, inni zmęczeni. Nie widać wielu takich twarzy jak w szkole psychopatii. Odpalam laptop i spisuję kilka przemyśleń. Jakąś godzinę później, kiedy zatrzymujemy się na stacji, mam już szablon tego, co nazywam roboczo mentalnością WPPS: listę dyspozycji psychicznych, które umożliwiają Walkę, Pokonanie Przeciwności i Sukces. Nazywam ten zestaw siedmioma cnotami śmiertelnymi. Jest to siedem kluczowych cech psychopatii, które stosowane z rozwagą i w stosownej ilości mogą pomóc nam zdobyć dokładnie to, co chcemy; sprawić, byśmy odpowiadali na wyzwania nowoczesnego świata, zamiast na nie reagować. Te cechy mogą nas zmienić z ofiary w zwycięzcę, ale nie w potwora. 1. Bezwzględność 2. Urok 3. Skupienie 4. Odporność psychiczna 5. Nieustraszoność 6. Uważność 7. Działanie Nie mam wątpliwości, że wartość tego zestawu całkowicie zależy od sposobu, w jaki się go używa. Pewne sytuacje, żeby wrócić do naszego ulubionego porównania ze stołem mikserskim, będą wymagały wyższego lub niższego ustawienia odpowiednich suwaków. Przesunięcie w górę suwaka bezwzględności, odporności psychicznej i działania może na przykład uczynić nas bardziej asertywnymi – i zdobyć nam szacunek wśród kolegów z pracy. Ale jeśli umieścimy je za wysoko, ryzykujemy przemianę w tyrana.

No i oczywiście jest też druga strona medalu: umiejętność wyciszania tych cech – odpowiedniego tonowania dźwięku. Jeśli na przykład adwokat, którego poznaliśmy w rozdziale czwartym, byłby bezwzględny i nieustraszony nie tylko na sali sądowej, ale i w życiu codziennym, niewątpliwie wkrótce sam potrzebowałby obrońcy. Tajemnicą bez wątpienia jest kontekst. Chodzi nie o sam fakt bycia psychopatą, tylko o metodę bycia psychopatą. O to, żeby zachowywać się jak psychopata, kiedy sytuacja tego wymaga, a potem wrócić do normalności. Właśnie tu zbłądzili Jamie i spółka. Nie mieli kłopotów z przesuwaniem suwaków w górę. Ale w ich przypadku utknęły one w najwyższym położeniu: a to wada fabryczna o zdecydowanie niefortunnych konsekwencjach. Jak powiedział Jamie, problem z psychopatami nie polega na tym, że są źli. Jak na ironię jest dokładnie na odwrót: mają za dużo czegoś dobrego. Ten samochód jest po prostu za szybki na nasze drogi.

SIEDEM Supernormalność Życie nie powinno być podróżą do grobu z zamiarem przybycia na miejsce bezpiecznie i w ładnym, dobrze zachowanym ciele. Chodzi raczej o to, by dać się wystrzelić z okrętowego działa i przylecieć w chmurze dymu, zużyty i zniszczony, krzycząc na całe gardło: Łał, ale jazda! HUNTER S. THOMPSON

Pokolenie P Na tyłach kaplicy w Magdalen College w Oksfordzie jest specjalne miejsce, gdzie można zawieszać swoje wypisane na karteczkach modlitwy. Pewnego dnia wśród licznych petycji o interwencję Wszechmogącego zauważam następującą: „Panie, proszę spraw, żeby w Lotto padły moje numery. Obiecuję, że nigdy więcej nie będę zawracać ci głowy”. Ciekawe, ale była to jedyna modlitwa, na którą Bóg odpowiedział. I to na piśmie. A brzmiało to tak: „Mój synu, podoba mi się twój styl. W tym pomylonym świecie, który wzbudza we mnie wielki smutek, ty jeden zdołałeś wywołać uśmiech na mojej twarzy. Do diabła, CHCĘ, żebyś mi zawracał głowę. Dlatego życzę szczęścia następnym razem, głupku! Całuski. Bóg”. Nikt, kto uważa, że Bóg nie ma poczucia humoru, nie powinien się z tym afiszować. A każdy, kto sądzi, że Bóg jest oderwany od świata i nie interesuje się drobnymi troskami swych żałosnych, zagubionych dzieci, powinien to przemyśleć. Jak widać, Wszechmogący potrafi ukazać drugą stronę swego oblicza: to bystry, twardy i rzeczowy operator, gotowy odpłacić dobrem za dobro. I w dodatku cechuje go więcej niż powierzchowna

znajomość psychologii człowieka. A jeśli zaczynacie podejrzewać, że to taki Bóg, który nie boi się przesuwać w górę i w dół suwaków na stole mikserskim, kiedy sytuacja tego wymaga, to macie całkowitą rację. W 1972 roku Alan Harrington opublikował mało znaną książkę pod tytułem Psychopaths[149]. Przedstawił w niej nową radykalną teorię ludzkiej ewolucji. Psychopaci, napisał, to nowa niebezpieczna rasa homo sapiens: skrojony na miarę darwinowski plan, który umożliwi przetrwanie w dzisiejszym zimnym i trudnym świecie. Niezwyciężone Pokolenie P. Kluczowe w tezie Harringtona jest postępujące słabnięcie pierwotnych związków – etycznych, emocjonalnych, egzystencjalnych – które przez tysiąclecia wiązały ze sobą ludzkość. Kiedyś, gdy zachodnia cywilizacja opierała się na tradycyjnych wartościach burżuazji, czyli ciężkiej pracy i pogoni za cnotą, psychopaci egzystowali na peryferiach społeczeństwa. Byli potępiani przez jego prawomyślnych członków, kończyli jako szaleńcy albo przestępcy. Ale w dwudziestym wieku, gdy społeczeństwo zaczęło przyspieszać, a łączące je związki osłabły, wyłonili się z mroku. Jak na powieściopisarza pozbawionego formalnego wykształcenia w tym kierunku, w dodatku tworzącego w okresie zimnej wojny, Harrington naprawdę wykazał się dużą wiedzą. Opisy psychopatycznej rywalizacji jego pióra przewyższają, dzięki swej eklektycznej różnorodności, wiele dziś stworzonych portretów. Psychopata wedle jego definicji to nowy człowiek: psychologiczny superbohater, wolny od kajdan lęku i wyrzutów sumienia. Brutalny, znudzony i śmiały. A kiedy sytuacja tego wymaga – święty. Przytacza kilka przykładów: „Pijacy i fałszerze, uzależnieni, dzieci kwiaty, […] mafiozo dręczący swe ofiary, czarujący aktor, morderca, wędrowny gitarzysta, kombinujący polityk, święty, który kładzie się na drodze traktora, wyniosły zdobywca Nagrody Nobla, który odbiera chwałę swoim asystentom […] Oni wszyscy, wszyscy robią swoje”. I to bez zwracania najmniejszej uwagi na to, co świat sobie pomyśli.

Święty Paweł patronem psychopatów Fakt, że na liście psychopatów Harringtona są także święci, nie wynika z pomyłki. Ta teza przewija się przez całą jego książkę; chłodna, mieniąca się

barwami proza Harringtona pełna jest porównań pomiędzy psychopatami a tymi, którzy dostąpili duchowego oświecenia. I nie wszystkie z nich są jego autorstwa. Cytuje na przykład Herveya Cleckleya, którego poznaliśmy w rozdziale drugim, oraz jego klasyczne dzieło z 1941 roku, The Mask of Sanity, z jednym z pierwszych klinicznych opisów psychopatii: Psychopata wierzy, że musi protestować nie przeciwko działalności małej grupy, nie przeciwko określonej instytucji czy ideologii, ale przeciwko samemu życiu. Nie znajduje w nim niczego, co miałoby głębsze znaczenie, co by go stymulowało, a jedynie przemijające i relatywnie mało znaczące przyjemności, przeraźliwie powtarzalną serię pomniejszych frustracji i nudy […] Podobnie jak nastolatki święci [podkreślenie autora], mężowie stanu i inni wielcy przywódcy czy geniusze, jest niespokojny: chce coś z tym zrobić[150]. Harrington przytacza również Normana Mailera: [Psychopaci] to elita dysponująca potężną bezwzględnością tej grupy… Każdy z nich kieruje się logiką wewnętrznych doświadczeń ukrytych w śmierci. Podobnie jak egzystencjalista… I święty, i torreador, i kochanek[151]. Implikacje są naprawdę intrygujące. Czy to możliwe, pyta Harrington, że święty i psychopata to dwie transcendentne strony tej samej egzystencjalnej monety? Czy to możliwe, że czy chcemy to przyznać, czy nie, najgorszy psychopata morderstwem toruje sobie drogę do stanu łaski? Osiąga swego rodzaju czystość za pomocą straszliwych środków? Przekształca się dzięki nim i cierpieniu, jakie zadaje ofiarom, w inną osobę, której duch oczyszczony zostaje przez teatr, reklamę, sławę, strach?[152].

Wbrew swej delikatności i wrażliwości intelektualnej uczeni zajmujący się Nowym Testamentem mogą próbować protestów. Ale faktem jest, że dwa tysiące lat temu niejaki Szaweł z Tarsu przyglądał się publicznej egzekucji jednego z przywódców chrześcijan, a potem osobiście zaangażował się w prześladowania – za co dziś, zgodnie z konwencją genewską, zostałby zapewne oskarżony o ludobójstwo. Wszyscy też wiemy, co było dalej. Niezwykła rozmowa na drodze do Damaszku[46] zmieniła go, dosłownie w jedną noc, z morderczego, pozbawionego uczuć tkacza płacht namiotowych w jedną z najważniejszych postaci w historii zachodniego świata. Święty Paweł, jak dziś mówi się o nim powszechnie[153], jest autorem ponad połowy Nowego Testamentu (czternaście z dwudziestu siedmiu ksiąg, które składają się na jego treść, przypisuje się właśnie jemu); jest też bohaterem Dziejów Apostolskich i tematem najlepszych na świecie witraży. A prawie na pewno był psychopatą. Tak samo bezwzględnym, nieustraszonym, skupionym na celu i charyzmatycznym. Przyjrzyjmy się dowodom. Wyraźne upodobanie Pawła do niebezpiecznych, niegościnnych miejsc wystawiało go na ciągłe ryzyko przypadkowych i brutalnych ataków. Jeśli dodamy do tego fakt, że trzykrotnie podczas swych podróży brał udział w katastrofie morskiej, a raz spędził nawet dobę, dryfując po otwartym morzu, to zacznie nam się wyłaniać portret człowieka, którego prawie w ogóle nie obchodziło własne bezpieczeństwo. Poznamy go ponadto jako osobę nagminnie łamiącą prawo, która wydaje się niezdolna do wyciągania wniosków z własnych błędów (albo po prostu jej na tym nie zależy). Paweł wielokrotnie był więziony podczas swej posługi – w sumie spędził za kratkami około sześciu lat – pięć razy został brutalnie wychłostany (otrzymał maksymalną liczbę trzydziestu dziewięciu batów – zbyt wiele razów mogło zabić), trzykrotnie pobito go kijami, a raz, w Listri, położonej na terenie dzisiejszej Turcji, tłum obrzucał go kamieniami z takim zapałem, że uznano go za martwego i zgodnie ze zwyczajem wywleczono z miasta. Pismo tak przedstawia, co zdarzyło się później: „Kiedy go jednak otoczyli uczniowie, podniósł się i wszedł do miasta, a następnego dnia udał się razem

z Barnabą do Derbe” [Dzieje Apostolskie 14,20]. Czy weszlibyście spokojnie do miasta, którego mieszkańcy właśnie próbowali was zabić? Ja chyba nie. A jeszcze przecież nie skończyliśmy, mamy bowiem do czynienia z prawdziwym włóczęgą, kimś, kto ciągle jest w drodze. Kiedy namiestnik Damaszku kazał strzec bram miasta, by go pochwycić, Paweł uciekł, schowany w koszu, przez dziurę w murze obronnym. To zimny, wyrachowany, polityczny manipulator, który nie waha się grać na uczuciach i wrażliwości innych, bez względu na ich pozycję czy lojalność. Awantura, jaka wybuchła pomiędzy Pawłem a Piotrem w Antiochii – gdzie wprost oskarżył on apostoła o hipokryzję, gdyż zmusza gojów do przyjmowania żydowskich zwyczajów, choć sam żyje jak oni – określona została przez L. Michaela White’a, profesora literatury klasycznej i religioznawstwa na University of Texas w Austin, w książce From Jesus to Christianity jako „całkowita klapa politycznej brawury; Paweł wkrótce potem opuścił Antiochię jako persona non grata i nigdy więcej tam nie wrócił”[154]. Wreszcie widzimy tutaj bezduszne manewry mrocznego psychologicznego włamywacza i wspaniałą sztukę autoprezentacji w wykonaniu specjalisty-manipulatora. Przypominacie sobie słowa mistrza oszustów, Grega Moranta? Jedna z najważniejszych broni w arsenale takiej osoby to dobry „radar bezbronności”. Dysponował nim zapewne również Paweł. Oto, jak to ujął: Dla Żydów stałem się jak Żyd, aby pozyskać Żydów. Dla tych, co są pod Prawem, byłem jak ten, który jest pod Prawem – choć w rzeczywistości nie byłem pod Prawem – by pozyskać tych, co pozostawali pod Prawem. Dla niepodlegających Prawu byłem jak niepodlegający Prawu – nie będąc zresztą wolnym od prawa Bożego, lecz podlegając prawu Chrystusowemu – by pozyskać tych, którzy nie są pod Prawem. Dla słabych stałem się jak słaby, by pozyskać słabych. Stałem się wszystkim dla wszystkich, żeby w ogóle

ocalić przynajmniej niektórych. [Pierwszy list do Koryntian, 9,20–22]. Jeśli na drodze do Damaszku naprawdę pojawił się Jezus, żeby pozyskać sobie emisariusza, który będzie szerzył wiarę w niego na całym świecie, to nie mógł wybrać lepszego kandydata. Ani budzącego większy strach wśród chrześcijan i mniej popularnego. W czasie swego nawrócenia Paweł zajmował się prześladowaniami. Do Damaszku jechał po to, by przelać więcej chrześcijańskiej krwi. Czy to przypadek, że jego posługa rozpoczęła się właśnie w tym miejscu? Nie wszyscy psychopaci są świętymi. I nie wszyscy święci są psychopatami. Ale mamy dowody sugerujące, że głęboko w labiryntach mózgu psychopatia i świętość dzielą ze sobą sekretne biuro na ziemi niczyjej. I że niektóre cechy psychopatów – stoicyzm, kontrolowanie emocji, życie chwilą, przechodzenie w różne stany świadomości, nieustraszoność, bohaterstwo, a nawet, tak, umiejętność okazywania empatii – są duchowe w swej naturze i mogą działać dla dobra nie tylko danej jednostki, ale i dla dobra innych. Jeśli trzeba was o tym przekonywać, to od czasu do czasu zajrzyjcie na tablicę modlitw w Magdalen College.

Czerwona kropka uczyni cię mistrzem świata Umiejętność uśmiechania się w obliczu przeciwności losu od dawna uważa się za miarę inteligencji duchowej. Weźmy na przykład słowa Rudyarda Kiplinga, które widzi każdy gracz wychodzący na centralny kort Wimbledonu: Jeżeli umiesz przyjąć sukces i porażkę, traktując jednakowo oba te złudzenia[155]. Taki stan umysłu zwykle kojarzy się ze świętymi. Na jego związek z psychopatią wskazuje się nieco rzadziej. W 2006 roku Derek Mitchell z University College w Londynie[156]

postanowił odwrócić trend i poddał dwie grupy ochotników, psychopatów i niepsychopatów, procedurze znanej jako Emotional Interrupt Task (EIT). Jest to test na szybkość reakcji. Zwykle ochotników sadza się przed ekranem komputera i prosi, żeby naciskali klawisz palcem wskazującym lewej lub prawej ręki, w zależności od tego, jaki kształt pojawi się na ekranie. Najczęściej są to koło i kwadrat. Myślicie sobie pewnie, że to banalnie proste zadanie. Ale ten test naprawdę bywa podstępny. Powód jest prosty: kształty nie pojawiają się same. Każde koło czy kwadrat przez dwieście milisekund wyświetlane jest pomiędzy dwoma innymi obrazami – zwykle są to twarze. Albo pozytywne (uśmiechnięte), albo negatywne (pełne złości), albo neutralne (bez wyrazu). Dla większości ludzi te dodatkowe ekspozycje stanowią poważny problem ze względu na swój ładunek emocjonalny. Mitchell zakładał, że jeśli psychopaci naprawdę są tak pewni siebie i wyluzowani, jak sugeruje ich reputacja, to w ich przypadku nie okaże się to prawdziwe. Będą reagować szybciej i bardziej trafnie niż grupa kontrolna – a to będzie oznaczać, że ich uwaga została zakłócona w mniejszym stopniu – gdy koło lub kwadrat znajdzie się w otoczeniu dwóch pozytywnych albo dwóch negatywnych obrazów. Różnica pomiędzy psychopatami a niepsychopatami powinna zniknąć wtedy, kiedy próba stanie się neutralna, czyli element zakłócający nie będzie nośnikiem emocji. Dokładnie takie uzyskał wyniki. Kiedy koło lub kwadrat pojawiało się w towarzystwie obrazów z ładunkiem emocjonalnym, psychopaci lepiej odróżniali kształty niż niepsychopaci. I robili to szybciej. Potrafili, jak zapewne ująłby to Kipling, zachować głowę, kiedy inni ją tracili. Stoicyzm jest głęboko ceniony w społeczeństwie i to z ważnych przyczyn. Przydaje nam się na różne sposoby: podczas żałoby, zerwania, przy stole pokerowym – a nawet podczas pisania książki. Ale jako kibic męczennik swojej ulubionej drużyny piłkarskiej, świadek większej liczby niecelnych rzutów karnych niż mam ochotę pamiętać, najsilniej odczuwam związek pomiędzy stoicyzmem i sportem. I nie mówię tego jedynie z punktu widzenia kibica. Dla psychologa sport jest świetnym przykładem rozszczepienia stoicyzmu na dwie części:

nieustraszoność i koncentrację, elementy zarówno psychopatycznej, jak i uduchowionej mentalności. Czyż nie wiecie, że gdy zawodnicy biegną na stadionie, wszyscy wprawdzie biegną, lecz jeden tylko otrzymuje nagrodę? Przeto tak biegnijcie, abyście ją otrzymali. […] Ja przeto biegnę nie jakby na oślep; walczę nie tak, jakbym zadawał ciosy w próżnię, lecz poskramiam moje ciało i biorę je w niewolę […] [Pierwszy list do Koryntian, 9,24, 26–27]. Nie przypadkiem słowa Kiplinga wiszą nad centralnym kortem Wimbledonu… Nie odnoszą się wyłącznie do tenisa. – Graj tak, jakby to było bez znaczenia, kiedy walczysz o wszystko – odpowiedział Steve Davis, legenda snookera, poproszony o zdradzenie sekretu sukcesu w sporcie. – „Odpuść” sobie złe strzały – i dobre też – i skup sto procent swojej uwagi na następnym ruchu. Jest to również prawdziwe w golfie. Louis Oosthuizen nie był faworytem w mistrzostwach British Open w St. Andrews w 2010 roku. Po serii rozczarowań, jakie sprawił w poprzednich turniejach, spodziewano się, mimo że prowadził czterema punktami, że w ostatniej, decydującej rundzie nie udźwignie presji i załamie się. Tak się nie stało, a powód był zaskakująco i złudnie prosty: mała czerwona kropka umieszczona tuż u nasady kciuka na jego rękawiczce. Na pomysł ten wpadł Karl Morris, psycholog sportu z Manchesteru, którego Oosthuizen poprosił o pomoc w uruchomieniu swoich, jakkolwiek by to określić, wewnętrznych pokładów psychopatii. W decydującym momencie pragnął skupić się wyłącznie na uderzeniu, które miał wykonać, a nie myśleć obsesyjnie o konsekwencjach. Morris opracował dla niego plan. Kiedy Oosthuizen brał zamach, miał skoncentrować uwagę na czerwonej kropce. To było wszystko, co się w tym momencie liczyło. Nie miał rozegrać uderzenia. To uderzenie miało rozegrać jego. Wygrał siedmioma punktami. Czerwona kropka Oosthuizena to klasyczny przykład tego, co w psychologii sportu określa się jako zarządzanie celem – sportowiec ma się

skupić na czymś określonym, żeby nie myśleć o innych rzeczach. W przypadku Oosthuizena o wszelkich możliwych sposobach, w jakie można schrzanić uderzenie. Kropka pozwala zakotwiczyć sportowca mocno w tu i teraz – nim rozegra uderzenie, nim wykona ruch i co najważniejsze, nim zacznie znikać jego pewność siebie. Taka zdolność do skoncentrowania się całkowicie na wykonywanym zadaniu – węgierski psycholog Mihály Csíkszentmihályi[157] nazywa to „optymalnym doświadczeniem” albo „przepływem” – to jedna z kluczowych technik wykorzystywanych obecnie przez psychologów sportu, nie tylko w golfie, ale i w wielu dyscyplinach wymagających ostrej rywalizacji. W momencie „przepływu” przyszłość i przeszłość wyparowują, stają się abstrakcją. Wszystko, co pozostaje, to intensywne, niesamowite, pochłaniające uwagę, wszechogarniające uczucie bycia w strefie – tu i teraz. To czarodziejskie połączenie umysłu, ciała i gry, w żargonie sportowym określane mianem „złotego trójkąta”, bardzo przypominające trans; stan pozbawionej wysiłku akcji i reakcji, gdzie czas i jaźń zbiegają się ze sobą – a człowiek równocześnie kontroluje sytuację i jej nie kontroluje. Ma to wyraźne odzwierciedlenie w mózgu. W 2011 roku Martin Klasen z Aachen University[158] odkrył, że chwile „przepływu” mają swój unikatowy profil fizjologiczny. Za pomocą fMRI obserwował mózgi grających w gry wideo i stwierdził, że okresom podwyższonej koncentracji towarzyszy redukcja aktywności przedniego zakrętu kory obręczy – obszaru mózgu zajmującego się wykrywaniem błędów i monitorowaniem konfliktów – co wskazuje na wzrost uwagi i silniejsze tłumienie informacji zakłócających, niezwiązanych z zadaniem. Ale to nie wszystko. Podobny wzorzec odkryto również w mózgach psychopatów kryminalistów. W tym samym roku, w którym Klasen obserwował graczy w gry wideo, Kent Kiehl[159] odkurzył swoją osiemnastokołową ciężarówkę i wyruszył uzbrojony w nowy sprzęt w podróż po Nowym Meksyku. Interesowało go, co dokładnie sprawia, że psychopaci tak szybko podejmują decyzje moralne. Czy naprawdę zachowują lodowaty spokój w stresowych sytuacjach? Czy są naprawdę lepsi, kiedy kości zostały już rzucone i największe znaczenie ma czas? A jeśli tak, to dlaczego? Czy odpowiada za to coś, co dzieje się w ich

mózgu? Triumf zimnokrwistego kognitywnego rozumowania odniesiony nad ciepłokrwistym przetwarzaniem emocji? Żeby się tego dowiedzieć, przedstawił psychopatom i niepsychopatom dwa różne typy dylematów moralnych, które określił jako „ostry konflikt (osobisty)” i „łagodny konflikt (osobisty)”. Oto ich przykłady[47].

