[biol]G. Skrzypczak A.Blecharczyk - Podreczny atlas chwastow

SAVE OFFLINE

b

Prof. dr hab. Grzegorz Skrzypczak Dr Andrzej Blecharczyk

Podręczny atlas chwastów zdjęcia

Arkadiusz Swędrzyński oraz firma AgrEvo i Tomasz Ogrodowczyk

Poznań 1995

Copyright

©

Wydawnictwo Medix Plus, 1995

Copyright

©

AgrEvo (A company of Hoechst and Schering) fotografie roślin:

Spis treści

3

postać dorosia - str.: 27, 35, 41, 73, 79, 81, 85, 97, 101, lOS, 121, 131 siewka - str.: 29,99

Copyright

©

Tomasz Ogrodowczyk fotografie roślin: postać dorosla -

str.: 37, 43, 109, 125

Przedmowa Prof. Grzegorz Skrzypczak Projekt okładki Krzysztof Baran

Przedmowa Fotografie na okładce Arkadiusz Swędrzyński

....

7

Opisy i ilustracje roślin

9

Rodzina: trawy - Poaceae (= Gramineae) Perz właściwy - E/ymus repens L. (= Agropyron repens (L.) Beauv. = E/ytrigia repens (L.) Nevski) Owies głuchy - Auena fatua L. . . . . . . . . . Miotła zbożowa - Apera spica-uenti (L.) Beauv. (= Agrostis spica-uenti L.) . . . . . . . . . . . . . . . . . Chwastnica jednostronna (kurze proso) - Echinoch/oa crus-galli (L.) Beauv. (= Panicum crus-gal/i L.) Włośnica zielona - Setaria uiridis (L.) Beauv. . ..... _ .... _ ... Włośnica sina - 5etaria g/auca (L.) Beauv. (S. pumilia [Polr.] Roem. i Schułt. 5_ /utescens [Stuntz] Hubbard) Wiechlina roczna - Poa annua L. . . . . . . . . . . . . .

20 22

Rodzina: szarlatowate - Amaranthaceae Szarłat szorstki - Amaranthus retrof/exus L.

24

Wydanie II

Rodzina: komosowate Komosa biała (lebioda) -

26

ISBN 83-901327-6-1

Rodzina: wilczomleczowate - Euphorbiaceae Wilczomlecz obrotny - Euphorbia he/ioscopia L. Wilczomlecz ogrodowy - Euphorbia pep/us L.

Współpraca wydawnicza i redakcja serii Aldona Wawrzyniak

Wydawnictwo Medix Plus, 61-251 Poznań, Os. Orła Białego 91 skr. poczt. 40 60-962 Poznań 22 tel. (0-61) 32-05-38 Fotoskład: Z.P. Akapit - Poznań Druk i oprawa: Białostockie Zak/ady Graficzne

Chenopodiaceae Chenopodium a/bum L.

Rodzina: rdestowate - Polygonaceae Rdest ptasi - Po/ygonum auiculare L. . Rdest powojowy - Polygonum conuoluu/us L. (= Fal/opia conuo/uu/us (L.) Hol. = Bilderdykia conuo/uu/us Dumort.) Rdest kolankowaty - Po/ygonum /apatifolium L. (= P. nodosum Pers.) . . Szczaw zwyczajny - Rumex acetosa L. Szczaw połny - Rumex acetosel/a L. .

10 12 14 16 18

28 30

32 34 36 38 40

Rodzina: goździkowate - CaryophylJaceae Kąkol polny - Agrostemma githago L. ... Bniec biały - Melandrium album (MUL)Garcke Czerwiec roczny - Scleranthus annuus L. ... Sporek polny - Spergula arvensis L. ... Gwiazdnica pospolita - Stel/aria media (L.) ViII. Rodzina: krzyżowe - Crudferae (= Brassicaceae) Gorczyca polna (ognicha; hodrych) - Sinapis arvensis L. (= Brassica arvensis Rebenh; B. sinapistrum Botss.) .. Rzodkiew świrzepa (łopucha) - Raphanus raphanistrum L. Tobołki polne - Thlaspi arvense L. . . Tasznik pospolity - Capsel/a bursa pastoris (L.) Medicus Rodzina: bodziszkowate - Geraniaceae Iglica pospolita - Erodium cicutarium (L.) L'Hćrit. Bodziszek drobny - Geranium pusillum L. Rodzina: motylkowate - Papilionaceae (= Leguminosae = Fabaceae) Wyka drobnokwiatowa (szorstka) - Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray . . . . . . Wyka czteronasienna - Vicia tetrasperma (L.) Schreb. Wyka ptasia - Vicia cracca L. . Rodzina: makowate - Papaveraceae Mak polny - Papaver rhoeas L. Mak piaskowy - Papaver argemone L. (= P. hybridum (L.) Vigg.) ..... Rodzina: dymnicowate - Fumariaceae Dymnica pospolita - Fumaria officinalis L. Rodzina: fiołkowate - Violaceae Fiołek polny (bratek polny) - Viola arvensis Murray Rodzina: powojowate - Convolvulaceae Powój polny - Convolvulus arvensis L. . Rodzina: szorstkolistne - Boraginaceae Nawrot polny - Lithospermum arvense L. Krzywoszyj polny - Lycopsis arvensis L. . .... Niezapominajka polna - Myosotis arvensis (L.) Hill. (= M. intermedia Link) . Rodzina: wargowe - Labiatae (= Lamiaceae) Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit L. . Jasnota różowa - Lamium amplexicaule L. . Jasnota purpurowa - Lamium purpureum L. .

42 44 46

48 50

52 54

56 58

60

62

64-

66 68

70 72

74

Rodzina: babkowate - Plantaginaceae Babka lancetowata - Plantago lanceolata L. Babka zwyczajna - Plantago major L.

92 94

Rodzina: marzanowate - Rubiaceae Przytulia czepna - Galium aparine L.

96

Rodzina: trędownikowate - Scrophulariaceae Przetacznik polny - Veronica arvensis L. Przetacznik bluszczykowy - Veronica hederifolia L. Przetacznik perski - Veronica persica Poiret (= V. tournefortii Gmelin; V. buxbaumii Ten.)

98 100 102

Rodzina: pierwiosnkowate - Primuleceee Kurzyślad polny - Anagallis arvensis L. (= A. phoenicea Scop.)

104

Rodzina: astrowate - Asteraceae (> złożone: Compositae - podrodzina: rurkowe - Tubillorae) Rumian polny - Anthemis arvensis L. Chaber blawatek (modrak) - Centaurea cyanus L. Ostrożeń polny - Cirsium arvense (L.) Scop. Przymiotno kanadyjskie - Erigeron canadensis L. (= Conyza canadensis (L.) Cronq.) Żółtlica drobnokwiatowa - Galinsoga parviflora Cav. Starzec zwyczajny - Senecio vulgaris L. Maruna bezwonna - Tripleurospermum inodorum (L.) Schultz-Bip. (= Matricaria inodera L.) . . . Rodzina: cykońowate - Cichoriaceae (= złożone: Compositae języczkowe - Liguliflorae) Mlecz polny - Sonchus arvensis L. ... Mniszek pospolity - Taraxacum officinale Weber

-

106 108 110

112 114 116 118

podrodzina: 120

122

76

78

80 82

84

86 88 90

Rodzina: jaskrowate - Ranunculaceae Ostróżeczka polna - Consolida regalis Gray (= Delphinium consolida L.)

124

Rodzina: psiankowate - Solanaceae Lulek czarny - Hyoscyamus niger L. Psianka czarna - Solanum nigrum L.

126 128

Rodzina: skrzypowate - Equiseteceee Skrzyp polny (koszczka) - Equisetum arvense L.

130

Rodzina: kaniankowate - Cuscutaceae Kanianka koniczynowa - Cuscuta trifolii Bab.

132

Ważniejsze cechy morfologiczne liścieni i liści

135

Liścienie siewek chwastów . Pierwszeliście siewek chwastów Liście roślin dorosłych Inne cechy liści

136 138 140 144

.

Literatura

146

Skorowidz nazw polskich

147

Skorowidz nazw łacińskich

149

Przedmowa

7

:

II

Książkę tę adresujemy do rolników, pracowników służby rolnej, pracowników związanych z ochroną roślin, doradców rolniczych, ludzi zajmujących się obrotem środkami produkcji, w tym pestycydami, ze szczególnym uwzględnieniem środków chwastobójczych, a także studentów uczelni rolniczych i młodzieży uczącej się w średnich szkołach rolniczych oraz do licznej rzeszy działkowców. Opracowanie niniejsze obejmuje syntetyczny opis cech botanicznych roślin dorosłych, materiału rozmnożeniowego (owoce lub nasiona) oraz siewek chwastów najczęściej w ostatnich latach spotykanych w uprawach rolniczych i ogrodniczych. Chwasty, jako jedna z wielu grup agrofagów, są wciąż obecne na naszych polach, powodując znaczne straty w plonach roślin. Charakteryzują się bowiem wielostronnym, ujemnym wpływem na rośliny uprawne i środowisko, w którym występują. Odznaczają się dużym zużyciem składników pokarmowych i wody z gleby, zacieniają rośliny uprawne oraz obniżają temperaturę gleby. Często są żywicielami patogenów (grzybów, szkodników) atakujących rośliny uprawne. Obniżają wartość surowca roślinnego, przyczyniając się między innymi do wylegania, nierównomiernego dojrzewania łanu i utrudnienia zbioru roślin. Jako, że są wśród nich rośliny trujące stanowiące niebezpieczeństwo dla zwierząt przyczyniają się do zwiększenia nakładów pracy związane] z doczyszczaniem danego materiału. Poprzez obniżenie ilości i jakości plonów zmniejsza się efektywność ekonomiCzna nawożenia, zabiegów pielęgnacyjnych oraz całości prac mechanizacyjnych i na tym tle działań organizacyjnych. Wysoka szkodliwość chwastów związana jest między innymi z tym, że odznaczają się one dużą plennością, szybciej rosną i mają krótszy okres wegetacji, a niektóre gatunki mogą wydawać kilka pokoleń w ciągu okresu wegetacyjnego. Łatwiej przystosowują się do zmiennych nawet niesprzyjających warunków wzrostu i rozwoju, a także lepiej znoszą działanie niekorzystnych warunków zewnętrznych. Ponadto liczne gatunki chwastów rozmnażają się nie tylko z nasion, ale i z części wegetatywnych. Im lepiej poznamy cechy i właściwości botaniczne oraz biologię chwastów, a także ich występowanie i szkodliwość, tym łatwiejsza i skuteczniejsza będzie walka z nimi. Żeby uzyskać dobre wyniki w zwalczaniu chwastów zarówno metodami agrotech-

,

:

il l'

..•.....

nicznymi czy za pomocą środków chemicznych (herbicydów) rolnik musi umieć rozpoznawać gatunki w różnych fazach wzrostu, znać sposoby ich rozmnażania, wiedzieć w uprawie jakich roślin najczęściej występują oraz jakie warunki glebowo-klimatyczne są najlepsze dla ich wzrostu. Intencją autorów niniejszego podręcznika było, aby w sposób prosty, przejrzysty i wyczerpujący umożliwić producentom rolnym i pracownikom różnych służb związanych z ochroną roślin zapoznanie się z najpospolitszymi gatunkami chwastów występującymi w uprawie roślin rolniczych i ogrodniczych. Umożliwiają to opisy botaniczne roślin dorosłych, w tym opisy łodyg, liści, kwiatostanów i kwiatów. W dalszej części przedstawiono w jakich warunkach glebowych dany gatunek najczęściej występuje oraz, które rośliny uprawne głównie zachwaszcza. W osobnym akapicie opisano roślinę w stadium początkowego wzrostu czyli w stadium siewki. Ma to umożliwić rolnikowi wczesne rozpoznanie gatunku i ułatwić podjęcie decyzji o wyborze metody i terminu zwalczania chwastów poprzez prawidłowe i szybkie określenie stanu i stopnia zachwaszczenia. Całość opisów botanicznych (autorzy G. Skrzypczak i A. Blecharczyk), a także materiał rozmnożeniowy (nasiona i owoce) oraz siewki zilustrowano barwnymi fotografiami (autor mgr A. Swędrzyński przy współpracy pozostałych autorów). Ilustracje wykonano w oparciu o materiał roślinny w warunkach naturalnych oraz zielnikowy z kolekcji nasion i owoców. Autorzy pragną podziękować firmie AgrEvo (A company of Hoechst and Schering) za udostępnienie materiału ilustracyjnego wybranych gatunków chwastów i możliwość jego wykorzystania w niniejszym opracowaniu. Podziękowanie składamy także Panu mgr Tomaszowi Ogrodowczykowi za przekazanie kilku zdjęć ilustrujących wybrane gatunki chwastów w fazie rozwoju generatywnego. W niniejszym opracowaniu nie ujęto metod zwalczania chwastów, które są szczegółowo opisane w podręcznikach z zakresu uprawy roli i roślin, a które mogą ulegać modyfikacji w zależności od systemów uprawy oraz warunków ekonomiczno-organizacyjnych. Z tego też powodu nie podjęto próby opracowania zaleceń chemicznego zwalczania chwastów za pomocą herbicydów. W zakresie tym formułowane są corocznie zalecenia ochrony roślin uwzględniające preparaty obecne na rynku, nowo wprowadzone (co roku kilka lub kilkanaście nowych środków), jak również zmiany w technologiach uprawy roli i roślin oraz wymogi ochrony środowiska przyrodniczego. Książkę pisaliśmy z myślą o szerokiej rzeszy czytelników zawodowo związanych z produkcją rolniczą, którym staraliśmy się przekazać opisy roślin w sposób jednolity, przejrzysty i uzupełniony poglądowym materiałem ilustracyjnym. Spodziewać się należy, że w obecnej formie atlas będzie pomocą i kolejnym źródłem dydaktycznym z zakresu biologii najczęściej występujących gatunków chwastów. Prof. Grzegorz Skrzypczak

Opisy i ilustracje roślin

10

Perz właściwy

11

Elymus repens L. = Agropyron repens (L) Beauv. = Elytrigia repens (L) Nevski

Rodzina: trawy -

Poaceae

= Gramineae Opis rośliny Trawa wieloletnia, rozłogowa wysokości 40-1QO cm, dorastająca na stanowiskach żyźniejszych do 150 cm. Zdźbla gladkie, nagie i wzniesione. Liście płaskie ok. 5-10 mm szerokości, na górnej stronie szorstkie. U nasady blaszki liściowej wyrastają uszka o kształcie sierpowatym, które obejmują źdźbło. Języczek liściowy krótki, błonkowaty, białawy. Pochwy liściowe pokryte są krótkimi, gęstymi i odstającymi włoskami. Kłos krótki, wąski. KIoski jajowato lancetowate, nieco odstające, ustawione szerszą stroną do osi kłosa. Ziarniaki są oplewione, dolna plewka zwykłe jest zaostrzona i zakończona ością. Oplewiony ziarniak długości ok. 8-10 mm. Perz właściwy rozmnaża się przez owoce oraz jako trawa rozłogowa wegetatywnie za pomocą podziemnych rozłogów pochodzenia pędowego. Rozłogi silnie się rozrastają tworząc w glebie poziomo ułożoną warstwę. Mogą również przerastać do głębszych warstw gleby; rozłogi odznaczają się dużą żywotnością wydając nowe rośliny z drobnych fragmentów. Sprzyjają temu na polach zaperzonych nieprawidłowo wykonywane zabiegi uprawowe oraz coraz częściej stosowanie wielu uproszczeń uprawowych oraz odłogowanie gruntów. Roślina kwitnie od czerwca do września. Występowanie Gatunek ten występuje na wszystkich glebach z wyjątkiem skrajnie suchych lub ciężkich, najbujniej rozwijając się na glebach żyznych, dobrze napowietrzonych i w miarę wilgotnych. Zachwaszcza zasiewy roślin, które są uprawiane na zaperzonym polu. Siewka Pierwszy liść wąski, maksymalnie do brzegach krótko owłosiony. Pochwa nabiegła. Następne liście podobne, języczkami. Unerwienie widoczne w i mniej wyraźnych dwóch par nerwów blaszka liściowa jest owłosiona.

szerokości 3 mm, na obu stronach i na pierwszego liścia jest zwykle czerwono dłuższe z krótkimi białymi, błoniastymi postaci wystającego nerwu środkowego bocznych. Pochwa liściowa podobnie jak

12

Owies głuchy Avena jatua L.