Ostry konflikt (osobisty) Żołnierze wroga właśnie zajęli waszą wioskę. Mają rozkaz zabić wszystkich, których znajdą. Wraz z grupą sąsiadów ukrywacie się w piwnicy. Słyszycie, jak żołnierze wchodzą do domu. I właśnie wtedy wasze dziecko zaczyna głośno płakać. Zakrywacie mu usta ręką, by stłumić krzyk. Wiecie, że jeśli cofniecie rękę, to niemowlę rozpłacze się na cały głos, żołnierze je usłyszą, znajdą was i zabiją wszystkich, łącznie z dzieckiem. Żeby ocalić siebie i innych, musicie udusić dziecko. Czy waszym zdaniem uduszenie dziecka w tej sytuacji jest moralnie akceptowalne?

Łagodny konflikt (osobisty) W sobotę odwiedzacie swoją babcię. Zwykle przy takich okazjach daje wam w prezencie kilka dolarów, ale tym razem tego nie robi. Pytacie ją dlaczego, a ona odpowiada, że nie piszecie do niej tak często jak kiedyś. Jesteście źli i postanawiacie się na niej odegrać. Bierzecie jakieś lekarstwa z apteczki i wsypujecie do dzbanka z herbatą, mając nadzieję, że staruszka się po nich poważnie rozchoruje. Czy wsypanie pigułek do herbaty babci, żeby się na niej odegrać, jest moralnie akceptowalne? Założenie było proste. Jeśli psychopatów w mniejszym stopniu rozpraszają nieistotne potrzeby emocjonalne, a przewagę podczas podejmowania decyzji będących kwestią życia lub śmierci daje im zimna, niewrażliwa na uczucia koncentracja, to wówczas najbardziej charakterystyczna różnica pomiędzy ich działaniem a działaniem

niepsychopatów pojawi się przy dylematach z ostrym konfliktem (osobistym) – kiedy grzejnik jest odkręcony na maksa, a problem jest wam najbliższy. I dokładnie coś takiego wykazał Kiehl (wykres 6.1).

Wykres 6.1. Psychopaci są mniej wrażliwi moralnie – ale jedynie wtedy, gdy grają o wysoką stawkę (za Ermer i in., 2011)

W scenariuszu z ostrym konfliktem psychopaci częściej uznawali wybór utylitarny za „akceptowalny moralnie” niż niepsychopaci. Byli lepsi w duszeniu niemowląt, a przynajmniej w radzeniu sobie z bólem, jaki niosła ze sobą taka decyzja, niż ich bardziej wrażliwi etycznie koledzy. I zapewne, gdyby taki scenariusz rozegrał się w prawdziwym świecie, lepiej potrafiliby zadbać o życie swoje i towarzyszy. Ale to nie wszystko. Podobnie, jak to miało miejsce w doświadczeniu ze statkiem „William Brown” z rozdziału trzeciego, Kiehl i jego współpracownicy ustalili, że psychopaci, nie tylko mają mniejsze kłopoty z higieną moralną, ale i znacznie sprawniej oceniają prezentowane im problemy. Są szybsi w podejmowaniu decyzji co do właściwego sposobu

postępowania, a krótszym czasom reakcji towarzyszy, tak jak odkrył Martin Klasen u osób w stanie „przepływu”, zredukowana aktywność przedniego zakrętu kory obręczy. Ale tylko w wypadku – i tu jest haczyk – scenariuszy z ostrym konfliktem. W wypadku dylematów o łagodnym konflikcie różnice zanikają. Psychopaci dokładnie tak samo są skłonni oprotestować pomysł wrzucenia babci pigułek do herbaty jak niepsychopaci. Konkluzja wydaje się dość jasna. Kiedy stawka jest wysoka i jesteśmy pod murem, najlepiej mieć przy siebie psychopatę. Ale jeśli nie ma o co grać i stoimy mocno obiema nogami na ziemi, nic nam to nie da. Psychopaci wyłączają się i podejmowanie decyzji zabiera im tyle samo czasu co nam wszystkim. Zapis EEG ujawnił znaczące różnice w sposobie, w jaki mózgi psychopatów i niepsychopatów reagują na zadania i sytuacje, które są albo bardzo interesujące, albo bardzo motywujące. Kiedy nieszczęście wisi w powietrzu, psychopaci wykazują znacząco większą aktywność w umiejscowionym po lewej stronie obszarze przedczołowym mózgu – ta mózgowa asymetria związana jest ze znacznym zredukowaniem lęku, podniesionym poziomem afektu pozytywnego, zwiększonym skupieniem uwagi i orientacją na nagrodę. Jak również, przynajmniej tak się przypuszcza, ze stanem uniesienia duchowego. Neurobiolog Richard Davidson z University of Wisconsin[160] odkrył dokładnie taki sam profil u elity mnichów buddyjskich, duchowych olimpijczyków z Himalajów, kiedy pogrążeni byli w medytacji. – Istnieje wiele dowodów [sugerujących], że najlepsi sportowcy [rozwinęli] w sobie zdolności psychiczne, które pozwalają im się skoncentrować i kontrolować lęk – wyjaśnia Tim Rees, psycholog sportu z University of Exeter[161]. – I masa dowodów na to, że kiedy zdobędzie się odpowiedni poziom umiejętności w danej dyscyplinie sportu, o tym, kto wygra, decyduje tak naprawdę różnica w podejściu. Stan umysłu, który odróżnia wielkich od dobrych, a w pewnych krytycznych sytuacjach, jak udowodnił nam Kent Kiehl, również żywych od martwych, jest z samej swej natury psychopatyczny. I duchowy.

Zatrzymajcie wszystkie zegary Związek, ustalony przez Csíkszentmihályiego i innych pomiędzy pozostawaniem w teraźniejszości a brakiem lęku, to rzecz jasna nic nowego. Praktykowanie uważności stanowi na przykład siódmy krok na Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżce, jednej z głównych nauk Siddharthy Gautamy, Buddy, który żył jakieś dwa i pół tysiąca lat temu. W swojej książce The Noble Eightfold Path: The Way to the End of Suffering Bhikkhu Bodhi, mnich ze szkoły Theravada, opisuje, jak wygląda praktyka: Umysł utrzymuje się celowo w stanie nagiej uwagi, obojętnej obserwacji tego, co się dzieje w nas i wokół nas w danej chwili. W praktyce uważności umysł uczy się pozostawać tu i teraz, otwarty, cichy i czujny, kontemplujący teraźniejsze zdarzenie. Wszelkie osądy i interpretacje należy stłumić, a jeśli się pojawiają, po prostu zarejestrować je i porzucić[162]. Wedle Mahāsatipaţţhāny Sutty[163], jednego z głównych dyskursów kanonu Pa-li buddyzmu Theravada, jeśli takie szkolenie zostanie właściwie przeprowadzone, to w końcu dojdzie do „zrozumienia, beznamiętności, braku przywiązania i uwolnienia”. Cech, które są dane, jak widzieliśmy wcześniej, psychopatom. Ale podobieństwa pomiędzy zachodnią mentalnością psychopatyczną a transcendentnym stanem umysłu Wschodu na tym się nie kończą. Niedawno tacy psychologowie jak Mark Williams z University of Oxford – jeśli pamiętacie, poznaliśmy go w poprzednim rozdziale – i wspomniany tu Richard Davidson, rozpoczęli innowacyjny, integrujący, choć wymagający badań, proces zaprzęgania dobroczynnych właściwości medytacji buddyjskich do bardziej usystematyzowanej, terapeutycznej i ukierunkowanej klinicznie struktury. Jak dotąd to działa. Interwencja oparta na uważności, jak przekonaliśmy się chwilę wcześniej, okazała się szczególnie efektywną strategią metakognitywną w przypadku

lęku i depresji, dwóch stanów, na które psychopaci są wyjątkowo uodpornieni. Fundamentalne zasady terapii są mocno zakorzenione w tradycji buddyjskiej. Ale dodano do niej jeszcze jeden składnik, coś na kształt naiwnej, dziecinnej dociekliwości, która mocno przypomina otwartość na doświadczenia, jeden z czynników osobowości Wielkiej Piątki, którą zajmowaliśmy się w rozdziale drugim. Jak pamiętacie, psychopaci osiągają na tym wymiarze bardzo wysokie wyniki. „Pierwszy komponent [uważności] wymaga samoregulowania uwagi, aby koncentrowała się ona na obecnej egzystencji, w ten sposób umożliwiając bardziej intensywne rozpoznanie zdarzeń umysłowych w obecnej chwili”, wyjaśniał psychiatra Scott Bishop[164] w jednym ze znaczących referatów na ten temat, jeszcze w 2004 roku. „Drugi komponent wymaga przyjęcia określonej orientacji wobec własnych doświadczeń tu i teraz, orientacji, która charakteryzuje się ciekawością, otwarciem i akceptacją”. Jest to, jak powiedzieliby mistrzowie sztuk walki i buddyści zen, shoshin, czyli umysł początkującego. „W umyśle początkującego jest wiele możliwości”, wyjaśnił Shunryu Suzuki[165], jeden z najbardziej cenionych nauczycieli buddyjskich naszych czasów. „W umyśle mistrza jest ich niewiele”. Kilka osób by się z nim nie zgodziło. Kiedy Dickens postanowił zesłać Scrooge’owi duchy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, wybrał trzy widma, które prześladują nas wszystkich. Ale jeśli tylko zakotwiczycie swoje myśli całkowicie w teraźniejszości, odetniecie się od zgiełku zrzędliwej, obwiniającej przeszłości i ulotnej, natrętnej przyszłości, lęk zacznie się zmniejszać. Wyostrzy się postrzeganie i pojawi się praktyczny aspekt: co zrobimy z tym „teraz”, z tą potężną wyraźnie widzianą teraźniejszością, skoro ją już mamy? Czy będziemy delektować się chwilą jak święci? Czy chwytać ją jak psychopaci? Czy zastanowimy się nad naturą doświadczenia? A może skupimy naszą uwagę całkowicie na sobie w gorączkowej pogoni za natychmiastową nagrodą? Kilka lat temu, jak to opisałem w Split-Second Persuasion, udałem się do pewnego położonego na odludziu klasztoru w Japonii w poszukiwaniu rozwiązania dziwnej zagadki. Chodziło mi o próbę podejmowaną przez ludzi,

którzy poruszają się po subtelnych duchowych polach lodowych wyższych sztuk walki. Podczas tej próby jedna osoba klęka – ręce trzyma przy sobie, oczy ma zasłonięte – a druga staje za nią i unosi dokładnie nad jej głową miecz samurajski. W pewnej chwili – klęczący nie wie kiedy – miecz zostanie opuszczony. Być może zabije śmiałka. Chyba że odparuje on cios i rozbroi partnera. Coś takiego wydaje się niemożliwe. A jednak takie nie jest. Próbę, którą właśnie opisałem, przeprowadza się naprawdę: to starożytny rytuał o subtelnej choreografii, pojawiający się w tajemniczych dojo w Japonii i Himalajach. Przechodzą ją rutynowo wszyscy ci, którzy zbliżają się do mistrzostwa – owi widmowi zaklinacze umysłu stojący dużo, dużo wyżej od tych z czarnym pasem. Tyle że obecnie używa się miecza z plastiku. Ale kiedyś, nim zaczęliśmy dbać o bhp, miecz był prawdziwy. Mądry sensei, dobrze po osiemdziesiątce, wyjawił mi sekret tej próby. – Należy całkowicie opróżnić umysł – wyjaśnił, kiedy siedzieliśmy ze skrzyżowanymi nogami wśród chmur i bzu, w ogrodzie położonym głęboko w starych bukowych puszczach gór Tanzawa. – Trzeba skupić się wyłącznie na tu i teraz. Kiedy wchodzi się w taki stan, można poczuć zapach czasu. Jego fale, zalewające nasze zmysły. Można wyczuć najdrobniejszą zmarszczkę z wielkiej odległości i przejąć sygnał. Często można odnieść wrażenie, że dwaj przeciwnicy poruszają się równocześnie. Choć tak nie jest. To nie jest trudne. Wystarczy trochę praktyki. Kiedy czytałem ponownie to, co powiedział mi ten stary sensei, przypomniały mi się nagle słowa psychopatycznego neurochirurga z rozdziału czwartego. Oczywiście nie znałem go jeszcze, kiedy jechałem do Japonii. Gdyby tak było, opowiedziałbym mojemu gospodarzowi o tym, jak się czasami czuł przed trudną operacją. A starzec, ubrany w tradycyjne czarne spodnie hakama i czerwone jak krew kimono, zapewne tylko by się uśmiechnął. Relacja chirurga o stanie umysłu określonym przez niego jako supernormalność – „odmienny stan świadomości, w którym zamiast braku spójności i jasności mamy precyzję i klarowność” – bardzo przypomina stan umysłu, w jaki musi wprowadzić się klęczący zaklinacz czasu, by mimo

zawiązanych oczu obezwładnić przeciwnika z mieczem. Przypomniały mi się również prace Joego Newmana, który, jeśli pamiętacie, w swoim laboratorium na University of Wisconsin wykazał, że psychopaci nie tyle nie odczuwają lęku, co raczej nie dostrzegają zagrożenia. Skupiają uwagę wyłącznie na czekającym ich zadaniu i bezwzględnie odfiltrowują wszelkie zakłócenia. Oczywiście, kiedy mamy do czynienia z psychopatami, takie skupienie jest interpretowane jako coś złego: wyobrażamy sobie lodowatego, pozbawionego sumienia zabójcę, który krąży po mieście jak jakaś upiorna modliszka w poszukiwaniu idealnej ofiary, albo dyktatora ludobójcę, obojętnego na prawo, który w swym nieposkromionym dążeniu do kulturalnej i politycznej wszechmocy postanowił uciszyć wszystkie głosy protestu. Konotacje współczujące, transcendentne czy duchowe są rzadko, o ile w ogóle, brane pod uwagę. Ale od niedawna badania rzucają nowe światło także na tę oszałamiająco mało prawdopodobną możliwość – i pozwalają na ponowną ocenę tego, co to znaczy być psychopatą.

Bohaterowie i przestępcy Mem Mahmut[166] z Macquarie University w Sydney natrafił na coś niezwykłego. Otóż wygląda na to, że psychopaci, zamiast przez cały czas być twardzi i pozbawieni uczuć, we właściwym kontekście są większymi altruistami niż każdy z nas! Swoje badanie oparł na kilku z życia wziętych scenariuszach, w których ludzie proszą o pomoc przechodniów (niczego niepodejrzewających ochotników, wcześniej przetestowanych pod kątem psychopatii, którzy uzyskali w tych testach wysokie lub niskie wyniki). Osoby proszące o pomoc, podobnie jak przechodnie, którzy reagowali na te prośby, nie były zupełnie przypadkowe. Prawdę powiedziawszy, byli to współpracownicy Mahmuta, a cały unikatowy i szatańsko pomyślany eksperyment opracowano w taki sposób, by zbadać relację między

psychopatią a gotowością do udzielania pomocy. Eksperyment składał się z trzech części. W pierwszej współpracownicy Mahmuta zwracali się o pomoc wprost, udając, że się zgubili i proszą o wskazanie drogi. W drugim przypadku prośba była dużo mniej bezpośrednia: niezdarna kobieta upuszczała plik papierów. W trzecim element prośby zacierał się zupełnie: badaczka z ręką w gipsie udawała, że ma kłopoty z wykonaniem prostych czynności – na przykład otworzeniem butelki z wodą czy z wpisaniem nazwiska uczestnika do rejestru – ale dzielnie nie ustawała w wysiłkach, mimo przypuszczalnego bólu. Mahmut chciał się dowiedzieć, kto w tych trzech scenariuszach okaże się najbardziej uczynny: pozbawieni sumienia, zimni psychopaci czy ich cieplejsi, bardziej empatyczni koledzy? Wyniki badania okazały się powalające. Do tego stopnia, że Mahmut nadal próbuje dojść do siebie. W pierwszej części eksperymentu, tej, gdzie pytano o drogę, psychopaci, zgodnie z oczekiwaniami, okazywali się mniej pomocni niż niepsychopaci. Tu nie było żadnych niespodzianek. W drugiej części – tej z upuszczonymi papierami – altruistyczna przepaść nagle zaczęła znikać. Psychopaci i niepsychopaci tak samo chętnie oferowali swą pomoc niezdarnej kobiecie. Ale to trzecia część, w której poturbowana kobieta usiłowała radzić sobie sama, była decydująca. Hipoteza Mahmuta, że psychopaci okażą się mniej skłonni do przysług, rozsypała się w proch. Okazało się, że prawda wygląda dokładnie odwrotnie. Psychopaci okazali zdecydowanie większą gotowość do otwierania butelki z wodą czy wpisywania nazwiska do rejestru niż niepsychopaci. Kiedy osoba potrzebująca pomocy była najbardziej bezradna, a jednocześnie nie próbowała aktywnie prosić o wsparcie, psychopaci sami go jej udzielali. Kiedy naprawdę miało to znaczenie, częściej przejmowali pałeczkę niż ich (podobno) cieplejsi i bardziej empatyczni koledzy. Być może nie zaskoczy was wcale informacja, że eksperyment Mahmuta wywołał powszechne zdumienie w kręgach naukowych. Jedno z możliwych wyjaśnień opiera się na stwierdzeniu pewnej oświeconej (choć niewątpliwie rozgoryczonej) osoby, że nie ma czegoś takiego jak akt czysto altruistyczny. Gdzieś w mrocznych czeluściach naszego gęstego psychologicznego

poszycia tkwi dobrze zakamuflowana samolubność, jakiś mniej szlachetny motyw. A psychopaci z badania Mahmuta, dzięki świetnie dostrojonej i bardzo czułej antenie dalekiego zasięgu, odbierającej bezradność (przypomnijcie sobie eksperyment Angeli Book, w którym byli mistrzami w rozpoznawaniu ofiar napadów na podstawie sposobu, w jaki chodziły), po prostu „wyczuli krew”. „To przyjemność, która czai się w każdej naszej cnocie”, napisał W. Somerset Maugham w Niewoli uczuć[167]. Człowiek działa, ponieważ to jest dla niego dobre, a jeśli to jest dobre również dla innych ludzi, uważa się go za cnotliwego. […] To dla własnej przyjemności dajesz dwa pensy żebrakowi, podobnie jak dla własnej przyjemności ja piję drugą whiskey z wodą sodową. Będąc jednak mniejszym oszustem niż ty, ani nie oklaskuję siebie za swoją przyjemność, ani nie wymagam twojego podziwu. Są i takie dowody, które zdają się świadczyć o tym, że ustalenia Mahmuta to coś trwałego. Początek zmiany naszego empirycznego i teoretycznego punktu widzenia: przechodzenie od konwencjonalnie pejoratywnych fizjologicznych profili stworzonych przez brygadę neuroobrazowania ku bardziej pragmatycznemu badaniu funkcjonalnej pozytywnej psychopatii. Diana Falkenbach i Maria Tsoukalas[168] z John Jay College of Criminal Justice z City University of New York zaczęły ostatnio badać występowanie tak zwanej adaptacyjnej charakterystyki psychopatycznej w populacji bohaterów, jak to określają, czyli wśród osób wykonujących taki zawód jak policjant, żołnierz czy ratownik. To, co odkryły, komponuje się ładnie z ustaleniami Mahmuta. Populacje bohaterów, choć dają przykład prospołecznego stylu życia, są twarde. Zapewne nie ma w tym nic dziwnego – zważywszy na poziom traumy i ryzyka, jaki pociągają za sobą takie zawody – że okazują przewagę cech psychopatycznych wiązanych z nieustraszoną dominacją i bezdusznością z testu PPI (na przykład niski poziom lęku, dominację społeczną i odporność na stres) w porównaniu z całą populacją. Akurat te suwaki na stole mikserskim u nich są ustawione wyżej. Ale od psychopatów kryminalistów