Rodzina: trawy -

=

Poaceae Gramineae

Opis rośliny Trawa jednoroczna, jara; dorastająca do wysokości ok. 100 cm, poza zbozami ozimymi, w których wyrasta do wysokości ok. 20 cm. Zdźbła wzniesione, pochwy dolnych liści owłosione; posiada wyraźny, długi błoniasty języczek liściowy oraz liście skręcone w lewo. Wytwarza kwiatostany wiechokształtne mniej lub bardziej rozpierzchłe. Plewy wyraźne, dłuższe od kwiatów. Plewka dolna pokryta rudymi włoskami posiada silną, długości ok. 4 cm, kolankowato zgiętą, w dole dwubarwną, śrubowato skręconą ość. Ziarniaki długości 10-18 mm, zwykle przed dojrzewaniem zbóż wypadają pojedynczo z plew kłoska. Mogą leźeć w glebie kilka lat nie tracąc żywotności oraz kiełkować z głębokości ok. 20 cm. W okresie wzrostu wegetatywnego gatunek trudny do odróżnienia od owsa uprawnego, później charakterystyczne ciemno nabiegłe wiechy. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występowanie Owies głuchy najczęściej występuje w zbożach jarych, lnie i roślinach strączkowych, rzadziej w ziemniakach. Rośnie na glebach cięższych, gliniastych, o wyższym pH i podmokłych, silniej nawożonych azotem. Siewka Pierwszy liść szeroki ok. 4-5 mm, równowąski długości do 9 cm, dołem rzadko na brzegach owłosiony. Posiada liczne nerwy lecz 3 są wyraźniejsze. Następne liście podobne lecz dłuższe i szersze, słabiej owłosione z wyraźnym błoniastym języczkiem liściowym.

13

14

Miotła zbożowa Apera spica-venti (L.) Beauv. =

Agrostis spica·venti L.

Rodzina: trawy -

Poaceae

= Gramineae Opis rośliny Trawa jednoroczna, ozima lub jara, wysokości 30-100 cm. Źdźbła prosto wzniesione lub w nasadzie kolankowate, liczne, gładkie. Liście lekko szorstkie, dość wąskie do 6 mm szerokości. Posiada wyraźny, podługowaty, ostry języczek, później postrzępiony; pochwy liściowe gładkie lub nieco szorstkie. Wiecha dość duża do 40 cm długości, po przekwitnięciu rozpierzchła, bogato rozgałęziona. Kłoski zielone lub fioletowo-czerwono nabiegłe, dolna plewka unerwiona z wyraźnie długą ością - 3-4 razy od niej dłuższą. Rozmnaża się przez owoce (ziarniaki), długości 1,7-2,5 mm, które mają dużą żywotność, jedna roślina może wydać do kilku tysięcy ziarniaków. Większa szkodliwość i konkurencyjność tego gatunku obserwowana jest przy wschodach jesiennych. Miotła zbożowa charakteryzuje się wtedy większą krzewistością i wytwarzaniem większej liczby wiech w porównaniu do roślin wschodzących w okresie wiosennym. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występowanie Najczęściej miotła zbożowa występuje na glebach średnich lub glebach lżejszych, szczególnie licznie pojawia się na stanowiskach podmokłych oraz w latach bardziej wilgotnych. Występuje wśród zbóż ozimych, rzadziej jarych, zachwaszcza także rzepak oraz słabsze koniczyny, chwast bardzo pospolity. Siewka Pierwszy liść bardzo wąski, prawie nitkowaty długości do 30 mm, na szczycie zaostrzony. Nerw środkowy i dwa nerwy boczne dobrze widoczne. Języczek wyraźny, zwykle postrzępiony. Liście dalsze podobne do liścia pierwszego, dłuższe i nieco szersze.

15

16

Chwastnica jednostronna Echinochioa crus-galli (L.) Beauv. =

Panieum erus-galli L.

Rodzina: trawy =

Poaceae Gramineae

Opis rośliny Trawa jednoroczna, jara, Źdźbła WZnIeSIOne, rozgałęzione, ';,1:1;1 , 1 w dolnych kolankach zgięte, nagie i gladkie, w dolnej części nierzadko fioletowo nabiegłe, lekko spłaszczone, dorastające do ok. 100 cm wysokości. Liście dość szerokie, ciemno-szaro-zielone, o brzegach sfalowanych, gładkie, Brak języczka liściowego oraz uszek. W miejscu przejścia blaszki liściowej w pochwę liściową występuje jaśniejsza linia, Kwiatostanem jest gęsta, wyprostowana wiecha. Kloski są owalnojajowate umieszczone na krótkich gałązkach koloru jasnozielonego z odcieniem fioletowym. Posiada 3 plewy o 3, 5 i 7 nerwach, ta ostatnia zakończona jest ostro łub dość długą ością. Wszystkie plewy są owłosione. Po dojrzeniu opadają, a pozostają dwie plewki, stwardniałe, połyskujące o kolorze stalowoszarym. Oplewiony ziarniak ma długość ok. 2,5 mm. Kwitnie od lipca do października. azwa zwyczajowa: kurze proso. Występowanie Chwastnica jednostronna jest trawą potrzebującą do rozwoju dość dużo ciepła, również do kiełkowania, zatem wschody pojawiają się głównie późną wiosną i na początku lata. Najczęściej występuje na glebach żyznych, o podłożu gliniastym i w miarę wilgotnych, zachwaszczając rośliny okopowe, kukurydzę, warzywa, rzadziej zboża jare. Siewka Pierwszy liść równowąski, na szczycie zaostrzony, z licznymi nerwami. Pochwa liściowa spłaszczona, w odcieniu brunatna. Następne liście podobne lecz dłuższe bez języczka z jaśniejszą kreską u nasady, gdzie mogą występować pojedyncze włoski. U siewek oprócz korzenia zarodkowego wyrastają u podstawy źdźbła korzenie przybyszowe.

17

18

Włośnica zielona

19

(L.) Beauv.

Setaria viridis

Poaceae = Gramineae

Rodzina: trawy -

Opis rośliny Trawa jednoroczna, jara, dorastająca do ok. 50 cm wysoko. ści. Zdźbła częściowo leżące, wzniesione lub podnoszące się, .1 i f! I blizej kwiatostanu lekko szorstkie, u nasady gałęziste. Liście z wierzchu i na brzegach szorstkie, trawiastozielone z odcieniem i lekkim nalotem niebieskim. Zamiast języczka IAIYstępuje pęczek drobnych włosków. Kwiatostan wiecha kłosokształtna (pozorny kłos), walcowata, nie przerywana. KIoski okolone są zielonymi szczecinkami. Posiada 3 pJelAlYo różnej wielkości oraz 2 plewki, które na dojrzałym ziarniaku długości 1,4-1,8 mm są prawie białe, niezbyt wypukłe i drobno poprzecznie pomarszczone. Kwitnie od czerwca do września. Jest gatunkiem ciepłolubnym.

!

!.,'

Występowanie Rozmnaża się przez ziarniaki, zachwaszczając glebę bardzo mocno ponieważ jedna roślina może wydać do kilku tysięcy owoców, które w glebie zachowują żywotność przez kilka sezonów wegetacyjnych. Najczęściej chwast ten IAIYstępuje w roślinach okopowych, kukurydzy, roślinach pastewnych, w ogrodach, rzadziej w zbożach, a także na nieużytkach, ugorach, w obrębie zabudowań. Siewka Liść pierwszy podługowaty do 10 mm długości, szerokości ok. 3 mm, unerwiony, z czerwono nabiegłą pochwą liściową, bez języczka. Dalsze liście podobne lecz dłuższe już z wyraźnym wieńcem włosków między pochwą a blaszką liściową, Pochwa liściowa lekko spłaszczona.

20

Włośnica sina (L.) Beauv.

Setaria glauca =

S. pumilia [Poir.] Roem i Schult. S. lutescens [Stuntz] Hubbard.

Rodzina: trawy =

Poaceae Gramineae

Opis rośliny Trawa jednoroczna, forma jara. Źdźbła proste, wzniesione lub podnoszące się dorastające do wysokości ok. 40-50 cm. Liście dość szerokie, równowąskie, szarozielone. Pochwy liściowe nagie, lekko spłaszczone. W miejscu przejścia blaszki liściowej w pochwę liściową występuje pierścień krótkich włosków. Dłuższe i wiotkie włoski mogą występować na brzegach blaszek liściowych w ich dolnej części. Kwiatostanem jest kłosokształtna, walcowata wiecha, dochodząca do ok. 7 cm długości, z wyraźnymi żóltobrunatnymi szczecinami okalającymi kioski. W skład kloska wchodzą 3 plewy i 1 obupłciowy kwiat otoczny 2 płewkami. Dolna plewka jest mocno wypukła, pomarszczona, ciemnobrunatna. Ziarniaki kształtu jajowatego, nieco zaostrzone i lekko wypukle o czarno punktowanym nakrapianiu, długości 2,0-2,2 mm. Wschody tego gatunku pojawiają się dość późno, ponieważ gatunek ten wymaga do kiełkowania gleby ogrzanej i wysokich temperatur - roślina ciepłolubna. Kwitnie od lipca do września. Występowanie Występuje na różnych glebach, w uprawach roślin okopowych, kukurydzy, w zasiewach roślin motylkowych i w ogrodach. Rzadziej wśród zbóż jarych i ozimych, częściej owocuje na ścierniskach. Gatunek pospolity, spotykany również na ugorach. Siewka Pierwszy liść równowąski, na szczycie ostro zakończony, ok. 3 mm szeroki, widoczne liczne nerwy, z których 3 są wyraźniejsze. Drugi i dalsze liście podobne lecz dłuższe. Języczka brak, na granicy blaszki i pochwy liściowej wieniec krótkich włosków oraz dodatkowo, począwszy od drugiego liścia u nasady występują długie, cieńkie, białe wioski. Pochwy liściowe spłaszczone i w dolnej części z czerwonym zabarwieniem.

21

22

Wiechlina roczna Poa annua L.

Rodzina: trawy =

Poaceae Gramineae

Opis rośliny Trawa jednoroczna, forma jara i ozima, wysokości 10-30 cm. Gatunek zaliczany do traw kępkowych o źdźbłach wzniesionych lub położonych, mogących się zakorzeniać. Liście płaskie, gładkie, ostro i łódeczkowato zakończone; pochwy liściowe również gładkie i lekko spłaszczone. Języczek liściowy wyraźny lecz krótki i tępy, u liści górnych bardziej wydłużony i owalny. Kwiatostanem u teqo gatunku jest wiecha rozpierzchła, w zarysie trójkątna o kłoskach drobnych, zielonych lub o odcieniu fioletowym. Owocem jest ziarniak kształtu jajowatego, długości 0,5-0,6 mm, lekko spłaszczony, podłużnie bruzdowany, koloru ciemnobrunatnego; po dojrzeniu wypada z kłoska z plewką dolną. Kwitnie praktycznie przez cały okres wegetacyjny, a przy łagodnych zimach prawie cały rok. Występowanie Wiechlina rocznajestjednąz naj pospolitszych traw, występuje przy drogach, na podwórzach, placach, rowach i innych terenach. Bardzo często również w ogrodach, na polach uprawnych, spotkać ją można w uprawach roślin okopowych i warzyw, także w zbożach. Występuje na różnych glebach, przy czym woli. stanowiska żyzne, umiarkowanie wilgotne oraz lepiej nawożone. W ciągu roku wydaje kilka pokoleń, odporna na wydeptywanie. Siewka Pierwszy liść równowąski, szerokości do 2 mm, na szczycie zwężający się i zaostrzony, po rozprostowaniu na wierzchołku pękający. Nerw środkowy wyraźny, nerwy boczne słabiej widoczne. Języczek błoniasty, całobrzegi, dość długi. Liście następne podobne do pierwszego z większą liczbą nerwów, na stronie górnej błyszczące, spodem matowe, niekiedy brzegiem w części środkowej lekko pomarszczone. Pochwy liściowe gładkie, u dalszych liści spłaszczone.

23

24

25

Szarłat szorstki Amaranthus retroflexus L.

Rodzina: szarłatowate -

Amaranthaceae

Opis rośliny Roczny chwast jary, dorastający w zależności od stanowiska, na którym występuje od 10 do 80 cm. Łodyga wzniesiona, lekko owłosiona z czerwonym odcieniem. Liście w zarysie jajowate, owalnorombowate lub podłużnie eliptyczne, na końcu trochę tępe lub zaostrzone, w nasadzie lekko klinowate, na brzegach z drobnym ząbkowaniem i dość wyraźnym unerwieniem. Kwiatostanem są zbite kłosy, rozmieszczone w kątach liści, a na szczycie zebrane w proste, ościste, szczytowe. kwiatostany. Owocem jest torebka otwierająca się wieczkiem. Nasiona, wytwarzane w liczbie kilku tysięcy przez jedną roślinę, są w zarysie okrągłe, średnicy ok. 1,0 mm, soczewkowato spłaszczone, barwy prawie czarnej, siłnie błyszczące i gładkie. Nasiona posiadają bardzo twardą łupinę, w glebie zachowują żywotność przez kilka lat; do skiełkowania wymagają temperatury ok. 10°C. Kwitnie od lipca do października. Występowanie Wschody szarłata szorstkiego pojawiają się najczęściej w burakach, ziemniakach, kukurydzy, w uprawach warzyw i w ogrodach, często występuje jako chwast ruderalny; gatunek bardzo pospolity. Spotkać go można na różnych glebach od piaszczystych do próchnicznych. Siewka Liścienie podługowate, równowąskie, na szczycie tępo zakończone, z wierzchu barwy Zielonej, pod spodem fioletowoczerwone. Łodyżka podliścieniowa walcowata o zabarwieniu czerwonym. Pierwsze liście rombowate, w nasadzie zwężone, na szczycie tępe, nawet nieco wcięte z sięgającym do tego miejsca nerwem środkowym. Dalsze liście podobne, łecz większe, na szczycie bardziej zaostrzone, wyraźnie pierzasto unerwione, pod spodem czerwonawe. Blaszki liściowe przy nerwach oraz ogonki pokryte drobnymi włoskami.

26

27

Komosa biała Chenopodium

album L.

Rodzina: komosowate -

Chenopodiaceae

Opis rośliny Gatunek jednoroczny, jary. Łodyga silnie rozgałęziona, wysokości 10-100 cm lecz mogąca wyrastać ponad 150 cm. Roślina wraz z liśćmi mączysto owłosiona, niekiedy czerwono nabiegła. Liście posiada podłużnie lancetowatojajowate, do jajowatorombowatych, w zarysie nawet trójkątne, w nasadzie klinowate, nierówno ząbkowane, tępe lub zaostrzone, górne są węższe i zwykle całobrzegie, charakteryzują się biało mączystym owłosieniem. Kwiaty drobne, okwiat z v.;ystającymi wyraźnie grzbietami, zebrane w kłębki skupione w gęste, kłosokształtne lub wiechowate kwiatostany. Owoce drobne, okrągłe, 'soczewkowato spłaszczone. Nasiona po usunięciu resztek okwiatu i owocni są czarne i lśniące, o średnicy około 1,5 mm. Jedna dorosła i silnie rozwinięta roślina może wytworzyć do kilku tysięcy nasion, które odznaczają się odpornością na niesprzyjające warunki środowiska oraz zachowują w glebie żywotność przez kilka lat. Komosa biała jest również żywicielem różnych patogenów będących agrofagami roślin uprawnych. Kwitnie od lipca do końca października. Nazwa zwyczajowa: lebioda. Występowanie Najczęściej chwast ten występuje w uprawie roślin okopowych, kukurydzy, strączkowych, w uprawie warzyw i ogrodach; w zbożach ozimych i jarych rośliny nie są zbyt bujne i często owocują na ścierniskach. Wschody komosy białej pojawiają się przez cały okres wegetacji. Siewka Łodyżka podliścieniowa wydłuzona nawet do 25 mm, czerwono nabiegła. Liścienie mięsiste, podłużnie eliptyczne na szczycie zaokrąglone, długości 8-10 mm, pod spodem czerwonofioletowe, z wierzchu matowe w odcieniu szarozielonym. Pierwsze liście nieco trójkątniejajowate, na szczycie tępe, w pierwszej parze całobrzegie, w następnej nieregularnie ząbkowane. Liście następne kształtu bardziej trójkątnieoszczepowatego z wierzchu zielone, pod spodem sinawobiale, owłosione z widocznymi nerwami, dalsze liście w nasadzie krótkoklinowate, naprzeciwległe.

28

Wilczomlecz obrotny Euphorbia helioscopia L.

Rodzina: wilczomleczowate

-

Euphorbiaceae

Opis rośliny Roczny chwast jary o łodydze wzniesionej, prostej lub rozgałęzionej na szczycie, dorastającej do wysokości 30-40 cm. Charakterystyczne odwrotnie jajowate, w nasadzie klinowato zwężone liście zakończone są krótkim ogonkiem, na szczycie zaokrąglone lub ścięte z drobnym ząbkowaniem. Kwiatostanem jest wierzchotka 3-5 ramienna, w nasadzie z 5 dużymi podsadkami odwrotnie jajowatymi oraz poprzecznie jajowatymi miodnikami. Rozmnaża się z nasion, które są prawie kuliste, barwy czarnej lub brunatnoszare, na powierzchni siatkowane z drobnymi zagłębieniami, długości 2,0-2,5 mm, szerokości ok. 1,8 mm. Kwitnie od maja do października. Występowanie Roślina pospolita, zarazem trująca poprzez wydzielanie mlecznego soku. Występuje najczęściej na polach wśród roślin okopowych, w zbożach i warzywach oraz bardzo często w ogrodach. Częściej spotkać ją można na glebach cięższych, gliniastych i żyznych, rzadziej na glebach piaszczystych. Siewka Łodyżka podliścieniowa czerwonawa lub o odcieniu brunatnawym. Liścienie owalne lub odwrotnie jajowate, na szczycie zaokrąglone lub ucięte, na wyraźnych płaskich ogonkach. Liście pierwsze skrętoległe, łopatkowate lub odwrotnie jajowate, na szczycie szeroko zaokrąglone i wyraźnie ząbkowane, z widocznym nerwem środkowym, na dolnej stronie ciemno punktowane. Dalsze liście podobne lecz większe na dłuższych ogonkach, także naprzeciwległe, jasnozielone.

29

30

Wilczomlecz ogrodowy Euphorbia peplus L.

Rodzina: wilczomleczowate

-

Euphorbiaceae

Opis rośliny Jednoroczny chwast jary, dorastający do wysokości około 25 cm. Łodyga prosta lub rozgałęziona o barwie od żółtozielonej do czerwonej. Liście posiada odwrotnie jajowate, na krótkich ogonkach, całobrzegie. Kwiatostanem u tego gatunku jest wierzchotka z jajowatymi podsadkami w nasadzie. Miodniki półksiężycowate z dwoma charakterystycznymi długimi różkami (półksiężycami). Gatunek rozmnażający się za pomocą nasion 6-graniastych, od strony brzusznej z dwoma ciemnymi rowkami, znaczkiem i zagłębieniem u dołu, o długości ok. 1,5 mm i szerokości do 1,0 mm. Powierzchnia nasion delikatnie punktowana, matowa, szaroniebieska. Kwitnie od czerwca do października. Jest rośliną trującą. Występowanie Najczęściej występuje w ogrodach, sadach lecz spotkać go można na polach w różnych roślinach rolniczych, częściej na glebach żyznych i próchnicznych. Siewka Liścienie podłużnie owalne, nagie o słabym unerwieniu. Pierwsze liście i dalsze skrętolegle, okrągławojajowate, tępo zaostrzone, rozszerzające się ku górze. Nasada liści krótka i zwężająca się, przechodząca w krótki ogonek. Blaszki liściowe całobrzegie, słabo unerwione.

31

32

33

Rdest ptasi Po/ygonum

avicu/are L.

Rodzina: rdestowate -

Polygonaceae

Opis rośliny Gatunek jednoroczny, jary. Łodyga leżąca, podnosząca się, rzadziej wzniesiona, u nasady rozgałęziona. Długość pędów do ok. 50-60 cm. Posiada liście jednorodne, kształtu szerokołopatkowego do owalnopodługowatego, lekko zaostrzone. U nasady krótkich ogonków liściowych znajduje się błoniasta tutka nazywana również gatką. Kwiaty o odcieniu różowawym umieszczone są po kilka w kątach liści. Owocem jest orzeszek 3-graniasty, dlugości 2,5-3,0 mm i szerokości 1,2-1,7 mm, w górze zaostrzony, u nasady zaokrąglony z resztkami okwiatu, o jednej ścianie mniejszej, ciemnobrunatny. Kwitnie od końca maja do jesieni. Występowanie Rdest ptasi występuje wśród zbóż, w roślinach okopowych, kukurydzy, roślinach strączkowych i motylkowych oraz ogrodach. Gatunek ten spotkać można również na podwórzach, przydrożach, placach magazynowych. Występuje na różnych typach gleb, bardzo pospolity. Siewka Łodyżka podliścieniowa czerwono nabiegła. Liścienie podługowate, równowąskie, na szczycie tępe, w nasadzie zrośnięte w błoniastą pochewkę. Liście skrętoległe, podługowate, całobrzegie, pierwsze bardziej zaostrzone, dalsze tępo zakończone, z wyraźnym nerwem środkowym. Nasada liści zwężona w srebrzystych, postrzępionych na szczycie tutkach.

34

Rdest powojowy Polygonum convolvulus L. Fal/opia conuoluulus (L.) Hol. Bilderdykia conuoluulus Dumort.

Rodzina: rdestowate -

Polygonaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara, o łodygach wijących się, cienkich, kanciastych, długości do l m. Wypuszcza od dołu liczne rozgałęzienia, przy braku rośliny podporowej płożąca się na ziemi. Liście umieszczone są na wyraźnych ogonkach, o charakterystycznym sercowatostrzałkowatym kształcie, u nasady z zaokrąglonymi klapami. Starsze liście posiadają tutkę. Kwiaty niepozorne, białawozielone, umieszczone w kątach liści po 3-6. Owocem jest orzeszek, 3-graniasty, długości 2,7-3,5 mm, szerokości 1,8-2,5 mm, na szczycie zaostrzony, barwy brunatnej lub czarnej, matowy, o wszystkich ścianach jednakowych, lekko chropowanych. Kwitnie od czerwca do jesieni. Roślina trująca. Występowanie Rdest powojowy jako pospolity chwast występuje w zbożach, okopowych, lnie, często w uprawie kukurydzy i roślinach strączkowych. Zachwaszcza także rośliny ogrodnicze jak również spotkać go można na ugorach, nieużytkach i śmietnikach. Występuje częściej na glebach lekkich, piaszczystych oraz średnio ciężkich. Siewka Liścienie podługowate, do około 20 mm długości, na szczycie tępe lub zaokrąglone (inne niż u powoju polnego, z którym gatunek ten jest często mylony). Nerw środkowy jest wyraźnie zaznaczony. Pierwsze liście ułożone są skrętolegle, kształtu jajowatego, w nasadzie głęboko sercowate z zaokrąglonymi klapami, na szczycie ostre, z dość długimi ogonkami, na górnej stronie i na ogonku owłosione, na dolnej stronie nagie. Liście następne podobne, z krótszymi ogonkami oraz z tutkowymi pochewkami powstającymi ze zrastających się ze sobą przylistków.

35

36

37

Rdest kolankowaty Po/ygonum

=

/apatijolium

L.

~,.~

P. nodosum Pers.

.:

.

,.

Rodzina: rdestowate -

Polygonaceae

Opis rośliny Roczny chwast jary, dorastający do 1 m, średnio 30-60 cm wysokości. Łodyga wyprostowana, rzadziej podnosząca się lub rozesłana, czerwono plamista. Liście podługowate, jajowato lancetowate, na wierzchołku zaostrzone, na krótkich ogonkach opierających się o błoniaste tutki. Blaszki liściowe są z reguły nagie, mogą czasami być pokryte krótkimi włoskami a na brzegach orzęsione. Na starszych liściach często w części środkowej występuje ciemniejsza w zarysie trójkątna plamka. Kwiatostanem jest zbity kłos, wydłużony i lekko zwisający, koloru białoróżowego. Owocem jest orzeszek, w zarysie kolisty, długości 1,6-2,6 mm i szerokości 1,5-2,0 mm, spłaszczony i z obu stron wklęsły, na szczycie z małym dzióbkiem, w nasadzie tępo zaokrąglony, z resztami okwiatu, barwy ciemnobrunatnej z lekkim połyskiem. Kwitnie od czerwca do jesieni. Występowanie Rdest kolankowaty najczęściej występuje wśród roślin okopowych oraz zbóż, zwłaszcza jarych, a także w zasiewach lnu i roślinach warzywnych. Rośnie również na terenach nierolniczych; na glebach gliniastych, ciężkich, podmokłych. Siewka Łodyżka podliścieniowa czerwono nabiegła, długości do ok. 1,5 cm. Liścienie podługowate z krótkimi ogonkami, niekiedy owłosione. Pierwsze liście skrętoległe, podługowate, zaostrzone, u podstawy zwężające się i przechodzące w ogonek, nerw środkowy widoczny, z łukowatymi nerwami bocznymi. Dalsze liście lancetowate, pokryte krótkimi włoskami, na brzegach krótko owłosione.

."

.

.. .,'.

.

'.

-

~

38

Szczaw zwyczajny Rumex acetosa L.

Rodzina: rdestowate -

Polygonaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia, rozdzielnopłciowa i dwupienna (o kwiatach męskich i żeńskich). Łodyga wyprostowana, osiągająca wysokość 40-100 cm, u podstawy trochę czerwono nabiegła. Liście dolne duże strzałkowate lub oszczepowate w zależności od miejsca ustawienia na łodydze - na dłuższych lub krótszych ogonkach. Liście. są mięsiste, pokryte lekkim, mączystym nalotem. Kwiatostan walcowaty, luźny, barwy rdzawej lub czerwonawej. Owocem jest jajowaty orzeszek, ostro 3-kanciasty, na obu końcach zaostrzony, długości 1,5-3,0 mm, szerokości i grubości 1,0-1,5 mm, powierzchnia brunatnoczarna lub prawie czarna na krawędziach jaśniejsza, gładka, błyszcząca. Rozmnaża się za pomocą owoców-orzeszków oraz wegetatywnie z pączków na szyjce. korzeniowej. Kwitnie od maja do końca lipca. Występowanie Najczęściej występuje na średnio wilgotnych, torfowych łąkach, wśród wieloletnich roślin motylkowych i trawach, ponadto na polach i ogrodach oraz brzegach rowów, przydrożnych skrajach lasów na głebach o podłożu gliniastym i ilastym. Siewka Liścienie owalne, na szczycie mogą być zaokrąglone lub ostro zakończone, zwężające się u nasady w ogonki. Pierwszy liść jajowaty lub lekko owalny, na wierzchołku słabo zaostrzony. Drugi liść już bardziej wydłużony, podługowaty z wyraźnym ogonkiem. Dalsze liście strzałkowate, wszystkie pokryte mączystym nalotem.

39

40

41

Szczaw polny Rumex acetosella L.

Rodzina: rdestowate -

Polygonaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia, wysokości 10-30 cm mogąca dorastać do 50 cm. Charakteryzuje się cienkimi rozgałęzionymi łodygami z liśćmi lancetowatymi lub równowąskimi, u nasady z poziomo odstającymi oszczepowatymi odcinkami tworzącymi różyczkę. Jest rośliną dwupienną o kwiatostanach typu rozpierzchłej wiechy. Kwiaty męskie-pręcikowe z żółtymi pręcikami, natomiast kwiaty żeńskie-słupkowe z jasnoczerwonymi słupkami. Owocem jest 3-graniasty orzeszek, ok. 1 mm długości i szerokości, połyskujący barwy jasnobrunatnej o wszystkich płaszczyznach jednakowych. Jako roślina wieloletnia rozmnaża się generatywnie za pomocą owoców-orzeszków, oraz wegetatywnie z odrostów korzeniowych. Przezimowuje w postaci różyczek liściowych oraz drobnych odrostów korzeniowych. Kwitnie od maja do jesieni. Występowanie Szczaw polny jest gatunkiem bardzo pospolitym, występującym na glebach piaszczystych, ubogich oraz kwaśnych. Spotkać go można na polach w zasiewach zbóż, słabych koniczynach i łucernikach, w lnie. Rośnie również na użytkach ziełonych oraz ugorach i nieużytkach. Siewka Liścienie podługowate, tępo zakończone, zwężające się i stopniowo przechodzące w szerokie, krótkie, soczyste ogonki, zrastające się w nasadzie, z nerwami słabo widocznymi, środkowym wąskim i bocznymi nitkowatymi. Liścienie mogą być czerwono nabiegłe. Liście są skrętolegle ułożone w skupieniu nad liścieniami. Pierwszy liść prawie owalny, nieco jajowaty, następne już wy_ dłużone o długości 6-10 mm. Dalsze liście stają się oszczepowate, u góry zaostrzone, u dołu opatrzone w bok odgiętymi odcinkami. Liścienie i liście są całobrzegie, pokryte lekkim mączystym nalotem.

42

43

Kąkol polny Agrostemma

githago

Rodzina: goździkowate -

L.

Caryophy/Jaceae

Opis rośliny Chwast jednoroczny, forma ozima i jara. Dorasta w zależności od stanowiska do ok. 10-100 cm wysokości. Łodyga wyprostowana, górą rozgałęziona, wraz z liśćmi miękko, szaro owłosiona. Liście umieszczone są na łodydze naprzeciwlegle, kształtu równowąsko lancetowatego, ostro zakończone i omszone. Kwitnie kwiatami pojedynczymi, umieszczonymi na długich szypułkach. Kielich kwiatu posiada płatki korony barwy purpurowej lub fioletowej. Owocem jest otwierająca się torebka, zawierająca do 40 nasion. Nasiona są lekko kanciaste, w zarysie okrągławonerkowate, długości i szerokości 2,5-3,5 mm, pokryte chropowatymi wyrostkami (brodawkami) barwy prawie czarnej, matowe. Kwitnie od czerwca do początku sierpnia. Roślina trująca. Występowanie Kąkol polny jest chwastem charakterystycznym dla zbóż, zwłaszcza żyta. Nasiona nie wysypują się z torebek i są wymłacane razem ze zbożami. Przy starannym czyszczeniu nasiona są usuwane z materiału siewnego i rzadziej dostają się na pola. Rośnie na wszystkich rodzajach gleb. Siewka Liścienie podługowate, lub podługowato odwrotnie jajowate, na Wierzchołku lekko zaokrąglone, w dole stopniowo zwężone w krótkie ogonki. Ciekawostką są nierówne liścienie. Jeden długości ok. 18-20 mm, drugi 15-18 mm. Liście pierwszej i drugiej pary - podługowate, wzniesione do góry, na szczycie ostre, w dole ogonki szerokie, prawie oskrzydlone. Blaszki liściowe są pokryte odstającymi, miękkimi, bezbarwnymi włoskami. Dalsze liście są naprzeciwległe, zebrane w różyczkę, każdy z wyraźnym nerwem środkowym. Rośliny ze wschodów jesiennych tworzą przed mrozami rozetkę rozłożoną na ziemi z liśćmi dochodzącymi do ok. 10 cm długości.

44

45

Bniec biały Melandrium album (MilI.) Garcke

Rodzina: goździkowate -

Caryophy/laceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, dwuletnia, rzadziej wieloletnia, dwupienna. Łodyga u tego gatunku dorasta do wysokości 30-100 cm, jest rozgałęziona, miękko owłosiona, u góry lekko lepka. Liście naprzeciwległe, dolne kształtu odwrotnie jajowatego, górne - owalnielancetowate, zaostrzone, zwężające się w ogonek, owłosione. Kwiatostanem jest wierzchotka dwuramienna. Kwiaty koloru białego, o kielichu rurkowatym u kwiatów męskich-pręcikowych oraz jajowato rozdętym u kwiatów żeńskich-słupkowych. Kielichy są gruczołowato omszone z wyraźnym ząbkowaniem. Owocem jest torebka otwierająca się na szczycie. Nasiona kształtu nerkowatego, długości 1,0-1,5 mm, z lekkim zagłębieniem od strony brzusznej, wyraźnie brodawkowane, matowe, koloru popielatoszarego. Do pełnego rozwoju potrzebuje z reguły dwóch okresów wegetacyjnych. Rozmnaża się generatywnie za pomocą nasion oraz wegetatywnie z pączków przybyszowych umieszczonych na korzeniach. Kwitnie od maja do września. Występowanie Występuje wśród zbóż i roślin okopowych, częściej w roślinach wielołetnich koniczynach, lucernie. Rośnie również na łąkach, rowach, miedzach i nieużytkach, w zaroślach. Gatunek ten można spotkać w ogrodach o glebach żyznych, bogatych w azot. Siewka Liścienie odwrotnie jajowate lub eliptyczne, lekko zaostrzone, z widocznym tylko nerwem środkowym. Liście naprzeciwległe, skupione w różyczkę - pierwsze podługowatoeliptyczne, na szczycie dzióbkowato zaostrzone, u dołu klinowato zwężające się w ogonki liściowe. Następne liście podługowate o nerwach pierzastych, na brzegach i po obu stronach blaszki krótko owłosione.

46

47

Czerwiec roczny Scleranthus annuus L.

Rodzina: goździkowate -

CaryophyJ/aceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, ozima lub jara. Łodyga zwykle wzruesiona, niekiedy podnosząca się, widlasto rozgałęziona, krótko owłosiona. Liście nitkowate, równowąskie, na górnej stronie płaskie, pod spodem wypukle, ostro zakończone. Kwiaty zielonkawe, skupione w pęczki na końcach gałązek lub w kątach liści. Działki kielicha ząbkowane, na brzegach jaśniejsze. Płatków korony brak. Owoc pozostający po dojrzeniu w kielichu jest podłużnie jajowaty, barwy żółtej do brunatnej, długości do 1,2 mm. Kwitnie od czerwca do października. Występowanie Występuje na glebach piaszczystych, a nawet cięższych lecz kwaśnych, najczęściej w zasiewach zbóż, zwłaszcza ozimych. Zachwaszcza również koniczyny, trawy i rośliny okopowe. Rośnie w ogrodach i miejscach otwartych. Siewka Łodyżka podliścieniowa drobnowalcowata przechodząca w nitkowaty korzonek. Liścienie wąskie, podługowate, płaskie, na końcu ostro zakończone, w nasadzie zrośnięte w błoniastą pochwę. Liście pierwsze wąskie, prawie nitkowate, z wierzchu plaski e, na dolnej stronie wypukle, na szczycie ostre. Międzywęźla słabo rozwinięte, zatem pierwsze pary liści tworzą pozorne okółki, u starszych roślin przybierających formę różyczki złożonej z liści łodygowych i liści z odgałęzień bocznych.