odróżnia ich brak cech związanych z egocentryczną impulsywnością (na przykład makiawelizmu, narcyzmu, beztroskiego braku planowania czy zachowań antyspołecznych). Te suwaki u nich są ustawione niżej. Taki profil zgadza się z anatomią bohatera sportretowanego przez psychologa Philipa Zimbardo, twórcę Heroic Imagination Project[169] – inicjatywy, której celem jest nauczenie ludzi podstępnych technik wpływu społecznego. Czy dokładniej tego, jak im się opierać. W 1971 roku, w ramach eksperymentu, który już dawno trafił do alei sław psychologii, Zimbardo zorganizował symulowane więzienie w piwnicy budynku wydziału psychologii na Stanford University i losowo wybrał dwunastu ochotników studentów do odgrywania ról więźniów, a dwunastu innych do roli strażników. Po zaledwie sześciu dniach eksperyment przerwano. Część strażników zaczęła znęcać się nad więźniami, nadużywając władzy, ponieważ ją miała. Czterdzieści lat później, po gorzkiej lekcji z więzienia Abu Ghraib, Zimbardo zaangażował się w radykalnie różny projekt stworzenia w każdym z nas „mięśnia bohatera”. Uwolniwszy w nas niegdyś dżina złoczyńcy i ofiary, obecnie pragnie osiągnąć coś odwrotnego: wyposażyć zwykłych ludzi w umiejętność stawiania oporu w sytuacjach, w których zwykle milczą ze strachu. I to nie tylko wtedy, gdy chodzi o konfrontację fizyczną, ale również w konfrontacjach psychicznych, które w pewnych okolicznościach mogą stanowić równie wielkie wyzwanie. – Decyzja, czy zostać bohaterem, to wybór, którego prawie każdy musi dokonać choć raz w życiu – mówi mi Zimbardo. – Być bohaterem to znaczy nie bać się tego, co inni o tobie pomyślą, nie bać się tego, jakie to będzie miało skutki. Nie obawiać się włożyć szyi w pętlę. Pytanie brzmi: czy podejmiemy taką decyzję? Pijemy kawę w jego gabinecie i rozmawiamy o strachu, konformizmie i etycznym imperatywie odwagi w konfrontacji psychicznej i fizycznej. Zgodnie z oczekiwaniami pojawia się nasz stary przyjaciel – myślenie grupowe, które odegrało tak wielką rolę w wypadku katastrofy Challengera opisanej w rozdziale trzecim. Wypaczone wewnętrzne siły społecznej grawitacji grupy wywierają tak wielką presję na kolektyw, że powodują – by użyć słów Irvinga Janisa, psychologa, który przeprowadził pierwsze prace nad tym procesem – „pogorszenie efektywności umysłowej, doświadczania

rzeczywistości i osądu moralnego”. Zimbardo jako kolejny przykład przytacza atak na Pearl Harbor, przeprowadzony przez Japończyków podczas drugiej wojny światowej. Cesarska Marynarka Wojenna Japonii 7 grudnia 1941 roku zaatakowała z zaskoczenia bazę morską Stanów Zjednoczonych na hawajskiej wyspie Oahu. Miało to być uderzenie wyprzedzające, a jego celem było wykluczenie z działań amerykańskiej floty na Pacyfiku przed planowanymi japońskimi uderzeniami na aliantów na Malajach i w Holenderskich Indiach Wschodnich. Atak przyniósł Amerykanom straszliwe straty. Zniszczono 188 amerykańskich samolotów, zginęło 2402 Amerykanów, a 1282 odniosło rany. Prezydent Franklin D. Roosevelt poczuł się zmuszony już następnego dnia oficjalnie wypowiedzieć Japonii wojnę. Kongres dał mu zielone światło – debata na ten temat zajęła mniej niż godzinę. Czy atakowi na Pearl Harbor można było zapobiec? Czy można było odwrócić jego konsekwencje? Są dowody na to, że tak. I że to znane czynniki myślenia grupowego – fałszywe założenia, bezwzględny konsensus, niekwestionowane przekonania, iluzja bezpieczeństwa – spowodowały bezprecedensowy brak czujności oficerów amerykańskiej marynarki stacjonujących na Hawajach. Stany Zjednoczone przejmowały przecież japońskie komunikaty radiowe i były w posiadaniu wiarygodnych informacji, że Japonia szykuje się do ofensywy. Waszyngton przekazał je do dowództwa Pearl Harbor, ostrzeżenia jednak zignorowano. Uznano, że to zwykłe potrząsanie szabelką – że Japonia stara się w ten sposób zapobiec aneksji jej ambasad na terytorium wroga. Wśród racjonalizacji znalazły się takie, jak: „Japończycy nigdy nie ośmielą się przeprowadzić ataku z zaskoczenia na Hawaje. Wiedzą, że to wywołałoby wojnę powszechną, którą Stany Zjednoczone na pewno by wygrały.”; „Nawet gdyby Japończycy byli na tyle głupi, by wysłać swoje lotniskowce do ataku na nas [Stany Zjednoczone], z pewnością wykryjemy je i zniszczymy, nim dojdzie co do czego”[170]. Jak pokazała historia, były one błędne. I katastrofa Challengera, i Pearl Harbor, jako przykłady doraźnego psychologicznego diagnozowania problemów oraz tego, jaką wagę posiadają nieustraszoność i odporność psychiczna w bohaterskich akcjach, wskazują na

intrygujące paralele pomiędzy pracami Philipa Zimbardo a wspomnianymi nieco wcześniej badaniami Diany Falkenbach i Marii Tsoukalas. W rozdziale trzecim stwierdziliśmy, że takie cechy psychopatyczne jak czar, niski poziom lęku i odporność na stres – które Falkenbach i Tsoukalas wykryły u znacznego odsetka członków populacji bohaterów – mogły przetrwać, jak na ironię, w naszej ewoluującej puli genowej dzięki temu, że ułatwiają rozwiązywanie problemów. Jeśli pamiętacie, dominujące osobniki wśród szympansów, małp bezogoniastych i goryli rywalizują o samice, interweniując w spory pomiędzy osobnikami niżej stojącymi w hierarchii. Ale alternatywne wyjaśnienie – a oba oczywiście nie są całkowicie rozłączne – głosi, że takie cechy mogły powstać i wytrzymać próbę czasu z dokładnie odwrotnych przyczyn: dzięki swej katalitycznej zdolności do wszczynania konfliktów. Takie stanowisko lepiej koresponduje[171] z bardziej ortodoksyjnym rozumieniem ewolucji psychopatii. Tradycyjnie darwinistyczny pogląd na psychopatię opierał się głównie na nonkonformistycznym aspekcie zaburzenia (jak pamiętamy z rozdziału drugiego, pierwsze kryterium antyspołecznego zaburzenia osobowości to niezdolność stosowania się do norm społecznych), na beztroskim podejściu psychopatów do konwencji społecznych. Konwencji takich jak uczciwość, odpowiedzialność czy monogamia[48], ale i takich jak podporządkowywanie się społeczeństwu, które z pewnością przyczyniało się, głęboko w naszej przeszłości, do podejmowania błędnych decyzji – czyli w owych niespokojnych i zdradliwych czasach do makabrycznej śmierci osobnika. To zasada Dawida i Goliata: mały facet z procą wrzuca zimny kamyk niezgody w tryby zwycięskiej maszyny, nie bacząc na nacisk toksycznej wewnętrznej empatii. Samotny głos wołającego na puszczy.

Kuba Striptizer Badacze i klinicyści często twierdzą, że psychopaci nie „mają” empatii – z powodu letargicznego ciała migdałowatego nie czują tak samo jak reszta z nas. Badania ujawniły, że kiedy pokazywano im niepokojące obrazy[172], na przykład ofiary głodu, lampy oświetlające korytarze emocji w ich

mózgach po prostu się nie zapalały. Ich umysły – gdyby oglądać je w warunkach fMRI – zaciągały emocjonalne żaluzje i wprowadzały dla nerwów godzinę policyjną. Czasami, jak się przekonaliśmy, godzina policyjna miewa zalety – jak w przypadku chirurgów. Ale czasami żaluzje mogą całkowicie odciąć światło. I ciemność może naprawdę stać się nieprzenikniona. Latem 2010 roku poleciałem do Quantico w stanie Wirginia, by porozmawiać z agentem specjalnym Jamesem Beasleyem III dowodzącym zespołem analityków zachowania w FBI. Beasley to jeden z największych amerykańskich autorytetów w kwestii psychopatów i seryjnych morderców. Profilował złoczyńców wszelkiej maści: od pedofilów po gwałcicieli, od baronów narkotykowych po seryjnych zabójców. Z dwudziestu siedmiu lat służby ostatnich siedemnaście spędził w Narodowym Centrum Analizy Brutalnych Przestępstw. Niewiele jest spraw, o jakich nigdy nie słyszał czy z jakimi nie miał do czynienia. Ale kilka lat temu przesłuchiwał człowieka, który był tak zimny, że omal nie pękł termometr. – Mieliśmy serię napadów z bronią w ręku, sprawca lubił pociągać za spust – opowiada. – Zwykle w takich napadach tylko grozi się bronią. Ten facet był inny. I strzelał zawsze z bliskiej odległości. Pojedynczy strzał w głowę. Nie miałem wątpliwości, że to psychopata. Zimny jak lód. Hipnotyzująco bezwzględny. Ale było w nim też coś, co mi nie pasowało. Coś, co nie dawało mi spokoju. Po jednym z zabójstw – później okazało się, że to było ostatnie, bo wkrótce go złapaliśmy – zabrał kurtkę ofiary. No i to po prostu nie miało sensu. Zwykle kiedy ktoś zabiera z miejsca zbrodni jakiś element ubrania, jest to związane albo z jego seksualnością, albo jakimś wydumanym światem fantazji. Fachowo nazywamy to zbieraniem pamiątek. Ale żaden z tych dwóch scenariuszy nie pasował do profilu gościa[173]. Był za bardzo… no nie wiem… funkcjonalny? Jemu chodziło tylko o interesy, rozumiesz? Jak go już złapaliśmy, zapytaliśmy, o co mu chodziło z tą kurtką. I wiesz co nam odpowiedział? „Ach, zrobiłem to pod wpływem chwili. Kiedy już szedłem do drzwi, spojrzałem na faceta, który leżał na ladzie, i nagle pomyślałem: «Hmm, ta kurtka pasowałaby mi do koszuli». A co mi zależy,

powiedziałem sobie. Facet już i tak nie żyje. Nigdzie się nie wybiera. I ją zabrałem. Miałem ją na sobie, jak poszedłem wieczorem do baru. Przespałem się z taką jedną, więc można powiedzieć, że kurtka przyniosła mi szczęście. Jemu nieszczęście, ale mnie szczęście…”. Kiedy słyszy się takie historie, trudno uwierzyć, że psychopaci w ogóle słyszeli o empatii, nie wspominając już o jej doświadczaniu. Co zaskakujące, obraz nadal jednak nie jest jasny. Mem Mahmut wykazał na przykład, że w pewnych warunkach psychopaci wydają się bardziej empatyczni niż my. A w każdym razie bardziej uczynni. Poza tym, jeśli pamiętacie, badanie Shirley Fecteau i jej kolegów wykazało, że u psychopatów więcej się dzieje w systemie neuronów lustrzanych w somatosensorycznych rejonach mózgu – tych, które pozwalają się nam identyfikować z innymi, gdy cierpią – niż u niepsychopatów. Czy chodzi zatem o to, że niektórzy psychopaci mają więcej empatii niż inni, czy o to, że niektórzy lepiej potrafią ją włączać i wyłączać na życzenie? A może o to, że niektórzy są po prostu lepsi w jej udawaniu? Na razie niestety nie znamy odpowiedzi. Ale to fascynujące pytanie, które sięga wprost do jądra prawdziwej tożsamości psychopatów. I takie, które gorące dyskusje będzie bez wątpienia wywoływało jeszcze przez długie lata. Z tego właśnie powodu pytam Beasleya o seryjnych morderców. Jak w jego opinii wypadają na skali empatii? Jestem w zasadzie pewien, że znam odpowiedź. Ale Beasley potrafi mnie zaskoczyć. – Wie pan, pomysł, że seryjnym mordercom brakuje empatii wprowadza niepotrzebne zamieszanie – mówi. – Jasne, mamy ludzi pokroju Henry’ego Lee Lucasa, który twierdził, że dla niego zabicie kogoś to jak rozgniecenie robaka[49]. U takich funkcjonalnych, działających całkowicie instrumentalnie, seryjnych morderców, wiecznych włóczęgów, którym chodzi tylko o parę dolców, brak empatii jest zaletą, pomaga im pozostać na wolności. W końcu martwi nie zeznają, no nie? Ale dla innej kategorii, dla tak zwanych sadystycznych seryjnych morderców[174], morderstwo jest celem samym w sobie, więc obecność empatii – a nawet dużej empatii – służy dwóm ważnym celom. Weźmy na przykład Teda Bundy’ego. Porywał swoje ofiary, studentki college’u, udając, że jest w pewnym stopniu bezradny. Ręka na temblaku,

kule, takie rzeczy. Wiedział, które guziki trzeba nacisnąć, aby zyskać pomoc i zdobyć ich zaufanie. A gdyby tego nie wiedział, gdyby nie potrafił postawić się w ich sytuacji, czy naprawdę potrafiłby je tak efektywnie oszukiwać? Moim zdaniem odpowiedź brzmi: nie – pewna doza empatii poznawczej, przeciętna teoria umysłu jest dla sadystycznego seryjnego mordercy warunkiem koniecznym. Musi tu też jednak dochodzić do empatii emocjonalnej. Inaczej jak taki morderca mógłby czerpać radość z cierpień swych ofiar? Z bicia ich, torturowania i tak dalej? Odpowiedź brzmi: nie byłoby to po prostu możliwe. Tak więc, choć to nieco dziwne, konkluzja jest taka: sadystyczni seryjni mordercy czują ból swoich ofiar dokładnie tak samo, jak poczulibyśmy go pan czy ja. Odbierają go poznawczo i obiektywnie. A także emocjonalnie i subiektywnie. Ale różnica pomiędzy nimi a nami polega na tym, że potrafią zmienić ten ból we własną subiektywną przyjemność. Prawdę powiedziawszy, należy podejrzewać, że im więcej empatii posiadają, tym większą przyjemność czerpią ze zbrodni. Co, jeśli się dobrze zastanowić, jest naprawdę dziwaczne. Rzeczywiście. Ale kiedy tak siedzę i słucham Beasleya, zaczynam łączyć ze sobą fakty. I nagle wszystko nabiera sensu. Greg Morant, jeden z najbardziej bezwzględnych oszustów na świecie i zdiagnozowany psychopata, po prostu ociekał empatią. Dlatego był taki dobry: tak bezlitośnie genialny w wyszukiwaniu i wykorzystywaniu słabości psychicznej ofiar. W badaniu nad neuronami lustrzanymi Shirley Fecteau stwierdziła, że psychopaci wykazują większą empatię niż niepsychopaci. Scena, która pokazywała badanym ból fizyczny: igłę wbijaną w dłoń. No i jeszcze eksperyment Mema Mahmuta. Fakt, że psychopaci biją w empatii niepsychopatów w scenariuszu „złamanej ręki” może z pewnością dziwić. Ale nie Jamesa Beasleya. – Dokładnie tak jak przewidywałem – stwierdza bez zastanowienia. – Choć… – urywa na chwilę i rozważa coś w myślach – …to chyba zależy od tego, jaki typ psychopatii badał.

Beasley opowiada mi o badaniach Alfreda Heilbruna[175], psychologa z Emory University, przeprowadzonych w latach osiemdziesiątych. Heilbrun przeanalizował strukturę osobowości ponad stu pięćdziesięciu kryminalistów i na tej podstawie wyodrębnił dwa bardzo różne typy psychopatów: tych, którzy słabo kontrolują impulsy, mają niskie IQ i niewiele empatii (jak Henry Lee Lucas) oraz tych, którzy lepiej kontrolują impulsy, mają wyższe IQ, sadystyczne motywy i dużą empatię (jak Ted Bundy czy, jeśli wolicie, Hannibal Lecter). W tych danych kryje się mrożący krew w żyłach zwrot akcji. Grupa, która według taksonomii Heilbruna wykazywała najwięcej empatii, składała się z bardzo inteligentnych psychopatów mających na sumieniu niezwykle okrutne zbrodnie. Przede wszystkim gwałty: akty, które niekiedy zawierają w sobie sadystyczny komponent. Heilbrun wykazał nie tylko, że akty przemocy związane z zadawaniem ofierze bólu są najczęściej zamierzone, a nie impulsywne, co zgadza się z wcześniejszą obserwacją Beasleya, ale również, że to właśnie dzięki empatii i świadomości bólu odczuwanego przez ofiarę, sprawca wzbudza się, a później czerpie satysfakcję z sadystycznych czynów. Najwyraźniej nie wszyscy psychopaci są daltonistami. Niektórzy widzą czerwone światło dokładnie tak samo jak my. Tyle że postanawiają się nie zatrzymywać.

Maska po drugiej stronie twarzy Fakt, że przynajmniej część psychopatów doświadcza empatii, i to być może w większym stopniu niż my wszyscy, w jakimś stopniu może wyjaśniać, dlaczego w badaniu Angeli Book potrafili oni lepiej od nas rozpoznawać bezbronność ofiar napadów po sposobie, w jaki chodzą. Ale jeśli sądzicie, że psychopaci są osamotnieni w swej zdolności do wyczuwania niewidocznych gołym okiem strzępków głębokich emocji, nieprzetworzonych uczuć zakopanych pod pokładami świadomej cenzury, to się mylicie. Paul Ekman z University of California w Berkeley[176] donosi, że dwaj tybetańscy mnisi, mistrzowie medytacji, pokonali sędziów, policjantów, psychiatrów, celników, a nawet agentów Secret Service w teście

na podprogowe rozpoznawanie emocji. Zadanie aż do chwili, gdy oni weszli do laboratorium, okazywało się niewykonalne (a przebadano w ten sposób ponad pięć tysięcy ochotników). Składa się ono z dwóch części. Najpierw na ekranie pojawiają się twarze wyrażające jedną z sześciu podstawowych emocji (złość, smutek, szczęście, strach, obrzydzenie i zaskoczenie). Czas wyświetlania jest dostatecznie długi, by mózg zdołał je zarejestrować, ale na tyle krótki, żeby ochotnicy nie mogli świadomie określić, co widzieli. W drugiej części prezentuje się uczestnikowi wszystkie sześć twarzy i prosi o wskazanie tej, którą wcześniej zobaczył na ekranie. Zwykle wynik jest wyłącznie kwestią szczęścia, a ochotnicy trafiają raz na sześć prób. Mnisi trafiali raz na trzy lub cztery. Ich tajemnica, jak spekuluje Ekman, może polegać na wzmocnionej, niemal nadprzyrodzonej umiejętności odczytywania mikroekspresji: drobnych, milisekundowych obrazów emocji, które poznaliśmy wcześniej, pojawiających się, gdy mięśnie twarzy zaczynają reagować, nim świadomość zdoła nacisnąć przycisk „delete” i pokazać to, co chcemy. Jeśli istotnie o to tu chodzi, to dzielą tę umiejętność z psychopatami. Sabrina Demetrioff z University of British Columbia[177] odkryła ostatnio takie zdolności u osób o wysokim wyniku w Self-Report Scale of Psychopathy Hare’a – szczególnie tam, gdzie chodzi o strach i smutek. Jeszcze bardziej intrygujące jest to, co zdarzyło się, kiedy Ekman zaprowadził jednego z badanych do laboratorium psychofizjologicznego w Berkeley, prowadzonego przez jego kolegę, Roberta Levensona, by ocenić stan umysłu mnicha. Badanego podłączono do urządzeń wrażliwych na najmniejsze nawet zmiany funkcji autonomicznych – kurczenie się mięśni, przyspieszenie lub zwolnienie pulsu, pocenie się, wzrost lub spadek temperatury skóry – i powiedziano mu, że w pewnym momencie, w ciągu najbliższych pięciu minut, usłyszy głośny huk (miał to być odpowiednik wystrzału kilka centymetrów od ucha: maksymalny próg ludzkiej tolerancji słuchowej). Potem poproszono mnicha, by spróbował, najlepiej jak potrafi, stłumić odruchową reakcję zaskoczenia, a jeśli to możliwe, zupełnie ją ukryć. Oczywiście Ekman i Levenson widzieli już tyle, że nie spodziewali się

cudu. Z setek przebadanych w ten sposób ochotników żaden nie zdołał opanować reakcji. Nawet ci z elitarnych jednostek policji, przyzwyczajeni do broni i wymiany ognia. Całkowity brak reakcji był po prostu niemożliwy. Aparaty zawsze coś wykrywały. A przynajmniej tak myśleli obaj badacze. Tyle że nigdy wcześniej nie testowali tybetańskiego mistrza medytacji. Ku swemu zaskoczeniu spotkali w nim godnego siebie przeciwnika. Jakby wbrew prawom ludzkiej fizjologii mnich nie okazał żadnej, nawet najmniejszej reakcji na huk. Nie podskoczył. Nie skrzywił się. Nic nie zrobił. Pozostał obojętny. Wystrzał przebrzmiał, a on po prostu siedział dalej jak posąg. Przez wszystkie lata badań Ekman i Levenson nigdy nie widzieli czegoś podobnego. – Kiedy ten człowiek próbuje stłumić zaskoczenie, ono niemal znika – zauważył później Ekman. – Nigdy nie spotkaliśmy kogoś, kto by to potrafił. Ani my, ani żadni inni badacze. To spektakularne osiągnięcie. Nie mamy pojęcia, jak tego dokonał. Sam mnich, który w momencie huku oddawał się technice znanej jako medytacja otwartej uważności, rzucił na to doświadczenie nieco odmienne światło. – Przebywając w tym stanie, nie próbowałem aktywnie stłumić zaskoczenia – wyjaśniał. – Huk po prostu wydawał się słabszy, jakby dobiegał z daleka… Jeśli jesteś rozproszony, to coś takiego nagle sprowadza cię do teraźniejszości i sprawia, że podskakujesz. Ale w stanie otwartej uważności cały czas pozostajesz w chwili obecnej, a huk po prostu następuje i powoduje tylko lekkie zaburzenie – jak ptak przelatujący po niebie. Ciekawe swoją drogą, czy Ekman i Levenson przebadali również słuch tego mnicha.