48

49

Sporek polny Spergula aroensis L.

Rodzina: goździkowate -

Caryophyllaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara, niekiedy zimująca. Dorasta do ok. 10-40 cm wysokości. Łodyga prawie od nasady rozgałęziona, wyprostowana lub podnosząca się, gruczołowato owłosiona. Liście nitkowate, pod spodem z wyraźną bruzdką, z przylistkami, zebrane w okółki. Kwiatostanem jest dwuramienna wierzchotka. Kwiaty białe umieszczone na cienkich i silnie wydłużonych szypułkach. Owocem jest pękająca torebka. Nasiona drobne o średnicy 1,0 mm, soczewkowate, barwy czarnej z białym obrzeżem i drobnymi brodawkami na powierzchni. Jako gatunek zbiorowy obejmuje szereg form z wyróżnionymi osobnymi gatunkami różniącymi się cechami morfologicznymi pędów oraz nasion. Kwitnie od lipca do września. Występowanie Występuje na glebach kwaśnych, piaszczystych ale dość wilgotnych. Zachwaszcza zboża jare, ozime oraz rośliny okopowe. Siewka Liścienie nitkowate, wąskie, u dołu podstawami zrośnięte, siedzące, na szczycie tępe, łukowato wzniesione. Liście parami naprzemianległe, zbliżone do siebie tworzą pozorny okółek, nieco zaostrzone na wierzchołku, na górnej' stronie wypukle, a pod spodem z bruzdką. Następne liście podobne, wyrastające w podobnych okółkach, nagie, nieco lśniące i lepkie. Młoda wyrośnięta siewka przypomina pokrojem siewkę sosny.

50

Gwiazdnica pospolita Stel/aria media (L.) Vill.

\.

..'.··:'~1.....,..'

51 ~

.

,.

.

k

_,'

!.\

.

Rodzina: goździkowate -

Caryophyl1aceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara lub ozima. Łodygi cienkie, wątłe, leżące, rozesłane, długości 10-40 cm, korzeniące się w węzłach u nasady liści. Łodygi posiadają charakterystyczne jednoszeregowe owłosienie przemieniające się na poszczególnych międzywęźlach. Liście jajowate ostro zakończone małym dzióbkiem, dolne i środkowe są na ogonkach z krótkimi włoskami, górne siedzące, umieszczone na łodydze naprzeciwlegle. Kwiatostanem jest dwuramienna wierzchotka. Kwiaty umieszczone są na szczycie pędów oraz w kątach liści. Kwitnie białymi, drobnymi kwiatkami zebranymi na długich szypułkach. Działki kielicha tak długie jak płatki korony. Owocem jest jajowata torebka, dłuższa od działek kielicha, pękająca, otwierająca się u góry. Nasiona w zarysie okrągławe, średnicy 1,0-1,3 mm, lekko nerkowate, spłaszczone z małym dzióbkiem na obwodzie, matowe, na powierzchni brodawkowane (brodawki w postaci gwiazdek). Kwitnie i owocuje prawie przez cały rok (z wyjątkiem okresu mrozów). Wydaje w ciągu okresu wegetacyjnego (roku) kilka pokoleń. Nasiona kiełkują w niskiej temperaturze i nie przechodzą dłuższego okresu spoczynku. Rozmnaża się z nasion oraz wegetatywnie z części łodygi, w węzłach której powstają korzenie przybyszowe. Roślina bardzo pospolita. Występowanie Gwiazdnica pospolita występuje na wszystkich rodzajach gleb i w 'różnych roślinach uprawnych na polach i w ogrodach. Szczególnie uciążliwa na stanowiskach wilgotnych, w latach o umiarkowanych temperaturach oraz na glebach żyznych, próchnicznych i silniej nawożonych, zwłaszcza azotem. Siewka Łodyżka podliścieniowa naga, przechodząca w cienki korzonek. Liścienie lancetowate, na szczycie ostre, u nasady zaokrąglone i zwężające się nagle w ogonek, z cienkim nerwem środkowym, pokryte włoskami. Pierwsze liście naprzeciwległe, szerokojajowate, na szczycie z drobnym ostrzem. Ogonki pokryte włoskami. Dalsze liście podobne, większe, z niewyraźnym pierzastym unerwieniem. Poszczególne międzywęźla prawie czworograniaste, jednostronnie owłosione. Z kątów liścieni i pierwszych liści wyrastają wcześnie pędy boczne .

•.

•

~ ,'" _.

'

•

~,~".

~

•

~"\

52

Gorczyca polna Sinapis arvensis L. =

Brassica arvensis Rebenh B. sinapistrum Boiss.

Rodzina: krzyżowe =

Cruciferae Brassicaceae

Opis rośliny Chwast jednoroczny, jary, dorastający nawet do 100 cm wysokości, średnio 30-60 cm. Łodyga rozgałęziona, szorstko owłosiona. Liście niepodzielone, jajowate lub podługowate, dołne prawie lirowate, nierówno zatokowo-ząbkowane. Kwiatostanem jest grono. Kwiaty złocisto-słonecznie-żółte, z charakterystycznie odstającymi działkami kielicha. Owocem jest łuszczyna równowąska, zakończona sztyletowatym dzióbkiem, zawierająca od 8-13 nasion. Nasiona w zarysie kuliste, o średnicy ok. 1,5 mm, prawie gładkie, ciemnobrunatne lub czarne z widocznym małym znaczkiem. W glebie zachowują żywotność przez kilka lat (7-10 a nawet dłużej). Jedna roślina wydaje około 1000 nasion przy dwóch pokoleniach w ciągu roku. Wschody gorczycy pojawiają się najwcześniej wiosną (już przy temperaturze + 1°C) i przy sprzyjających warunkach wilgotnościowych trwają do końca lata. Na gatunku tym często występują choroby i szkodniki, które przenoszą się na rośliny uprawne z rodziny krzyżowych (rzepak, brukiew, kapusta i inne). Nazwa zwyczajowa: ognicha, hodrych. Występowanie Występuje często i w dużym nasileniu na żyznych glebach wapiennych, gliniastych i wilgotnych, rzadziej na piaszczystych lecz i tam można ją spotkać. Zachwaszcza zwłaszcza zboża jare, rośliny okopowe, strączkowe, len, warzywa; oprócz tego rośnie na miedzach, przydrożach, nieużytkach. Siewka Liścienie szerokosercowate, lekko nerkowate, na szczycie wyraźnie wycięte, dołem szeroko zaokrąglone i krótko klinowato przechodzące w długie ogonki, nagie. Pierwsze liście podłużnie odwrotnie jajowate, na brzegach faliste lub z nierównym ząbkowaniem, dołem przechodzące w klinowate ogonki, na brzegach i górnej stronie oraz u dołu na nerwach szczeciniasto owłosione. Liście dalsze podobne do pierwszych, nierówno zatokowo-ząbkowane, nerwy pierzaste, boczne - cienkie dochodzące do wycięć na brzegach liści.

53

54

Rzodkiew świrzepa Raphanus raphanistrum L.

~~"-",,,-,,,,,.,.,, .'

·."1

•

-'

. :.;

. ','

ił.','

" '

'• ,..,.",*'-;'.' ,,,,,,

,

"

,"

:/,,'

'

...... -.-

Rodzina: krzyżowe -

=

Cruciferae Brassicaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara, dorastająca do wysokości 60 cm. Łodyga wzniesio.na, rozgałęziona, u dołu szorstko owłosiona. Liście dolne na ogonkach, lirowate z bardzo głębokimi wcięciami wyglądającymi jak drobne boczne odcinki, górne liście bardziej lancetowate z nierównym ząbkowaniem. Kwiatostanem jest grono. Kwiaty jasnożółte lub z odcieniem białawym, zwykle z oiemnofioletowymi nerwami na płatkach korony. Kielich z działkami przylegającymi. Owocem jest przewęzista łuszczyna, rozpadająca się po dojrzeniu na kiłka zdrewniałych członów, długości 4,0-7,0 mm, szerokości i grubości 3,0-4,5 mm, bruzdowanych, barwy brunatno lub zielonoszarej. Nasiona kiełkują bardzo powoli, niekiedy dopiero w drugim roku, gdy łuszczyna ulegnie rozpadowi. W glebie zachowuje żywotność przez wiele lat. Gatunek ten jest rozsadnikiem chorób grzybowych i szkodników uprawnych roślin krzyżowych. Kwitnie od czerwca do października. Nazwa zwyczajowa: łopucha. Występowanie Rzodkiew świrzepa jest chwastem bardzo pospolitym w zbożach jarych, w roślinach okopowych, często jako zachwaszczenie wtórne, oprócz tego w warzywach oraz na terenach nie użytkowanych rolniczo. Występuje na glebach piaszczystych, ubogich i kwaśnych. Siewka Liścienie w zarysie odwrotnie sercowate, na szczycie głęboko wcięte, prawie 2-klapowe, na wąskich, rynienkowatych i wydłużonych ogonkach, które są rzadko owłosione. Pierwsze liście skrętoległe, lirowate z 1-2 parami drobnych łancetowatych odcinków, ze szczytowym odcinkiem dużym, na brzegu grubo Lnierówno ząbkowane. Następne liście lirowate z większą liczbą powcinanych prawie do nerwu środkowego bocznych drobnych odcinków. Blaszki liściowe oraz ogonki szorstko i gęsto owłosione.

..

'

'

,

,

55

56

57

Tobołki polne Thlaspi arvense L.

Rodzina: krzyżowe =

Cruciferae Brassicaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, forma jara lub ozima. Łodyga wysokości 10-50 cm, wzniesiona, w górze rozgałęziona, lekko kanciasta, bruzdowana - pachnąca czosnkiem. Liście dolne - odziomkowe kształtu odwrotnie jajowatego, na ogonkach; liście umieszczone wyżej na łodydze - podługowate, w nasadzie strzałkowate, zatokowo ząbkowane, tępo zaostrzone. Kwiatostan - grono, wydłużające się w okresie tworzenia owoców. Kwitnie drobnymi białymi kwiatkami. Owocem jest charakterystyczna, szeroko oskrzydlona luszczynka, spłaszczona, z głębokim i wąskim wycięciem na szczycie, zawierająca do 14 nasion. Nasiona w zarysie owalne, długości ok. 2,0 mm, spłaszczone, o powierzchni łukowato pomarszczonej (żeberkowanej, przypominającej linie papilarne), barwy ciemnobrunatnej. Nasiona kiełkują już w temperaturze l-2°C, ponadto są odporne na działanie czynników zewnętrznych, mogą kiełkować przed zupelnym dojrzewaniem, a jedna roślina w ciągu okresu wegetacji wydaje kilka pokoleń. Kwitnie od początku maja do późnej jesieni. Roślina trująca. Występowanie Chwast bardzo pospolity na obszarze całego kraju, występujący na glebach gliniastych, średnich i ciężkich oraz na glebach lżejszych, próchnicznych i zasadowych. Zachwaszcza rośliny zbożowe jare i ozime, okopowe, spotykana w uprawie kukurydzy i roślinach strączkowych, w koniczynie, w ogrodach, a także na ugorach, miedzach i przydrożach. . Siewka Liścienie owalnoeliptyczne, na szczycie zaokrąglone i niekiedy lekko wcięte. Pierwszy liść jajowaty, na brzegach lekko falisty, zwężający się w dość długi ogonek. Drugi liść podobny lecz wyraźnie na brzegach falisty. W starszych różyczkach (przewaźniezimujących) liście odwrotnie jajowate, dołem zwężone w ogonki, nagie, pierzasto i sieciowato unerwione. Formy jare są słabiej ulistnione z liśćmi prawie siedzącymi.

58

Tasznik pospolity Capsella bursa pastoris (L.) Medicus

Rodzina: krzyżowe =

Cruciferae Brassicaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara lub ozima. Łodyga WZnIeSIOna, prosta lub rozgałęziona, naga lub owłosiona. Liście dolne zebrane w różyczkę, ksztaltu podługowatego, o trójkątnych, ostrych ząbkowanych odcinkach, ogonkowe. Liście górne łodygowe, siedzące, wcinane z ząbkami. Kwiatostanem jest grono, o kwiatach białych, drobnych. Owoc łuszczynka trójkątna, odwrotnie sercowata, na szczycie lekko wcięta. Nasiona drobne, ok. 1,0 mm długości, jajowate lub eliptyczne, prawie jednakowo grube, barwy żółtej do brunatnej. Jedna roślina w ciągu okresu wegetacji wydaje kilka tysięcy nasion, mogących zachować żywotność w glebie do 5 lat. Uciążliwy chwast, wydający w ciągu roku kilka pokoleń, w tym form wielopostaciowych, zimujących z liśćmi zebranymi w różyczkę. Rośliny ze wschodów wiosennych przeważnie z liśćmi łodygowymi, siedzącymi. Wschodzi przez cały okres wegetacji; kwitnie od kwietnia do jesieni. Występowanie Tasznik pospolity występuje na wszystkich typach gleb, w uprawach roślin okopowych, warzywach, zbożach jarych i ozimych, w ogrodach i sadach oraz na przydrożach, nieużytkach, wokół zabudowań. Siewka Liścienie eliptyczne, drobne, na szczycie tępe. Pierwsze liście podługowate, odwrotnie jajowate, tępe na szczycie, przechodzące w długi ogonek, pokryte siedzącymi włoskami. Następne liście skrętoległe, dalsze klapowatopierzastodzielne, z widocznymi nerwami środkowymi oraz owłosione.

59

60

Iglica pospolita Erodium

cicutarium

61

(L.) L'Herit.

Rodzina: bodziszkowate -

Geraniaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara i ozima, wysokości 10-50 cm. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, od dolu rozgalęziona, owIosio na, u góry lekko gruczolowata. Posiada liście naprzeciwległe lub skrętoległe, pierzastosieczne, odcinki liściowe są siedzące lub na bardzo krótkich ogonkach, głęboko pierzastowcinane. Kwiatostan w formie baldacha, o kwiatach barwy liliowej lub jasnopurpurowej. Owocem jest S-dzielna rozłupnia, rozpadająca się na podługowate rozłupki, o skręconych, zdrewniałych częściach szyjki słupka, barwy brunatnej, o złocistym owłosieniu, długość owocu bez ości ok. 6,0 mm, grubość 1,0 mm. Kwitnie od kwietnia do września. Występowanie Występuje na glebach piaszczystych lub lżejszych gliniastych, lekko kwaśnych, zachwaszczając rośliny okopowe, zboża, koniczyny, spotykana na przydrożach, miedzach i rowach. Siewka Liścienie w zarysie jajowate, 2-3-klapowe, poprzez głębokie boczne wcięcia podzielone na nierówne odcinki (klapy); szczytowy większy, boczne mniejsze i położone niesymetrycznie, lekko omszone. Pierwsze liście skrętoległe, z 3 parami pierzastodzielnych bocznych odcinków, dolne odcinki największe. Liście następne podobne, z większa liczbą odcinków bocznych, pokrytych drobnymi, białawymi włoskami.

62

Bodziszek drobny Geranium pusillum L.

Rodzina: bodziszkowate -

Geraniaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara i zimująca. Łodyga zwykle leżąca, krótko omszona, dorastająca do 10-50 cm wysokości. Liście dłoniasto 5-9-dzielne, o odcinkach klinowatych. Każdy odcinek na wierzchołku 3-5-krotnie nierówno powcinany. Kwiatostany baldachokształtne umieszczone są w kątach liści. Kwiaty barwy fioletowej do lekko purpurowej, szypułki kwiatowe po przekwitnięciu odgięte w dół. Owocem jest jajowata rozłupka, z małym dzióbkiem, długości 1,5-2,0 mm i szerokości 1,0-1,2 mm, pokryta gruczołowatymi włoskami barwy ciemnożółtej do brunatnej. Kwitnie od maja do września. Występowanie Bodziszek drobny występuje prawie na wszystkich glebach próchnicznych i gliniastych, lżejszych lecz dobrze nawożonych, w ogrodach i na polach. Najczęściej wśród zbóż, roślin okopowych oraz roślin pastewnych; spotykany również na przydrożach i odłogach. Siewka Liścienie nerkowate, w nasadzie sercowate, na szczycie zaokrąglone lecz z płytkim, szerokim wcięciem, na długich ogonkach, czerwono nabiegłych w dolnej części, całe krótko omszone. Pierwszy liść dłoniasto klapowany, w zarysie okrągły, z dłoniasto rozchodzącym się unerwieniem. Następne liście podobne, większe z 3-dzielnymi klapami na długich ogonkach, kilkakrotnie dłuższych od blaszek liściowych. Blaszki i ogonki pokryte odstającymi, drobnymi włoskami.