Szlaki ofiar Wspomniane wcześniej prace Paula Ekmana, Roberta Levensona i Richarda Davidsona podtrzymują powszechną zgodę co do tego, że zarówno kultywowanie, jak i utrzymywanie stanu odprężonego umysłu może

znacząco pomóc reagować na stresory współczesnego życia, a także wpłynąć na sposób ich odbierania. Oczywiście niewielu osiągnie taki poziom zaawansowania jak tybetańscy mnisi, ale niemal wszyscy moglibyśmy odnieść korzyść, gdybyśmy potrafili zachować zimną krew w którymś momencie naszego życia. Wydaje się, że psychopaci stanowią wyjątek od reguły. Oni nie muszą oddawać się medytacji, by osiągnąć wewnętrzny spokój. Jak na to wskazuje ich zachowanie podczas rozstrzygania dylematów moralnych, mają do tego wrodzony talent. A świadczą o tym nie tylko wyniki testów poznawczych dotyczących podejmowania decyzji. Dalsze dowody na istnienie tego wrodzonego daru pochodzą z testów na reaktywność emocjonalną. W badaniu przypominającym opisane wcześniej Emotional Interrupt Task (EIT) Chris Patrick z Florida State University[178] porównał reakcje psychopatów i niepsychopatów podczas oglądania serii strasznych, budzących obrzydzenie oraz przyjemnych obrazów. Stwierdził, że w wypadku wszystkich zmiennych fizjologicznych – takich jak ciśnienie krwi, produkcja potu, rytm serca i częstotliwość mrugania – psychopaci wykazują znacząco mniejsze poruszenie niż normalni członkowie społeczeństwa. Czyli, żeby użyć właściwej terminologii, wykazują stłumioną reakcję na zaskoczenie. Najwyższa wartość, napisał Atisha, buddyjski nauczyciel z jedenastego wieku[179], to opanowanie siebie. Największa magia – przekształcanie namiętności. Jak się wydaje, psychopaci zdecydowanie nas w tym przewyższają. Ale to przewyższanie nie zawsze jest metaforyczne. Pogląd, że psychopata jest od nas o krok dalej, czasami potrafi być prawdziwy również w sensie dosłownym; zarówno wtedy, gdy chodzi o nasze reakcje na bodźce emocjonalne, jak i o przemieszczanie się z punktu A do punktu B. Taka ciągła pielgrzymka może wymagać sporej dozy ascezy. Tymczasowy, wędrowny styl życia, kluczowy dla osobowości psychopaty, ma podobnie jak przekształcanie namiętności starożytne fundamenty tkwiące w mądrości duchowego oświecenia. W czasach Atishy na przykład uosobieniem duchowego archetypu był shramana, czyli wędrowny mnich – oraz shramaniczny ideał wyrzeczenia się, porzucenia, samotności,

tymczasowości i kontemplacji, naśladujący drogę do oświecenia, którą poszedł sam Budda. Dzisiaj duchowość shramana należy już do przeszłości; to pierwotny duch, który straszy na rozstajach widmowych, nirwanicznych pustkowi. Ale w cieniach rzucanych przez neony barów, moteli i kasyn czai się silny psychopata, nomadyczny jak jego uduchowieni poprzednicy. Weźmy na przykład seryjnego mordercę. FBI szacuje[180], że w każdym czasie na terenie Stanów Zjednoczonych działa od trzydziestu pięciu do pięćdziesięciu seryjnych morderców. Czyli strasznie dużo. Ale jeśli pokopiemy trochę głębiej, zaczniemy się zastanawiać, dlaczego nie więcej. Amerykański system autostrad międzystanowych to schizofreniczna bestia. W dzień przydrożne motele i parkingi pełne są ludzi i panuje tam rodzinna atmosfera, ale w nocy nastrój szybko się zmienia. Wiele z nich staje się domeną handlarzy narkotyków oraz prostytutek polujących na klientów: kierowców ciężarówek oraz inne osoby, których praca wymaga podróży. Za tymi kobietami raczej nie tęskni rodzina. Zdarza się, że całe lata leżą martwe koło parkingu przy autostradzie, wszędzie jak Ameryka długa i szeroka, często setki kilometrów od miejsca, gdzie złapały ostatniego klienta. Policja odkryła ostatnio liczące od pięciu do dziesięciu lat szczątki jednej z ofiar seryjnego mordercy z Long Island, któremu w chwili, gdy to piszę, przypisuje się dokonanie dziesięciu morderstw w ciągu piętnastu lat. Prawdziwa liczba ofiar Henry’ego Lee Lucasa nigdy nie zostanie poznana. Ogrom kraju, brak świadków, niezależne jurysdykcje poszczególnych stanów oraz fakt, że ofiary i napastnicy często są tylko przejazdem w miejscu zdarzenia, składają się na logistyczny i statystyczny koszmar. Spytałem agenta specjalnego FBI, czy uważa, że psychopaci są szczególnie predysponowani do pewnych zawodów. Kręci głową. – Na pewno są dobrymi kierowcami ciężarówek – mówi ze śmiechem. – Posunąłbym się nawet do stwierdzenia, że ciężarówka to zapewne najważniejsze narzędzie w zestawie seryjnego mordercy w Stanach Zjednoczonych. To równocześnie jego modus operandi i samochód do ucieczki z miejsca przestępstwa. Ten agent pracuje w ramach opracowanego przez FBI programu Highway

Serial Killings Initiative, który ma za zadanie ułatwić przepływ danych w złożonej mozaice autonomicznych stanowych kodeksów prawnych i upublicznić świadomość występowania tego rodzaju zbrodni. Inicjatywa powstała niemal przez przypadek. W 2004 roku analityk z Oklahoma State Bureau of Investigation wykrył pewien wzorzec: ciała zamordowanych kobiet zaczęły się pojawiać w regularnych odstępach czasu wzdłuż korytarza autostrady międzystanowej numer 40, przebiegającej przez Oklahomę, Teksas, Arkansas i Missisippi. Analitycy z Violent Criminal Apprehension Program (ViCAP), narodowej macierzy zbierającej informacje na temat zabójstw, przestępstw na tle seksualnym, osób zaginionych i niezidentyfikowanych szczątków ludzkich, przeszukali swoją bazę, żeby sprawdzić, czy podobne wzorce zabójstw przy autostradach występują też gdzie indziej. Okazało się, że tak. I to na masową skalę. Otwarte dochodzenia toczą się w sprawie ponad pięciuset ofiar morderstw dokonanych w pobliżu autostrad, a lista podejrzanych obejmuje około dwustu osób. – Psychopaci działają w cieniu – mówi agent, pokazując mi wielką mapę Stanów Zjednoczonych upstrzoną szpilkami, z datami oraz zakreślonymi na kolorowo szlakami morderstw, wiszącą na ścianie za jego plecami. – Mogą przeżyć, jedynie pozostając w ruchu. Nie odczuwają potrzeby utrzymywania bliskich związków, jak normalni ludzie, więc żyją w drodze. A szansa na ponowne spotkanie ofiary jest w ich przypadku minimalna. Ale ponieważ są czarujący, mogą, przynajmniej na krótką lub średnią metę, pozostać w jednym miejscu przez dostatecznie długi czas, by uśpić podejrzenia i zabiegać o względy przyszłych ofiar. Ta niezwykła charyzma – w niektórych wypadkach wręcz nadnaturalna: choć wiesz, że są zimni jak lód i że zabiją cię, jeśli tylko będą mieli okazję, to czasami po prostu musisz ich lubić – działa jak rodzaj psychologicznej zasłony dymnej, która maskuje ich prawdziwe zamiary. Między innymi dlatego zwykle większy odsetek psychopatów żyje na terenach miejskich niż wiejskich. W mieście łatwo o anonimowość, nie można wtopić się w tłum w społeczności wiejskiej czy górniczej. Tam jest to trudne. Niestety słowa „psychopata” i „włóczęga” to niemal synonimy. Jest to

duży problem dla agencji ochrony porządku publicznego. I przyczyna tego, że nasza praca jest czasami taka trudna.

Lekcja ćmy Peter Jonason, dostarczyciel wiedzy o psychice Jamesa Bonda, ma swoją teorię na temat psychopatii. Uważa, że wykorzystywanie innych to bardzo ryzykowny interes, który często kończy się niepowodzeniem. Ludzie nie tylko wystrzegają się morderców i krętaczy, oni również źle na nich reagują. I to nie tylko z punktu widzenia prawa. Jeśli zamierzasz oszukiwać i jesteś czarującym ekstrawertykiem o wysokim mniemaniu o sobie, to łatwiej poradzisz sobie z odrzuceniem. I łatwiej będzie ci ruszyć w drogę. Sam Bond też był wiecznym tułaczem. To wspólna cecha szpiegów, seryjnych morderców grasujących wzdłuż autostrad międzystanowych i wędrownych mnichów z dawnych czasów. A choć w wypadku tych trzech typów zajęć powody podróży są dość różne i ich reprezentanci zajmują dość różne punkty spektrum psychopatii, kieruje nimi wspólny metafizyczny plan – nieustające dążenie do nowych, wyższych doświadczeń, czy to będzie walka z wrogiem, niezgłębiona toksyczna moc odbierania życia innym czy transcendentna czystość wiecznej pielgrzymki. Taka otwartość na doświadczenia jest cechą wspólną psychopatom i świętym, a jeśli pamiętacie, stanowi też integralną część medytacji uważności. Ale jest tylko jedną z wielu, jakie dzielą ze sobą te dwa przeciwieństwa (patrz schemat 7.2). Nie wszystkie cechy psychopatyczne są cechami duchowymi – i vice versa – ale niektóre pokrywają się, jak widać. Wśród nich najbardziej fundamentalna jest zapewne otwartość na doświadczenia. Hunter S. Thompson na pewno by się z tym zgodził – w końcu to jedyna, z jaką się rodzimy. Po rozmowach w Quantico pojechałem na wakacje na Florydę. Spędziłem jakiś czas w Miami. W pewien pogodny niedzielny ranek zawędrowałem na calles Małej Hawany, na pchli targ. Tam, na straganie z masą różności leżał sobie egzemplarz Archy and Mehitable w granatowej obwolucie, która wyburzała na słońcu do jasnego turkusu. Książka, napisana w 1927 roku przez cenionego nowojorskiego dziennikarza Dona Marquisa, zawiera

wiersze dziwacznego tytułowego bohatera, Archy’ego – karalucha o szczególnej predylekcji do poezji – oraz opis ekscentrycznych przygód, jakie przeżywa on wraz ze swym najlepszym kumplem, Mehitabelem, bezdomnym kotem, który twierdzi, że w poprzednim życiu był Kleopatrą.

Schemat 7.2. Relacja pomiędzy psychopatią a uduchowieniem

Przerzucam stronice, a potem wypluwam z siebie dwa dolary. Dochodzę do wniosku, że będzie to odpowiednia lektura do samolotu. Później, w nocy, czterdzieści tysięcy stóp nad sennym Północnym Atlantykiem, natykam się na pewien wiersz. To wiersz o ćmach[181]. Ale i o psychopatach. Skopiowałem go sobie i oprawiłem, a teraz wisi nad moim biurkiem. Taka entomologiczna pamiątka z horyzontów egzystencji. I brutalna mądrość tych nieszczęśników, którzy ich szukają. rozmawiałem z ćmą wczoraj wieczorem próbowała się wedrzeć do żarówki i usmażyć na żarniku po co to robisz spytałem ją

czy dlatego że tak robią ćmy czy dlatego że gdyby to był odkryty płomień świecy byłabyś już teraz drobiną popiołu nie masz za grosz rozsądku mam go wiele odparła ale czasami męczy nas jego używanie nudzi nas rutyna i pragniemy piękna i podniety ogień jest taki piękny i choć wiemy że kiedy się zbliżymy za bardzo zabije nas jakie to ma znaczenie lepiej być szczęśliwym przez chwilę i spłonąć w pięknie niż żyć długo i nudzić się przez cały czas więc zwijamy nasze życie w mały rulon a potem je wystrzeliwujemy po to jest życie lepiej być częścią piękna przez jedną chwilę a potem przestać istnieć zamiast

istnieć wiecznie i nigdy nie być częścią piękna życie to łatwo przyszło łatwo poszło jesteśmy takie jak ludzie byli kiedyś nim stali się zbyt cywilizowani by się bawić i nim zdążyłem przedyskutować z nią jej filozofię rzuciła się w ofierze na płomień zapalniczki nie zgadzam się z nią osobiście wolałbym mieć o połowę mniej szczęścia i dwa razy dłuższe życie ale równocześnie żałuję że nie mam czegoś czego pragnąłbym tak bardzo jak ona pragnęła się usmażyć

Podziękowania Z punktu widzenia psychologii pisarze to niezwykle urozmaicona grupa. Podejrzewam, że dla mnie osobiście napisanie książki, która rozbawi czytelników, byłoby łatwe. Napisanie takiej, która skłoni ludzi i do śmiechu, i do myślenia – jak moje poprzednie dzieło Split-Second Persuasion (przynajmniej tak mi wmawiają przyjaciele) – jest już nieco trudniejsze. Ale napisanie książki, która tylko skłoni ludzi do myślenia… cóż, to niełatwe zadanie. Mądrość psychopatów powinna należeć do tej trzeciej kategorii (choć czasami zdarzyło mi się wywołać uśmiech na waszych twarzach, musicie mi to przyznać). Psychopaci bez wątpienia są fascynujący, ale naga, niczym nieupiększona prawda o nich jest taka, że nie ma w nich nic śmiesznego. Potrafią być niebezpieczni, destruktywni i zabójczy – a każdy poważny pisarz powinien traktować ich na kartach swego dzieła z taką samą rozwagą jak w naturze. Taka ścisła higiena redakcyjna nabiera jeszcze większej wagi, gdy wyciąga się wniosek, iż mózg psychopaty jako całość nie jest lodowatozimnym, niegościnnym światem obserwowanym czasami na odległej orbicie tętniącego życiem synaptycznego firmamentu, ale dość wygodnym psychicznym schroniskiem – wbrew powszechnym wyobrażeniom – dla normalnych ludzi w ich życiu codziennym (przynajmniej w łagodniejszych regionach strefy umiarkowanej). Dowody należy wówczas przedstawiać w hermetycznie zamkniętych naukowych dysputach, empirycznie wysterylizowane, by usunąć z nich nawet najbardziej mikroskopijne mikroby hiperboli i uroku, a konkluzje wyciągać w ściśle kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Psychopaci są tak samo czarujący na papierze jak w naturze i zdaniem mojej żony nie udało mi się całkowicie uniknąć ich wpływu. Dlatego postanowiła – żeby przywrócić równowagę i żeby ona też coś z tego miała – że moim następnym dziełem musi być traktat o miłości i współczuciu,

dwóch atrybutach, które po głębokich przemyśleniach uznałem za przeceniane i zupełnie zbyteczne w życiu (stąd mała szansa, żeby taka książka kiedykolwiek powstała). A więc, moja droga Elaine, chciałbym ci powiedzieć tyle na ten temat: dzięki za cholerne nic i spodziewaj się telefonu od mojego adwokata. Billy Wilder powiedział kiedyś, że agenci są jak opony: żeby gdzieś dojechać, potrzebujesz co najmniej czterech. I w dodatku trzeba je zmieniać co pięć tysięcy mil. Nie potrafię niestety dostatecznie entuzjastycznie opisać zalet unicyklu – szczególnie z gatunku, do którego należy Patrick Walsh. Z pomocą wyspecjalizowanego zestawu do wulkanizacji opon Jake’a SmithaBosanqueta jeżdżę na nim już od dobrych kilku lat i rozkoszuję się każdą minutą na siodełku. Bóg jeden wie, gdzie nas zawiedzie ta ostatnia przygoda. Inni ludzie, którzy twierdzą, że pomogli mi w pracy (i którzy wypluli z siebie forsę za uwzględnienie w podziękowaniach) to: Denis Alexander, Paul Babiak, Alysha Baker, Helen Beardsley, James Beasley III, Peter Bennett, James Blair, Michael Brooks, Alex Christofi, David Clark, Claire Conville, Nick Cooper, Sean Cunningham, Kathy Daneman, Ray Davies, Roger Deeble, Mariette DiChristina, Liam Dolan, Jennifer Dufton, Robin Dunbar, Elsa Ermer, Peter Fenwick, Simon Fordham, Mark Fowler, Susan Goldfarb, Graham Goodkind, Annie Gottlieb, Cathy Grossman, Robert Hare, Amelia Harvell, John Horgan, Glyn Humphreys, Hugh Jones, Terry Jones, Stephen Joseph, Larry Kane, Deborah Kent, Nick Kent, Paul Keyton, Kent Kiehl, Jennifer Lau, Scott Lilienfeld, Howard Marks, Tom Maschler, Matthias Matuschik, Andy McNab, Alexandra McNicoll, Drummond Moir, Helen Morrison, Joseph Newman, Richard Newman, Jonica Newby, Steven Pinker, Stephen Porter, Caroline Pretty, Philip Pullman, Martin Redfern, Christopher Richards, Ann Richie, Ruben Richie, Joe Roseman, John Rogers, Jose Romero-Urcelay, Tim Rostron, Debbie Schiesser, Henna Silvennoinen, Jeanette Slinger, Nigel Stratton, Christine Temple, Leanne ten Brinke, John Timpane. Lisa Tuffin, Essi Viding, Dame Marjorie Wallace, Fraser Watts, Pete Wilkins, Mark Williams, Robin Williams, Andrea Woerle, Philip Zimbardo i Konstantina Zougkou. (Uwaga: Ian Collins choć jego wkład i tak miał wątpliwe znaczenie, odmówił wniesienia stosownej opłaty, a zatem będzie się rzucał w oczy z powodu swej nieobecności w podziękowaniach). Szczególnie chciałbym podziękować moim redaktorom: w William

Heinemann, Tomowi Avery i Jasonowi Arthurowi; Amandzie Moon i Karen Maine z Farrar, Straus and Giroux, które okazały się tak samo drobiazgowe.

Przypisy końcowe Przedmowa [1] Patrz: Arne Öhman i Susan Mineka, The Malicious Serpent: Snakes as a Prototypical Stimulus for an Evolved Module of Fear, „Current Directions in Psychological Science” 12, nr 1 (2003): s. 5–9, doi:10.1111/1467–8721. 01211. Przystępne wprowadzenie do ewolucji emocji można znaleźć w książce Josepha E. LeDouxa, Mózg emocjonalny: tajemnicze podstawy życia emocjonalnego, tłum. Andrzej Jankowski, Media Rodzina, Poznań 2000. [2] Patrz: Heinrich Klüver i Paul C. Bucy, ‘Psychic Blindness’ and Other Symptoms Following Bilateral Temporal Lobectomy in Rhesus Monkeys, „American Journal of Physiology” 119 (1937): s. 352–53; Klüver i Bucy, Preliminary Analysis of Functions of the Temporal Lobes in Monkeys, „Archives of Neurology and Psychiatry” 42, nr 6 (1939): s. 979–1000. [3] Cytat pochodzi z artykułu Jane Spencer Lessons from the BrainDamaged Investor, „The Wall Street Journal”, 21 lipca 2005, http://online.wsj.com/article/0„SB112190164023291519.OO.html. [4] Patrz: Elaine Fox, Riccardo Russo i George A. Georgiou, Anxiety Modulates the Degree of Attentive Resources Required to Process Emotional Faces, „Cognitive Affective, and Behavioral Neuroscience” 5, nr 4 (2005): s. 396–404, doi:10.3758/CABN.5.4.396. [5] Oliver Sacks, Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem, tłum. Barbara Lindenberg, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1994. [6] Szabolcs Kéri, Genes for Psychosis and Creativity: A Promoter Polymorphism of the Neuregulin 1 Gene Is Related to Creativity in People with High Intellectual Achievement, „Psychological Science” 20, nr 9 (2009): 1070–73, doi:10.1111/j.l467–9280.2009.02398.x.