63

64

Wyka drobnokwiatowa (szorstka) Vicia hirsuta (L.) S. F. Gray

Rodzina: motylkowate -

Papilionaceae

= Leguminosae = Fabaceae Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara lub ozima, z rzadka szorstko owłosiona, wysokości 20-80 cm. Łodyga leżąca lub podnosząca się, od nasady rozgałęziona, cienka, 4-kanciasta. Liście o 4-10 parach równowąskich listków, zakończone wąsem. Kwiatostanem jest grono, 2-10 kwiatowe. Kwiaty drobne, blękitne lub białawe. Owocem są strąki podługowate, rombowate, barwy brunatnej lub czarnej, zwykle owłosione, najczęściej 2 nasienne. Nasiona prawie koliste, lekko spłaszczone, średnicy ok. 2,5 mm, gładkie, połyskujące, barwy od szarozielonej do brunatnej, zwykle czarno plamiste. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występowanie Wyka drobnokwiatowa występuje na głebach piaszczystych lub gliniastych, częściej na glebach lżejszych, ubogich w wapno. Zachwaszcza zboża ozime i jare, len, koniczyny, okopowe i inne rośliny uprawne. Rośnie również w zaroślach, nad brzegami wód. Siewka Łodyżka podliścieniowa kanciasta, ku nasadzie z odcieniem fioletowym. Pierwszy liść o 2 parach podługowatych, równowąskich listków, na wierzchołkach zwężonych z małym kończykiem. Liście następne z dłuższymi wąsami oraz wyraźnymi przylistkami, na szczycie dwudzielnymi.

65

66

Wyka czteronasienna Vicia tetrasperma (L.) Schreb.

67

I~) I

,~1- .. #J..~!,~\

.'

Rodzina: motylkowate -

= =

Papilionaceae Leguminosae Fabaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara i zimująca, o łodydze długiej, silnie rozgałęzionej, owijającej się wokół roślin uprawnych. Liście o 3-8 parach równowąskich, tępych lub zaostrzonych listków, z przylistkami całobrzegimi na wpółstrzałkowatymi. Kwiatostany 1·2 kwiatowe. Kwiaty barwy lekko liliowej lub białawej. Strąk zawiera zwykle 4 nasiona, jest równowąski, nagi, na szczycie zaokrąglony. Nasiona kuliste, średnicy 1,6-2,2 mm, matowe, o odcieniu zielonkawym, w tle występują ciemniejsze plamy. Znaczek długości 1·1,5 mm obejmujący 1/4-1/6 obwodu nasienia. Kwitnie od maja do początku września. Występowanie Występuje na glebach gliniasto· piaszczystych ubogich w wapno, często z innymi gatunkami wyki. Zachwaszcza zboża, zwłaszcza ozime, ale często i jare, niekiedy spotkać można ten gatunek w innych roślinach uprawnych oraz na terenach nie użytkowanych rolniczo. Siewka Łodyżka cienka, wiotka, nieco graniasta. Pierwszy liść o jednej parze listków, kształtu owalnego, na szczycie zaostrzonych z cienkim ok. 3 mm długości wąsem, przylistki na wpół strzałkowate, całobrzegie. Liście następne podobne z długimi wąsami, wyraźnym pierzastym unerwieniem odchodzącym od nerwu głównego.

"-;'

,

I'-:~.:..•

.

. ,,

,

68

69

Wyka ptasia Vźcia cracca L.

Rodzina: motylkowate -

Papilionaceae Leguminosae = Fabaceae =

Opis rośliny Roślina wieloletnia, o cienkich wijących się i rozgałęzionych łodygach, długości 30-100 cm, owłosiona. Liście parzystopierzaste, zakończone rozgałęzionym, czepnym wąsem, o 6·10 parach równowąskich lub podługowatych listków oraz występującymi u podstawy ogonka całobrzegimi strzałkowatymi przylistkami. Kwiatostan w formie grona, składający się z 20-40 kwiatów, gęsty, na szypule równej długości wspierającego go liścia. Kwiaty barwy niebieskiej z odcieniem fioletowym. Owocem jest brunatny strąk, spłaszczony, zawierający 4-5 nasion. Nasiona prawie kuliste, średnicy 2,0-3,5 mm, ciemnobrunatne, z ciemniejszym marmurkiem. Znaczek długości 2-3 mm obejmujący 1/3-1/4 obwodu nasienia. Kwitnie od czerwca do września. Rozmnaża się za pomocą nasion oraz wegetatywnie z odrostów korzeniowych. Występowanie Występuje na różnych typach gleb. Przede wszystkim jednak na glebach gliniastych i próchnicznych oraz wapiennych. Na polach uprawnych spotykana rzadziej, częściej na ich obrzeżach, miedzach; bardzo pospolita na łąkach, w zaroślach i lasach. Siewka Łodyżka podliścieniowa cienka, 4-kanciasta o ciemno fioletowym zabarwieniu. Pierwszy liść o jednej parze listków, równowąsko lancetowatych, na szczycie z niedużym ostrzem. Drugi i trzeci liść podobny do pierwszego. Czwarty liść posiada 2 pary listków i zakończony jest krótkim, nierozgałęzionym prostym wąsem. U podstawy ogonków po dwa drobne szydlaste przylistki.

70

71

Mak polny Papaver rhoeas L.

Rodzina: makowate -

Papaveraceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, ozima lub jara, wysokości 20-60 cm lub wyższa w zależności od rodzaju uprawy, którą zachwaszcza. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona i odstająco owłosiona. Liście pojedynczo lub podwójnie pierzastodzielne o odcinkach podługowatych, wyraźnie ząbkowanych i owłosionych. Kwiaty pojedyncze, o płatkach korony barwy purpurowej, z reguły z dużą ciemną plamą u nasady. Szypułki kwiatowe długie, odstająco owłosione. Owocem jest torebka (makówka) o znamieniu 8-14 promieniowym, naga, prawie kolista lub odwrotnie jajowata, u nasady zaokrąglona. Nasiona nerkowate, dl ugości 0,6-0,9 mm, o powierzchni wyraźnie Siateczkowatej, barwy brunatnej z różnym odcieniem, matowe. Nasiona charakteryzują się dużą żywotnością co tłumaczy masowe pojawianie się tego gatunku np. w lata wilgotne. Roślina kwitnie od maja do początku sierpnia oraz drugi raz na jesieni. Występowanie Mak polny jest chwastem gleb ciężkich, gliniastych, niekiedy rośnie na glebach lżejszych lecz żyznych. Najczęściej występuje w zbożach ozimych, zwlaszcza w pszenicy i życie, rzadziej w roślinach okopowych, dość pospolity. Siewka Liścienie równowąskie, drobne, nitkowate, szerokości ok. 2 mm, na szczycie zaokrąglone lub lekko zaostrzone, w nasadzie nieznacznie zrośnięte. Pierwsze liście naprzeciwległe, owalne, na szczycie zaostrzone, pierzasto unerwione, całobrzegie. Liść trzeci i czwarty bardziej klinowaty, wydłużony, na szczycie z bocznymi wcięciami (trójzębne). Dalsze liście pierzastodzielne, z wyraźnym owłosieniem, pod spodem z sinawym nalotem. Często u form ozimych liście zebrane w różyczkę.

72

Mak piaskowy

73

Papaver argemone L. P. hybridum (L.) Vigg.

Rodzina: makowate -

Papaveraceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, ozima lub jara. Łodyga wysokości 15-50 cm, szczeciniasto owiosiona, o liściach pojedynczo lub podwójnie pierzastodzielnych, w nasadzie zwężonych, siedzących, o odcinkach równowąskich, drobnych. Kwiaty pojedyncze, płatki korony barwy szkarłatnej, z czarną plamą u nasady, znamię słupka o 4-5 promieniach. Owoc - torebka (makówka) wydłużona, maczugowata, pokryta rzadkimi, krótkimi, szczeciniastymi włoskami. Nasiona nerkowate, długości 0,8-1,0 mm, o barwie stalowej lub popielatej, siateczkowane, słabo połyskujące. Kwitnie od maja do lipca. Występowanie Występuje częściej na glebach piaszczystych, w zasiewach zbóż, szczegół nie ozimych w tym żyta, spotykana także na ugorach i nieużytkach. Siewka Liścienie równowąskie, drobne, płaskie, na szczycie lekko zaostrzone. Pierwsze liście skrętoległe, owalne lub lekko klinowate, całobrzegie. Liście dalsze pojedynczo lub podwójnie pierzastodzielne o odcinkach drobnych, równowąskich na wyraźnych ogonkach. Liście obustronnie owłosione, barwy szarozielonej.

74

Dymnica pospolita Fumaria officinalis L.

Rodzina: dymnicowate -

Fumariaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara, rzadziej ozima o pędach rozgałęzionych, wzniesionych, podnoszących się lub leżących, kanciastych. Liście o charakterystycznej sinej lub szarozielonej barwie, zv.;yklepodwójnie lub potrójnie pierzastosieczne, o odcinkach wąskich, lekko lancetowatych. Kwiatostan w postaci gęstego grona z kwiatami grzebieniastymi, barwy czerwonej, różowej lub odcieniu purpurowym na szczycie ciemniejsze. Owoce w postaci drobnych, kulistawych niełupek, o rozmiarach ok. 2,0 x 2,5 mm, z przodu lekko spłaszczonych, na szczycie wklęsłych, osadzonych na skośnie wzniesionych szypułkach z przysadką. Kwitnie od końca kwietnia do sierpnia. Występowanie Gatunek ten występuje na glebach wilgotnych, próchnicznych, zasobnych w azot, w ogrodach, na polach uprawnych, w okopowych, w mniejszych ilościach w zbożach, lnie i roślinach strączkowych. Siewka Rośliny pokryte sinawym nalotem początkowo przypominają siewki marchwi. Liścienie równowąskie, dl. ok. 25 mm, na końcu zaostrzone, w dole zwężone, przechodzące w rynienkowaty ogonek. Pierwszy liść podwójnie 3-sieczny; boczne listki podługowato odwrotnie jajowate, 2 lub 3-sieczne. Liście następne 2-3-krotnie pierzastosieczne o odcinkach bocznych lancetowatych.

75

76

77

Fiołek polny Viola arvensis Murray

Rodzina: fiołkowate -

Violaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, ozima lub jara. Łodyga prosta lub rozgałęziona, podnosząca się lub rozesłana, do 10-30 cm wysokości, mogąca dorastać nawet do wysokości 60-80 cm. Liście dolne kształtu jajowatego; górne wydłużone, lancetowato klinowate, przechodzące w ogonek, na brzegu karbowane. Liście u dołu przy łodydze z pierzastodzielnymi przylistkami. Kwiaty pojedyncze na długich szypułkach, grzbieciste z prostą ostrogą. Działki kielicha dłuższe od płatków korony. Górny płatek barwy białożółtej z lekkim odcieniem fioletowym, boczne i dolny jasnożółte. Owocem jest torebka otwierająca się 3 klapami. Nasiona podłużnie jajowate, długości 1,5-1,8 mm i szerokości 0,7-1,0 mm, lekko bruzdowane, jasnobrunatne z połyskiem. Kwitnie od kwietnia do września. Nazwa zwyczajowa: bratek polny. Występowanie Fiołek polny występuje pospolicie na różnych typach gleb w tym ciężkich i lekkich, na polach i w ogrodach, a także przydrożach i innych terenach. Z roślin rolniczych zachwaszcza zboża ozime i jare, kukurydzę, rośliny strączkowe oraz okopowe. Siewka Liścienie lekko jajowate, w nasadzie zaokrąglone, z obu stron skośnie ścięte, łukowato unerwione. Pierwsze liście skrętoległe, okrągławojajowate, na szczycie szeroko zaokrąglone, w nasadzie nieco sercowate, z dwoma widocznymi wcięciami po bokach. Dalsze liście na brzegach wyraźniej faliste - tępe ząbki, na dłuższych ogonkach, na szczycie zaokrąglone, u nasady sercowate, niekiedy krótko owłosione.

78

79

Powój polny Convolvulus arvensis L.

Rodzina: powojowate -

Convolvulaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia o łodydze wijącej, owijającej się wokół innych roślin lub rozkładającej się płasko po ziemi. Liście równowąskie, podługowatolancetowate, w nasadzie strzałkowate lub oszczepowate, całobrzegie, na wyraźnych długich ogonkach. Kwiaty po 1 lub 2 w kątach liści, na długich szypułkach, z oddalonymi podkwiatkami. Kołor płatków korony bladoróżowy, z zewnątrz z pięcioma czerwonymi smugami oraz brzegiem korony pofałdowanym i 5-kątnym. Owocem jest torebka 2-komorowa. Nasiona odwrotnie jajowate, długości 3,0-4,0 mm, szerokości 2,5-3,5 mm i grubości 2,5 mm, u dołu zwężone, z jednej strony półokrągłe, z drugiej 2-graniaste z wyraźnym brodawkowaniem, ciemnoszare lub brunatnoczarne. Rozmnaża się za pomocą nasion oraz wegetatywnie z pączków umieszczonych na korzeniach horyzontałnych wyrastających z korzeni rosnących wertykalnie w dół profilu glebowego. Nasiona powoju mogą kiełkować po kilku latach, a jego większe nasilenie występowania obserwuje się w latach suchych. Kwitnie od czerwca do końca września. Występowanie Powój polny rośnie zarówno na glebach ciężkich, jak i lekkich, suchych i ciepłych. Zachwaszcza rośliny uprawne jednoroczne i wieloletnie. Rośnie w zbożach, lnie, roślinach okopowych, na płantacjach truskawek i krzewów jagodowych, w ogrodach, na pastwiskach, miedzach, w widnych zaroślach i na przydrożach. Siewka Liścienie szeroko odwrotnie jajowate w zarysie czworokątne; na szczycie szeroko wcięte, w nasadzie klinowate, na wyraźnych, długich ogonkach oraz z widocznym białawym unerwieniem. Liście umieszczone na łodydze skrętolegle. Pierwszy liść trójkątnie jajowaty, w nasadzie strzałkowaty, z zaokrąglonym lub tępo zwężonym szczytem. Następne liście strzałkowate lub nieco wyciągnięte, oszczepowate, cienko, pierzasto unerwione.

80

81

Nawrot polny Lithospermum

arvense L.

Rodzina: szorstkolistne -

Boraginaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara i ozima, o łodydze wzniesionej, prostej, na szczycie rozgałęziona, dorastająca do wysokości 50 cm. Pędy szorstko owłosione, luźno ulistnione. Liście szorstkie, dolne - podłużnie jajowate, górne -lancetowate, siedzące. Kwiaty umieszczone w kątach liści, korona biała o cienkiej, długiej fioletowo nabiegłej rurce tak długiej jak kielich, który składa się z 5 równowąskich działek. Owocem jest rozłupka, długości 2,7-4,0 mm i szerokości 1,8-2,5 mm, gruszkowata, o podstawie uciętej, w górze nieco zaostrzona, z jednej strony zaokrąglona, od strony przeciwnej 2-graniasta, brodawkowata, brunatna i bardzo twarda. Często po dojrzeniu 3 rozłupki opadają, a jedna pozostaje na roślinie i dostaje się przy zbiorach do zbieranego materiału. Kwitnie od maja do końca czerwca. Występowanie Rośnie na glebach gliniastych jak i piaszczystych, częściej zasadowych, nie lubi gleb kwaśnych. Zachwaszcza zboża, głównie ozime, w mniejszym stopniu rośliny okopowe. Siewka Liścienie eliptyczne, nieco jajowate na szczycie zaokrągłone z małym wcięciem u końca nerwu środkowego, obustronnie szczeciniasto owłosione. Pierwszy liść podługowaty, na wierzchołku nieco rozszerzony, pokryty długimi włoskami, dołem klinowato przechodzący w ogonek. Dałsze liście na wierzchołkach bardziej zwężone, z wyraźnym nerwem środkowym i odchodzącymi od niego parami nerwów bocznych.

82

Krzywoszyj polny Lycopsis arvensis L.