[7] Joseph P. Forgas, Liz Goldenberg i Christian Unkelbach, Can Bad Weather Improve Your Memory? An Unobtrusive Field Study of Natural Mood Effects on Real-Life Memory, „Journal of Experimental Social Psychology”, 45 (2009): s. 254–57, doi:10.1016/j.jesp.2008.08.014. [8] Psychopatia naprawdę dużo częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. Wskazuje się kilka przyczyn tego zjawiska. Teoretycy rozwoju podkreślają, że różnice w poziomie agresji mogą wynikać z dychotomicznych praktyk socjalizacyjnych stosowanych przez rodziców w wychowywaniu chłopców i dziewczynek; wskazują również na fakt, że u dziewczynek wcześniej niż u chłopców rozwijają się umiejętności lingwistyczne i społeczno-emocjonalne, co z kolei może predysponować je do opanowania bardziej efektywnych strategii uniku. Teoretycy ewolucjoniści wskazują jako źródło tej dysproporcji wrodzone różnice związane z płcią, jeśli chodzi o aktywność i wycofanie: kobiety na przykład w obecności awersyjnego bodźca odczuwają więcej emocji takich jak strach, co powoduje reakcję wycofania, mężczyźni zaś częściej odczuwają gniew powodujący atak. Trzecia szkoła podkreśla rolę czynników społecznych w zaburzeniu: na przykład uprzedzenia płciowe lekarzy oraz tradycyjne społeczne stygmatyzowanie kobiet wykazujących eksternalizacyjną, antyspołeczną psychopatię, a nawet zgłaszających antyspołeczne uczucia i postawy. Bez względu na powód, a niewykluczone, że przyczyną są wszystkie wymienione czynniki, szacuje się, że psychopatia występuje od 1 do 3 procent mężczyzn oraz od 0,5 do 1 procenta kobiet.

Oto nadchodzi skorpion [9] Artykuł, który ostatecznie udało się Hare’owi opublikować: Sherrie Williamson, Timothy J. Harpur i Robert D. Hare, Abnormal Processing of Affective Words by Psychopaths, „Psychophysiology” 28, nr 3 (1991): s. 260–73, doi:10.111./j.1469–8986.1991.tb02192.x. [10] Patrz: Sarah Wheeler, Angela Book i Kimberley Costello,

Psychopathic Traits and the Perception of Victim Vulnerability, „Criminal Justice and Behavior” 36, nr 6 (2009): 635–48, doi: 10.1177/0093854809333958. Należy zauważyć, że choć psychopaci posiadają swoisty „radar wykrywający ofiary”, są również dowody na to, że niektóre elementy ich własnej mowy ciała zdradzają ich i odróżniają od normalnych członków populacji. Pewne badanie udowodniło za pomocą zapisu wideo, że psychopatów można odróżnić od niepsychopatów już na podstawie pięcio- czy dziesięciosekundowych sekwencji. Patrz: Katherine A. Fowler, Scott O. Lilienfeld i Christopher J. Patrick, Detecting Psychopathy from thin Slices of Behavior, „Psychological Assessment” 21, nr 1 (2009), s. 68– 78, doi:10.1037/a0014938. [11] Patrz: Delroy L. Paulhus, Craig S. Neumann i Robert D. Hare, SelfReport Psychopathy Scale: Version III, Toronto: Multi-Health Systems, w druku. [12] Kimberley Costello i Angela Book, Psychopathy and Victim Selection, prelekcja zaprezentowana na konferencji Society for the Scientific Study of Psychopathy, Montreal, Kanada, maj 2011. [13] Badanie trwa nadal, zbieram dane do uzasadnienia wstępnych ustaleń. [14] Patrz: J. Reid Meloy i M.J. Meloy, Autonomic Arousal in the Presence of Psychopathy: A Survey of Mental Health and Criminal Justice Professionals, „Journal of Threat Assessment” 2, nr 2 (2002): s. 21–33, doi:10.130015177v02n02–02. [15] Patrz: Kent G. Bailey, The Sociopath: Cheater or Warrior Hawk?, „Behavioral and Brain Sciences” 18, nr 3 (1995): s. 542–43, doi:10.1017/S0140525×00039613. [16] Patrz: Robin I. M. Dunbar, Amanda Clark i Nicola L. Hurst, Conflict and Cooperation among the Vikings: Contingent Behavioral Decisions, „Ethology and Sociobiology” 16, nr 3 (1995): s. 233–46, doi:10.1016/0162–3095(95)00022-D. [17] Więcej prac Joshuy Greene’a na temat fascynującej interferencji pomiędzy neurobiologią a podejmowaniem decyzji moralnych patrz: Joshua D. Greene, R. Brian Sommerville, Leigh E. Nystrom, John M. Darley i Jonathan D. Cohen, An fMRI Investigation of Emotional

Engagement in Moral Judgment, „Science” 293, nr 5537 (2001): s. 2105–08, doi:10.1126/science.l062872; Andrea L. Glenn, Adrian Raine i R.A. Schug, The Neural Correlates of Moral Decision-Making in Psychopathy, „Molecular Psychiatry” 14 (styczeń 2009): s. 5–6, doi:10.1038/mp.2008.104. [18] Dylemat zwrotnicy został po raz pierwszy zaprezentowany w tej formie przez Philippę Foot w The Problem of Abortion and the Doctrine of the Double Effect [w:] Virtues and Vices: And Other Essays in Moral Philosophy, University of California Press, Berkeley 1978. [19] Patrz: Judith Jarvis Thomson, Killing, Letting Die, and the Trolley Problem, „The Monist” 59, nr 2 (1976): s. 204–17. [20] Patrz: Daniel M. Bartels i David A. Pizarro, The Mismeasure of Morals: Antisocial Personality Traits Predict Utilitarian Responses to Moral Dilemmas, „Cognition” 121, nr 1 (2011): s. 154–61. [21] Patrz: Belinda J. Board i Katarina Fritzon, Disordered Personalities at Work, „Psychology, Crime, and Law” 11, nr 1 (2005): s. 17–32, doi:10.1080/10683160310001634304. [22] Patrz: Mehmet K. Mahmut, Judi Homewood i Richard J. Stevenson, The Characteristics of Non-Criminals with High Psychopathy Traits: Are They Similar to Criminal Psychopaths?, „Journal of Research in Personality” 42, nr 3 (2008): s. 679–92. [23] Niepublikowane badanie pilotażowe. [24] Patrz: Emma Jacobs, 20 Questions: Jon Moulton, „Financial Times”, 4 luty 2010, www.ft.com/cms/s/0/32c642f2-llcl-lldf-9d45– 00144feab49a.html#axzzlsrPu KoUq. [25] Za tę historię chciałbym podziękować Nigelowi Henbestowi i Heather Couper. [26] Więcej informacji o pracach Rachmana patrz: Stanley J. Rachman, Fear and Courage: A Psychological Perspective, „Social Research” 71, nr 1 (2004): s. 149–76. Rachman mówi wyraźnie w tym artykule, że saperzy nie są psychopatami – pogląd, który wyrażam i tutaj – ale podkreśla, że pewność siebie i spokój w sytuacji presji to dwie cechy, które mają wspólne.

[27] Patrz: Neil Jacobson i John Gottman, When Men Batter Women: New Insights into Ending Abusive Relationships, Simon & Schuster, New York, 1998. [28] Patrz: Lilianne R. Mujica-Parodi, Helmut H. Strey, Frederick Blaise, Robert Savoy, David Cox, Yevgeny Botanoy, Denis Tolkunov, Denis Rubin i Jochen Weber, Chemosensory Cues to Conspecific Emotional Stress Activate Amygdala in Humans, PLoS ONE 4, nr 7 (2009): e6415, doi:10.1371/journal.pone. 0006415. [29] Artykuł przesłany do publikacji. Należy zaznaczyć, że jeśli chodzi o odróżnianie zapachu potu, to psychopaci nie byli lepsi od niepsychopatów. Zapach potu jest wynikiem skażenia bakteriami, a ja, podobnie jak Mujica-Parodi w swoim badaniu, zbierałem go w ten sposób, by zapobiec ich namnażaniu się. Różnica pomiędzy psychopatami a niepsychopatami polegała na odmiennych reakcjach podczas ekspozycji na pot przestraszonych osób.

Prawdziwi psychopaci proszę powstać [30] Bliższe informacje na temat wkładu Eysencka w teorię osobowości patrz: Hans J. Eysenck i Michael W. Eysenck, Personality and Individual Differences: A Natural Science Approach, Plenum Press, New York, 1985. Pierwotny artykuł, odwołujący się do czterech temperamentów Hipokratesa, patrz: Hans J. Eysenck, A Short Questionaire for the Measurement of Two Dimensions of Personality, „Journal of Applied Psychology” 42, nr 1 (1958): s. 14–17. [31] Patrz: Gordon W. Allport i Henry S. Odbert, Trait-Names: A PsychoLexical Study, „Psychological Monographs” 47, nr 1 (1936): s. i-171, doi:10.1037/h0093360. [32] Patrz: Raymond B. Cattell, The Description and Measurement of Personality, Harcourt, Brace and World, New York 1946 oraz Cattell, Personality and Motivation: Structure and Measurement, World Book Co., Yonkers-on-Hudson, NY, 1957. [33] Patrz: Ernest C. Tupes i Raymond E. Christal, Recurrent Personality Factors Based on Trait Ratings, raport techniczny ASD-TR-61–97,

Personnel Laboratory, Aeronautical Systems Division, Air Force Systems Command, United States Air Force, Lackland Air Force Base, Texas, maj 1961. Ponowna publikacja „Journal of Personality” 60, nr 2 (1992): s. 225–51, doi:10.1111/j.1467–6494.1992.tb00973.x. [34] Patrz: Paul T. Costa i Robert R. McCrae, Primary Traits of Eysenck’s P-E-N System: Three – and Five-Factor Solutions, „Journal of Personality and Social Psychology” 69, nr 2 (1995): s. 308–17. [35] Atomy osobowości składające się na Wielką Piątkę są tak widoczne, że zaobserwowano je również u innych gatunków. W 1997 roku badanie przeprowadzone przez Jamesa Kinga i Aurelia Figueredo na University of Arizona, ujawniło, że struktura osobowości szympansów zgadza się z pięcioczynnikowym modelem odkrytym u ludzi – plus jeden dodatek w postaci dominacji, ewolucyjnego artefaktu hierarchicznej społeczności szympansów. Sam Gosling, obecnie pracujący na University of Texas w Austin, przeprowadził podobne badania, ale na hienach. Wspólnie z czterema wolontariuszami za pomocą specjalnie opracowanych skal dokonał oceny osobowości grupy Crocuta crocuta (hiena cętkowana), trzymanej w stacji badań behawioralnych University of California w Berkeley. Kiedy przejrzał dane, nie miał żadnych wątpliwości co do istnienia i tutaj pięciu wymiarów: asertywności, pobudliwości, ugodowości wobec człowieka, towarzyskości oraz ciekawości. Co bardzo dobrze pasuje, jeśli na chwilę zapomnimy o sumienności, do czterech pozostałych czynników (neurotyzm, ugodowość, ekstrawersja i otwartość na doświadczenia) u ludzi. Gosling nie zatrzymał się na tym. Zachęcony wynikami przeprowadził analizę emocji u zwierząt wodnych – i odkrył wyraźne różnice w towarzyskości u… ośmiornic. Jak się okazuje, niektóre ośmiornice wolą jadać w bezpiecznych murach swych nor, a inne na świeżym powietrzu. Patrz: James E. King i Aurelio J. Figueredo, The Five-Factor Model plus Dominance in Chimpanzee Personality, „Journal of Research in Personality” 31 (1997): s. 257–71; Samuel D. Gosling, Personality Dimensions in Spotted Hyenas (Crocuta crocuta), „Journal of Comparative Psychology” 112, nr 2 (1998): s. 107–118. Bardziej ogólne spojrzenie na cechy osobowości w królestwie zwierząt znajdziecie w S.D. Gosling i Oliver P. John, Personality Dimensions in

Nonhuman Animals: A Cross-Species Review, „Current Directions in Psychological Science” 8, nr 3 (1999): s. 69–75, doi:10.1111/1467– 8721.00017. [36] Więcej na temat struktury osobowości, a zwłaszcza Wielkiej Piątki, można przeczytać w: Robert R. McCrae i Paul T. Costa, Osobowość dorosłego człowieka: perspektywa teorii pięcioczynnikowej, tłum. Beata Majczyna, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005; McCrae i Costa, A Five-Factor Theory of Personality [w:] Lawrence A. Pervin i O.P. John (red.), Handbook of Personality: Theory and Research, wydanie drugie, Guilford Press, New York 1999, s. 139–53. [37] Więcej na temat relacji pomiędzy osobowością a wyborem zawodu, patrz: Adrian Furnham, Liam Forde i Kirsti Ferrari, Personality and Work Motivation, „Personality and Individual Differences” 26, nr 6 (1999): s. 1035–43; A. Furnham, Chris J. Jackson, L. Forde i Tim Cotter, Correlates of the Eysenck Personality Profiler, „Personality and Individual Differences” 30, nr 4 (2001): s. 587–94. [38] Badanie Lynama patrz: Joshua D. Miller, Donald R. Lynam, Thomas A. Widiger i Carl Leukefeld, Personality Disorders as Extreme Variants of Common Personality Dimensions: Can the Five-Factor Model Adequately Represent Psychopathy?, „Journal of Personality” 69, nr 2 (2001): s. 253–76. Więcej o relacji pomiędzy psychopatią a pięcioczynnikowym modelem osobowości, patrz: T.A. Widiger i D.R. Lynam, Psychopathy and the Five Factor Model of Personality [w:] Theodore Milion, Erik Simonsen, Morten Birket-Smith i Roger D. Davis (red.), Psychopathy: Antisocial, Criminal and Violent Behavior, Guilford Press, New York 1998, s. 171–87; oraz J.D. Miller i D.R. Lynam, Psychopathy and the Five-Factor Model of Personality: A Replication and Extension, „Journal of Personality Assessment” 81, nr 2 (2003): s. 168–78. Analiza związku pomiędzy modelem pięcioczynnikowym a innymi zaburzeniami osobowości, w tym psychopatią, patrz: P.T. Costa i R.R. McCrae, Personality Disorders and the Five-Factor Model of Personality, „Journal of Personality Disorders” 4, nr 4 (1990): 362–71, doi:10.1521/pedi.1990.4.4.362. [39] Patrz: Scott O. Lilienfeld, Irwin D. Waldman, Kristin Landfield, Ashley L. Watts, Steven J. Rubenzer i Thomas R. Faschingbauer,

Fearless Dominance and the U.S. Presidency: Implications of Psychopathic Personality Traits for Successful and Unsuccessful Political Leadership, „Journal of Personality and Social Psychology” (Epub, fragment wysłany 23 lipca 2012, doi:10.1037/a0029392). [40] Patrz: S.J. Rubenzer, T.R. Faschingbauer i Deniz S. Ones, Assessing the U.S. President-Using the Revised NEO Personality Inventory [w:] „Innovations in Assessment with the Revised NEO Personality Inventory”, red. R.R. McCrae i P.T. Costa, wydanie specjalne, „Assessment” 7, nr 4 (2000): s. 403–19, doi:10.1177/107319110000700408. Więcej na temat rozwoju i struktury NEO Personality Inventory, patrz: P.T. Costa i R.R. McCrae, Revised NEO Personality Inventory (NEO-PI-R) and NEO Five-Factor Inventory (NEO-FFI) Professional Manual (Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, 1992); Costa i McCrae, Domains and Facets: Hierarchical Personality Assessment Using the Revised NEO Personality Inventory, „Journal of Personality Assessment” 64, nr 1 (1995): s. 21–50. [41] Pełną listę zaburzeń osobowości składających się na każdą oś można znaleźć na www.wisdomofpsychopaths.com. [42] Patrz: Lisa M. Saulsman i Andrew C. Page, The Five-Factor Model and Personality Disorder Empirical Literature: A Meta-Analytic Review, „Clinical Psychology Review” 23, nr 8 (2004): s. 1055–85. [43] Oto ustalenia Saulsman i Page’a w formie graficznej:

[44] Patrz: Philippe Pinel, Medico-Philosophical Treatise on Mental Alienation, Second Edition, Entirely Reworked and Extensively Expanded (1809), tłumaczenie Traite medico-philosophique sur l’alienation mentale, 1809, Gordon Hickish, David Healy i Louis C. Charland (Oxford: Wiley-Blackwell, 2008). [45] Patrz: Benjamin Rush, Medical Inquiries and Observations upon the Diseases of the Mind, New York Academy of Medicine, New York 1812; Hafner, New York 1962. [46] Patrz: Hervey Cleckley, The Mask of Sanity: An Attempt to Clarify Some Issues About the So-Called Psychopathic Personality, C.V. Mosby, St. Louis, MO 1941, 1976. Pełny tekst można pobrać za darmo na stronie www.cassiopaea.org/cass/sanity_l.pdf. [47] Patrz: Judith Jarvis Thomson, The Trolley Problem, „Yale Law Journal” 94, nr 6 (1985): s. 1395–1415. [48] Patrz: Robert D. Hare, A Research Scale for the Assessment of Psychopathy in Criminal Populations, „Personality and lndividual Differences” 1, nr 2 (1980): s. 111–19, doi:10.1016/0191– 8869(80)90028–8. [49] Patrz: R.D. Hare, The Hare Psychopathy Checklist Revised: Technical Manual, Multi-Health Systems, Toronto 1991. [50] Patrz: R.D. Hare, The Hare Psychopathy Checklist Revised, wydanie drugie, Multi-Health Systems, Toronto 2003. Szczegółowy przegląd dynamicznej struktury osobowości psychopatycznej patrz: Craig S. Neumann, R.D. Hare i Joseph P. Newman, The Super-Ordinate Nature of the Psychopathy Checklist Revised, „Journal of Personality Disorders” 21, nr 2 (2007): s. 102–17. Patrz również: R.D. Hare i C.S. Neumann, The PCL-R Assessment of Psychopathy: Development, Structural Properties, and New Directions [w:] Christopher J. Patrick (red.) Handbook of Psychopathy, Guilford Press, New York 2006, s. 58–88. [51] Patrz: Megan J. Rutherford, John S. Cacciola i Arthur I. Alterman, Antisocial Personality Disorder and Psychopathy in CocaineDependent Women, „American Journal of Psychiatry” 156, nr 6 (1999): s. 849–56.

[52] Więcej faktów i liczb na temat psychopatii, a także niezwykle przystępny wstęp do świata psychopatii patrz: Robert D. Hare, Psychopaci są wśród nas, tłum. Anna Skucińska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006. [53] Patrz: James F. Hemphill, R.D. Hare i Stephen Wong, Psychopathy and Recidivism: A Review, „Legal and Criminological Psychology” 3, nr 1 (1998): s. 139–70, doi:10.1111/j.2044–8333.1998.tb00355.x. [54] Pomysł dwóch fikcyjnych historii, uwydatniających różnice pomiędzy psychopatią a antyspołecznym zaburzeniem osobowości, został zapożyczony z książki Jamesa Blaira, Dereka Mitchella i Kariny Blair, The Psychopath: Emotion and the Brain, Blackwell, Malden, MA 2005, s. 4–6. [55] Patrz: Hare, The Hare Psychopathy Checklist Revised, Multi-Health Systems, Toronto 1991. [56] Patrz: Stephanie M. Mullins-Sweatt, Natalie G. Glover, Karen J. Derefinko, Joshua M. Miller i Thomas A. Widiger, The Search for the Successful Psychopath „Journal of Research in Personality” 44, nr 4 (2010): s. 554–58. [57] Patrz: Scott O. Lilienfeld i Brian P. Andrews, Development and Preliminary Validation of a Self-Report Measure of Psychopathic Personality Traits in Noncriminal Populations, „Journal of Personality Assessment” 66, nr 3 (1996): s. 488–524. [58] Spektrum zaburzeń autystycznych obejmuje autyzm, zespół Aspergera, autyzm dziecięcy, zespół Retta oraz całościowe zaburzenie rozwoju niezdiagnozowane inaczej. Więcej informacji na temat autyzmu w ogóle, patrz: www.autism.org.uk/. Więcej informacji na temat spektrum autystycznego, patrz: www.autism.org.uk/aboutautism/autism-and-asperger-syndrome-an-introduction/what-isautism.aspx. [59] Więcej informacji na temat schizofrenii – objawów, diagnozy, leczenia i wsparcia – patrz: www.schizophrenia.com/. Więcej informacji na temat spektrum schizofrenii i możliwych związków neurologicznych, patrz: www.schizophrenia.com/sznews/archives/002561.html. [60] Patrz: Kristina D. Hiatt, William A. Schmitt i Joseph P. Newman,

Stroop Tasks Reveal Abnormal Selective Attention Among Psychopathic Offenders, „Neuropsychology” 18, nr 1 (2004): s. 50–59. [61] Patrz: Joseph P. Newman, John J. Curtin, Jeremy D. Bertsch i Arielle R. Baskin-Sommers, Attention Moderates the Fearlessness of Psychopathic Offenders, „Biological Psychiatry” 67, nr 1 (2010): s. 66– 70.