Rodzina: szorstkolistne -

Boraginaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, forma jara i ozima, kłująco owiosiona o lodydze wzniesionej lub podnoszącej się, slabo rozgalęzionej, dorastającej do wysokości ok. 40 cm. Liście podlugowate, lancetowate, siedzące, o brzegach falistych i povvyginanych z klującymi wioskami. Kwiatostanem jest ulistniona skrętka, zlożona z kwiatów o platkach korony barwy niebieskiej i rurką korony kolankowato zgiętą. Owocem jest rozlupka o wymiarach: długość 3,5 mm, szerokość 2,5 mm, ksztaltu pantofelka, z jednej strony ostro zakończona, z przeciwnej lekko wypukla, z żeberkowaniem tworzącym na szczycie ornamentowy kolnierzyk barwy szarobrunatnej. Kwitnie od czerwca do początku października. Jest gospodarzem przejściowym rdzy brunatnej żyta (na liściach występują zarodniki wiosenne zakażające żyto). Występowanie Krzywoszyj polny spotykany jest na polach o glebach lekkich, piaszczystych, średnio wilgotnych. Jako chwast występuje w zbożach, kukurydzy oraz okopowych (ziemniaki); rośnie także na ugorach i nieużytkach. Siewka Liścienie szerokolancetowate, na szczycie zaostrzone, dolem klinowato przechodzące w ogonek liściowy, z widocznym nerwem środkowym i brodawkowatym, szczeciniastym owiosieniem. Pierwsze liście skrętolegle, podlugowate, na szczycie zaostrzone z lekkimi falistymi brzegami. Liście następne z ogonkami vvydłużonymi, wyraźnie brodawkowato owiosione z brzegami falistymi, z nerwem środkowym oraz pierzastym unerwieniem bocznym widocznym pod spodem blaszek liściowych. .

83

84

Niezapominajka polna Myosotis aroensis (L.) Hill. = M. intermedia Link

Rodzina: szorstkolistne -

Boraginaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, ozima lub jara, rzadziej wieloletnia. Łodyga wysokości 15-50 cm, wzniesiona, w górze gałęzisto rozgałęziona, odstająco owłosiona. Liście dolne często zebrane w różyczkę, odwrotnie jajowate, na krótkich ogonkach, górne podłużnie lancetowate, siedzące, z obu stron szorstko owłosione. Kwiatostan w postaci luźnych skrętek, z kwiatami drobnymi, barwy niebieskiej, na odstających szypułkach. Owoce - rozłupki, długości ok. 1,5 mm, barwy czarnej, lśniące, jajowate, zaostrzone, lekko spłaszczone, z jednej strony prawie 2-graniaste. Kwitnie od maja do końca września. Występowanie Niezapominajka polna jest chwastem pospolitym, rosnącym na glebach ciężkich i lekkich, średnio wilgotnych i lekko kwaśnych. Zachwaszcza zboża ozime i jare, rośliny okopowe i pastewne, często występuje w ogrodach. Siewka Liścienie okrągłe, nieco owalne, na krótkich ogonkach, na szczycie zaokrąglone, pokryte drobnymi krótkimi ogonkami. Pierwszy liść podługowaty, odwrotnie jajowaty, na szczycie tępo zakończony i niekiedy lekko wcięty, dołem stopniowo zwężony w ogonek, cały owłosiony, widoczny jasny nerw środkowy i pierzaste nerwy boczne. Następne liście skrętołegłe, jeśli różyczkowate to stają się bardziej podługowate, z dłuższymi ogonkami. Blaszki liściowe całobrzegie, pokryte włoskami przylegającymi; na ogonkach włoski dłuższe, odstające.

85

86

Poziewnik szorstki Galeopsis tetrahit L.

Rodzina: wargowe =

Labiatae Lamiaceae

Opis rośliny Chwast jednoroczny, jary, wysokości od 20 do 50 (100) cm. Tworzy prostą, silnie rozgałęzioną łodygę, w węzłach zgrubiałą, w górnej części niekiedy gruczołowato owłosioną. Liście naprzeciwległe są jajowato lancetowate lub jajowato zaostrzone, brzegiem karbowano piłkowane, owłosione. Kwiaty zebrane w nibyokółki skupione w kątach górnych liści. Korony purpurowe, różowe łub kremowe, długości 15-20 mm. Kielich o kłujących szydlastych ząbkach, nieco krótszych od rurki korony. Środkowa klapa wargi dolnej jest szeroka, zwykle łekko wycięta, ząbkowana z żółtoczerwoną plamą. Rozmnaża się za pomocą owoców rozłupek kształtu odwrotnie jajowatego lub okrągławojajowatego, długości 2,5-3,0 mm, szeroko zaokrąglonych na szczycie, o skośnie ściętej podstawie. Powierzchnia niełupek zielonawobrunatna w różnym stopniu czarno poplamiona lub czarno marmurkowana z jaśniejszymi wypukłymi płamami lub brodawkami. Rozłupki w niekorzystnych warunkach siedliskowych zachowują żywotność przezjolka lat w glebie. Kwitnie od czerwca do października. Występowanie Poziewnik jest pospolitym chwastem pól uprawnych, szczególnie zbóż, okopowych, lnu i kukurydzy, a także ogrodów, sadów, nieużytków. Występuje zarówno na glebach głiniastych jak i piaszczystych ale jednocześnie próchnicznych i o wysokim poziomie wód gruntowych. Siewka Łodyżka podliścieniowa walcowata, do 35 mm długości, z czerwonym przebarwieniem. Liścienie okrągławoowalne lub odwrotnie jajowate, na szczycie zaokrąglone z płytkim wycięciem, u podstawy strzałkowate z uszkami. Pierwsze liście naprzeciwległe, podługowate, brzegiem piłkowane bądź karbowane, szorstko owłosione.

87

88

Jasnota różowa Lamium amplexicaule L.

Rodzina: wargowe =

Labiatae Lamiaceae

Opis rośliny Roślina roczna o formach ozimych i jarych. Łodyga rozesłana lub podnosząca się o wysokości od 10 do 30 cm, 4-kanciasta. Liście na krzyż naprzeciwległe. Górne liście nerkowate, siedzące, na wpół obejmujące łodygę, karbowane. Liście dolne drobne, na ogonkach nierówno karbowane. Kwiaty skupione w nibyokółkach w kątach liści, ciemno lub bladopurpurowe, do 20 mm długości. Kielich owłosiony o ząbkach orzęsionych, 2-3 mm długości. Rurki korony cienkie, znacznie dłuższe od kielichów, wewnątrz bez pierścienia włosków, dolna warga z ząbkami z każdej strony. Owocem są rozłupki, długości 2,0-2,2 mm i szerokości ok. 1,0 mm, odwrotnie jajowate, ostro 3-kanciaste. Na szczycie rozłupki są ukośnie ścięte, dołem silnie zwężone. Powierzchnia rozłupek jest barwy od oliwkowej do szarobrunatnej, delikatnie brodawkowana z mlecznobiałymi plamami. Kwitnie od maja do listopada. Występowanie Pospolity chwast na różnych glebach, zwłaszcza bardziej suchych stanowisk. Występuje w roślinach okopowych, zbożach, koniczynach oraz na ścierniskach i nieużytkach. Siewka Liścienie szerokoowalne, nagie, na szczycie zaokrąglone z nieznacznym wycięciem, u nasady głeboko wycięte. Łodyżka podliścieniowa cienka długości 10-15 mm, naga, przy liścieniach z czerwonym zabarwieniem. Pierwsze liście naprzeciwległe, trójkątniejajowate, na szczycie tępo zakończone, u podstawy poziomo ucięte, karbowane i z każdej strony pokryte pojedynczymi włoskami. Ogonki liściowe pokryte krótkimi włoskami, cienkie i wydłużone.

89

90

Jasnota purpurowa Lamium purpureum L.

Rodzina: wargowe =

Labiatae Lamiaceae

Opis rośliny Chwast roczny, ozimy lub jary, o wysokości 5-30 cm. Łodyga czworoboczna, na krawędziach owłosiona, rozgałęziona u podstawy. Liście szerokojajowate, u podstawy sercowate, krótko, miękko owłosione na górnej stronie, na dolnej nagie. Całe liście regularnie, skośno karbowane. Kwiaty skupione w nibyokółkach na szczycie łodygi, róźowopurpurowe. Dolna warga z dwoma ząbkami, górna warga owłosiona. Wewnątrz rurki korony znajduje się pierścień włosków. Korona dłuższa od kielicha. Ząbki kielicha po przekwitnięciu odstające. Owoce - rozłupki, długości ok. 2,0 mm, odwrotnie jajowate, na szczycie szeroko, skośnie ucięte, u nasady silnie zwężone, ostro 3-kanciaste. Powierzchnia niełupek jasno lub żółtawoszara z charakterystycznymi drobnymi plamami barwy białej (czasami plamy nieliczne). Kwitnie od kwietnia do października. Występowanie Występuje na glebach zarówno lżejszych jak i gliniastych, zasobnych w próchnicę i składniki pokarmowe. Zachwaszcza rośliny pól uprawnych, ogrody i nieużytki. Siewka Łodyżka podliścieniowa do 8-15 mm długości, u podstawy zielonawa, przy liścieniach brunatnoczerwona. Liścienie szerokoowalne, na szczycie z płytkim wycięciem. Pierwsze liście naprzeciwłegłe, owalno sercowate, karbowane, obustronnie miękko owłosione. Ogonki liściowe wydłużone, rynienkowate, owłosione. Dalsze liście podobne.

91

92

Babka lancetowata Plantago lanceolata L.

Rodzina: babkowate -

PJantaginaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia o krótkim i grubym wrzecionowatym korzeniu glównym i miotelkowatych korzeniach przybyszowych. Liście w różyczce, lancetowate, zaostrzone, w nasadzie przechodzące w owłosiony ogonek. Szypulki kwiatostanowe osiągają wysokość od 10-60 cm. Kwiatostan stanowi kulisty kłos, gęsty, jajowaty lub jajowatopodługowaty. Korony kwiatów są suchobłoniaste, barwy brunatnej lub jasnobrunatnej. Pręciki 3-5 razy dłuższe od korony o bialych nitkach i zielonożółtych pylnikach. Owocem jest 2-nasienna torebka, dlugości 3-4 mm. Nasiona owalne lub jajowatoeliptyczne, żóltawobrunatne lub brunatne, z jednej strony zaokrąglone, z drugiej czółenkowate o szeroko zawiniętych krawędziach, długości 2,3-2,8 mm, szerokości 1,0-1,4 mm. Rozmnaża się oprócz nasion również wegetatywnie poprzez kłącza i odcinki korzeni. Kwitnie od maja do września. Występowanie Pospolita roślina występująca na łąkach, pastwiskach, nieużytkach. Na gruntach ornych zachwaszcza wiełoietnie gatunki (koniczyna, lucerna), rzadziej inne uprawy. Występuje zarówno na glebach lżejszych jak i cięższych. Siewka Łodyżka podliścieniowa czerwonawo nabiegła, w górnej części nieco zgrubiała. Liścienie równowąskie, nitkowate, długości 50-75 mm, szerokości 1 mm. W dolnej części zwężone i zrośnięte w rurkowatą, błoniastą pochwę. Pierwsze liście skrętoległe, równowąskie, z zaostrzonym szczytem, w nasadzie zwężone w szeroki, długi ogonek pokryty cienkimi włoskami; liść wraz z ogonkiem do 50-100 mm długości, szerokości 5-6 mm.

93

94

Babka zwyczajna Plantago major L.

Rodzina: babkowate -

PJantaginaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia dochodząca do 10-40 cm wysokości (wraz z łodygami kwiatostanowymi), z krótkim pionowym kłączem, silnie rozgałęzionymi bocznymi korzeniami przybyszowymi, Charakterystyczne szerokojajowate lub eliptyczne liście, tępe lub zaostrzone, o 3-9 nerwach, delikatnie ząbkowane, skupione w różyczkę. Blaszka liściowa naga lub delikatnie owłosiona. Kwiatostanem babki lancetowatej jest wydłuzcny obły kłos, zwężający się ku szczytowi. Działki kielicha szerokoeliptyczne, dłuższe od przysadek kwiatowych, błoniasto obrzeżone. Korona kwiatów zielonobrunatna lub żółtawobiała, do 2,0 mm długości. Pylniki jasno lub ciemnofioletowe, z czasem brudnożółte. Owocem jest torebka zawierająca od 4-16 nasion. Nasiona różnego kształtu (owalne, podługowate, klinowate), z reguły skośnie ścięte, długości 1,0-1,7 mm, szerokości 0,6-0,9 mm. Powierzchnia nasion pomarszczona, barwy ciemnooliwkowej lub brunatnej. Kwitnie od czerwca do września. Występowanie Rośnie na różnych glebach, szczególnie wilgotnych i żyznych. Występuje na pastwiskach, w sadach i na nieużytkach oraz w wieloletnich uprawach polowych (koniczyna, lucerna).

Łodyżka długości pochwę. owalny, podobne

Siewka podliścieniowa krótka, długości 1-3 mm. Liścienie podługowate, 5-8 mm, na szczycie tępe; ogonki zrośnięte u nasady w błonkowatą Pierwszy liść wąski, podługowaty, w miarę rozwoju staje się szerszy, lekko jajowaty, z dłuższym ogonkiem i 3 nerwami. Dalsze liście z nielicznymi prostymi włoskami.

95

96

97

Przytulia czepna Goliurn aparine L.

Rodzina: marzanowate -

Rubiaceae

Opis rośliny Roślina roczna, ozima lub jara, osiągająca 30-100 (150) cm wysokości. Łodyga 4-kanciasta, sztywno owłosiona, w węzlach zgrubiala. Liście charakterystycznie ulożone po 6-8 w okółkach, klinowatolancetowate. Kwiatostany baldachoksztaltne, 2-3 kwiatowe, znacznie dluższe od liści. Korony kwiatów białe lub zielonobiałe, o średnicy ok. 2,0 mm. Materialem rozmnożeniowym są kuliste rozłupki o średnicy 2,0-3,5 mm, pokryte gęstymi, haczykowatymi szczecinkami osadzonymi na stożkowatych brodawkach, barwy szarozielonawej do szarobrunatnej. Kwitnie od maja do października. Występowanie Pospolity chwast, zwlaszcza na wilgotnych, gliniastych glebach. Występuje w zbożach, okopowych a także na nieużytkach, w lasach, ogrodach. Siewka Łodyżka podliścieniowa walcowata, wydłużona, dlugości 20 mm, w górnej części niekiedy z czerwonofioletowym zabarwieniem. Liścienie jajowatoeliptyczne, na szczycie lekko wycięte, nagie, dlugości 12-18 mm. Pierwsze liście w okółku, owalne lub odwrotnie jajowate, zaostrzone na szczycie, dlugości 6-8 mm, prawie siedzące. Liście oraz międzywęźla pokryte zadzierżystymi, haczykowatymi szczecinkami. Dalsze liście podobne, skupione również w okółkach.

98

99

Przetacznik polny Veronica arvensis L.

Rodzina: trędownikowate -

ScrophuJariaceae

Opis rośliny Roślina roczna, jara lub ozima dorastająca do wysokości 5-30 cm. Łodyga wzniesiona lub podnosząca się, rozgałęziona; w dolnej części z dwoma rzędami włosków. Liście sercowatojajowate o brzegach karbowano-piłkowanych, owłosione. Górne liście lancetowate, przechodzące w równowąskie całobrzegie przysadki; dolne liście na ogonkach. Kwiaty błękitnobiale, w luźnych, VJ)Idłużonych wierzchołkowych gronach. Szypułki kwiatowe znacznie krótsze od kielicha; przysadki kwiatowe lancetowate, krótsze od kwiatów. Owocem jest silnie spłaszczona torebka z głębokim i ostrym wcięciem, tak długa jak szeroka (3-4 mm). Torebka krótsza od lancetowatych działek kielicha. Nasiona tarczowate, odwrotnie jajowate, u nasady ucięte lub sercowate, długości 0,9-1,3 mm, szerokości 0,6-0,9 mm. Powierzchnia barwy żółtej do czerwonobrunatnej; wypukła część grzbietowa nieregularnie pomarszczona. Kwitnie od kwietnia do listopada. Występowanie Przetacznik polny występuje na różnych glebach, zarówno piaszczystych jak i gliniastych. Jest pospolitym chwastem większości roślin uprawnych zarówno na polach jak i ogrodach, a także spotkać go można na nieużytkach, przydrożach. Siewka Łodyżka podliścieniowa krótka, do 5 mm długości, brunatnozielona, naga. Liścienie drobne, okrągławe, nieco trapezowate, o średnicy 2 mm, nagie. Pierwsze liście na ogonkach, jajowate, karbowano-piłkowane, naprzeciwległe z niewyraźnym unerwieniem. Ogonki i blaszki liściowe owłosione.