Carpe noctem [62] Matthew Moore, Officers ‘Not Trained’ to Rescue Drowning Boy, „The Telegraph”, 21 września 2007, www.telegraph.co.uk/news/uknews/1563717/Officers-not-trained-torescue-drowning-boy.html. [63] Patrz: Vladas Griskevicius, Noah J. Goldstein, Chad R. Mortensen, Robert B. Cialdini i Douglas T. Kenrick, Going Along Versus Going Alone: When Fundamental Motives Facilitate Strategie (Non)Conformity, „Journal of Personality and Social Psychology” 91, nr 2 (2006): s. 281–94, doi:10.1037/0022–3514.91.2.281. [64] Patrz: Irving L. Janis i Leon Mann, Decision Making: A Psychological Analysis of Conflict, Choice and Commitment, Free Press, New York 1977. [65] Patrz: Andrew M. Colman, Andrew i J. Clare Wilson, Antisocial Personality Disorder: An Evolutionary Game Theory Analysis, „Legal and Criminological Psychology” 2, nr 1 (1997): s. 23–34, doi: 10.1111/j.2044–8333.1997.tb00330.x [66] Patrz: Takahiro Osumi i Hideki Ohira, The Positive Side of Psychopathy: Emotional Detachment in Psychopathy and Rational Decision-Making in the Ultimatum Game, „Personality and Individual Differences” 49, nr 5 (2010): s. 451–56 [67] Najświeższe ustalenia na temat altruistycznych zachowań u szympansów, patrz: Victoria Homer, J. Devyn Carter, Malini Suchak i Frans B.M. de Waal, Spontaneous Prosocial Choice by Chimpanzees, „PNAS” 108, nr 33 (2011): s. 13847–51,

doi:10.1073/pnas.1111088108. Altruistyczną rywalizację zaobserwowano również u ptaków. Samce kruków na przykład rywalizują z innymi samcami nie w sposób agresywny, ale za pomocą aktów odwagi: zamiast się dziobać, prowadzą rodzaj gry w wyzywanki, a konkretnie w sprawdzanie, czy „padlina” jest naprawdę martwa (inne możliwości: śpi, jest ranna albo udaje). „Demonstrując swoją odwagę, doświadczenie i szybkość reakcji”, mówi Frans de Waal, profesor behawiorystyki naczelnych na Emory University, „krukowate podkreślają swój status oraz starają się zrobić wrażenie na potencjalnych partnerkach”. (Cytat z Frans B.M. de Waal, Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals, Harvard University Press, Cambridge, MA 1996, s. 134). [68] Cytat pochodzi z B.M. de Waal, op. cit., s. 144. [69] Ibidem, s. 129. [70] Ibidem, s. 144. [71] Christoph P.E. Zollikofer, Marcia S. Ponce de Leon, Bernard Vandermeersch i Francois Lévêque, Evidence for Interpersonal Violence in the St. Césaire Neanderthal, „PNAS” 99, nr 9 (2002): s. 6444–48, doi:10.1073/pnas.082111899. [72] Dylemat więźnia został opisany przez RAND Corporation w 1950 roku, a konkretnie przez matematyków Merrilla Flooda i Melvina Dreshera. W tym samym roku został przeformułowany przez Alberta Tuckera, uzupełniony o wyroki i otrzymał oficjalną nazwę. [73] W świecie „powtarzających się interakcji” (takim jak nasze codzienne życie) strategia psychopatyczna rzeczywiście wykazuje pewne ograniczenia. Nie bierze się tu jednak pod uwagę dwóch elementów: a) Przenosząc się z miejsca na miejsce, psychopata, nieodczuwający potrzeby bliskich związków, tworzy własny wirtualny świat, w którym szansa na powtórne spotkanie jest minimalna. b) Czar psychopatów i ich psychologiczne kamuflaże w pewnym stopniu zabezpieczają ich przed ujawnieniem tożsamości zdrajcy. Na krótką lub średnią metę jest to zasłona dymna, która sprawia, że występki uchodzą im na sucho. Unikaniem wykrycia można też tłumaczyć większą liczbę przypadków psychopatii w miastach niż na

wsi, gdyż łatwiej tu o anonimowość, wtopienie się w tłum. Wniosek? Psychopaci posiadają właściwy zestaw cech osobowości, by naginać albo łamać reguły. Jeśli zamierzacie oszukiwać w grze zwanej życiem, to bezwzględność i nieustraszoność sprawi, że nigdy nie znajdziecie się daleko poza swoją strefą komfortu, a ekstrawertyzm i czar, że więcej przewin będzie wam uchodzić płazem. A jeśli zostaniecie odkryci, to wysokie mniemanie o sobie ułatwi wam poradzenie sobie z odrzuceniem. [74] Więcej na temat rozgrywki w rzeczywistości wirtualnej stworzonej przez Roberta Axelroda oraz na temat zasad teorii gier w ogóle, patrz: Robert Axelrod, The Evolution of Cooperation, Basic Books, New York 1984. [75] Patrz: Robert L. Trivers, The Evolution of Reciprocal Altruism, „Quarterly Review of Biology” 46, nr 1 (1971): s. 35–57

Mądrość psychopatów [76] Patrz: Peter K. Jonason, Norman P. Li i Emily A. Teicher, Who Is James Bond? The Dark Triad as an Agentic Social Style, „Individual Differences Research” 8, nr 2 (2010): s. 111–20. [77] Patrz: P.K. Jonason, N.P. Li, Gregory W. Webster i David P. Schmitt, The Dark Triad: Facilitating a Short-Term Mating Strategy in Men, „European Journal of Personality” 23 (2009): s. 5–18, doi:10.1002/per.698. [78] Patrz: Baba Shiv, George Loewenstein i Antoine Bechara, The Dark Side of Emotion in Decision-Making: When Individuals with Decreased Emotiona Reactions Make More Advantageous Decisions, „Cognitive Brain Research” 23, nr 1 (2005): s. 85–92, doi:10.1016/j.cogbrainres.2005.01.006. Neuroekonomia to interdyscyplinarna nauka zajmująca się procesami myślowymi, odpowiedzialnymi za podejmowanie decyzji finansowych. Łączy w sobie metody badawcze neurobiologii, ekonomii oraz psychologii społecznej i kognitywnej, jak również zapożycza pomysły i koncepcje od biologii teoretycznej, informatyki i matematyki. Ci, którzy chcieliby

poznać bliżej związek pomiędzy emocjami a podejmowaniem decyzji, powinni zacząć od bardzo przystępnie napisanej książki Antonia Damasia, Błąd Kartezjusza: emocje, rozum i ludzki mózg, tłum. Maciej Karpiński, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 1999. Należy również zauważyć, że wyniki eksperymentu Shiva nie negują faktu, że emocje często odgrywają użyteczną rolę w podejmowaniu decyzji finansowych i że niczym nieograniczone ryzyko może czasami prowadzić do katastrofy (w obecnych czasach chyba nikomu nie trzeba o tym przypominać). Co prawda uczestnicy eksperymentu z uszkodzeniami mózgu radzili sobie całkiem dobrze w badaniu laboratoryjnym, ale w normalnym życiu szło im gorzej – trzech z nich, na przykład, ogłosiło bankructwo. Niezdolność do doświadczania strachu skłaniała ich do podejmowania nadmiernego ryzyka, a brak osądów emocjonalnych do wiązania się z ludźmi, którzy ich wykorzystywali. Wniosek jest taki, że choć emocje bez wątpienia czasami przeszkadzają w racjonalnym podejmowaniu decyzji, odgrywają ważną rolę w zabezpieczaniu naszych interesów [79] Patrz: Cary Frydman, Colin Camerer, Peter Bossaerts i Antonio Rangel, MAOA-L Carriers Are Better at Making Optimal Financial Decisions Under Risk, „Pro-ceedings of the Royal Society” B 278, nr 1714 (2011): s. 2053–59, doi:10.1098 /rspb.2010.2304. Jeśli chodzi o związek pomiędzy genem wojownika a agresją, to Antonio Rangel, który kieruje laboratorium, gdzie pracuje Cary Frydman, zaleca ostrożność. „Poprzednie badania, które wiązały MAOA-L z agresją czy impulsywnością należy interpretować bardzo ostrożnie”, zauważa. „Kluczowe pytanie brzmi, czy te decyzje były optymalne czy nie w kontekście życia obiektów”. (Patrz: Debora McKenzie, People with „Warrior Gene” Better at Risky Decisions, „New Scientist”, 9 grudnia 2010. www.newscientist.com /article/dn19830-people-with-warriorgene-better-at-risky-decisions.html.) Na przykład w badaniu opublikowanym w 2009 roku Dominic Johnson z University of Edinburgh ustalił, że nosiciele genu MAOA-L rzeczywiście byli bardziej agresywni, ale jedynie przypadku intensywnej prowokacji, i nie wykazywali impulsywności – to ustalenie, podobnie jak badanie Frydman, zdaje się wskazywać bardziej na samolubną strategię niż na

bezkrytyczną autodestrukcję. Patrz: Rose McDermott, Dustin Tingley, Jonathan Cowden, Giovanni Frazzetto i Dominic D.P. Johnson, Monoamine Oxidase A Gene (MAOA) Predicts Behavioral Aggression Following Provocation, „PNAS” 106, nr 7 (2009): s. 2118–23, doi:10.1073/pnas.0808376106. [80] Patrz: Richard Alleyne, Gene That Makes You Good at Taking Risky Decisions, „The Telegraph”, 8 grudnia 2010, www.telegraph.co.uk/science/science-news/8186570/Gene-that-makesyou-good-at-taking-risky-decisions.html. [81] Patrz: Paul Babiak, Craig S. Neumann i Robert D. Hare, Corporate Psychopathy: Talking the Walk „Behavioral Sciences and the Law” 28, nr 2 (2010): 174–93, doi:10.1002/bsl.925. [82] Cytat z artykułu Alana Deutschmana, Is Your Boss a Psychopath?, „Fast Company”, 1 lipca 2005, www.fastcompany.com/magazine/96/open_boss.html. [83] Patrz: Kevin Dutton, Split-Second Persuasion: The Ancient Art and New Science of Changing Minds, Houghton Mifflin Harcourt, New York 2011. [84] Patrz: Morgan Worthy, Albert L. Gary i Gay M. Kahn, Self-Disclosure as an Exchange Process, „Journal of Personality and Social Psychology” 13, nr 1 (1969): s. 59–63. [85] Patrz: John Brown, Some Tests of the Decay Theory of Immediate Memory, „Quarterly Journal of Experimental Psychology” 10, nr 1 (1958): s. 12–21, doi:10.1080/17470215808416249; Lloyd R. Peterson i Margaret J. Peterson, Short-Term Retention of Individual Verbal Items, „Journal of Experimental Psychology” 58, nr 3 (1959): s. 193– 98. [86] Więcej informacji na temat różnych technik interwencji terapeutycznych, a także o pracach Stephena Josepha, patrz: Stephen Joseph, Theories of Counselling and Psychotherapy: An Introduction to the Different Approaches, wydanie drugie poprawione, Palgrave Macmillan, New York 2010. [87] Patrz: Eyal Aharoni i Kent A. Kiehl, Quantifying Criminal Success in Psychopathic Offenders, prelekcja zaprezentowana na konferencji

Society for the Scientific Study of Psychopathy, Montreal, Kanada, maj 2011. [88] Patrz: Helinä Häkkänen-Nyholm i Robert D. Hare, Psychopathy, Homicide, and the Courts: Working the System, „Criminal Justice and Behavior” 36, nr 8, (2009): s. 761–77, doi:10.1177/0093854809336946. [89] Patrz: Stephen Porter, Leanne ten Brinke, Alysha Baker i Brendan Wallace, Would I Lie to You? „Leakage” in Deceptive Facial Expressions Relates to Psychopathy and Emotional Intelligence, „Personality and Indwidual Differences”, 51, nr 2 (2011): s. 133–37, doi:10.1016 /j.paid.2011.03.031. [90] Patrz: Ahmed A. Karim, Markus Schneider, Martin Lotze, Ralf Veit, Paul Sauseng, Christoph Braun i Niels Birbaumer. The Truth About Lying: Inhibition of the Anterior Prefrontal Cortex Improves Deceptive Behavior, „Cerebral Cortex” 20, nr 1 (2010): s. 205–13, doi:10.1093/cercor/bhp090. [91] Patrz: Michael C. Craig, Marco Catani, Quinton Deeley, Richard Latham, Eileen Daly, Richard Kanaan, Marco Picchioni, Philip K. McGuire, Thomas Fahy i Declan G.M. Murphy, Altered Connections on the Road to Psychopathy, „Molecular Psychiatry” 14 (2009): s. 946– 53. [92] Patrz: Angela Scerbo, Adrian Raine, Mary O’Brien, Cheryl-Jean Chan, Cathy Rhee i Norine Smiley, Reward Dominance and Passive Avoidance Learning in Adolescent Psychopaths, „Journal of Abnormal Child Psychology” 18, nr 4 (1990): s. 451–63, doi:10.1007/BF00917646. [93] Joshua W. Buckholtz, Michael T. Treadway, Ronald L. Cowan, Neil D. Woodward, Stephen D. Benning, Rui Li, M. Sib Ansari et al., Mesolimbic Dopamine Reward System Hypersensitivity in Individuals with Psychopathic Traits, „Nature Neuroscience” 13, nr 4 (2010): s. 419–21, doi:10.1038/nn.2510. [94] Pełny cytat i więcej szczegółów na temat badania, patrz: Psychopaths’ Brains Wired to Seek Rewards, No Matter the Consequences, „Science Daily”, 14 marca 2010,

www.sciencedaily.com/releases/2010/03/100314150924.htm. [95] Patrz: Jeffrey T. Hancock, Michael T. Woodworth i Stephen Porter, Hungry Like the Wolf: A Word-Pattern Analysis of the Language of Psychopaths, „Legal and Criminological Psychology” (2011), doi:10.1111/j.2044–8333.2011.02025.x. [96] Shirley Fecteau, Alvaro Pascual-Leone i Hugo Théoret, Psychopathy and the Mirror Neuron System: Preliminary Findings from a NonIncarcerated Sample, „Psychiatry Research” 160, nr 2 (2008): s. 137– 44. [97] Neurony lustrzane zostały odkryte (u małp) w 1992 roku przez włoski zespół badawczy prowadzony przez Giacomo Rizzolattiego na uniwersytecie w Parmie. Mówiąc prosto, są to komórki mózgu przystosowane do naśladowania czynności – i uczuć – innych osobników. Patrz: Giuseppe Di Pellegrino, Luciano Fadiga, Leonardo Fogassi, Vittorio Gallese i Giacomo Rizzolatti, Understanding Motor Events: A Neurophysiological Study, „Experimental Brain Research” 91 (1992): s. 176–80; G. Rizzolatti, L. Fadiga, V. Gallese i L. Fogassi, Premotor Cortex and the Recognition of Motor Actions, „Cognitive Brain Research” 3 (1996): s. 131–41. [98] Najnowszy artykuł na temat zaraźliwości ziewania i empatii patrz: Ivan Norscia i Elisabetta Palagi, Yawn Contagion and Empathy in Homo sapiens, „PLoS ONE” 6, nr 12 (2011): e28472, doi:10.1371/journal.pone.0028472. [99] Patrz: Heather L. Gordon, Abigail A. Baird i Alison End, Functional Differences Among Those High and Low on a Trait Measure of Psychopathy, „Biological Psychiatry” 56, nr 7 (2004): s. 516–21. [100] Patrz: Yawei Cheng, Ching-Po Lin, Ho-Ling Liu, Yuan-Yu Hsu, KunEng Lim, Daisy Hung i Jean Decety, Expertise Modulates the Perception of Pain in Others, „Current Biology” 17, nr 19 (2007): s. 1708–13, doi:10.1016/j.cub.2007.09.020. [101] Patrz: Clemens Kirschbaum, Karl-Martin Pirke i Dirk H. Hellhammer, The Trier Social Stress Test – A Tool for Investigating Psychobiological Stress Responses in a Laboratory Setting, „Neuropsychobiology” 28, nr 1–2 (1993): s. 76–81.

[102] Patrz: John J. Ray i J.A.B. Ray, Some Apparent Advantages of Subclinical Psychopathy, „Journal of Social Psychology” 117 (1982): s. 135–42. [103] Ray i Ray, 1982. [104] Więcej informacji o B-Skanie, patrz: www.b-scan.com/index.html (dostęp 3 lutego 2012). Zabawne i przystępne wprowadzenie do psychopatii w środowiskach korporacyjnych, patrz: Paul Babiak i Robert D. Hare, Snakes in Suits: When Psychopaths Go to Work, HarperBusiness, New York 2006.

Uczyń mnie psychopatą [105] By zrozumieć, o czym mówi Hare, patrz: Tom Geoghegan, „BBC News Magazine”, 5 maja 2008, http://news.bbc.co.uk/1/hi/magazine/7380400.stm. Bardziej akademickie spojrzenie na tę kwestię, patrz: Susan Batchelor, Girls, Gangs, and Violence: Assessing the Evidence, „Probation Journal” 56, nr 4 (2009): s. 399–414, doi: 10.1177/0264550509346501. [106] Patrz: Steven Pinker, The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined, Viking, New York 2011. [107] Patrz: Manuel Eisner, Long-Term Historical Trends in Violent Crime, „Crime and Justice” 30 (2003): s. 83–142. [108] Michael Shermer, The Decline of Violence, „Scientific American”, 7 października 2011, www.scientificamerican.com/article.cfm?id=thedecline-of-violence. [109] Pinker, op. cit, s. 47–56: Rates of Violence in State and Nonstate Societies. [110] Cytat pochodzi z artykułu Shermer, The Decline of Violence, 2011. Podchodźcie sceptycznie do twierdzeń, że żyjemy w coraz bardziej niebezpiecznym świecie. [111] Cytat pochodzi z artykułu Gary’ego Straussa, How Did Business Get So Darn Dirty?, „USA Today” (Money), 12 czerwca 2002, www.usatoday.com/money/covers/2002-06-12-dirty-business.htm.

[112] Patrz: Clive R. Boddy, The Corporate Psychopaths Theory of the Global Financial Crisis, „Journal of Business Ethics” 102, nr 2 (2011): s. 255–59, doi:10.1007/sl0551-011-0810-4. (Określenie „korporacyjny Atylla” zostało użyte po raz pierwszy wobec Freda „Niszczyciela” Goodwina, który, jako prezes the Royal Bank of Scotland od 2001 do 2009, zanotował straty rzędu 24,1 miliarda funtów, najwyższe w historii Wielkiej Brytanii). [113] Patrz: Strauss, How Did Business Get So Darn Dirty? [114] Obecność tego cytatu w mediach, patrz: Camille Mann, Elizabeth Smart Was Not Severely Damaged by Kidnapping, Defense Lawyers Claim, „CBS News”, 19 maja 2011, www.cbsnews.com/8301504083_162-20064372-504083.html. [115] Głębsza analiza przestępstw młodocianych w Wielkiej Brytanii, wraz z analizą występowania, motywów i czynników ryzyka, patrz: Debbie Wilson, Clare Sharp i Alison Patterson, Young People and Crime: Findings from the 2005 Offending, „Crime and Justice Survey”, Home Office, London 2005. [116] Sara Konrath, Edward H. O’Brien i Courtney Hsing, Changes in Dispositional Empathy in American College Students over Time: A Meta-Analysis, „Personality and Social Psychology Review” 15, nr 2 (2011): s. 180–98, doi:10.1177/1088868310377395. [117] Tło powstania i rozwój IRI, patrz: Mark H. Davis, A Multidimensional Approach to Indiyidual Differences in Empathy, „JSAS Catalog of Selected Documents in Psychology” 10, nr 85 (1980); oraz M.H. Davis, Measuring Individual Differences in Empathy: Evidence for a Multidimensional Approach, „Journal of Personality and Social Psychology” 44, nr 1 (1983): s. 113–26. [118] Patrz: Today’s College Students More Likely to Lack Empathy, „U.S. News” (Health), 28 maja 2010, http://health.usnews.com/health news/family-health/brain-and-behavior/articles.’2010/05/28/todayscollege-students-more-likely-to-lack-empathy. [119] Patrz: Jean M. Twenge, Sara Konrath, Joshua D. Foster, W. Keith Campbell i Brad J. Bushman, Egos Inflating Over Time: A CrossTemporal Meta-Analysis of the Narcissistic Personality Inventory,

„Journal of Personality” 76, nr 4 (2008a): s. 875–901, doi:10.1111/j.1467–6494.2008.00507.x; Twenge et al. Further Evidence of an Increase in Narcissism Among College Students, „Journal of Personality” 76 (2008b): s. 919–27, doi:10.1111/j.l4676494.2008.00509.x. [120] Patrz: Today’s College Students More Likely to Lack Empathy, „U.S. News”. [121] Patrz: Thomas Harding, Army Should Provide Morał Education for Troops to Stop Outrages, „The Telegraph”, 22 lutego 2011, www.telegraph.co.uk/news/8341030/Army-should-provide-moraleducation-for-troops-to-stop-outrages.html. [122] Patrz: Nicole K. Speer, Jeremy R. Reynolds, Khena M. Swallow i Jeffrey M. Zacks, Reading Stories Activates Neural Representations of Perceptual and Motor Experiences, „Psychological Science” 20, nr 8 (2009): s. 989–99. [123] Nicholas Carr, The Dreams of Readers [w:] Mark Haddon (red.), Stop What You’re Doing and Read This!, Vintage, London 2011, zbiór szkiców na temat transformatywnych właściwości czytania. [124] Christina Clark, Jane Woodley i Fiona Lewis, The Gift of Reading in 2011: Children and Young People’s Access to Books and Attitudes Towards Reading, patrz: www.literacytrust.org.uk/assets/0001 /1303/The_Gift_of_ Reading_in_2011.pdf. [125] Wspaniałe wprowadzenie do powstającej właśnie dziedziny neuroprawa, patrz: David Eagleman, The Brain on Trial, „The Atlantic”, lipiec/sierpień 2011, www.theatlantic.com /magazine/print/2011/07/the-brain-on-trial/8520/. [126] Patrz: Avshalom Caspi, Joseph McClay, Terrie E. Moffitt, Jonathan Mili, Judy Martin, Ian W. Craig, Alan Taylor i Richie Poulton, Role of Genotype in the Cycle of Violence in Maltreated Children, „Science” 297, nr 5582 (2002): s. 851–54, doi:10.1126/science.1072290. [127] Dyskusja na temat badań i kontrowersji dotyczących genu wojownika, patrz: Ed Yong, Dangerous DNA: The Truth About the „Warrior Gene”, „New Scientist”, 12 kwietnia 2010, www.newscientist.com/article/mg20627557.300-dangerous-dna-the-

truth-about-the-warrior-gene.html?page=l. [128] Więcej na temat sprawy Waldroupa, patrz: What Makes Us Good or Evil? „BBC Horizon”, 7 września 2011, www.youtube.com/watch? v=xmAyxpAFSls. Więcej na temat neurologicznych, genetycznych i psychologicznych profili brutalnych zabójców możecie usłyszeć w doskonałym cyklu Barbary Bradley Hagerty Inside the Criminal Brain, „NPR”, 29 czerwca i 1 lipca 2010, www.npr.org/senes/128248068/inside-the-criminal-brain. [129] Więcej na temat powstającej dziedziny neurobiologii kulturowej, patrz: Joan Y. Chiao i Nalini Ambady, Cultural Neuroscience: Parsing Universality and Diversity across Levels of Analysis [w:] Shinobu Kitayama i Dov Cohen, [red.], Hand-book of Cultural Psychology, Guilford Press, New York, 2007, s. 237–54; oraz Joan Y. Chiao, [red.], Cultural Neuroscience: Cultural Influences on Brain Function, Progress in Brain Research, Elsevier, New York 2009. [130] Jasne i przystępne wprowadzenie do epigenetyki, patrz: Nessa Carey, The Epigenetics Revolution: How Modern Biology Is Rewriting Our Understanding of Genetics, Disease, and Inheritance, Columbia University Press, New York 2012. [131] Patrz: Gunnar Kaat, Lars O. Bygren i Sören Edvinsson, Cardiovascular and Diabetes Mortality Determined by Nutrition During Parents’ and Grandparents’ Slow Growth Period, „European Journal of Human Genetics” 10, nr 11 (2002): s. 682–88, doi:10.1038/sj.ejhg.5200859. [132] Patrz: Alan Harrington, Psychopaths, Simon & Schuster, New York 1972. [133] Patrz: Robert A. Josephs, Michael J. Telch, J. Gregory Hixon, Jacqueline J. Evans, Hanjoo Lee, Valerie S. Knopik, John E. McGeary, Ahmad R. Hariri i Christopher G. Beevers, Genetic and Hormonal Sensitivity to Threat: Testing a Serotonin Transporter Genotype X Testosterone Interaction, doi:10.1016/j.psyneuen.2011.09.006. [134] Patrz: Gary Gilmore’s Eyes / Bored Teenagers (19 sierpnia 1977: Anchor Records ANC1043). [135] Pierwsze badanie z użyciem TMS, patrz: Anthony T. Barker, Reza Jalinous i Ian L. Freeston, Non-Invasive Magnetic Stimulation of

Human Motor Cortex, „Lancet” 325, nr 8437 (1985): s. 1106–07, doi:10.1016/S0140–6736(85)92413–4. [136] Patrz: Liane Young, Joan Albert Camprodon, Marc Hauser, Alvaro Pascual-Leone i Rebecca Saxe, Disruption of the Right Temporoparietal Junction with Transcranial Magnetic Stimulation Reduces the Role of Beliefs in Moral Judgments, „PNAS” 107, nr 15 (2010): 6753–58, doi:10.1073/pnas.0914826107. Wyobraźcie sobie, że widzicie, jak pracownik zakładów chemicznych wsypuje do kawy kolegi cukier z puszki z napisem: trucizna. Nagle otwiera się szczelina w czasie, a z niej wynurza się eteryczny filozof moralności, w dziwacznym stroju i okularach. Przedstawia wam cztery możliwe scenariusze. Dotyczą one dwóch niezależnych wymiarów, ułożonych prostopadle do siebie. Pierwszy wymiar odnosi się do tego, w co wierzy pracownik wsypujący cukier (czy jest to istotnie cukier, czy trucizna), a drugi do tego, co naprawdę zawiera pojemnik (czy jest to cukier, czy trucizna). Czyli w efekcie mamy następujące kwanty możliwości, bazujące na przekonaniach działającego i skutków dla jego kolegi (patrz tabela): 1. Pracownik wierzy, że wsypuje cukier, i rzeczywiście jest to cukier. Jego kolega pije kawę i nic się nie dzieje. 2. Pracownik wierzy, że wsypuje cukier, ale okazuje się, że jest to trucizna. Jego kolega pije kawę i umiera. 3. Pracownik wierzy, że wsypuje truciznę, ale okazuje się, że jest to cukier. Jego kolega pije kawę i nic się nie dzieje. 4. Pracownik myśli, że wsypuje truciznę, i okazuje się, że to jest trucizna. Jego kolega pije kawę i umiera.

Filozof pyta, jak określilibyście, pamiętając, że według podstawowej zasady prawa kryminalnego „działanie nie czyni człowieka winnym, jeśli umysł nie jest również winny”, w skali od 1 do 7 (gdzie 1 = całkowicie niedopuszczalne, a 7 = całkowicie dopuszczalne) dopuszczalność działania pracownika w wymienionych scenariuszach. W 2010 roku Liane Young z Department of Brain and Cognitive Sciences Massachusetts Institute of Technology oraz jej współpracownicy poprosili ochotników o dokonanie takiej oceny w ramach badania neurobiologii podejmowania decyzji moralnych. Ale był pewien haczyk. Przed wykonaniem oceny niektórzy uczestnicy badania poddani zostali przezczaszkowej stymulacji magnetycznej (TMS) obszaru mózgu związanego z przetwarzaniem decyzji moralnych (prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe). A dokładniej (co odróżnia to badanie od doświadczeń Ahmeda Karima z rozdziału 4), decyzji moralnych w odniesieniu do oceny wiary, podejścia i intencji działania osób trzecich. Czy sztuczna stymulacja prawego skrzyżowania skroniowociemieniowego uczestników wpłynie na ich poglądy na te cztery scenariusze? – zastanawiał się zespół Young. Innymi słowy, czy moralność można kształtować? Okazało się, że tak. Kiedy osądy moralne badanej grupy zostały porównane z osądami grupy poddanej działaniu TMS w strefie kontrolnej mózgu (to jest innej niż prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe), Young wykryła pewien wzorzec. W scenariuszu 3 (gdzie pracownik zamierzał skrzywdzić kolegę, ale nie osiągnął celu), ci uczestnicy badania, którym stymulowano prawe skrzyżowanie skroniowo-ciemieniowe, oceniali działanie pracownika jako bardziej dopuszczalne moralnie niż ci, którym stymulowano inną część mózgu. A zatem, jak się okazuje, można manipulować moralnością, czy też raczej jej składowymi. Zdolność do prawidłowego przypisywania premedytacji zachowaniu innych można podnosić lub redukować. [137] Patrz: Andy McNab, Kryptonim Bravo Two Zero, tłum. Grzegorz Woźniak, „Świat Książki”, Warszawa 1996.

[138] Audycji można wysłuchać na www.bbc.co.uk/programmes/p006dg3y. [139] Więcej szczegółów na temat doświadczeń Andy’ego McNaba w SAS, w tym na temat straszliwego procesu rekrutacji i technik przesłuchiwania, patrz: Andy McNab, Natychmiastowa akcja, tłum. Grzegorz Woźniak, Prima, Warszawa 1997.

Siedem cnót śmiertelnych [140] http://soundcloud.com/profkevindutton/great-british-psychopath. [141] Patrz: Michael R. Levenson, Kent A. Kiehl i Cory M. Fitzpatrick, Assessing Psychopathic Attributes in a Noninstitutionalized Population, „Journal of Personality and Social Psychology” 68, nr 1 (1995): s. 151– 58. Test można wykonać na www.kevindutton.co.uk/. [142] Psychopaci rzadko poddają się leczeniu. Dzięki swemu czarowi i zdolności perswazji często są w stanie oszukać terapeutów – zdają się czynić postępy, a tak naprawdę biorą udział w rehabilitacji jedynie po to, by uzyskać zwolnienie warunkowe. Jednakże opracowana ostatnio metoda terapii młodocianych przestępców o skłonnościach psychopatycznych daje powody do optymizmu. Michael Caldwell, psycholog w Mendota Juvenile Treatment Center w Madison w stanie Wisconsin, uzyskał obiecujące wyniki dzięki zastosowaniu indywidualnej, intensywnej terapii, znanej jako dekompresja. Jej celem jest przerwanie zaklętego kręgu, gdzie kara za złe zachowanie wywołuje kolejne występki, które znów są karane i tak dalej, i tak dalej. W miarę upływu czasu podopieczni Caldwella zaczęli wykazywać dostateczną uległość, by móc uczestniczyć w powszechnie prowadzonych programach rehabilitacji. Na przykład okazało się, że w grupie ponad stu pięćdziesięciu młodych ludzi z programu Caldwella prawdopodobieństwo zaangażowania się w przestępstwa związane z przemocą spadło o pięćdziesiąt procent w porównaniu do grupy, która przeszła rehabilitację w zwykłych zakładach poprawczych. Więcej informacji na temat dekompresji i leczenia psychopatów w ogóle, patrz: Michael F. Caldwell, Michael Vitacco i Gregory J. Van Rybroek, Are Violent Delinquents Worth Treating? A Cost-Benefit

Analysis, „Journal of Research in Crime and Delinquency” 43, nr 2 (2006): s. 148–68, doi:10.1177/0022427805280053. [143] Patrz: John Arlidge, A World in Thrall to the iTyrant, „Sunday Times News Review”, 9 października 2011. [144] Patrz: James K. Rilling, Andrea L. Glenn, Meeta R. Jairam, Giuseppe Pagnoni, David R. Goldsmith, Hanie A. Elfenbein, and Scott O. Lilienfeld, Neural Correlates of Social Cooperation and NonCooperation as a Function of Psychopathy, „Biological Psychiatry” 61, nr 11 (2007): s. 1260–71. [145] Patrz: Crust i Keegan, Mental Toughness and Attitudes to Risk-Taking, „Personality and Individual Differences” 49, nr 3 (2010): s. 164–68. [146] Williams i jego zespół działają w Oxford Mindfulness Centre, University of Oxford. Więcej o aktualnych badaniach prowadzonych przez Centrum możecie znaleźć na stronie internetowej: http://oxfordmindfulness.org/. Osoby zainteresowane uważnością mogą skorzystać z książki Marka Williamsa i Danny’ego Penmana, Mindfulness: A Practical Guide to Finding Peace in a Frantic World, Piatkus, London 2011; Rodale Books, New York 2011. [147] Próbami odpowiedzi na to pytanie zapisano całe tomy. Tym, którzy wolą lżejszą wersję i trochę fantazji, polecam powieść Roberta Harrisa Indeks strachu, tłum. Magdalena Słysz, Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz, Warszawa 2012. [148] Patrz: Artur Z. Arthur, Stress as a State of Anticipatory Vigilance, „Perceptual and Motor Skills” 64, nr 1 (1987): s. 75–85, doi:10.2466/pms.!987.64.1.75.

Supernormalność [149] Patrz: Alan Harrington, Psychopaths, New York: Simon & Schuster, 1972, s. 45. [150] Patrz: Cleckley, The Mask of Sanity (St. Louis, MO: C. V. Mosby, 1941, 1976), s. 391, www.cassiopaea.org/cass/sanity_l.pdf. [151] Patrz: Norman Mailer, The White Negro, pierwsza publikacja „Dissent”

(jesień 1957), www.learntoquestion.com/resources/database/archives/003327.html. [152] Patrz: Harrington, Psychopaths, s. 233. [153] Szczegółowa biografia świętego Pawła i rozważania nad jego skomplikowaną psychiką, patrz: A.N. Wilson, Paul: The Mind of the Apostle, W.W. Norton, New York 1997. [154] Patrz: L. Michael White, From Jesus to Christianity: How Four Generations of Visionaries and Storytellers Created the New Testament and Christian Faith, HarperCollins, San Francisco 2004, s. 170. [155] Jeżeli, wiersz Rudyarda Kiplinga, z którego pochodzą te wersy, został po raz pierwszy opublikowany w zbiorze Rewards and Fairies, Macmillan, London 1910 (tłumaczenie cytatu – internet, autor nieznany). [156] Patrz: Derek G.V. Mitchell, Rebecca A. Richell, Alan Leonard i James R. Blair, Emotion at the Expense of Cognition: Psychopathic Individuals Outperform Controls on an Operant Response Task, „Journal of Abnormal Psychology” 115, nr 3 (2006): s. 559–66. [157] Więcej na temat koncepcji przepływu, patrz: Mihály Csíkszentmihályi, Przepływ: psychologia optymalnego doświadczenia, tłum. Magdalena Wajda-Kacmajor, Moderator, Taszów 2005. [158] Martin Klasen, Rene Weber, Tilo T.J. Kircher, Krystyna A. Mathiak i Klaus Mathiak, Neural Contributions to Flow Experience During Video Game Playing, „Social Cognitive and Affective Neuroscience” 7, nr 4 (2012): s. 485–95, doi:10.1093/scan/nsr021. [159] Patrz: Elsa Ermer, Joshua D. Greene, Prashanth K. Nyalakanti i Kent A. Kiehl, Abnormal Moral Judgments in Psychopathy, prelekcja zaprezentowana na konferencji Society for the Scientific Study of Psychopathy, Montreal, Kanada, maj 2011. [160] Patrz: Antoine Lutz, Lawrence L. Greischar, Nancy B. Rawlings, Matthieu Ricard i Richard J. Davidson, Long-Term Meditators SelfInduce High-Amplitude Gamma Synchrony During Mental Practice, „PNAS” 101, nr 46 (2004): 16369–73, doi:10.1073/pnas.0407401101. Richard Davidson jest szefem Laboratory for Affective Neuroscience

na University of Wisconsin. Więcej na temat prac laboratorium, patrz: http://psyphz.psych.wisc.edu. Patrz również: Richard J. Davidson i Sharon Begley, The Emotional Life of Your Brain: How Its Unique Patterns Affect the Way You Think, Feel, and Live – And How You Can Change Them, Hudson Street Press, New York 2012. [161] Cytat pochodzi z artykułu Steve’a Connera, Psychology of Sport: How a Red Dot Swung It for Open Champion, „The Independent”, 20 lipca 2010, www.independent.co.uk/sport/general/others/psychology-ofsport-how-a-red-dot-swung-it-for-open-champion-2030349.html. [162] Patrz: Bhikkhu Bodhi, Right Mindfulness (Samma Sati), rozdział 6 [w:] The Noble Eightfold Path: The Way to the End of Suffering, BPS Pariyatti Publishing, Onalaska, WA 2000. [163] Patrz: Mahāsatipaţţhāna Sutta: The Great Discourse on the Establishing of Awareness, Vipassana Research Publications, Onalaska, WA 1996. [164] Patrz: Scott R. Bishop, Mark Lau, Shauna Shapiro, Linda Carlson, Nicole D. Anderson, James Carmody, Zindel V. Segal, et al, Mindfulness: A Proposed Operational Definition, „Clinical Psychology: Science and Practice” 11, nr 3 (2004): s. 230–41, doi:10.1093/clipsy.bph077. [165] Patrz: Shunryu Suzuki, Zen Mind, Beginner’s Mind: Integrated Talks on Zen Meditation and Practice, Trudy Dixon i Richard Baker, [red.], Weatherhill, New York i Tokyo 1970. [166] Mehmet Mahmut i Louise Cridland, Exploring the Relationship Between Psychopathy and Helping Behaviors, prelekcja zaprezentowana na konferencji Society for the Scientific Study of Psychopathy, Montreal, Kanada, maj 2011. [167] Patrz: W. Somerset Maugham, W niewoli uczuć, tłum. Jadwiga Olędzka, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997. [168] Falkenbach i Tsoukalas, Can Adaptive Psychopathic Traits Be Observed in Hero Populations?, prelekcja zaprezentowana na konferencji Society for the Scientific Study of Psychopathy Montreal, Kanada, maj 2011.

[169] Więcej na temat projektu Heroic Imagination, patrz: http://heroicimagination.org/. Philip G. Zimbardo, The Power and Pathology of Imprisonment, przesłuchania przed podkomisją nr 3 Komisji Sądowniczej Izby Reprezentantów, Dziewięćdziesiąty Drugi Kongres, pierwsza sesja na temat kar, część II, Więzienia. Reforma więziennictwa i prawa więźnia: California, Congressional Record, nr 15, 25 października 1971, U.S. Government Printing Office, Washington, DC 1971, www.prisonexp.org/pdf/congress.pdf. [170] Patrz: Irving L. Janis, Groupthink: A Psychological Study of Policy Decisions and Fiascoes, wydanie drugie, Houghton Mifflin, Boston 1982. [171] Patrz: Timothy A. Judge, Beth A. Livingston i Charlice Hurst, Do Nice Guys – and Gals – Really Finish Last? The Joint Effects of Sex and Agreeableness on Income „Journal of Personality and Social Psychology” 102, nr 2 (2012): s. 390–407, doi:10.1037/a0026021. [172] Uma Vaidyanathan, Jason R. Hall, Christopher J. Patrick i Edward M. Bernat, Clarifying the Role of Defensive Reactivity Deficits in Psychopathy and Antisocial Personality Using Startle Reflex Methodology, „Journal of Abnormal Psychology” 120, nr 1 (2011): s. 253–58, doi:10.1037/a0021224. [173] Dla zainteresowanych nauką profilowania, patrz: Brent Turvey, Criminal Profiling: An Introduction to Behavioral Evidence Analysis, San Diego: Academic Press, 1999; David V. Canter i Laurence J. Alison [red.], Criminal Detection and the Psychology of Crime, Ashgate Publishing, Brookfield, VT 1997. [174] Patrz: Andreas Mokros, Michael Osterheider, Stephen J. Hucker i Joachim Nitschke, Psychopathy and Sexual Sadism, „Law and Human Behavior” 35, nr 3 (2011): s. 188–99. Według typologii Kellehera seryjnych morderców (mężczyzn) podzielić można na cztery oddzielne kategorie: wizjonerów, misjonarzy, hedonistów oraz maniaków władzy i mocy. Wizjonerzy słyszą głosy bóstwa lub diabła, które nakazują im zabijać. Misjonarze uważają, że zostało im powierzone dzieło oczyszczenia społeczeństwa

z pewnej określonej grupy ludzi – zwykle zabijają prostytutki, członków mniejszości rasowych lub wyznaniowych czy homoseksualistów. Hedoniści – najczęściej występujący typ seryjnych morderców (mężczyzn) – są ukierunkowani na przyjemność. Można ich podzielić na trzy typy: zabójcy dążący do zaspokojenia żądzy (zabijają dla zaspokojenia seksualnego), zabójcy zorientowani na emocje (zabijają dla czystej przyjemności polowania i mordowania ofiary) oraz zabójcy dążący do komfortu (zabijają dla zysku materialnego). Maniacy władzy i mocy czerpią satysfakcję z manipulowania ofiarą i dominacji nad nią. Wielu takich morderców wykorzystuje seksualnie swe ofiary, ale nie z powodu żądzy, lecz traktując gwałt jako sposób na zdominowanie ofiary. Typologia Kellera dotycząca seryjnych morderców (kobiet) wyróżnia pięć typów: czarne wdowy, anioły śmierci, modliszki, mścicielki i morderczynie dla korzyści. Czarna wdowa zabija członków rodziny, przyjaciół i ludzi, z którymi nawiązała bliskie relacje, a jej głównym celem jest zyskanie uwagi i współczucia otoczenia. Anioły śmierci pracują w szpitalach i domach opieki, czerpią satysfakcję z posiadania władzy nad podopiecznymi: często doprowadzają ich na skraj śmierci i w cudowny sposób od niej ratują. U tego typu występuje zwykle zastępczy zespół Münchhausena. Motywy modliszki, mścicielki i morderczyni dla korzyści, wynikają z samej nazwy – choć powinno się zaznaczyć, że modliszki zabijające w akcie seksualnym występują niezwykle rzadko (w zasadzie Aileen Wuornos jest jedyną seryjną morderczynią pasującą do tego opisu). Morderczynie dla korzyści to najczęściej występujący typ, kwalifikuje się tu niemal trzy czwarte zanotowanych przypadków. Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat seryjnych morderców, to polecam książki Michaela D. Kellehera i C.L. Kellehera, Murder Most Rare: The Female Serial Killer, Praeger, Westport, CT 1998 oraz Michaela Newtona, The Encydopedia of Serial Killers, wydanie drugie, Checkmark Books, New York 2006. [175] Patrz: Alfred B. Heilbrun, Cognitive Models of Criminal Violence Based upon Intelligence and Psychopathy Levels, „Journal of Consulting and Clinical Psychology” 50, nr 4 (1982): s. 546–57.