100 Przetacznik bluszczykowy Veronica hederifolia L.

Rodzina: trędownikowate -

ScrophuJariaceae

Opis rośliny Chwast roczny o formach ozimych i jarych, wysokości 5-30 cm. Łodyga rozesłana, rzadko owłosiona. Liście okrągławojajowate, z 3-7 najczęściej S-ząbkowanymi klapami, z szeroką klapą szczytową. Kwiaty umieszczone w kątach liści. Działki kielicha jajowatosercowate, zaostrzone. Korona błękitnobiala lub bladobłękitna o średnicy 2-3 mm. Szypułki 3-4 razy dłuższe od kielicha. Owocem jest torebka z nieznacznym wvcięcrern na szczycie, naga, około 3-4 mm długości. Nasiona kulistawonerkowate, bruzdkowane, wewnątrz miseczkowato (muszlowato) wvdrąźone, długości 2,0-3,0 mm i szerokości 1,5-2,5 mm. Świeże nasiona o barwie żółtej do żółtobrunatnej, z czasem ciemniejące. Grzbiet nasion szorstko punktowany, przy obwodzie poprzecznie pomarszczony. Kwitnie od marca do maja. Występowanie Występuje wśród zbóż zarówno ozimych jak i jarych. Ponadto pospolity chwast w innych uprawach, na nieużytkach, przydrożach, na glebach od piaszczystych do gliniastych. Siewka Łodyżka podliścieniowa obła, brunatnawa, do 20 mm długości. Liścienie szerokoeliptyczne lub jajowate. Liście pierwszej pary naprzeciwłegłe, dalsze skrętoległe. Błaszki liściowe pierwszych liści trójkątniejajowate z karbami po bokach zaznaczającymi trójlistkowość blaszek liściowych. Liście starszych siewek pięcioklapowe. Ogonki i blaszki liściowe obustronnie pokryte pojedynczymi włoskami.

101

103

102 Przetacznik perski Veronica persica Poiret V. tournefortii Gmelin V. buxbaumii Ten.

Rodzina: trędownikowate -

ScrophuJariaceae

Opis rośliny Chwast roczny, jary lub ozimy, o wysokości 10-50 cm. Liczne łodygi, rozesłane i rozgałęzione, pokryte odstającymi włoskami. Liście szerokojajowate o brzegach karbowano-piłkowanych. Kwiaty w kątach liści, niebieskobłękitne korony o średnicy 7-11 mm. Działki kielicha ostre, podługowate. Szypułki kwiatowe dłuższe od przysadek kwiatowych, 8-12 mm długości. Owocem jest torebka o kształcie odwrotnie nerkowatym, szersza niż dłuższa, odstająco owłosiona, 4-9-nasienna z tępym wycięciem na szczycie. Powierzchnia torebek z wyraźnym siatkowanym unerwieniem. Nasiona muszlowate, w zarysie owalne lub okrągławe, o brzegach wywiniętych, długości 1,5-2,Omm, szerokości 0,8-1,5 mm; na powierzchni brodawkowane i silnie nieregularnie pomarszczone, barwy bladożółtej do żółtobrunatnej. Kwitnie od marca do października. Występowanie Gatunek ten występuje w okopowych, zbożach, ogrodach. Pospolity chwast na glebach gliniastych jak i wilgotnych piaszczystych. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 10-20 mm, drobno omszona krótkimi włoskami, zwykle w górnej części fioletowo nabiegła. Liścienie okrągławojajowate, zaokrąglone na szczycie i ucięte u nasady. Ogonki liścieniowe nieznacznie dłuższe od blaszek, rzadko owłosione. Pierwsze liście naprzeciwległe, szerokojajowate lub półkoliste, długości 8-12 mm, szerokości 7-11 mm, karbowano-piłkowane, z pierzastym unerwieniem. Blaszki liściowe z obu stron oraz ogonki owłosione. Dalsze liście podobne umieszczone skrętolegle.

105

104 Kurzyślad polny Anagallis arvensis L. = A. phoenicea Scop.

Rodzina: pierwiosnkowate -

PrimuJaceae

Opis rośliny Roślina roczna jara, rzadziej ozima. Pędy długości 5-20 cm, płożące lub podnoszące się, nagie. Łodyga 4-kanciasta, rozgałęziona. Liście naprzeciwległe! rzadziej w okółkach po 3-4, jajowate lub jajowatopodługowate, siedzące, całobrzegie, po dolnej stronie plamiste (kropkowane). Kwiaty w kątach liści na szypułkach do 2,5 cm długości, 2 razy dłuższe od liści. Płatki korony ceglastoczerwone lub krwistoczerwone, gruczołowato orzęsione. Działki kielicha lancetowate, zaostrzone, o brzegach błoniastych. Pręciki w liczbie 5 o nitkach fioletowo owłosionych, znacznie dłuższe od pylników (3-5 razy). Owocem jest wielonasienna torebka, kulista z otwierającym się wieczkiem. Rozmnaża się za pomocą nasion. Nasiona o zmiennym kształcie, w zarysie 3-graniaste, najczęściej odwrotnie piramidalne, czarnobrunatne o powierzchni bardzo drobno wypukło punktowanej, do 1,5 mm długości i 1,0 mm szerokości. Kwitnie od maja do października. Występowanie Występuje na glebach gliniastych i piaszczysto-gliniastych. Jest pospolitym chwastem roślin uprawnych i w ogrodach. Często występuje na ścierniskach. Siewka Łodyżka podliścieniowa naga, brunatnoczerwona, do 10 mm wysokości. Liścienie lancetowate, zaostrzone na szczycie, około 4-5 mm długości, 1,5-2 mm szerokości, na krótkich, szerokich ogonkach. Pierwsze liście owalne lub okrągławopodługowate, ciemnozielone, 5-6 mm dlugości oraz około 3 mm szerokości. Na dolnej stronie liście zwykle brunatno punktowane. Liście dalsze podobne do pierwszej pary, naprzeciwległe, siedzące.

107

106 Rumian polny Anthemis arvensis L.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubif/orae

Opis rośliny Roślina roczna, ozima lub jara, osiągająca wysokość 15-50 cm. Łodyga z reguły rozgałęziona, w niewielkim stopniu owłosiona lub naga. Charakterystyczne podwójnie pierzastosieczne liście o zaznaczających się odległych od siebie równowąsko lancetowatych, całobrzegich bądź ząbkowanych odcinkach. Kwiatostan w postaci koszyczków o średnicy 10-50 mm. Brzeżne kwiaty słupkowe barwy białej, środkowe - rurkowe złocistożółte. Przysadki kwiatowe (plewinki) lancetowate, zwężone ku górze. Materiałem rozmnożeniowym są niełupki o kształcie obłym lub 3-4 graniaste, przeważnie proste, zwężające się ku dołowi, na końcach poprzecznie ucięte, barwy żółtawoszarej do brudnobrunatnej, długości 2,0-2,5 mm. Szczyt niełupek wgłębiony, z trzoneczkiem w środku otoczonym wokół suchym, błoniastym rąbkiem lub grubym, pomarszczonym fałdem. Kwitnie od czerwca do października. Występowanie Pospolity chwast na różnych glebach, najczęściej okopowych, rzepaku, jak również na nieużytkach.

spotykany

w zbożach,

Siewka Łodyżka podliścieniowa do 10 mm długości, brunatnoczerwona. Liścienie owalnoeliptyczne, siedzące, grube (soczyste), do 5 mm długości i 3 mm szerokości. Pierwsze liście naprzeciwległe, pojedynczo pierzastodzielne z dwoma parami lancetowatych liści, z obu stron delikatnie owłosione. Dalsze liście podwójnie pierzastodzielne o odcinkach prawie równowąskich.

109

108 Chaber bławatek Centaurea cyanus L.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubiflorae

Opis rośliny Chwast jednoroczny, ozimy lub jary, osiągający wysokość 10-80 cm. Liście siedzące, równowąskie lub równowąsko lancetowate, dolne z 2-3 odległymi odcinkami z obu stron. Kwiatostan w postaci koszyczka, na długich szypułkach z podłużnie jajowatą okrywą, długości 10-15.mm. Kwiaty brzeżne lejkowate o barwie niebieskiej lub ciemnofioletowej; wewnętrzne rurkowe, niebieskofioletowe. Owocem są charakterystyczne niełupki o odwrotnie jajowatym kształcie, bocznie spłaszczone, na szczycie szeroko, poprzecznie ucięte, ku dołowi zwężające się, długości 3,0-4,0 mm i szerokości do 2,0 mm. Strona brzuszna niełupek z dużym ukośnym wycięciem sięgającym do 1/3 wysokości owocu. Puch kielichowy żółtobrunatny, sztywny, nie odpadający, złożony z kilku szeregów szczecinek (charakterystyczny pędzelek). Powierzchnia niełupek gładka, bladożółta do szarobrunatnej, usiana rzadkimi, białymi włoskami. Dolny koniec owocu przy wycięciu zakończony "brodą", tj. pękiem dłuższych włosków. Kwitnie od czerwca do września. Nazwa zwyczajowa: modrak. Występowanie Pospolity chwast na wszystkich rodzajach gleb, zachwaszczający różne uprawy. , Najliczniej występuje jednak w zbożach ozimych na glebach lekkich, piaszczystych lub piaszczysto-gliniastych. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 10-15 mm, zielonawa lub czerwono nabiegła. Liścienie owalne lub odwrotnie jajowate, zaokrąglone na szczycie. Pierwsze liście podługowatolancetowate, na szczycie zwężające się i ostro zakończone, ku dołowi przechodzące w długi ogonek, z falistymi brzegami, z 2-4 krótkimi ząbkami. Liście z obu stron pajęczynowato owłosione, szarawozielone.

111

110 Ostrożeń polny Cirsium arvense (L.) Scop.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubiiloree

Opis rośliny Roślina wieloletnia, dwupienna, dorastająca do wysokości 40-70 cm, niekiedy do 150 cm. Zwykle galęzista z oblokanciastą lodygą oraz silnie rozwiniętym, piętrowym systemem korzeniowym. Liście eliptyczne lub podlużnie lancetowate o zróżnicowanej postaci, niepodzielone, sieczne lub falisto wcinane. Ząbki na brzegu liści z jasnymi, owiosionymi szczecinkami. Kwiatostan stanowią jajowatowalcowate koszyczki dwóch typów: szersze i większe z kwiatami pręcikowymi oraz węższe i dłuższe z kwiatami slupkowymi. Kwiaty rurkowate, jednopłciowe, pręcikowe lub slupkowe o barwie jasnopurpurowej lub białoliliowej. Górna część korony rozcięta na 5 łatek. Wioski puchu kielichowego o długości 2-3 cm podczas przekwitania około 3 razy dłuższe od korony. Rozmnaża się poprzez owoce (niełupki) oraz wegetatywnie za pomocą odrostów korzenicwych z pączków przybyszowych. Niełupki podługowate o długości 2,0-3,0 mm i szerokości ok. 1,0 mm, nieznacznie zgięte, barwy żółtej do szarawobrunatnej, delikatnie bruzdkowane. Na szczycie nielupek żółty trzoneczek. Jedna roślina może wydać do kilkudziesięciu tysięcy owoców. Kwitnie od czerwca do października. Występowanie . Ostrożeń polny występuje na różnych glebach od lekkich, suchych i piaszczystych do ciężkich, gliniastych i nawet podmokłych. Jest uporczywym i trudnym chwastem we wszelkich zasiewach. Oprócz pól uprawnych zachwaszcza ogrody, trawniki, przydroża, pastwiska. Siewka Łodyżka podliścieniowa dość gruba i krótka. Liścienie odwrotnie jajowate, 8-10-mm długości i 4-6 mm szerokości, z krótkimi ogonkami oraz na końcach zaokrąglone. Pierwsze liście odwrotnie jajowate, na brzegach kolczasto ząbkowane. Blaszki liściowe pokryte z wierzchu delikatnymi włoskami, pod spodem popielate i pajęczynowato owłosione.

112 Przymiotno kanadyjskie Erigeron canadensis L. =

Conyza canadensis (L.) Cronq.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubiflorae

Opis rośliny Roślina roczna ozima lub jara, dorastająca 15-100 cm. Łodyga prosta, szorstko owłosiona, do kwiatostanu nierozgałęziona. Liście równowąskolancetowate, zaostrzone, szczeciniasto owłosione; dolne liście z rzadkimi ząbkami. Koszyczki kwiatostanowe drobne o średnicy 3-5 (8) mm, skupione w wąską wiechę na rozgałęzieniach łodygi. Kwiaty brzeżne słupkowe, brudnobiałe; kwiaty wewnętrzne rurkowe i obupłciowe. Owocem jest podługowata niełupka o długości do 1,5 mm, szerokości 0,3-0,4 mm, żółta do szarobrunatnej, z lekko przyległym owłosieniem. Na zaokrąglonym szczycie niełupki zachowany puch kielichowy złożony z 1 okółka białych szczecinek długości 3,0 mm (łatwo ułamujące się). Kwitnie od czerwca do października. Występowanie Chwast ten rośnie na glebach piaszczystych, suchych, unika gleb wapiennych. Zachwaszcza wszystkie uprawy polowe i ogrodowe, oprócz tego pospolity na ugorach, przydrożach, zrębach leśnych. Siewka Łodyżka podliścieniowa słabo rozwinięta, krótka, długości 2-3 mm. Liścienie eliptyczne, długości 2-3 mm, na szczycie zaokrąglone oraz z krótkimi włoskami na powierzchni. Pierwsze liście szerokojajowate, długości 5-8 mm, szerokości 4-5 mm, zakończone drobnym dzióbkiem. Dalsze liście na brzegach gęściej owłosione i ząbkowane, skupione w luźną różyczkę.

113

114 Żółtlica drobnokwiatowa Galinsoga parviflora Cav.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubitloree

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara, dorastająca do wysokości 10-70 cm. Łodyga rozgałęziona, rzadko przylegająco owłosiona. Charakterystyczne jajowate liście umieszczone naprzeciwlegle, na ogonkach, zaostrzone, o ząbkowanych brzegach. liście górne podługowatolancetowate. Kwiatostan w postaci koszyczka umieszczonego na długiej szypułce; koszyczki zebrane są w baldachokształtne kwiatostany. Kwiaty brzeżne długości około 3 mm, białe, nibyjęzyczkowe; kwiaty wewnętrzne rurkowe w liczbie 35-40 o barwie żółtej, obupłciowe o kielichu w postaci postrzępionych łuseczek. Owocem jest omszona, obła łub lekko 4-kanciasta niełupka, klinowata, brunatnoczarna o długości do 1,7 mm, szerokości 0,3-0,7 mm. Powierzchnia niełupek omszona, szaroczarna do czarnej, obficie biało, przylegle owłosiona; szczyt z pierścieniem białawych łusek kielicha (zwykle około 20 łusek). Kwitnie od czerwca do jesiennych przymrozków. Występowanie Pospolity chwast polny i ogrodowy, zwłaszcza roślin warzywnych i ziemniaków, również roślina ruderalna. Występuje najczęściej na głebach głiniastych, próchnicznych, bogatych w azot. Jedna roślina może wytworzyć do kilku tysięcy niełupek. W okresie wegetacji w sprzyjających warunkach może wydać kilka pokoleń. Do pełnego rozwoju potrzebuje od 4 do 6 tygodni. Siewka Łodyżka podliścieniowa do 10 mm długości, naga, niekiedy fioletowo nabiegła. Liścienie kolistojajowate, lekko trapezowate, połyskujące, jasnozielone, na szczycie zwykle ucięte. Pierwsze liście naprzeciwległe, brzegiem falistowrębne, lekko szczeciniasto owłosione.

115

116

117

Starzec zwyczajny Senecio vulgaris L.

Rodzina: astrowate - Asteraceae złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubiflorae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara lub ozima, dorastająca do wysokości 15-40 cm, naga lub pajęczynowato owłosiona. Łodyga rozgałęziona, wzniesiona lub podnosząca się. Liście zatokowo i pierzastodziełne, z odcinkami ku górze i nasadzie malejącymi; wraz z uszkami nierówno ząbkowane, ciemnozielone z połyskiem. Dolne liście zwężone w krótki ogonek, górne obejmujące łodygę. Kwiatostan stanowią koszyczki o szerokości 3-6 mm, zebrane w gęstą, rozgałęzioną wiechę. Zewnętrzne listki okrywy na koszyczku w liczbie 8-20 prawie do połowy czarne, czterokrotnie krótsze od wewnętrznych. Kwiaty rurkowe, obupłciowe, barwy żółtej; kwiatów języczkowych na ogół brak. Owoc - szarobrunatna, podłużno cylindryczna niełupka, prosta lub lekko zgięta, o długości 2,0-2,5 mm i do 0,5 mm szerokości. Szczyt niełupki z krótkim trzoneczkiem pośrodku otoczonym białym fałdem. Puch kielichowy na szczycie łatwo odpadający. Powierzchnia niełupek podłużnie żeberkowana, między żebrami krótko i przylegająco owłosiona. Kwitnie od lutego do listopada, niekiedy przez cały rok. Występowanie Pospolity chwast ogrodów, pól (zwłaszcza okopowych), a także roślina ruderalna. Występuje najczęściej na glebach gliniastych, próchnicznych, bogatych w azot i wilgotnych. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 5-10 mm, naga, w górnej CZęSClsinawobrunatno nabiegła. Liścienie podługowato eliptyczne, u nasady zwężone w ogonek, na szczycie zaokrągłone, z wyraźnym nerwem środkowym. Pierwszy liść owalny, krótko zaostrzony, na krótkim ogonku, z każdej strony z 3-4 ząbkami. Dalsze liście podobne ale o blaszkach większych, nierówno ząbkowanych, podługowatojajowate. Liście dolne zwykłe nagie, natomiast liście górne w różyczkach, pokryte białymi, krótkimi, pajęczynowato cienkimi włoskami.

119

118 Maruna bezwonna Tripleurospermum = Matricaria inodora

inodorum (L.) Schultz-Bip. L.

Rodzina: astrowate - Asteraceae = złożone: Compositae podrodzina: rurkowe -

Tubitiorne

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara lub ozima, a także dwuletnia lub wieloletnia. Dorasta do wysokości 15-60 (100) cm, zwykle od połowy łodygi rozgałęziona. Charakterystyczne 2-3-krotnie pierzastosieczne liście, o długich, cienkich nitkowatych łatkach o szerokości do 0,5 mm, na dolnej stronie bruzdowanych. Kwiatostanem są pojedyncze koszyczki o średnicy 8-15 mm na długich szypułkach. Okrywy koszyczka miseczkowate o listkach z białawym obrzeżeniem. Kwiaty wewnętrzne rurkowe, żółte o 5 ząbkach; kwiaty brzeżne języczkowe bez barwy białej, w liczbie 13-21. Owocem jest pryzmatyczna, 3-grariiasta niełupka, żeberkowana, zwężająca się ku dołowi, poprzecznie ucięta na końcach, długości 1,5-2,5 mm, szerokości 0,9-1,2 mm. Zebra barwy białawej, czasem brunatniejące; powierzchnia między żebrami pomarszczona, brunatna. Szczyt niełupki z kolistym wrębkiem kielichowym. Kwitnie od maja do października. Występowanie Występuje na glebach gliniastych, wilgotnych i próchnicznych. Zachwaszcza zboża, okopowe, rzepak, koniczyny i lucerny. Również pospolity chwast na nieużytkach, przydrożach. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 3-10 mm. Liścienie jajowatoeliptyczne, drobne, długości 3-4 mm, z krótkim ogonkiem lub siedzące. Pierwsze dwa liście oszczepowatotrójdzielne lub pojedynczo pierzaste. Liście drugiej pary dwukrotnie pierzaste, o wąskich, ząbkowanych łatkach, długości 2-5 mm i szerokości 0,3-0,4 mm. Blaszki liściowe nagie, ciemnozielone. Siewka po roztarciu bez zapachu w przeciwieństwie do rumianku psiego (Anthemis cotula L.), rośliny wydzielającej nieprzyjemny zapach.

I

121

120 Mlecz polny Sonchus arvensis L.

Rodzina: cykoriowate - Cichoriaceae złożone: Compositae podrodzina: języczkowe -

Ligulif/orae

Opis rośliny Roślina wieloletnia, dorastająca do 100 (150) cm wysokości. Łodyga wzniesiona, sztywna, u dołu naga. Liścienie podzielone lub wrębne, pierzastodzielne, o trójkątnie lancetowatych odcinkach. Brzegiem liście ostro i kolczasto ząbkowane; dolne liście zwężone w ogonek z uszkami w nasadzie, górne liście siedzące. Kwiatostan w postaci dość dużych koszyczków o średnicy 12-25 mm zebranych na szczytach rozgałęzień w baldachoksztaltne wiechy. Listki okrywy koszyczka oraz szypułki z żóltymi włoskami gruczołowymi. Kwiaty języczkowe, obupiciowe, zielonawożółtawe. Owoc - podłużnie eliptyczna niełupka, prosta lub lekko zgięta, zwężająca się w górnej i dolnej części, o długości 1,8-3,0 mm, szerokości 0,5-0,7 mm. Powierzchnia niełupek spłaszczona, ciemno lub czerwonobrunatna, z 5-6 podłużnymi żeberkami. Szczyt niełupki ucięty, wgłębiony, z krótkim trzoneczkiem pośrodku otoczony białawym fałdem. Kwitnie od czerwca do października. Rozmnaża się za pomocą niełupek oraz wegetatywnie z pączków przybyszowych na korzeniach. Występowanie Mlecz polny jest pospolitym chwastem spotykanym w wiełu roślinach uprawnych, szczególnie w zbożach jarych i okopowych, a także w ogrodach, na nieużytkach. Występuje na różnych glebach, najczęściej wilgotnych i próchnicznych glebach gliniastych. Siewka Łodyżka podliścieniowa krótka, do 5 mm długości, zielona lub sinobrunatna. Liścienie eliptycznojajowate, na szczycie zaokrąglone, długości 5-7 mm. Pierwsze liście początkowo okrągłe lub okrągławoeliptyczne, po wyrośnięciu podługowate, w nasadzie zwężone w klinowato oskrzydlony ogonek. Dalsze liście podługowate, siedzące na klinowato oskrzydlonych ogonkach, brzegiem ostro haczykowato ząbkowane. Liścienie i pierwszy liść nagie, dalsze liście po obu stronach pokryte rzadkimi, białymi włoskami.

I

122 Mniszek pospolity Taraxacum

officinale Weber

Rodzina: cykoriowate - Cichoriaceae złożone: Compositae podrodzina: języczkowe - Ligulif/orae Opis rośliny Roślina wieloletnia, o wysokości 5-50 cm (łodyga kwiatostanowa). Wytwarza gruby korzeń palowy, w górnej części gęsto rozgalęziony. Liście skupione w przyziemną różyczkę, lancetowate lub podługowatolancetowate, 10-25 cm długości, nagie lub lekko owłosione. Brzeg liści zatokowo pierzastopowcinany, o odcinkach podłużnie trójkątnych zwróconych ku nasadzie liścia bądź nie podzielony. Kwiatostanem jest koszyczek o średnicy 2-3 cm. Liczne lancetowate listki okrywy koszyczka, zewnętrzne silnie odgięte, krótsze od przylegających wewnętrznych. Łodyga kwiatostanowa bezlistna, pusta i naga. Kwiaty jaskrawożółte, języczkowe, obupłciowe o 5 ząbkach. Owocem jest żółtobrunatna niełupka długości 3,0-4,0 mm i szerokości ok. 1,0 mm, 4-graniasta, spłaszczona, z podłużnymi żeberkami, zwężająca się klinowato ku dołowi, w górnej części z nitkowatym dzióbkiem. Niełupki w górnej części na żeberkach z wyraźnymi ząbkami. Kwitnie w maju i czerwcu oraz niekiedy jesienią. Występowanie Występuje na różnych glebach, najczęściej żyznych, gliniastych z wyjątkiem gleb kwaśnych. Jest pospolitą rośliną na łąkach, pastwiskach i nieużytkach, w sadach i na trawnikach. Na gruntach ornych zachwaszcza rośliny wieloletnie, głównie koniczyny i lucerny. Siewka Łodyżka podliścieniowa brunatnozielona. naga, długości 5-10 mm. Liścienie eliptyczne do kolistych, 5-9 mm długości, zielone, nagie, w nasadzie zwężone w ogonki. Pierwszy liść w zarysie podługowatojajowaty, o brzegach wielobocznie łamanych. Liście dalsze podługowate, brzegiem płytko wrębno ząbkowane, ku górze rozszerzone.

123

124 Ostróżeczka polna Consolida regalis Gray = Delphinium eonsolida L.

Rodzina: jaskrowate -

RanuncuJaceae

Opis rośliny Roślina roczna, ozima lub jara, dorastająca do wysokości 15-50 cm. Łodyga wzniesiona, rozgałęziona, przylegle owłosiona. Liście potrójnie lub podwójnie 3-sieczne o odcinkach liściowych równowąskich. Kwiaty w luźnym gronie na cienkich szypułkach, ciemnoniebieskie lub niebieskofioletowe, niekiedy różowe bądź białożólte; górny listek okwiatu z odstającą poprzecznie fioletową ostrogą. Owoc w postaci spłaszczonego mieszka zwężonego w długą szyjkę, długości około 10 mm. Nasiona odwrotnie jajowate lub prawie półkoliste, długości 2,0-2,5 mm, 3-5-kanciaste, czasem w kształcie ostrosłupa, u podstawy ucięte, ku szczytowi zwężone. Powierzchnia nasion czarnobrunatna z dachówkowato ułożonymi poprzecznie szeregami (około 10) pomarszczonych łusek. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina trująca. Występowanie Ostróżeczka polna najczęściej zachwaszcza zboża, zwłaszcza ozime. Występuje na rędzinach oraz glebach gliniastych, rzadziej na glebach ubogich w węglan wapnia. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 10-25 mm, brunatnozielona, naga. Liścienie jajowatoeliptyczne, na szczycie zaostrzone lub tępe, długości 5-10 mm, z długimi ogonkami (10-12 mm), na brzegu pokryte dość gęstymi, krótkimi włoskami; unerwienie w postaci trzech niewyrainych nerwów. Pierwszy liść 3-dzielny o odcinkach bocznych odwrotnie jajowatych i 2-dzielnych z większym odcinkiem środkowym. Drugi liść podobny do pierwszego przy czym jego odcinki 2-dzielne później stają się 3-dzielnymi. Następne liście z blaszkami 2-3-krotnie trójsiecznymi, o odcinkach wąskolancetowatych.

125

127

126 Lulek czarny Hyoscyamus niger L.

Rodzina: psiankowate -

SoJanaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, jara osiągająca wysokość 20-80 cm. Łodyga prosta, wzniesiona, słabo rozgałęziona, gruczołowato owłosiona, lepka, o nieprzyjem- . nym, odurzającym zapachu. Liście podługowate, zatokowo pierzastowrębne. Wyżej osadzone liście siedzące i wpół obejmujące łodygę; liście odziomkowe (przyziemne) na ogonkach. Kwiaty siedzące w kątach liści, brudnożółte z fioletowym prążkowaniem. Kielich z 5 wyprostowanymi i ostro zakończonymi ząbkami, lepko owłosiony. Owoc w postaci 2-komorowej torebki, w dole rozszerzonej i otwierającej się wieczkiem na szczycie, pozostającej po dojrzeniu w stwardniałej rurce kielicha. Nasiona okrągławo nerkowate lub prawie 4-boczne, o długości 1,3-1,6 mm, szerokości 1,2-1,5 mm, szarożółtawe lub szarobrunatne. Powierzchnia nasion głęboko siatkowato-jamkowana. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina trująca. Występowanie Lulek czarny jest chwastem ruderalnym, a ponadto występuje w ogrodach i sadach, w zasiewach maku i okopowych, na głebach próchnicznych lub lżejszych ale intensywnie nawożonych. Siewka Łodyżka podliścieniowa długości 5-10 mm, biaława, naga. Liścienie lancetowate, długości 8-10 mm, w nasadzie zwężone w krótkie ogonki, na szczycie ostro zakończone. Pierwsze liście owalnojajowate. u dołu zwężone w szeroki, sinawy ogonek. Dalsze liście podobne lecz znacznie większe, brzegiem lekko faliste z pierzastym unerwieniem. Ogonki liściowe wełnisto, srebrzyście owłosione.

129

128 Psianka czarna Solanum nigrum L.

Rodzina: psiankowate -

SoJanaceae

Opis rośliny Roślina roczna, jara dorastająca wysokości 10-50 cm. Łodyga- wzniesiona, rozgałęziona, kanciasta. Liście rombowatojajowate o brzegach zatokowoząbkowanych, zwężone w krótki ogonek. Kwiaty w podbaldaszkach wyrastających w odstępach od nasad liści. Płatki korony białe o długości 6-7 mm, 2-3 razy dłuższe od kielicha. Pręciki o pylnikach zlocistożółtych. Owoc - kulista jagoda, czarna lub rzadziej zielonawa, okrągła o średnicy 6-10 mm. Nasiona jajowate, miękkie, o długości 1,5-2,0 mm, szerokości 1,2-1,7 mm, spłaszczone o tępych brzegach, ku górze zwężające się i nieco skośnie zgięte. Powierzchnia nasion delikatnie siatkowato-jamkowana, jasnożółta do żółtobrunatnej. Kwitnie od czerwca do października. Roślina trująca. Występowanie Psianka czarna jest chwastem ruderalnym. Występuje także jako chwast polny i ogrodowy, w roślinach okopowych, zbożach jarych, kukurydzy oraz na plantacjach warzyw na glebach nieco lżejszych lecz wilgotnych i próchnicznych. Siewka Łodyżka podliścieniowa o długości 10-20 mm, lekko fioletowa z gruczołowatymi włoskami. Liścienie szeroko lancetowate, dlugości 5-10 mm, zaostrzone na szczycie, pierzasto unerwione. Pierwsze liście szerokotrójkątniejajowate, długości około 20 mm, na szczycie zaostrzone, w nasadzie lekko sercowate. Dalsze liście podobne, wszystkie pokryte drobnymi, gęstymi gruczolowatymi włoskami. Siewki pojawiają się późną wiosną, w drugiej połowie maja i z początkiem czerwca.

131

130 Skrzyp polny Equisetum

arvense

L.

Rodzina: skrzypowate -

Equisetaceae

Opis rośliny Roślina wieloletnia wydająca wczesną wiosną pędy zarodnikowe, wczesme zasychające, później pędy płone, rosnące do jesieni. Pędy zarodnikowe są nierozgałęzione, czerwono lub żóltobrunatne wysokości 15-20 cm, grubości 3-6 mm, o szerokich pochwach liściowych z 6-10 trójkątnymi i zaostrzonymi ząbkami, zakończone zarodnikonośnym kłosem. Pędy plone są barwy zielonej, żeberkowane, rozgałęziające się z walcowatymi pochwami liściowymi o 12-18 czarniawych ząbkach. Rozmnaża się poprzez zarodniki oraz wegetatywnie za pomocą bulwek kłączowych, występujących na podziemnych, piętrowo rozmieszczonych kłączach, rosnących do glębokości 40 cm (niekiedy nawet do 2 m). Nazwa zwyczajowa: koszczka. Występowanie Skrzyp polny jest pospolitym chwastem zwłaszcza na podmokłych, zarówno piaszczystych jak i gliniastych glebach. Zachwaszcza wszystkie uprawy, szczególnie ziemniaki, występuje również na ugorach, nad rowami.

132 Kanianka koniczynowa Cuscuta trifolii Bab.

Rodzina: kaniankowate -

Cuscutaceae

Opis rośliny Roślina jednoroczna, pasożyt całkowity o bezlistnych, bezziełnych pędach, owijających się wokół pędów roślin żywiciełskich, z których czerpie soki za pomocą specjalnych organów zwanych ssawkami. Wschody tego pasożyta ukazują się wiosną. Po wykiełkowaniu dolny koniec kiełka pobiera wodę z głeby, górny po wyczerpaniu materiałów zapasowych wydłuża się, tworząc nitkowatą łodyżkę, która ruchami obrotowymi szuka rośliny żywiciela. Po jej napotkaniu . owija się wokół niej, zapuszcza ssawki i czerpie asymilaty. Szybko się rozrasta tworząc w łanie gniazda, spłecione nitkowatymi pędami, w których rośliny żywicielskie stopniowo giną. Kwiatostan w postaci główkoksztaltnych kłębików kwiatowych, składający się z 12-18 kwiatowych pączków. Kwiaty barwy białawej z odcieniem różowym. Owocem jest 2-komorowa torebka otwierająca się wieczkiem. Nasiona drobne, prawie kuliste, średnicy ok. 1,0 mm, tępo kanciaste, barwy szarobrunatnej, siatkowato pomarszczone (dołkowane). Kanianka rozmnaża się za pomocą nasion oraz wegetatywnie przez kawałki nitkowatych łodyg, które pozostają po zbiorze łub wykoszeniu opanowanych roślin. Występowanie Kanianka koniczynowa pasożytuje na koniczynie, tymotce, rzadziej wyce i innych roślinach. Znane są również inne gatunki kanianki występujące w następujących roślinach uprawnych łub dziko rosnących: - kanianka lnowa - Cuscuta epilinium Weihe - pasożytuje na lnie, Iniance, rzadziej lucernie i konopiach; - kanianka macierzankowa - Cuscuta epithymum (L.) Murr. - pasożyt występujący na koniczynie, lucernie, tymotce, niekiedy atakuje len, żyto, pszenicę, niektóre chwasty oraz rośliny rosnące na łąkach; - kanianka pospolita - Cuscuta europaea L. - pasożyt atakujący konopie, chmieł, ziemniaki, tytoń, koniczynę, lucernę i wykę oraz pokrzywę. Siewka Łodyżka nitkowata, maczugowato zgrubiała w dołnej części, w górze główkowata, podzielona małą i płytką bruzdką. W zależności od gatunku barwy białej, żółtozielonej lub żółtawej. Liście w postaci łusek z których wyrastają pędy boczne i później kwiaty, brak liści zielonych.

133

nn ~;:~r~ ~~ .~

~= =~ ~~

~~

~d

~~= 00 ~~

() ---a o ;:s ~

~

G

ru

~

N

O

sr. N --p G ;5

ru ~

P a ;5 sr. ---t