[176] Prace Paula Ekmana i Roberta Levensona zostały opisane we wprowadzeniu Daniela Golemana do książki Destructive Emotions: How Can We Overcome Them? A Scientific Dialogue with the Dalai Lama, Bantam Books, New York 2003. Patrz również: Paul Ekman, Richard J. Davidson, Matthieu Ricard i B. Alan Wallace, Buddhist and Psychological Perspectiyes on Emotions and Well-Being, „Current Directions in Psychological Science” 14, nr 2 (2005): s. 59–63, doi:10.1111/j.0963–7214.2005.00335.x. [177] Dane jeszcze niepublikowane. [178] Patrz: Christopher J. Patrick, Margaret M. Bradley i Peter l. Lang, Emotion in the Criminal Psychopath: Startle Reflex Modulation, „Journal of Abnormal Psychology” 102, nr 1 (1993): s. 82–92. [179] Przystępny przewodnik po pismach i filozofii Atishy, patrz: Geshe Sonam Rinchen, Atishii’s Lamp for the Path to Enlightenment, [red. i tłum.] Ruth Sonam, Snow Lion Publications, Ithaca, New York 1997. [180] Patrz: Blake Morrison, Along Highways, Signs of Serial Killings, „USA Today”, 5 października 2010, www.usatoc.com/news/nation/2010–10– 05-ighwaykiller05_CV_N.htm. [181] Patrz: Don Marquis, the lesson of the moth [w:] The Annotated Archy and Mehitabel, [red.] Michael Sims, Penguin, New York 2006.

[1] Zwykle jest to On. Powody opisałem w przypisach na końcu książki. [2] Aluzja do tytułu filmu (przyp. tłum.). [3] Self-Report Psychopathy Scale: Version III. [4] Aparat wykonujący funkcjonalny magnetyczny rezonans jądrowy to ogromny elektromagnes, w którego wnętrzu umieszcza się głowę badanej osoby. Zmiany kierunku pola magnetycznego pobudzają atomy wodoru w mózgu do emisji sygnałów radiowych. Sygnały te ulegają wzmocnieniu, kiedy wzrasta poziom tlenu we krwi, i wskazują, które obszary mózgu są najbardziej aktywne. [5] Wiele osób mających kontakt z psychopatami mówi o ich niezwykle przenikliwych oczach – fakt ten nie umknął uwagi scenarzystów z Hollywood. Dokładna przyczyna nie jest jasna. Z jednej strony częstotliwość mrugania stanowi wskaźnik poziomu niepokoju. Jak już wspomniałem, psychopaci zwykle mrugają nieco rzadziej niż reszta z nas – jest to autonomiczna cecha, która może się przyczyniać do powstawania ich specyficznej „gadziej” aury. Z drugiej jednak strony uważa się również, że intensywne spojrzenie psychopatów wynika z ich wielkiej koncentracji: podobnie jak najlepsi pokerzyści, bez przerwy psychologicznie „skanują przeciwnika” w poszukiwaniu emitowanych przez niego sygnałów emocjonalnych. [6] Analiza czynnikowa to technika statystyczna służąca do odkrywania prostych wzorców relacji pomiędzy różnymi zmiennymi. Przede wszystkim pozwala określić, czy interesujące nas elementy można opisać, używając mniejszej liczby zmiennych zwanych czynnikami. Na przykład w modelu Cattella nadrzędny czynnik „ciepły” został wydestylowany z takich składowych opisowych jak „przyjacielski”, „empatyczny” i „serdeczny”. [7] Jeśli chcecie poznać swój typ osobowości, możecie wypełnić skróconą wersję testu „Wielkiej Piątki”, dostępną na stronie www.wisdomofpsychopaths.com. [8] Tak naprawdę NEO stanowi część większego, liczącego 592 pozycje kwestionariusza, który ocenia dużą liczbę zmiennych, w tym osobowość, inteligencję i zachowanie. Techniki statystyczne umożliwiają ekstrapolację profilu osobowości psychopatycznej na

podstawie samego NEO. [9] Tabela dostępna jest na stronie internetowej www.wisdomofpsychopaths.com. [10] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (w skrócie DSM), publikowany przez American Psychiatric Association, to źródło wspólnego języka opisu oraz standardowych kryteriów klasyfikowania zaburzeń psychicznych. Używany w Stanach Zjednoczonych, a także w innych krajach świata, choć w różnym stopniu, przez klinicystów i badaczy – jak również przez farmaceutów i towarzystwa ubezpieczeń na życie oraz przez agencje nadzorujące stosowanie leków psychiatrycznych. Podręcznik został po raz pierwszy opublikowany w 1952 roku. Ostatnia wersja, DSM-IV-TR doczekała się publikacji w 2000 roku. DSM-V ma się ukazać w maju 2013 roku. (Ukazała się 18 maja 2013 r. – przyp. tłum.) [11] Pełną listę zaburzeń osobowości znajdziecie na stronie www.wisdomofpsychopaths.com. [12] Teofrast, Charaktery, rozdz. IX, Bezwstyd; edycja komputerowa na ifkifa.uni.wroc.pl za Teofrast, Charaktery, tłum. Izydora Dąbska [w:] Tegoż Pisma t. 1, Warszawa 1963 (przyp. tłum.). [13] Tak jak w oryginale (przyp. tłum.). [14] Cytat za Robert D. Hare, Psychopaci są wśród nas, tłum. Anna Skucińska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 45–46 (przyp. tłum.). [15] Terminologia za Robert D. Hare. Op. cit. (przyp. tłum.). [16] PCL-R wykonywany jest w jednostkach zamkniętych przez specjalnie przeszkolony personel. Za podstawę służy staranna analiza akt osobowych i wywiad z pacjentem. Nie próbujcie testować tym narzędziem dyrektora waszego banku. [17] Według DSM zaburzenia zachowania (CD) to powtarzające się i utrwalone wzory zachowania naruszającego podstawowe prawa innych osób lub ważniejsze, właściwe dla danego wieku normy społeczne czy zasady. Co najmniej trzy z następujących kryteriów muszą występować w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy, a przynajmniej jedno w ciągu ostatnich sześciu miesięcy: agresja

wobec ludzi i zwierząt, niszczenie własności, wyłudzenia lub kradzieże, poważne naruszanie zasad. Ponadto CD powoduje istotne klinicznie upośledzenie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego. Wyróżnia się dwie postaci CD: pojawiające się w dzieciństwie (co najmniej jedno z kryteriów typowych wystąpiło przed dziesiątym rokiem życia) oraz w wieku dorastania (żadne z kryteriów nie występuje przed dziesiątym rokiem życia). [18] „Pierwszorzędny detektyw”, „dziekan znanego uniwersytetu”, „właściciel dochodowego biznesu”, „zarobił masę pieniędzy i przez trzy lata był burmistrzem”, „kierownicze stanowisko w organizacji rządowej”, „utalentowany profesor, który otrzymał wiele państwowych grantów” – oto niektóre wyznaczniku sukcesu w tym badaniu. [19] William Szekspir, Makbet, akt I scena 7, tłum. Stanisław Barańczak, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 1992, s. 35 (przyp. tłum.). [20] Werdykt w sprawie Alexandra Holmesa głosił, że marynarze mają obowiązki wobec pasażerów, ważniejsze nawet od ratowania własnego życia. Zastrzegał, że jeśli oskarżony miał szczególne zobowiązania wobec zabitych, to nie może powoływać się na działania konieczne dla ratowania siebie. [21] Objawy myślenia grupowego są następujące: poczucie wszechmocy, które tworzy przekonanie o sukcesie i zachęca do podejmowania ryzyka; odrzucanie ostrzeżeń, które mogłyby zachwiać wiarę grupy we własną nieomylność; wiara we własną moralność; stereotypowe poglądy na temat przywódców „wroga”; presja wywierana na członków grupy, którzy wyrażają sprzeciw; autocenzura; iluzja jednomyślności; powstanie samozwańczej „policji myśli” strzegącej przed dopływem niepomyślnych informacji (Janis, 1972). [22] Wcześniejsze badania wykazały, że oferty poniżej przedziału 20 do 30 procent stawki mają około 50 procent szans na odrzucenie (patrz Werner Güth, Rolf Schmittberger i Bernd Schwarze, An Experimental Analysis of Ultimatum Bargaining, „Journal of Economic Behavior and Organization” 3, nr 4 (1982): s. 367–388). [23] Sun Zi, Sztuka wojenna, nowe tłumaczenie, tłum. Monika WyrwasWiśniewska, Firma Księgarska Olesiejuk, Ożarów Mazowiecki 2012, s.

17 (przyp. tłum.). [24] Nie badałem Franka Abagnale’a, ale w swych najlepszych latach z pewnością wykazywał wszystkie podstawowe cechy psychopaty. Zresztą i tak badanie nie miałoby sensu. Pewnie udałoby mu się sfałszować wyniki! [25] Podobną dynamikę zaobserwowano w naturze, w społecznościach pszczół. Kiedy brakuje żywności, tak zwane pszczoły złodziejki atakują ule innych pszczół, zabijając wszystko, co stanie im na drodze, w tym niekiedy również królową. Ule chronią się przed złodziejkami, wyznaczając pszczoły strażników. Mają one wypatrywać napastników, a w razie ataku walczyć na śmierć i życie. W niedawno opublikowanym badaniu mieszany zespół badaczy z University of Sussex w Wielkiej Brytanii i uniwersytetu w São Paulo w Brazylii opisał pierwszą na świecie pszczołę żołnierza. Ta podkasta pszczół Jatai (Tetragonisca angustula), w przeciwieństwie do normalnych pszczół strażników w koloniach pszczół miodnych, jest fizycznie wyspecjalizowana w obronie ula. Takie pszczoły są o trzydzieści procent cięższe niż zwykłe robotnice, mają dłuższe nogi i mniejsze głowy. Być może należałoby je nazwać „berserkami pszczół”. (Patrz: Christoph Grüter, Cristiano Menezes, Vera L. Imperatriz-Fonesca i Francis L.W. Ratnieks, A Morphologically Specialized Soldier Caste Improves Colony Defense in a Neotropical Eusocial Bee, „PNAS” 109, nr 4 (2012):1182–86, doi:10.1073/pnas.1113398109). [26] Ten termin został po raz pierwszy użyty przez nieżyjącego już Johna Maynarda Smitha z Centre for the Study of Evolution, University of Sussex. [27] Tomasz Hobbes, Lewiatan czyli Materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, tłum. Czesław Znamierowski, PWN, Warszawa 1954, s. 110 (przyp. tłum.). [28] Ewangelia wg św. Łukasza, 6:31. Wszystkie cytaty biblijne za: Pallottinum Biblia Tysiąclecia, Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wersja online dostępna na biblia.deon.pl (przyp. tłum.). [29] Kiedy byliśmy w college’u, dałem mu do wypełnienia kwestionariusz PPI, który, jak zapewne pamiętacie z poprzedniego rozdziału,

opracowany został przez Scotta Lilienfelda i Briana Andrewsa w celu oceny cech psychopatycznych u zwyczajnych ludzi. Johnny uzyskał bardzo wysoki wynik, co oczywiście nie było dla mnie żadnym zaskoczeniem, szczególnie w makiawelicznym egocentryzmie, beztroskim braku planowania, potencjale społecznym, odporności na stres, nieustraszoności i bezduszności (sześć z ośmiu wymiarów obejmowanych przez kwestionariusz; dwa pozostałe to eksternalizacja winy i impulsywny nonkomformizm). [30] Jonason odkrył również, że choć niegrzeczne dziewczynki częściej zdobywają chłopców, związek między cechami mrocznej triady a liczbą krótkotrwałych związków jest silniejszy u mężczyzn niż u kobiet. Oczywiście powody tego, że niegrzeczni chłopcy zdobywają dziewczynki, to inna sprawa. Psychopatia wiąże się z brakiem neurotyzmu i lęku, co może niwelować strach przed odrzuceniem i stwarzać aurę dominacji; narcyzm wiąże się z przebojowością i ostentacyjnym podkreślaniem własnego sukcesu, a makiawelizm oznacza umiejętne manipulowanie ludźmi. Łącznie te trzy cechy, przynajmniej na krótką metę, składają się na obraz chłodnego, pewnego siebie i charyzmatycznego mężczyzny, który odnosi sukcesy i z którym fajnie się pokazać. Jednakże w dłuższym okresie często okazuje się, że jest inaczej. [31] Psychologowie ewolucyjni rozumieją ludzkie cechy i zachowania – takie jak osobowość i strategie rozrodu – jako funkcjonalne produkty selekcji naturalnej, psychologiczne adaptacje, które wyewoluowały, by rozwiązać problemy występujące w środowisku naszych przodków. [32] W latach pięćdziesiątych amerykańscy naukowcy badający pamięć, John Brown oraz Lloyd i Margaret Petersonowie, przeprowadzili następujące doświadczenie. Rozdali uczestnikom pulę liter do nauczenia się na pamięć i równocześnie, albo zaraz potem, odrywali ich uwagę, podając im liczby. Przykładowo osobom, którym kazali zapamiętać trzyliterową sylabę, podawali nagle przypadkową trzycyfrową liczbę (na przykład 806) i kazali im odjąć od niej trzy. Potem, w różnych odstępach czasu, prosili uczestników, by przypomnieli sobie litery, które mieli zapamiętać. Grupie kontrolnej pokazano litery, ale nie odwracano jej uwagi. Która z grup wykazała

się lepszą pamięcią? Macie rację: ta, której nie zawracano głowy liczbami. W zasadzie w grupie, której uwagę zakłócono, litery zostały wymazane z pamięci po zaledwie osiemnastu sekundach (Brown, 1958; Peterson i Peterson, 1959). [33] Co ciekawe, jedna ze studentek Portera, Sabrina Demetrioff, ustaliła również coś odwrotnego: psychopaci są lepsi w odczytywaniu mikroekspresji innych ludzi. [34] TMS to nieinwazyjna metoda czasowej stymulacji mózgu, pozwalająca przerwać procesy korowe, a zatem zbadać efekty pobudzenia lub zablokowania wybranych dróg przewodzenia. [35] DTI śledzi ruchy cząsteczek wody w mózgu. W większości tkanki mózgowej, podobnie jak w większości innych rodzajów tkanek, cząsteczki wody rozpraszają się wielokierunkowo. Jednakże w skupiskach wypustek neuronów w substancji białej, które przewodzą impulsy elektryczne pomiędzy różnymi obszarami mózgu, cząsteczki wody układają się kierunkowo, wzdłuż aksonów przewodzących impulsy elektryczne z komórki w stronę synaps z komórkami odbiorczymi. Aksony, czyli długie wypustki neuronów, posiadają izolującą, „wodoodporną” powłokę z białej, tłustej mieliny – ona właśnie czyni białą substancję mózgową białą – której grubość może się wahać. A zatem, analizując tempo i kierunek rozpraszania się cząsteczek wody, badacze potrafią stworzyć „wirtualne” obrazy aksonów, określać grubość ich osłonki mielinowej i oceniać strukturalną integralność. [36] PET pozwala obserwować dyskretną aktywność neurochemiczną w wybranych częściach mózgu, podczas gdy badany wykonuje określone czynności, myśli o danych rzeczach lub odczuwa konkretne emocje. Obraz uzyskuje się, wstrzykując do krwiobiegu ochotnika obojętny dla zdrowia i ulegający szybkiemu rozpadowi znacznik radioaktywny. Następnie śledzi się jego przemieszczanie za pomocą mapowania emisji promieniowania gamma. [37] Zaraźliwe ziewanie wskazuje na głębokie związki fizyczne wśród ludzi i wśród zwierząt, a w niektórych przypadkach nawet pomiędzy ludźmi a zwierzętami! Psy „zarażają się” ziewaniem od swoich właścicieli,

a szympansy od swoich opiekunów. Powszechnie akceptowane są dwa wyjaśnienia. Albo osoby, które mają problemy z empatią, słabiej zarażają się ziewaniem, ponieważ nie zwracają uwagi na ziewanie innych, albo po prostu im się to nie udziela. Wraz z kolegą, Nickiem Cooperem, staramy się zbadać odruch ziewania u psychopatów w programie badawczym prowadzonym obecnie w Szwecji. [38] Mówiąc najogólniej, teoria umysłu odnosi się do zdolności widzenia, zarówno w sensie kognitywnym, jak i emocjonalnym, tego, co „dzieje się” w mózgach innych ludzi. [39] W takim teście ochotnicy zwykle mają bardzo ograniczony czas na przygotowanie się do rozmowy o pracę, przy czym uprzedza się ich, że w jej trakcie przeprowadzone zostaną różnego rodzaju badania ich kompetencji, takie jak na przykład analiza częstotliwości głosu, ocena komunikacji niewerbalnej itp. [40] Indeks Reaktywności Interpersonalnej (Interpersonal Reactivity Index, w skrócie IRI) to wystandaryzowany kwestionariusz zawierający takie twierdzenia jak: „Ludzie, którzy mają mniej szczęścia niż ja, często budzą we mnie troskę i ciepłe uczucia” albo „Jeśli pojawia się różnica zdań, to nim podejmę decyzję, staram się zrozumieć stanowisko innych”. [41] Według badania przeprowadzonego przez brytyjską organizację charytatywną National Literacy Trust w 2011 roku, jedno na troje dzieci w wieku od jedenastu do szesnastu lat nie posiada ani jednej książki, podczas gdy w 2005 roku nie posiadało jej tylko jedno dziecko na dziesięcioro. Oznacza to, że w dzisiejszej Wielkiej Brytanii jest około czterech milionów dzieci bez książki. Niemal dwadzieścia procent dzieci z osiemnastu tysięcy badanych odpowiedziało, że nigdy nie dostało w prezencie książki. A dwanaście procent, że nigdy nie było w księgarni. [42] Dokładniej chodzi tu o okres powolnego wzrostu (SGP), bezpośrednio poprzedzający pokwitanie, kiedy czynniki środowiskowe mają największy wpływ na ciało. U chłopców przypada on między dziewiątym a dwunastym rokiem życia. [43] Gran Turismo to popularna gra wideo: symulacja wyścigów

samochodowych. [44] Najprawdopodobniej cytat pochodzi z listy dialogowej serialu Sherlock produkcji BBC z 2010 roku (przyp. tłum.). [45] W oryginale: mentalność SOS: Strive, Overcome and Succeed (przyp. tłum.). [46] Dzisiejsi specjaliści od neuroteologii uważają doświadczenie Szawła za charakterystyczne dla padaczki skroniowej, a nie za prawdziwe spotkanie z Bogiem. „Światło z Niebios”, halucynacje słuchowe („Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?, [Dzieje Apostolskie 22,7]) i jego późniejsza czasowa ślepota z pewnością przystają do takiej diagnozy – podobnie jak własna, tajemnicza aluzja Szawła do stanu swojego zdrowia [Drugi list do Koryntian, 12,7], że dany mu jest „oścień dla ciała, wysłannik szatana”, „żebym się nie unosił pychą”. [47] Kiehl i jego koledzy wykorzystywali również trzeci typ dylematu, który nazwali „nieosobistym”. Była to forma dylematu zwrotnicy wymyślonego przez Philippę Foot (patrz: rozdział pierwszy), w którym wybór (przesunięcie przełącznika) polega na przekierowaniu pociągu na inny tor, gdzie zabije on tylko jedną osobę zamiast pięciu. [48] Bezwstydna obojętność na praktyki monogamii prowadzi do swobody seksualnej… i większego rozpowszechniania genów. [49] Henry Lee Lucas był niezwykle płodnym amerykańskim seryjnym mordercą. Kiedyś określono go mianem „największego potwora, jaki żył na świecie”. Jego zeznania doprowadziły policję do ciał 246 ofiar – za zamordowanie 189 z nich został potem skazany. Lucas zabijał przez trzydzieści lat, od 1960 roku, kiedy podczas kłótni zadźgał matkę nożem, a potem odbył stosunek seksualny z jej ciałem, aż do swego aresztowania w 1983 roku za posiadanie broni bez zezwolenia. Pod koniec lat siedemdziesiątych miał wspólnika, Ottisa Toole’a; razem wędrowali przez południe Stanów Zjednoczonych, atakując głównie, choć nie wyłącznie, autostopowiczów. Pewnego razu przejechali dwa stany, nim się zorientowali, że ucięta głowa ostatniej ofiary leży na tylnym siedzeniu samochodu. „Nie żywiłem żadnych uczuć wobec tych ludzi ani tych przestępstw”, stwierdził kiedyś Lucas. „Łapałem ich, jak szukali podwózki, no wiecie, bo uciekali, bawili się, czy coś.

Jechaliśmy dalej i dobrze się bawiliśmy, a potem, nim ofiara się zorientowała, zabijałem ją i gdzieś porzucałem”. W 2001 roku Lucas umarł w więzieniu na atak serca. Jego historię przedstawiono w 1986 roku w filmie Henry: Portret seryjnego mordercy.

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA ul. Marszałkowska 8 00-590 Warszawa tel. 22 6211775 e-mail: [email protected] Dział zamówień: 22 6286360 Księgarnia internetowa: www.muza.com.pl Wersja elektroniczna: MAGRAF s.c., Bydgoszcz